‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﻪ ﻋﻠﻤﻲ ـ ﭘﮋوﻫﺸﻲ‬

‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‪ ،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1395‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪95/08/02 :‬‬

‫ﺗﺎرﻳﺦ ﺗﺄﻳﻴﺪ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪95/11/15 :‬‬

‫‪1‬‬
‫ﺣﮑﻤﺖ ﺻﺪراﯾﯽ‪ :‬اﻟﮕﻮی ﻓﻠﺴﻔﯽ ﻋﻠﻢ ﺳﯿﺎﺳﺖ‬
‫■‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﭘﺰﺷﮕﻲ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻫﺪف ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ را ﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ وﺻﻞ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ‬
‫درﺻﺪد آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﭼﺎرﭼﻮبﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺟﺪﻳﺪ را ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﻣـﺪﻋﺎي اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﻠﻢﺷﻨﺎﺧﺘﻲ اﺑﺘﺮ ﺑﻮدن ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻲ در ﻗﻠﻤـﺮو ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ ـ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑـﻪﻋﻨـﻮان واﺳـﻂ ﻣﻴـﺎن ﺣﻜﻤـﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴـﻪ و ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻮﺿﻮع ﺣﺎﺿﺮ ﺑﺮ اﺳﺎس روش اﺳﻨﺎدي ﺑـﻮده‪ ،‬از ﻧﺘـﺎﻳﺞ آن ﺑﺮرﺳـﻲ ﺷـﺎﺧﻪ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ و اﻣﻜﺎن ﺗﺄﺳﻴﺲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻣﻮزهﻫـﺎي ﺣﻜﻤـﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴـﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و روشﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣـﻮرد‬
‫ﺑﻬﺮهﺑﺮداري ﻗﺮار ﮔﻴﺮد‪.‬‬

‫واژﮔﺎن ﻛﻠﻴﺪي‪ :‬ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ‪ ،‬ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪،‬‬
‫روشﺷﻨﺎﺳﻲ ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪.‬‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺨﺸﻲ از ﭘﺮوژهاي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻋﻨﻮان »درآﻣﺪي ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻓﻠﺴـﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻲ« در‬
‫ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫‪mohammadpezeshki@isca.ac.ir‬‬ ‫■ داﻧﺸﻴﺎر و ﻋﻀﻮ ﻫﻴﺌﺖ ﻋﻠﻤﻲ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ‬
 ‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﻣﻴﺎن ﻓﻠﺴﻔﻪ و ﻋﻠﻢ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻧﺰدﻳﻜﻲ وﺟـﻮد دارد‪ .‬ﻓﺪوﺳـﻴﻮ ﭼﻬـﺎر ﻧﻘـﺶ ﻣﻬـﻢ ﺑـﺮاي ﻓﻠﺴـﻔﻪ در‬
‫ﮔﺴﺘﺮش ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرد‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﻋﻤﻮﻣﻴﺖ و ﺗﻔﺴﻴﺮ دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺘﺄﺧﺮ؛‬
‫دوم‪ ،‬اﻳﺠــﺎد ﻫﻤﺒﺴــﺘﮕﻲ در ﻋﻠــﻮم اﻧﺴــﺎﻧﻲ و اراﺋــﻪ ﺗﺼــﻮﻳﺮي ﻋــﺎم از ﺟﻬــﺎن؛ ﺳــﻮم‪ ،‬ﺗﻮﺳــﻌﻪ‬
‫روشﺷﻨﺎﺳﻲ و ﻣﻨﻄﻖ داﻧﺶ ﻋﻠﻤﻲ؛ ﭼﻬﺎرم‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ـ اﺧﻼﻗﻲ ﻋﻠﻢ در ﺧﺼﻮص‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎع و ﻃﺒﻴﻌﺖ )‪ .(Fedoseyev, 1989, p5‬ﻛـﻮﻫﻦ ﺳـﻪ ﻛـﺎرﻛﺮد ﻋﻤـﻮﻣﻲ ﺑـﺮاي ﺗﻤـﺎم‬
‫اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ درﺑﺎره ﻋﻠﻢ اراﺋﻪ ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬اراﺋﻪ ﺗﻤﺜﻴﻞﻫﺎ و اﺳﺘﻌﺎرهﻫﺎي ﻣﺠـﺎز و ﻣـﺮﺟﺢ ﺑـﺮاي‬
‫ﻋﻠﻢ؛ ﺗﻌﻴﻴﻦ »ﺗﺒﻴﻴﻦ«ﻫﺎ و »ﻣﻌﻤﺎ ـ راهﺣﻞ« در ﻳـﻚ ﺣـﻮزه ﻋﻠﻤـﻲ؛ و ﻣﺸـﺨﺺ ﻛـﺮدن ﻓﻬﺮﺳـﺖ‬
‫ﻣﻌﻤﺎﻫﺎي ﺣﻞﻧﺎﺷﺪه در آن ﺣﻮزه )ﻛﻮﻫﻦ‪ ،1389 ،‬ص‪ .(225‬اﻳﻤﺎن ﻧﻴﺰ ﺑﻪ ﺳﻪ ﻛﺎروﻳﮋه دﻳﮕﺮ ﺑﺮاي‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ در اﻳﻦ ﺧﺼﻮص اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ :‬ﺗﻌﻴﻴﻦ ﭼﻴﺰي ﻛﻪ »واﻗﻌﻴﺖ« ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد؛ راﻫﺒﺮي و اداره‬
‫ﺣﻮزه ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ؛ و اﻳﺠﺎد اﻧﺴﺠﺎم ﺑﻴﻦ ﻋﺎﻟﻤﺎن ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ در ﻳﻚ ﺣـﻮزه ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎﺗﻲ )اﻳﻤـﺎن و‬
‫ﻛﻼﺗﻪ ﺳﺎداﺗﻲ‪ ،1392 ،‬ص‪ .(451-455‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﭼﻨﺎنﻛﻪ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ در‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲِ راﻳﺞ‪ ،‬اﻣﺮي ﺑﺪﻳﻬﻲ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳـﺪ داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ ارﺗﺒـﺎط‬
‫ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﺪون واﺳﻄﻪ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺣﻠﻘﻪاي ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺑﺎﺷﺪ ﺗـﺎ ﺗﻌﺎﻣـﻞ‬
‫ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﻴﺮد و ﻫﻤﺎنﻃﻮرﻛﻪ از ﺑﺮﺧﻲ از ﻧﻘﻞِﻗﻮلﻫﺎي اراﺋﻪﺷﺪه آﺷﻜﺎر اﺳﺖ‪ ،‬اﻳﻦ ﺣﻠﻘﻪ‬
‫»اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ« اﺳﺖ ﻛﻪ ﻛﻮﻫﻦ آﻧﻬﺎ را ﺑﺎورﻫﺎي ﻏﻴﺮﻣـﺎدي ﻣﺸـﺘﺮﻛﻲ ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻛـﻪ‬
‫داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻳﻚ رﺷﺘﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﺑﺪانﻫﺎ ﭘﺎﻳﺒﻨﺪﻧﺪ )ﻛﻮﻫﻦ‪ ،1389 ،‬ص‪.(224‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‪،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1395‬‬
‫ﻣﺪﻋﺎي ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴﻞ ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ دو ﻣﻔﻬﻮم ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺑﺘﺮ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ؛ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ در ﻣﻴـﺮاث ﻓﻠﺴـﻔﻪ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤﺎﻳﺰ ﻣﻴﺎن ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺪن را ﺑﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻲ آن‬
‫ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻛﺮد‪ .‬درﺑﺎره ﺗﻤﺎﻳﺰ اﻳﻦ دو ﻣﻔﻬﻮم در ﺑﺨﺶ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺗﻮﺿﻴﺢ ﺧـﻮاﻫﻴﻢ داد‪.‬‬
‫ﻫﺪف اﺻﻠﻲ اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻜﻮﺷﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ را ﺑـﻪ ﻋﻠـﻢ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻣﺘﺼـﻞ ﻛﻨـﺪ؛‬
‫ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻣﻲﺧﻮاﻫﺪ ﭼﺎﭼﻮبﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺘﻲ ﻳﻚ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺟﺪﻳـﺪ را ﻣﻌﺮﻓـﻲ ﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬ﺑـﺮاي‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ اﻳﻦ ﻣﺪﻋﺎ‪ ،‬اﺑﺘﺪا ﺑﻪ ﺗﻌﺮﻳﻒ دو ﻣﻔﻬﻮم »ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ« و »اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ« ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ و ﺳﭙﺲ ﺑﺮﺧﻲ از ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻳﺎدﺷﺪه را در ﺣﻜﻤـﺖ ﺻـﺪراﻳﻲ ﺑﺮرﺳـﻲ ﻣـﻲﻛﻨـﻴﻢ و در‬
‫ﻧﻬﺎﻳﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺧﻮاﻫﻴﻢ ﭘﺮداﺧﺖ‪.‬‬

‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ‬
‫دو ﻣﻔﻬﻮم ﻋﻤﺪه اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ »ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ« و »اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴـﻔﻲ« ﻋﻠـﻢ ﺳﻴﺎﺳـﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﻘﺶ وﻳﮋهاي در ﻃﺮاﺣﻲ ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧﻨـﺪ اﺻـﻮل ﺑﻨﻴـﺎدﻳﻦ و ﻣﺴـﻴﺮي را‬
‫ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺪارك ﺑﺒﻴﻨﻨﺪ‪ .‬ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻳﺎدﺷﺪه در ﺻﻮرﺗﻲ ﺑﻪ ﻣﺒﺎﻧﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻧﻘﺸﻲ را ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻋﻠﻢ اﻳﻔﺎ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ ﺿـﺮوري‬
‫اﺳــﺖ ﻛــﻪ ﻓﻠﺴــﻔﻪ ﻣــﻲﻛﻮﺷــﺪ در ﻗﻠﻤــﺮو ذﻫﻨــﻲ و اﻧﺘﺰاﻋــﻲ ﺑــﻪ ﻣﺴــﺎﺋﻞ ﻫﺴــﺘﻲﺷــﻨﺎﺧﺘﻲ‪،‬‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ‪ ...‬ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﺑﺎ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻧﻤـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ ﻗﻠﻤـﺮو واﻗﻌﻴـﺖﻫـﺎي‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﺰدﻳﻚ ﺷﺪ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه اﻳﻦ ﺟﻤﻠﻪ آﻳﺖاﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﻲ را اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﺗﻤـﺎﻳﺰ‬
‫ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرد‪» :‬ﻣﺎ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻴﻢ از ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ ﻣﻄﻠﻖ ﻛﻪ ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻈـﺮي و ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﻣﻄﻠـﻖ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﻮاد ﺳﻴﺎﺳﻲ را اﻧﺘﺰاع ﻛﻨﻴﻢ و اﻳﻦ ﻛﺎر ﻧﺘﻴﺠﻪ ﻣﻄﻠﻮﺑﻲ ﻧﺨﻮاﻫﺪ داﺷـﺖ« )ﺟـﻮادي آﻣﻠـﻲ‪،‬‬
‫‪ ،1387‬ص‪ .(77‬ازاﻳﻦروﺳﺖ ﻛﻪ ﭘـﺎي ﻣﻔﻬـﻮم »اﻟﮕﻮﻫـﺎ« ﺑـﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳـﻲ‬
‫ﺑﺎزﻣﻲﺷﻮد‪» .‬اﻟﮕﻮﻫﺎ« ﺑﺮﺧﻼف »ﻣﺒﺎﻧﻲ« ﺣﻠﻘﻪ واﺳﻂ ﻣﻴـﺎن ﻓﻠﺴـﻔﻪ )و ﻋـﺎﻟﻢ ذﻫـﻦ( و واﻗﻌﻴـﺖ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬اﻟﮕﻮﻫﺎ درﺑﺮﮔﻴﺮﻧـﺪه ﭘـﻴﺶ ﻓـﺮضﻫـﺎي ﻋﻠـﻢ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﻫﻮﻳﺖ آن را ﺗﻌﻴﻴﻦ و ﺑﺪﻳﻦ وﺳﻴﻠﻪ‪ ،‬ﺟﺮﻳﺎن ﻋﻠﻢ را ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬در واﻗـﻊ‬
‫آﻧﭽﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺑﺮ ﻋﻠﻢ ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺑﻪواﺳﻄﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻧﺴﺒﺖ داده ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ آﻧﻜـﻪ‪ ،‬ﻓﻠﺴـﻔﻪ درﺻـﺪد ﭘﺎﺳـﺦﮔـﻮﻳﻲ ﺑـﻪ ﺳﺮﺷـﺖ‬
‫»واﻗﻌﻴﺖ« اﺳﺖ؛ در ﺻﻮرﺗﻲ ﻛﻪ اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴـﻔﻲ در ﻛﻨـﺎر ﺗﻮﺟـﻪ ﺑـﻪ ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﻓﻠﺴـﻔﻲ واﻗﻌﻴـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ ﻧﺤﻮه ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻧﻈﺮي و ﺑﻪدﺳﺖ آوردن ﻣﻌﺮﻓﺖ ﻋﻠﻤﻲ را اراﺋﻪ ﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫‪114‬‬
 ‫ﭘﻴﺸﻴﻨﻪ‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ‪ :‬اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ‪‬‬ ‫ﮔﺮﭼﻪ در ﺧﺼﻮص ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻧﻮﺷﺘﻪاي ﻳﺎﻓﺖ ﻧﻤﻲﺷﻮد‪،‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان از ادﺑﻴﺎت ﺟﺪﻳﺪي ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﻬﺮه ﺑﺮد ﻛﻪ درﺑﺎره »ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﺑﺮ اﺳﺎس‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺎرﻧﺪه ﺑﺮاي ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ ﺑﻪ ﺳﻪ اﺛـﺮ در اﻳـﻦ‬
‫زﻣﻴﻨﻪ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻘﺎﻟﻪ »ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻴﺎﺳـﻲ در ﺣﻜﻤـﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴـﻪ« ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺳـﻴﺪ ﻛـﺎﻇﻢ‬
‫ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮي اﺳﺖ )ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮي‪ ،1388 ،‬ص‪ .(105-138‬او در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﻲﻛﻮﺷﺪ آﻣﻮزهﻫـﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺻﺎﻟﺖ وﺟﻮد‪ ،‬ﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ آن‪ ،‬ﻧﻈﺎمﻣﻨﺪ و ﻣﻌﻘﻮلﺑﻮدن وﺟﻮد و ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻧﻬﺎ را‬
‫ﺑﺮ ﻣﺴﺎﺋﻠﻲ ﻫﻤﭽﻮن ﻧﻈﺎم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻌﻘـﻮل و ﻫﺪﻓﻤﻨـﺪ‪ ،‬ﺗﺒﻴـﻴﻦ ﭘﻮﻳـﺎﻳﻲ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ و ﻗـﺎﻧﻮن‬
‫ﻋﺎدﻻﻧﻪ در ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺻﺪراﻳﻲ واﻛﺎوي ﻛﻨﺪ‪ .‬ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮي از ﻣﻨﻈﺮ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺣﺎﺿﺮ اﻳﻦ ﻛﺎﺳـﺘﻲ‬
‫را دارد ﻛﻪ ﻧﺤـﻮه اﺳـﺘﻔﺎده از ﻗﻮاﻋـﺪ ﻋـﺎم ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﺻـﺪراﻳﻲ را در ﻣﻮﺿـﻮﻋﺎت ﺳﻴﺎﺳـﻲ و‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬او وﺟﻮد ﻋﻨﺼﺮ واﺳﻂ ﻣﻴﺎن اﻳﻦ آﻣـﻮزهﻫـﺎ را ﺑـﺎ‬
‫واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻧﺸﺎن ﻧﻤﻲدﻫﺪ ﻛﻪ راﺑﻄﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻲ )ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻋﻨﺼﺮ واﺳﻂ( ﺑﺎ آﻣﻮزهﻫﺎي ﺻﺪراﻳﻲ و واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭼﮕﻮﻧﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺮﺟﻴــﺎن و اﻟﻴﺎﺳــﻲ )‪ ،1391‬ص‪ (119-145‬ﻧﻴــﺰ ﻣﺎﻧﻨــﺪ ﺳــﻴﺪﺑﺎﻗﺮي ﻛﻮﺷــﻴﺪهاﻧــﺪ ﻧﻘــﺶ‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي ﺻﺪراﻳﻲ ﻫﻤﭽﻮن اﺻﺎﻟﺖ وﺟـﻮد‪ ،‬ﺗﺸـﻜﻴﻚ وﺟـﻮد‪ ،‬ﺧﻴﺮﻳـﺖ وﺟـﻮد‪ ،‬ﺣﻘﺎﻧﻴـﺖ‬
‫وﺟﻮد‪ ،‬وﺣﺪاﻧﻴﺖ وﺟﻮد‪ ،‬ﺑﺴﺎﻃﺖ وﺟـﻮد‪ ،‬ﺗﻮﺣﻴـﺪ اﻓﻌـﺎﻟﻲ و ﺗﻮﺣﻴـﺪ ﺗﻜـﻮﻳﻨﻲ و ﺗﺸـﺮﻳﻌﻲ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲِ ﻣﺴـﺎﺋﻠﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻋـﺰت‪ ،‬ﺗـﺪﺑﻴﺮ‪ ،‬ﻋـﺪاﻟﺖ‪ ،‬آزادي‪،‬‬
‫ﺣﻜﻤﺖ‪ ،‬ﺣﻜﻮﻣﺖ‪ ،‬ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ‪ ،‬اﻗﺘﺪار و ﻣﺸﺮوﻋﻴﺖ ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﮔﺮﺟﻴﺎن و اﻟﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺳﻴﺪﺑﺎﻗﺮي‪ ،‬در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ـ ﻫﻤﺎنﻃﻮرﻛﻪ آﻳﺖاﷲ ﺟﻮادي آﻣﻠﻲ ﻓﺮﻣﻮده اﺳـﺖ ـ از اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ‬
‫ﻏﻔﻠﺖ ﻛﺮدهاﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮان از ﺣﻜﻤﺖ ﻧﻈﺮي ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ را اﻧﺘﺰاع ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ اﻳـﻦ اﻣـﺮ‬
‫ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﻪﻋﻨﻮان واﺳﻄﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫در ﺳﻮﻣﻴﻦ اﺛﺮ‪ ،‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻮﺟﻪ واﻋﻈﻲ )‪ ،1395‬ص‪ (197 -206‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺻﺤﻴﺢ اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ آﻣﻮزهﻫﺎي ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺑﺪون واﺳﻄﻪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﻨﺪ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ را‬
‫ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺗﻘﺴﻴﻢﺑﻨﺪي ﻣﺒﺎﻧﻲ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺑﻪ ﻣﺒﺎدي ﺑﻌﻴﺪه و ﻗﺮﻳﺒﻪ از ﺳﻮي او‪ ،‬ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ‬
‫ﻣﺸﻜﻞ ﻋﺪم اﻣﻜﺎن اﻧﺘﺰاع ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ را از ﺣﻜﻤـﺖ ﻧﻈـﺮي ﺣـﻞ ﻛﻨـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺗﻔﺎوﺗﻲ ﻣﻴﺎن آﻣﻮزهﻫﺎي ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و اﻟﻬﻴﺎﺗﻲ ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺑﺎ‬
‫‪115‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‪،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1395‬‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ آن وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ .‬ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮ ﺳـﺨﻦ‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﺴـﺎﺋﻞ‬
‫ﻣﻌﺮﻓﺖﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و اﻧﺴﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ دو ﮔﻮﻧﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺗﻮﺟﻪ ﻛﺮد‪ :‬ﻳﻚ‪ ،‬ﻧﮕﺎه اﻧﺘﺰاﻋﻲ و در ﻗﻠﻤﺮو‬
‫ذﻫﻨﻲ؛ دو‪ ،‬ﻧﮕﺎه ﺑﻪ آﻧﻬﺎ در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬و ﺗﻨﻬﺎ در ﻧﮕﺎه دوم اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان اﻳﻦ ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺒﺎدي ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫در اداﻣﻪ اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﻲ ﮔﺰارهﻫﺎﻳﻲ از ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻣﻲﭘﺮدازﻳﻢ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎي ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺑﮕﻴﺮد‪.‬‬

‫آﻣﻮزهﻫﺎي ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ‬

‫ﮔﺰاره »ﺣﺪوث ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻧﻔﺲ و ﺑﻘﺎي روﺣﺎﻧﻲ آن«‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺰاره ﺻﺪراﻳﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮﻳﻪ »ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮي« ﺑﺮﻣﻲﺧﻴﺰد و ﻣﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻇﺮﻓﻴـﺖ آن‬
‫را داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻣﻄﺮح ﺷﻮد‪ ،‬ﻗﺎﻋﺪه »ﺣﺪوث ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﻔﺲ و ﺑﻘﺎي روﺣﺎﻧﻲ آن« )اﻟﻨﻔﺲ ﺟﺴﻤﺎﻧﯿﺔ اﻟﺤﺪوث و روﺣﺎﻧﯿﺔ اﻟﺒﻘﺎء( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻔـﺎد‬
‫اﻳﻦ ﮔﺰاره‪» ،‬ﻧﻔﺲ« )‪ (self‬ﺑﻪرﻏﻢ ﻣﺠﺮد ﺑﻮدن‪ ،‬از ﺻـﻮرت ﻣـﺎدي و ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ ﭘﺪﻳـﺪ آﻣـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﻧﻔﺲ در ﻓﺮاﻳﻨﺪ ﺗﻜﻮﻳﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮي اﺷﺘﺪادي از اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣـﺎدي‬
‫ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻌﺪﻧﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺳﭙﺲ اﻳﻦ ﺻﻮرت ﻣﻌـﺪﻧﻲ ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻧﺒﺎﺗﻲ و ﻧﻔﺴﻲ ﻣﺠﺮد ﺗﺤﻮل ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ؛ ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪﻛﻪ ﺟﺴﻢ ﻋﻨﺼﺮي آدﻣﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﺮ اﺛﺮ ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﺟﻮﻫﺮي ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﻪ ﺟﺴﻢ ﻣﻌﺪﻧﻲ و ﺳﭙﺲ ﺟﺴـﻢ ﻧﺒـﺎﺗﻲ و ﺑـﺪن اﻧﺴـﺎﻧﻲ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﻣـﻲﮔـﺮدد‬
‫)ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪2011 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،3‬ص‪.(461‬‬
‫ﺑﺮآﻣﺪن ﮔﺰاره ﻓﻮق از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮي ﺑﺪﻳﻦ ﺷﻜﻞ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس آﻣﻮزهﻫﺎي‬
‫ﺻﺪراﻳﻲ‪ ،‬آﻧﭽﻪ »ﻧﻔﺲ« ﻳﺎ »ﻣﻦ« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷـﻮد‪ ،‬ﺟـﻮﻫﺮي ﻣﻤﺘـﺪ ﺑـﺎ اﺟـﺰاي ﻓﺮﺿـﻲ ﺗﻠﻘـﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد؛ ﺑﻪﻃﻮريﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ از اﻳﻦ اﺟﺰا ﺑﻪﺻﻮرت ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕـﺮي ﺑـﻪ وﺟـﻮد‬
‫ﻣﻲآﻳﻨﺪ و ﺑﺎ زوال ﺟﺰء اول‪ ،‬ﺟﺰء دوم ـ ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ از اوﻟﻲ اﺳﺖ ـ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷـﻮد؛ ﺟﺰﺋـﻲ‬
‫ﻛﻪ در درﺟﻪ وﺟﻮدي ﺑﺮﺗﺮي درﻣﻘﺎﻳﺴﻪﺑﺎ ﺟﺰء اول ﻗﺮار دارد‪ .‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬اﺟﺰاي اوﻟﻴﻪ اﻳﻦ‬
‫واﻗﻌﻴﺖ داراي آﺛﺎر و ﺧﻮاص ﺻﻮر ﻋﻨﺼﺮي اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ ﺑﺎ زوال اﻳﻦ اﺟﺰا و ﭘﻴﺪاﻳﺶ اﺟﺰاي‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ اﻓﺰون ﺑﺮ ﺧﻮاص ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ‪ ،‬ﺧﻮاص ﺻﻮر ﻣﻌﺪﻧﻲ ﻧﻴﺰ در واﻗﻌﻴـﺖ ﻣـﻮرد ﺑﺤـﺚ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺷﻴﻮه ﺑﺎ زوال ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻣﻌﺪﻧﻲ‪ ،‬اﺟﺰاﻳﻲ اﻳﺠﺎد ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ ﻛﻪ ﺧﺎﺻـﻴﺖ‬
‫ﺻﻮر ﻣﻌﺪﻧﻲ را اﻓﺰون ﺑﺮ ﺧﺎﺻﻴﺖ ﻧﺒﺎﺗﻲ دارﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن‪ ،‬آﻧﭽﻪ ﺑـﻪ ﻧﻔـﺲ ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺧﻮاﻫـﺪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬در آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﻣﺮاﺣﻞ ﮔﻴﺎﻫﻲاش‪ ،‬ﻧﻮع ﻛﺎﻣﻠﻲ از ﮔﻴﺎه اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻـﻮرت ﺑـﺎﻟﻘﻮه‬
‫‪116‬‬
 ‫ﺣﻴﻮان ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ؛ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن دﻳﮕﺮ ﻓﺎﻗﺪ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ‪ :‬اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ‪‬‬ ‫ﻧﻔﺲ در اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ ﺿﻌﻴﻒ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ و ازاﻳـﻦرو‪ ،‬ﺑـﻪ ﻧـﻮﻋﻲ‬
‫ﺗﺠﺮد ﻣﺜﺎﻟﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﻲرﺳﺪ؛ زﻳﺮا وﺟﻮد ﻫﺮ ﻧﻮع از ﺧﻮدآﮔﺎﻫﻲ ﺑـﻪ ﺗﺠـﺮد ﻣـﺪرِك آن ﻣﺸـﺮوط‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﺎ آﻏﺎز ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺣﻴﻮاﻧﻲ‪ ،‬ﺗﺠﺮد ﻧﻔﺲ آﻏﺎز ﻣـﻲﺷـﻮد و ﻫﻤﭽﻨـﺎن ﻛـﻪ‬
‫ﻧﻔﺲ ﻣﺮاﺣﻞ ﺑﻌﺪي ﻧﺸﺌﻪ ﺣﻴﻮاﻧﻲ را ﻣﻲﭘﻴﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺎﻻﺗﺮي از ﺧﻮدآﮔـﺎﻫﻲ ﻣـﻲرﺳـﺪ؛‬
‫ﺗﺎ ﺑﺪاﻧﺠﺎ ﻛﻪ آدﻣﻲ ﻫﻨﮕﺎم ﺗﻮﻟﺪ‪ ،‬ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﻧﻮع ﺣﻴﻮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪﺻﻮرت ﺑـﺎﻟﻘﻮه اﻧﺴـﺎﻧﻴﺘﻲ‬
‫ﻫﻢ ﺑﺎ ﺧﻮد ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه دارد‪ .‬ﺑﻨﺎ ﺑﺮ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻓﻠﺴـﻔﻪ ﺻـﺪراﻳﻲ‪ ،‬اﮔـﺮ زﻣﻴﻨـﻪ و ﺷـﺮاﻳﻂ ﺑـﺮاي‬
‫ﺗﻜﺎﻣﻞ در زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎدي ﺑﺮاي اﻧﺴﺎن ﻓﺮاﻫﻢ ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬آدﻣﻲ از اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﻧﻴـﺰ ﻓﺮاﺗـﺮ ﻣـﻲرود و‬
‫ﺑﻪﺗﺪرﻳﺞ ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻠﻪاي ﻣﻲرﺳﺪ ﻛـﻪ اﻓـﺰون ﺑـﺮ دارا ﺑـﻮدن ﺧـﻮاص ﻣﺮاﺣـﻞ ﭘﻴﺸـﻴﻦ‪ ،‬داراي‬
‫ﻧﺎزلﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮاﺗﺐ ادراك ﻋﻘﻠﻲ ﺧﺎﻟﺺ ﻧﻴﺰ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﮔﺮ ﻧﻔﺲ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﺑﻪ اﻳـﻦ ﺳـﻴﺮ ﺻـﻌﻮدي‬
‫ﺧﻮد اداﻣﻪ دﻫﺪ‪ ،‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﭘﻴﺶ ﺑﺮود ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪاي ﻣﻲرﺳﺪ ﻛﻪ ﻏﺎﻳـﺖ ﻧﻬـﺎﻳﻲاش‬
‫ﺷﻤﺮده و »ﻋﻘﻞ ﻣﺴﺘﻔﺎد« ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪) .‬ﻫﻤﻮ‪ ،1386 ،‬ص‪ .(272 -273‬ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﮔﺰاره‬
‫»ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻧﻔﺲ و ﺑﻘﺎي روﺣﺎﻧﻲ آن« از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮي ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺰاره »اﺗﺤﺎد ﻗﻮاي ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ وﺟﻮد ﻧﻔﺲ در ﻋﻴﻦ ﻛﺜﺮت ﻗﻮاي آن«‬
‫دوﻣﻴﻦ ﮔﺰاره ﺻﺪراﻳﻲ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮﻳﻪ »ﺗﺸﻜﻴﻚ وﺟﻮد« ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﻪ ﻳﻚ‬
‫ﻣﺒﻨﺎ در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﻛﺎر رود‪ ،‬ﮔﺰاره »اﺗﺤﺎد ﻗﻮاي ﻣﺮاﺗـﺐ ﻣﺨﺘﻠـﻒ‬
‫وﺟﻮد ﻧﻔﺲ در ﻋﻴﻦ ﻛﺜﺮت ﻗﻮاي آن« )اﻟﻨﻔﺲ ﻓﻲ وﺣﺪﺗﻬﺎ ﮐﻞ اﻟﻘﻮی( اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﻧﻈﺮﻳـﻪ‬
‫»ﺗﺸﻜﻴﻚ وﺟﻮد«‪» ،‬ﻣﻦ« ﻳﺎ »ﻧﻔﺲ« )ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺣﻘﻴﻘﺖ وﺟﻮد( ﻣﺮاﺗﺒﻲ ﺗﺸـﻜﻴﻜﻲ دارد؛ ﺳﻠﺴـﻠﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺮﺿﻲ و ﺗﻔﺎﺿﻠﻲ )ﻃﻮﻟﻲ و ﻏﻴﺮﻃﻮﻟﻲ( ﻛﻪ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺎدي آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺗﺠﺮد ﻣﺤﺾ ﺧﺎﺗﻤﻪ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﺮاﻳﻦاﺳﺎس‪ ،‬ﻧﻔﺲ ﻗﻮاﻳﻲ دارد ﻛﻪ داراي ﺗﺮﺗﺒﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫از ﻣﺮاﺗﺐ ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﻗﺺ ﺑﻪﺳﻮي ﻣﺮاﺗﺐ ﺷﺪﻳﺪ و ﻛﺎﻣﻞ ﭘـﻴﺶ ﻣـﻲرود‪ .‬اﻣـﺎ ﻫﻤﮕـﻲ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺑﻪ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ واﺣﺪ )ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻔﺲ( ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ؛ زﻳﺮا راﺑﻄﻪ ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒﻪاي از ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﻣﺮﺗﺒﻪ‬
‫ﺑﺎﻻﺗﺮ آن‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻛﻨﺶ و ﻛﻨﺸﮕﺮ اﺳﺖ و ﻛـﻨﺶﻫـﺎي ﻳـﻚ ﻛﻨﺸـﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺸـﺎﻧﻪ وﺟـﻮد ﻛﻨﺸـﮕﺮ‬
‫ﻣﻲﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻋﺒﻮدﻳﺖ در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ راﺑﻄﻪاي ]ﺑﻴﻦ ﻛﻨﺶ وﻛﻨﺸﮕﺮ[ ﺑﻪ ﺿﻤﻴﻤﻪ ﻗﺒﻮل ﺗﺸﻜﻴﻚ در وﺟﻮد اﻳﺠـﺎب ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‬
‫ﻛﻪ اﻓﻌﺎل ﻣﺘﺮﺗﺐ و ﻧﺎﻣﺘﺮﺗﺐ ﻫﺮ ﻓﺎﻋﻠﻲ‪ ،‬ﺗﻨﺰﻻت ﻣﺘﺮﺗﺐ و ﻧﺎﻣﺘﺮﺗﺐ وﺟﻮد آن ﺑﺎﺷﻨﺪ ﻛﻪ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺒﺐ ﺗﻤﺎﻳﺰ و ﺗﻔﺼﻴﻞ ﻛﺜﺮت ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ؛ ﺑﻪﻃﻮريﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آﻧﻬﺎ را اﻧﺒﺴﺎط وﺟﻮد ﻓﺎﻋﻞ ﺑـﻪ‬
‫‪117‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‪،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1395‬‬
‫ﺷﻤﺎر آورد و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً اﻳﺠﺎب ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ وﺟﻮد ﻓﺎﻋـﻞ وﺟـﻮد ﺑﺮﺗـﺮ ﻫﻤـﻪ اﻓﻌـﺎل ﻣﺘﺮﺗـﺐ و‬
‫ﻧﺎﻣﺘﺮﺗﺐ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در وﺟﻮد ﺑﺴﻴﻂ ﻓﺎﻟﻊ وﺣﺪت ﻳﺎﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ ﻫﻤﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ ﻣﺘﺮﺗـﺐ‬
‫و ﻏﻴﺮﻣﺘﺮﺗﺐ ﻧﻔﺲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ دﻳﮕﺮي از آن ﻗﺎﺋﻢاﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻨﺰﻻت ﺗﻔﺼـﻴﻞﻳﺎﻓﺘـﻪ آن ﻣﺮﺗﺒـﻪ و‬
‫ﺑﻪاﺻﻄﻼح اﻧﺒﺴﺎط آن ﻣﺮﺗﺒﻪاﻧﺪ و ازاﻳﻦرو‪ ،‬وﺟﻮد ﻫﻤﻪ ﻣﺮاﺗﺐ ﻗﺎﺋﻢ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ اﻋـﻼي ﻧﻔـﺲ‬
‫اﻧﺒﺴﺎط ﻫﻤﻴﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪاﻧﺪ و ﻣﺘﻘﺎﺑﻼً وﺟﻮد ﺑﺴﻴﻂ اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ وﺟﻮد ﺑﺮﺗـﺮ ﺟﻤﻌـﻲ اﺟﻤـﺎﻟﻲ ﻫﻤـﻪ‬
‫آﻧﻬﺎﺳﺖ؛ ﻳﻌﻨﻲ ﻫﻤﻪ آﻧﻬﺎ در وﺟﻮد ﺑﺴﻴﻂ اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒـﻪ وﺣـﺪت ﻳﺎﻓﺘـﻪاﻧـﺪ‪ .‬از ﻫﻤـﻴﻦ رو‪ ،‬ﻫـﻢ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان وﺟﻮد ﻣﺮﺗﺒﻪ اﻋﻼي ﻧﻔﺲ را ﻫﻤﺎن وﺟﻮد ﻧﻔـﺲ داﻧﺴـﺖ ﻛـﻪ ﻫﻨـﻮز اﻧﺒﺴـﺎط ﻧﻴﺎﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ دراﻳﻦﺻﻮرت ﺑﺎﻳﺪ دﻳﮕﺮ ﻣﺮاﺗﺐ را اﻧﺒﺴﺎط اﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ و ﺷﺌﻮن و ﺗﻨـﺰﻻت آن ﺑـﻪ‬
‫ﺷﻤﺎر آورد‪ ،‬و ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان وﺟﻮد ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺰﺑﻮر را ﺑﻪ ﺿﻤﻴﻤﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺮاﺗﺐ ﻣـﺎدون‪ ،‬ﻫﻤـﻪ را‬
‫ﺑﺎ ﻫﻢ‪ ،‬وﺟﻮد اﻧﺒﺴﺎطﻳﺎﻓﺘﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر آورد‪ ،‬ﻛـﻪ دراﻳـﻦﺻـﻮرت‪ ،‬ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﻣﺰﺑـﻮر‪ ،‬ﺧـﻮد‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪاي از ﻣﺮاﺗﺐ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ؛ ﭼﻨﺎنﻛﻪ دﻳﮕﺮ ﻣﺮاﺗﺐ ﻧﻴﺰ ﻣﺮاﺗﺐ دﻳﮕﺮ آناﻧـﺪ )ﻋﺒﻮدﻳـﺖ‪،‬‬
‫‪ ،1391‬ج‪ ،3‬ص‪.(216‬‬

‫ﻧﻔﺲ ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ داراي ﻣﺮاﺗﺒﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ آﺛﺎر‪ ،‬ﺧﻮاص و ﻛﻨﺶﻫﺎي ﻫﺮ ﻣﺮﺗﺒـﻪ آن‪ ،‬در‬
‫واﻗﻊ آﺛﺎر‪ ،‬ﺧﻮاص و ﻛﻨﺶﻫﺎي ﻣﺮاﺗﺐ ﭘﻴﺸﻴﻦ آن ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲروﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺤـﻮ‪ ،‬ﺗﻤـﺎﻣﻲ‬
‫آﺛﺎر‪ ،‬ﺧﻮاص و ﻛﻨﺶﻫﺎي ﻣﺮاﺗﺐ ﭘﺴﻴﻦ ﻧﻴﺰ‪ ،‬آﺛﺎر‪ ،‬ﺧﻮاص و ﻛـﻨﺶﻫـﺎي اﻳـﻦ ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﺗﻠﻘـﻲ‬
‫ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﺗﻤﺎﻣﻲ آﺛﺎر‪ ،‬ﺧﻮاص و ﻛﻨﺶﻫﺎي ﻣﺮاﺗﺐ ﻧﻔﺲ ﺑـﻪﺻـﻮرت‬
‫ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ ﻳﺎ ﻏﻴﺮﻣﺴﺘﻘﻴﻢ‪ ،‬آﺛﺎر‪ ،‬ﺧﻮاص و ﻛﻨﺶﻫﺎي ﻧﻔﺲ ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻧﻔﺲ‬
‫را ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﻜﺜﺮ ﻗﻮاي آن‪ ،‬ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ واﺣﺪ داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺰاره »اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ«‬
‫ﺳﻮﻣﻴﻦ ﮔﺰاره ﺻﺪراﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺑـﻪ ﻛـﺎر رود‪،‬‬
‫ﮔﺰاره »ﻫﺴﺘﻲ ﺟﺎﻣﻊﺑﻮدن اﻧﺴﺎن« اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺰاره ﻛـﻪ از دﻳـﺪﮔﺎهﻫـﺎي ﻋﺮﻓـﺎي ﻣﺴـﻠﻤﺎن و‬
‫ﺑﻪوﻳﮋه اﺑﻦﻋﺮﺑﻲ ﻣﺘﺄﺛﺮ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﻛـﻪ در‬
‫ﻣﻴﺎن ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻣﻮﺟﻮدات ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬ﺗﻨﻬـﺎ ﻣﻮﺟـﻮدي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﮔﻮﻧـﻪﻫـﺎي ﻣﺨﺘﻠـﻒ ﻫﺴـﺘﻲ‪ ،‬از‬
‫ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺗﺎ ﺑﺎﻻﺗﺮﻳﻦ آن را ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ در ﺧﻮد ﻣﺤﻘﻖ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑـﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‪ ،‬او ﻫﺴـﺘﻲ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ و ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺧﻮد را در ﻳﻚ ﻃﻴﻒ از ﻫﺴﺘﻲ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ؛ ﻃﻴﻔﻲ ﻛﻪ در ﻳﻚ ﺳـﺮ‬
‫آن ﻣﻮﺟﻮدي ﻧﺒﺎﺗﻲ ﻗﺮار دارد و در اﻧﺘﻬﺎي آن ﻫﺴﺘﻲاي ﻣﺠﺮد و ﻏﻴﺮﻣﺎدي ﻫﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻋﻘـﻞ‬
‫ﻣﺴﺘﻔﺎد ﻣﺘﺼﻞ اﺳﺖ‪ .‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﺻﺪراﻳﻲ ﺑﻪ اﻳﻦ وﻳﮋﮔﻲ آدﻣﻲ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم »ﻛﻮن ﺟـﺎﻣﻊ« اﺷـﺎره‬
‫ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﮔﺰاره ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺮاﺗﺐ اﺳﺘﻌﺪاد ﻧﻔﺴﺎﻧﻲ اﻧﺴﺎن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨـﺎ‬
‫‪118‬‬
 ‫ﺑﺮ اﻳﺪه ﺟﺴﻤﺎﻧﯿﺔ اﻟﺤﺪوث ﺑﻮدن ﻧﻔﺲ و ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮﻳﻪ آن‪» ،‬ﻧﻔﺲ« واﻗﻌﻴﺘﻲ ﺳﻴﺎل اﺳﺖ ﻛﻪ‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ‪ :‬اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ‪‬‬ ‫در اﺑﺘﺪا ﺻﻮرﺗﻲ ﻋﻨﺼﺮي اﺳﺖ و در ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرﺗﻲ ﻣﻌﺪﻧﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﻧﻔﺲ در‬
‫روﻧﺪ ﻛﻤﺎل ﺧﻮد ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﻧﻔﺲ ﻧﺒﺎﺗﻲ و ﻧﻔﺲ ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬اﻳـﻦ واﻗﻌﻴـﺖ در‬
‫آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ وﺟﻮدي ﺧﻮد ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﻣﻮﺟﻮدي ﻣﺠـﺮد ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺷـﻮد‪ .‬ازاﻳـﻦرو‪ ،‬زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻧﻔﺲ در ﻳﻜﻲ از ﻣﺮاﺗﺐ ﭘـﻴﺶﮔﻔﺘـﻪ‪ ،‬زﻧـﺪﮔﻲ ﮔﻴـﺎﻫﻲ‪،‬‬
‫ﺣﻴﻮاﻧﻲ و روﺣﺎﻧﻲ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﻮﺟﻮدي ﮔﻴﺎﻫﻲ‪ ،‬ﺣﻴﻮاﻧﻲ ﻳﺎ روﺣﺎﻧﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﺧﻮد را‬
‫ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﻣﻲﻧﻮﻳﺴﺪ‪:‬‬
‫ﻧﻔﺲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﺠﻤﻊ ﺑﺤﺮﻳﻦ اﺳﺖ؛ ﺑﺪﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻛﻪ ﮔﻮﻫﺮ ﻧﻔـﺲ ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ ﺷـﺮاﻓﺖ در ﻧﺨﺴـﺘﻴﻦ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻓﻄﺮﺗﺶ ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺟﻬﺎن ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ و در آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻫﺴـﺘﻲاش ﺑـﻪﻟﺤـﺎظ ﻛﻤـﺎل آﻏـﺎز‬
‫ﺟﻬﺎن ﻋﻘﻠﻲ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻧﻔﺲ ﺻﻮرت‪ ‬ﺻﻮرتﻫﺎ در ﺟﻬﺎن ﻣـﺎدي و ﻣـﺎده ﻣـﻮاد در‬
‫ﺟﻬﺎن دﻳﮕﺮ اﺳﺖ )ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪ ،1381 ،‬ص‪.(446-447‬‬

‫ﺑﺮ ﭘﺎﻳﻪ اﻳﻦ ﺳﺨﻦ‪ ،‬ﻧﻔﺲ در آﺧﺮﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﺧﻮد‪ ،‬ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣـﺎدي را‬
‫دارد و در ﻣﺮز ﺗﺠﺮد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد‪ ،‬ﺧﻮد در واﻗﻊ ﻫﻤﺎن اﺳـﺘﻌﺪاد ﻣﻄﻠـﻖ را ﺑـﺮاي درﻳﺎﻓـﺖ‬
‫ﻣﺠﺮدات ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬از ﻳﻚﺳﻮ اﮔﺮ ﺑﻪ آن ﻓﻲﻧﻔﺴـﻪ ﺑﻨﮕـﺮﻳﻢ‪ ،‬واﻗﻌﻴﺘـﻲ ﺑـﺎ ﻣﻨﺸـﺄ آﺛـﺎر‬
‫ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻗﻮاي ﺑﺪن را ﺑﻪﻛﺎر ﻣﻲﮔﻴﺮد و از ﺳﻮي دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﮔﺮ ﺑﻪ آن درﻣﻘﺎﻳﺴـﻪﺑـﺎ دﻳﮕـﺮ‬
‫ﻣﺠﺮدات ﻧﮕﺮﻳﺴﺘﻪ ﺷﻮد‪ ،‬اﺳﺘﻌﺪاد روﺣﺎﻧﻲ ﺷﺪن را دارد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻧﻔـﺲ‪ ،‬ﺑـﻪرﻏـﻢ اﻳﻨﻜـﻪ‬
‫واﻗﻌﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻟﻔﻌﻞ از ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺎدي اﺳﺖ‪ ،‬ﺧﻮد ﺑﻌﻴﻨﻪ اﺳﺘﻌﺪاد ﻣﻄﻠـﻖ را ﺑـﺮاي ورود ﺑـﻪ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻚ داراﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ آﻧﻜﻪ‪ ،‬ﻧﻔﺲ آدﻣﻲ واﻗﻌﻴﺘﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺟﻤـﺎد‪ ،‬ﮔﻴـﺎه‪،‬‬
‫ﺣﻴﻮان و ﻣﺠﺮد ﺑﺸﻮد و ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﻫﺴﺘﻲ ﺟﺎﻣﻊ ﺗﻠﻘﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﮔﺰاره »راﺑﻄﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ راﺑﻄﻪ ﻧﻔﺲ و ﺑﺪن اﺳﺖ«‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﮔﺰاره ﺻﺪراﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﻣﺒﻨﺎي ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ در ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪﻛـﺎر ﮔﺮﻓﺘـﻪ‬
‫ﺷﻮد‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪي راﺑﻄﻪ »ﺷﺮﻳﻌﺖ« ﺑﺎ »ﺳﻴﺎﺳﺖ« ﺑﺎ راﺑﻄﻪ »ﻧﻔﺲ« و »ﺑـﺪن« اﺳـﺖ‪ .‬ﺻـﺪراﻟﺪﻳﻦ‬
‫ﺷﻴﺮازي ﭘﺲ از آﻧﻜﻪ »ﺷﺮﻳﻌﺖ« و »ﺳﻴﺎﺳﺖ« را دو ﻣﻘﻮﻟﻪ ﻣﺘﻔﺎوت ﻣﻲداﻧـﺪ‪ ،‬راﺑﻄـﻪ آن دو را‬
‫راﺑﻄﻪ ﺟﺎن و ﺑﺪن ﺑﺮﻣﻲﺷﻤﺎرد )ﻫﻤﻮ‪ ،1386 ،‬ص‪ .(423-424‬ﻻزم اﺳﺖ ﻳﺎدآوري ﻛﻨﻴﻢ ﻛـﻪ‬
‫ﺻﺪرا »ﻧﻔﺲ« را وﺟﻮد راﺑﻄﻲ ﺑﺮاي »ﺑﺪن« ﻣﻲداﻧﺪ؛ ﺑﻪﮔﻮﻧﻪايﻛﻪ اﺿﺎﻓﻪ ﻧﻔﺴﻴﺖ ﻧﻔﺲ )ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫وﺟﻮد ﻟﻐﻴﺮه آن( ﻋﻴﻦ وﺟﻮد ﻓﻲﻧﻔﺴﻪاش اﺳـﺖ )ﻫﻤـﻮ‪2011 ،‬م‪ ،‬ج‪ ،8‬ص‪ .(383‬اﻳـﻦ ﺑـﺪان‬
‫ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻮﺿﻮع راﺑﻄﻪ »ﺷﺮﻳﻌﺖ« و »ﺳﻴﺎﺳﺖ«‪ ،‬ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﻨﺶﻫـﺎي‬
‫‪119‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‪،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1395‬‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺳﻴﺎﺳﺖﮔﺬاريﻫﺎ ﺑﺎﺷﺪ و ﻻزﻣﻪ ﻣﺒﺪأ ﺑﻮدن ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺮاي اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ آن اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻤﻜﻦ ﻧﺒﺎﺷﺪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻮﺟﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬وﻟﻲ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﻛﻨﺶﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﮕﺮدد‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ در رﻫﻴﺎﻓﺖ وﺟﻮدي داﻧﺸﻲ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ »دﻳﻦ« ﺧﻮاﻫـﺪ ﺑـﻮد‪ ،‬وﻟـﻲ اﻳـﻦ ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫ﻓﺮوﻛﺎﺳﺘﻦ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﻋﻠﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻧﻴﺴﺖ و ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺘﻘﻼل ﺧـﻮد را در ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻋﻠﻢ دﻳﻦ ﺣﻔﻆ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ اﺳﺘﻘﻼل ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي از ﭼﻬﺎر ﻧﻈﺮ اﺳﺖ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﻜﻪ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬
‫ﺑﺎ ﻗﻮاﻧﻴﻨﻲ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﻣﻲﺷـﻮد ﻛـﻪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺗﻤـﺮﻳﻦ زﻳـﺎد در ﻛﺸـﻮرداري ﺑـﻪدﺳـﺖ ﻣـﻲآﻳﻨـﺪ؛‬
‫درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺣﺎوي ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻛﻠـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬دوم آﻧﻜـﻪ )ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ راﺑﻄـﻪ ﺷـﺮﻳﻌﺖ و‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ از ﻧﻈﺮ ﻣﻼﺻﺪرا و ﺗﻼزم آن ﺑﺎ راﺑﻄﻪ ﻧﻔﺲ و ﺑﺪن( ﻏﺎﻳﺖ ﺳﻴﺎﺳﺖﮔـﺬاري‪ ،‬اﺟـﺮاي‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ و ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﺑﺮاي ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪﻣﻨﺰﻟﻪ ﺧﺪﻣﺖﮔﺬار ﻣﻄﻴﻊ ﻳﺎ ﻋﺎﺻﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﮔـﺎه‬
‫ارﺑﺎب ﺧﻮد را ﺧﺪﻣﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﮔﺎه ﻋﺼﻴﺎن‪ .‬ﺳﻮم آﻧﻜﻪ‪ ،‬ﻣﻮﺿـﻮع ﺳﻴﺎﺳـﺖ »اﻣـﺮ ﺳﻴﺎﺳـﻲ«‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﮔﺰارهﻫﺎي ﺷﺨﺼﻲ و ﺧﺎرﺟﻲ ارﺗﺒﺎط دارد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺰارهﻫﺎ ﺑﺮاي اﻗـﺮار ﮔـﺮﻓﺘﻦ در‬
‫روﻧﺪ ﺳﻴﺎﺳﺖﮔﺬاري‪ ،‬ﻻزم اﺳﺖ ﺑﺎ ﮔﺰارهﻫﺎي ﻛﻠﻲ و ﺣﻘﻴﻘﻲ ﺷﺮﻋﻲ در ﻳﻚ روﻧﺪ اﺳﺘﻨﺘﺎﺟﻲ‬
‫ﻗﺮار ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﻳﻚ ﺗﺼﻤﻴﻢ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻴﻨﺠﺎﻣﻨﺪ‪ .‬ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﺗﻔﺎوت ﻣﻴﺎن ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﻮد ﺣﺎﺻﻞ از ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻴﻢ و در درﺟﻪ ﻧﺨﺴﺖ ﺑﻪ‬
‫ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮدد؛ درﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ ﻣﻨﻔﻌﺖ ﻋﻠﻢ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﻪﺻﻮرت ﻣﺴـﺘﻘﻴﻢ ﻋﺎﻳـﺪ ﻓـﺮد ﻣـﺆﻣﻦ‬
‫اﺳﺖ )ﻫﻤﻮ‪ ،1386 ،‬ص‪ .(425-426‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در رﻫﻴﺎﻓﺖ ﺻﺪراﻳﻲ »ﺷﺮﻳﻌﺖ« وﺟﻮد راﺑﻄـﻲ‬
‫ﺑﺮاي »ﺳﻴﺎﺳﺖ« ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺰاره »ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ داﻧﺶ ﺳﺎﻣﺎن دﻫﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ؛ ﺑـﻪ ﺻـﻮرﺗﻲ ﻛـﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻈﻬﺮ ﻋﺎﻟﻢ رﺑﻮﺑﻲ ﺷﻮد« ‬
‫ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ ﮔﺰاره ﺻﺪراﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﺒﻨﺎﻳﻲ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﺷـﻤﺎر رود‪،‬‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺮ اﺳﺎس رﻫﻴﺎﻓـﺖ ﺻـﺪراﻳﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺻـﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷـﻴﺮازي »ﺣﻜﻤـﺖ‬
‫ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ« را ﻋﻠﻢ ﺳﺎﻣﺎندﻫﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ ﺟﻬﺎن ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺗﻮان ﺑﺸﺮي ﻣﻲداﻧﺪ ﺗـﺎ در ﺳـﺎﻳﻪ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اﻣﺮي‪ ،‬ﺟﻬﺎن اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻈﻬﺮي از ﻋﺎﻟﻢ رﺑﻮﺑﻲ ﮔﺮدد )ﻫﻤﺎن‪ ،‬ص‪ .(425-426‬ﺣﺴﻨﻲ ﺑﺎ اﻟﻬﺎم از‬
‫اﻳﻦ ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﺣﻜﻤﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ را داﻧﺶ »ﺳﺎﻣﺎندﻫﻲ ﺣﻴﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ ﺑﻨﻴـﺎدي‬
‫ﺑﻪ ﺳﺎﻣﺎن ﻋﻘﻠﻲ ﺑﻪ اﻧﺪازه ﺗﻮان ﺑﺸﺮي« )ﺣﺴـﻨﻲ‪ ،1390 ،‬ص‪ (41‬ﻣـﻲداﻧـﺪ‪ .‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻌﺮﻳﻒ‪ ،‬ﻫﺪف ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺟﻬﺎن اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻈﻬﺮ ﻋـﺎﻟﻢ اﻟﻬـﻲ ﺷـﻮد و ﺗﻨـﺎﻇﺮي‬
‫‪120‬‬
 ‫ﻣﻴﺎن دو ﺟﻬﺎن ﻳﺎدﺷﺪه ﭘﺪﻳﺪ آﻳﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻣﻮزه ﺻﺪراﻳﻲِ »اﻧﺴـﺎن ﻫﺴـﺘﻲ ﺟـﺎﻣﻊ اﺳـﺖ«‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ‪ :‬اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ‪‬‬ ‫ﻣﻲﺗﻮان ﻇﺮﻓﻴﺖ ﻧﺎﻣﺤﺪود آدﻣﻲ را در ﺗﻌﺎﻟﻲ ﻳﺎ ﺗﻨﺰل او در ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻫـﺮم ﻫﺴـﺘﻲ ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮياش ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﺮد‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻨﻈﺮ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻣﺴﺘﻘﻴﻤﻲ ﻣﻴﺎن ﺣﻘﺎﻳﻖ ﻫﺴﺘﻲ و ﺟﺎﻳﮕـﺎه‬
‫وﺟﻮدي آدﻣﻲ در آن از ﻳﻚﺳـﻮ ﺑـﺎ اﻳﺠـﺎد ﻓﻀـﺎﻳﻞ‪ ،‬ارزشﻫـﺎ و ﻋـﺪاﻟﺖ در ﺳـﺎﺣﺖﻫـﺎي‬
‫اﺧﻼﻗﻲ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ و ﺳﻴﺎﺳﻲ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﭘﺬﻳﺮش ﭼﻨﻴﻦ ﺗﻼزﻣﻲ ﻣﻴﺎن واﻗﻌﻴـﺖﻫـﺎي ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻮﺟﺐ ﻣﻲﺷﻮد »ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳـﺖ« ﺑـﻪﻋﻨـﻮان داﻧـﺶ‬
‫ﺗﺪﺑﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ آدﻣﻲ‪ ،‬اﻓـﺰون ﺑـﺮ ﻣﺸـﺘﻘﺎت و ﻣﺆﻟﻔـﻪﻫـﺎي اﻧﺴـﺎﻧﻲ ـ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻔـﻪﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ دﻳﮕﺮي را ﻧﻴﺰ در ﻣﺤﺎﺳﺒﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺧﻮد وارد ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮ اﺳـﺎس ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫اﺳﺘﺪﻻﻟﻲ‪ ،‬ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬در ﻗﻠﻤﺮو ﺟﻬﺎن اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻧﻴﺰ ﺣﺎﻛﻢ و ﺟﺎري داﻧﺴﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد و ﺗﺪاﺑﻴﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎ ﻣﻼﺣﻈﻪ وﺟﻮد ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻋﻠّـﻲ و ﻣﻌﻠـﻮﻟﻲ واﻗـﻊ در ﺟﻬـﺎن‬
‫ﻫﺴﺘﻲ و ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻫﻤﮕﻲ آﻧﻬﺎ ذﻳﻞ ﻳﻚ ﻣﺒـﺪأ واﺣـﺪ اﺗﺨـﺎذ ﻣـﻲﮔﺮدﻧـﺪ؛ ﺑـﻪﮔﻮﻧـﻪايﻛـﻪ‬
‫ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﻛﺜﺮت ﻋﺎﻟﻢ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺗﻨﻮع ﻣﺆﻟﻔﻪﻫﺎ و ﻣﺸﺘﻘﺎت اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي‬
‫و ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ در زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬وﺣﺪت ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺧﺘﻲ آدﻣﻲ را ﺑﺎ ﻣﺒﺪأ ﺟﻬﺎن ﻫﺴـﺘﻲ از ﺑـﻴﻦ‬
‫ﻧﻤﻲﺑﺮد و ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻋﺎم ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳﺎﻧﻪ را ﺑﺮاي ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﮋادﻫﺎ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﺎت‪ ،‬دو ﺟﻨﺲ و ﻣﻠﺖﻫـﺎ‬
‫ﺑﺎ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻓﺮاﻫﻢ ﻣﻲآورد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن‪ ،‬ﺗﻨﻮع زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺖ و ﭘﺪﻳﺪارﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻤﺎﻳﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺎ وﺣﺪت وﺟﻮدي آدﻣﻲ )ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻗﺎﻋـﺪه‬
‫وﺣﺪت در ﻋﻴﻦ ﻛﺜﺮت و ﻛﺜﺮت در ﻋﻴﻦ وﺣﺪت( ﺟﻤﻊ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﻛﺜﺮت زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺳﺎﻳﻪ ﻗﻮاﻧﻴﻦ واﺣﺪ ﺟﻬﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻲﭘﺮدازد‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي ﺑﺤﺚ‪ :‬در اﻳﻦ ﻗﺴﻤﺖ از ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺣﺎﺿـﺮ‪ ،‬ﺑـﻪ ﺷـﻴﻮه اﺳـﺘﻘﺮاﻳﻲ ﭘـﻨﺞ ﮔـﺰاره‬
‫ﺻﺪراﻳﻲ از ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ اﺳﺘﺨﺮاج ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪﺻﻮرت اﺣﺘﻤﺎﻟﻲ ﺑﻪﻋﻨـﻮان‬
‫ﺑﻨﻴﺎﻧﻲ ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺗﻠﻘﻲ ﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺰارهﻫـﺎ ﻋﺒـﺎرتاﻧـﺪ از‪ :‬ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ ﺑـﻮدن‬
‫ﺣﺪوث ﻧﻔﺲ و روﺣﺎﻧﻲﺑﻮدن ﺑﻘﺎي آن‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﻗﻮاي ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ وﺟـﻮد ﻧﻔـﺲ در ﻋـﻴﻦ‬
‫ﻛﺜﺮت ﻗﻮاي آن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻲ ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨـﺪ راﺑﻄـﻪ ﻧﻔـﺲ و‬
‫ﺑﺪن اﺳﺖ‪ ،‬و ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ داﻧﺶ ﺳﺎﻣﺎندﻫﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻪﺻﻮرﺗﻲﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻈﻬﺮ ﻋﺎﻟﻢ رﺑﻮﺑﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﮔﺰارهﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﻓﻮق از ﻃﺮﻳﻖ اﺳﺘﻘﺮا ﺑﻪدﺳﺖ آﻣﺪهاﻧـﺪ و‬
‫ﻧﮕﺎرﻧﺪه ادﻋﺎ ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ آﻧﻬﺎ را ﻧﺪارد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺗﻜﻤﻴﻞ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻣﺠﺎل دﻳﮕﺮي اﺳﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﻣﻘﺪار از ﮔﺰارهﻫﺎ ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﺑﻨﻴﺎنﻫﺎي ﺣﻜﻤﻲ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻛﻔﺎﻳﺖ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ‪.‬‬
‫‪121‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‪،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1395‬‬
‫اﻳﻨﻚ ﭘﺲ از ﻣﺸﺨﺺﺷﺪن ﮔﺰارهﻫﺎي ﻳﺎدﺷﺪه‪ ،‬در ﮔﺎم ﺑﻌﺪي ﻧﻮﺑﺖ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻼش ﺷﻮد‬
‫ﻧﻘﺶ آﻧﻬﺎ ﺑﻪﻋﻨﻮان اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﮔﺮدد‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑـﻪ ﻋﻬـﺪه ﺑﺨـﺶ ﺑﻌـﺪي ﻧﻮﺷـﺘﻪ‬
‫ﺣﺎﺿﺮ اﺳﺖ‪.‬‬

‫اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﺑﺮاي ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ‬

‫ﻧﻘﺶ اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ در ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ‬
‫اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ ﻣﻲ ﺷﻮد ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﻋﻘﺒـﻪ »ﻋﻠـﻢ« ﻣﺮﺑـﻮط ﻣـﻲﺷـﻮد‪» .‬ﻋﻠـﻢ«‬
‫)‪ (Science‬ﺑﻪﺳﻮي واﻗﻌﻴﺖﻫﺎي ﺗﺠﺮﺑﻲ ﺳﻮﮔﻴﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬وﻟﻲ اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﺑـﻪ ﻛـﺎر‬
‫ﻫﺪاﻳﺖﮔﺮي »داﻧﺶ« ﺑﺮاي ورود ﺑﻪ واﻗﻌﻴﺖ ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﭘﺲ ﭘﺮﺳﺶ اﺻﻠﻲ در اﻳﻨﺠﺎ آن اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ‪ :‬ﮔﺰارهﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﻓﻮق ﭼﮕﻮﻧﻪ ﭼﻨﻴﻦ ﻫﺪﻓﻲ را ﺗﺤﻘﻖ ﻣﻲﺑﺨﺸﻨﺪ؟ ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ از ﻧﺤـﻮه‬
‫ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﻴﺪن ﺑﻪ ﻫﻮﻳﺖ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﭼﮕﻮﻧﮕﻲ ﻋﻤﻠﻴﺎﺗﻲ ﺷﺪن آن در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس ﮔﺰارهﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﺻﺪراﻳﻲ ﻓﻮق ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬در واﻗﻊ ﻣﻮﺿﻮع ﺑﺤﺚ درﺑﺎره‬
‫ﻧﻘﺶ اﻳﻦ ﮔﺰارهﻫﺎ در اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺑﺮﺧﺎﺳﺘﻪ از ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑـﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ‪،‬‬
‫ﺳﺨﻦ از آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺰارهﻫﺎ ﭼﻪ ﻧﻘﺸﻲ در اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻳﺎدﺷﺪه دارﻧﺪ‪.‬‬
‫»اﻟﮕﻮ«ي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺷﺎﻣﻞ ﺗﻌﻬﺪات ﻣﺸﺘﺮك اﻋﻀﺎي ﻳﻚ ﺣﻮزه ﺗﺨﺼﺼﻲ درﺑـﺎره ﺑﺮﺧـﻲ از‬
‫ﺑﺎورﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﻟﺰوﻣﻲ ﻧﺪارد اﻋﻀﺎي ﻳﻚ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺨﺼﺼﻲ در اﻟﮕﻮﻫﺎ ﺑـﺎ ﻫـﻢ‬
‫ﻣﺸﺘﺮك ﺑﺎﺷﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻌﻤﻮﻻً در ﻋﻠﻢ اﻳﻦﮔﻮﻧﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬از ﻧﻈﺮ ﻛﻮﻫﻦ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻫﺎ ﺳﻪ ﻛﺎرﻛﺮد ﻫﻢزﻣـﺎن‬
‫ﺑﺮاي ﻳﻚ ﻗﻠﻤﺮو داﻧﺸﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ :‬ﻧﺨﺴﺖ آﻧﻜﻪ‪ ،‬ﺗﻤﺜﻴﻞﻫﺎ و اﺳﺘﻌﺎرهﻫﺎي ﻣﺮﺟﺢ ﻳﺎ ﻣﺠﺎز‬
‫را ﺑﺮاي داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻳﻚ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﮔﻔﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻢ ﻣﻌﺎﺻـﺮ‬
‫ﻧﺸﺎن داده اﺳﺖ ﻛﻪ زﺑﺎن ﻋﻠﻢ‪ ،‬زﺑﺎن اﺳﺘﻌﺎره اﺳﺖ و دﺳﺘﺎوردﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ در ﻗﺎﻟﺐ اﺳﺘﻌﺎرهﻫﺎ‬
‫و ﺗﻤﺜﻴﻞﻫﺎ )و ﺑﻪ ﻗﻮل ﻋﻼﻣﻪ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﻳﻲ اﻋﺘﺒﺎرﻳﺎت( ﺑﻴﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﻛﺎرﻛﺮد »اﻟﮕـﻮ« اﻳـﻦ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎ ﺑﻪ داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻳﻚ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺨﺼﺼﻲ ﻛﻤﻚ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﺗـﺎ آﻧﭽـﻪ را ﺑـﻪﻋﻨـﻮان‬
‫»ﺗﺒﻴﻴﻦ« ﻳﺎ »ﻣﻌﻤﺎ ـ راهﺣﻞ« ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬ﻣﺸﺨﺺ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺳﻮﻣﻴﻦ ﻛﺎرﻛﺮد »اﻟﮕـﻮ« ﻧﻘـﺶ‬
‫آﻧﻬﺎ در ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻓﻬﺮﺳﺘﻲ از ﻣﻌﻤﺎﻫﺎي ﺣﻞﻧﺎﺷﺪه و ﻛﻤـﻚ ﺑـﺮاي ارزﻳـﺎﺑﻲ اﻫﻤﻴـﺖ ﻫﺮﻳـﻚ از‬
‫آﻧﻬﺎﺳﺖ )ﻛﻮﻫﻦ‪ ،1389 ،‬ص‪ .(225‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ اﻧﺘﻈﺎر ﺑﺮ آن اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﮔﺰارهﻫﺎي ﻓﻮق ﺑﺘﻮاﻧﻨﺪ ﻣﻌﻀﻼت و ﻣﺴﺎﺋﻞ را ﺷﻨﺎﺳﺎﻳﻲ ﻛﻨﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺮاي »ﺗﺒﻴﻴﻦ« آﻧﻬـﺎ راهﺣـﻞ‬
‫اراﺋﻪ ﻧﻤﺎﻳﻨﺪ و »اﻋﺘﺒﺎرﻳﺎت« ﻻزم را در ﺣﻞﺷﺎن اراﺋﻪ دﻫﻨﺪ‪.‬‬
‫‪122‬‬
 ‫ﮔﺰارهﻫﺎي ﺻﺪراﻳﻲ و اﻟﮕﻮي ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ‪ :‬اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ‪‬‬ ‫اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ‪ ،‬اﻟﮕﻮﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﮔﺰارهﻫﺎي ﭘـﻨﺞﮔﺎﻧـﻪ ﺻـﺪراﻳﻲ ﻣـﻮرد اﺷـﺎره در اﻳـﻦ‬
‫ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﮔﺮﭼﻪ ﺗﻌﺪاد ﮔﺰارهﻫﺎي ﺻﺪراﻳﻲ ﻛﻪ ﻣﺸﺨﺺﻛﻨﻨـﺪه اﻟﮕـﻮي ﻣﺘﻌـﺎﻟﻲ‬
‫ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺴﻴﺎر ﺑﻴﺶ از ﭘﻨﺞ ﮔﺰاره ﻓﻮق اﺳﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ ﭘـﻨﺞ ﮔـﺰاره‬
‫ﺑﺴﻨﺪه ﻛﺮد و ﺟﺴﺖوﺟﻮي ﻛﺎﻣﻞﺗﺮ از دﻳﮕﺮ ﮔﺰارهﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺻﺪراﻳﻲ را ﺑـﻪ ﺟـﺎي دﻳﮕـﺮ‬
‫واﮔﺬاﺷﺖ‪ .‬ﮔﺰاره ﻫﺎي ﻣﻮردﻧﻈﺮ در اﻳﻨﺠﺎ ﻋﺒﺎرتاﻧـﺪ از‪ :‬ﺣـﺪوث ﺟﺴـﻤﺎﻧﻲ ﻧﻔـﺲ و ﺑﻘـﺎي‬
‫روﺣﺎﻧﻲ آن‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﻗﻮاي ﻣﺮاﺗﺐ ﻣﺨﺘﻠﻒ وﺟﻮد ﻧﻔﺲ در ﻋﻴﻦ ﻛﺜﺮت ﻗﻮاي آن‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﻫﺴﺘﻲ‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﺳﺖ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻣﺎﻧﻨﺪ راﺑﻄﻪ ﻧﻔـﺲ و ﺑـﺪن اﺳـﺖ و ﺳـﺮاﻧﺠﺎم‪ ،‬ﻋﻠـﻢ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﺖ داﻧﺶ ﺳﺎﻣﺎندﻫﻲ ﻋﻘﻼﻧﻲ اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ؛ ﺑﻪﺻﻮرﺗﻲﻛـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﻣﻈﻬـﺮ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ رﺑﻮﺑﻲ ﺷﻮد‪ .‬در اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﻜﻮﺷﻴﻢ اﻟﮕﻮي ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ را از ﮔﺰارهﻫﺎي ﭘـﻨﺞﮔﺎﻧـﻪ ﺻـﺪراﻳﻲ‬
‫ﺑﻪدﺳﺖ آورﻳﻢ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻣﻨﻈﻮر دﻻﻟﺖﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻨﺞ ﮔﺰاره ﻣﻨﺘﺨﺐ را ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ‪.‬‬
‫ﮔﺰاره ﺣﺪوث ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻧﻔﺲ و ﺑﻘﺎي روﺣﺎﻧﻲ آن‪ ،‬ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﮔﺰاره ﺻﺪراﻳﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در‬
‫اﻳﻨﺠﺎ ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺰاره ﻛﻪ ﺧﻮد از ﻧﻈﺮﻳﻪ »ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮي« ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑﻴـﺎﻧﮕﺮ‬
‫آن اﺳﺖ ﻛﻪ »ﻧﻔﺲ« در دﻧﻴﺎي ﻣﺎدي ﺳﺮﺷﺘﻲ ﻣـﺎدي دارد‪ ،‬وﻟـﻲ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﺮ اﺛـﺮ ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫ﺟﻮﻫﺮي اﺷﺘﺪادي ﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺴﺘﻲ ﻣﺎدي را )از ﻣﺎده ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺗﺎ ﻣﺎده ﻣﻌـﺪﻧﻲ‪ ،‬ﻣـﺎده ﮔﻴـﺎﻫﻲ و‬
‫ﻣﺎده ﺣﻴﻮاﻧﻲ( ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﺗﺠﺮد از ﻣﺎده ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛـﻪ »ﻧﻔـﺲ« در‬
‫ﻫﺮﻳﻚ از ﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺴﺘﻲ ﺧﻮد ﻣﻨﺸﺄ آﺛﺎري از ﻫﻤﺎن ﺟﻨﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒـﺎرت دﻳﮕـﺮ‪» ،‬ﻧﻔـﺲ«‬
‫زﻣﺎﻧﻲ ﻛﻪ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺎدي ﺧﻮد ﻗﺮار دارد‪ ،‬در ﻗﻠﻤﺮو ﺳﻴﺎﺳﺖ‪» ،‬اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳـﻲ« را در ﻣﺤـﺪوده‬
‫ﻣﺎدي آن ﺗﻌﺮﻳﻒ و زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ را در ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎدي ﺑﻨﺎ ﺧﻮاﻫﺪ ﻛﺮد‪ .‬زﻧـﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ در‬
‫اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ ﺑﺮ اﺳﺎس ﻃﻴﻔﻲ از ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺎدي ﺑﻨﺎ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ از ﻧﻴﺎزﻫـﺎي »اوﻟﻴـﻪ ﺿـﺮوري«‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲﮔﺮدد و ﺳﭙﺲ ﺑﻪ »اﻧﺒﺎﺷﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ«‪» ،‬ﻟﺬتﻃﻠﺒﻲ«‪» ،‬ﺷـﻬﺮتﻃﻠﺒـﻲ«‪» ،‬اﺳـﺘﻌﻤﺎرﮔﺮي« و‬
‫»آزاديﺧﻮاﻫﻲ« ﻣﻲاﻧﺠﺎﻣـﺪ‪ 1.‬اﻣـﺎ ﻫﻤـﺎنﻃﻮرﻛـﻪ ﮔﻔﺘـﻴﻢ‪» ،‬ﻧﻔـﺲ« ﺣﺮﻛﺘـﻲ ﺟـﻮﻫﺮي دارد و‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺎدي ﺑﻴﺮون آﻳﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺜﺎﻟﻲ و ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻏﻴﺮﻣﺎدي )ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻋﻘﻠـﻲ( ﺑﺮﺳـﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺜﺎﻟﻲ‪» ،‬ﻧﻔـﺲ« زﻧـﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ را ﺑـﻪ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﺑـﻪ ﻳﻜـﻲ از ﺳـﻪ ﺷـﻜﻞ زﻧـﺪﮔﻲ‬

‫‪ .1‬ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﻫﺮﻳﻚ از اﻳﻦ ﺳﺒﻚﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺗﺤﺖ ﻳﻜﻲ از ﻋﻨﺎوﻳﻦ زﻳﺮ ﺑﺮرﺳﻲ‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺿﺮورﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﺬاﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺴﺖ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻛﺮاﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﻐﻠﺐ و ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺟﻤﺎﻋﻴﻪ‪.‬‬
‫‪123‬‬
‫»ﺳــﻨﺖﻣﺤــﻮر«‪» ،‬رﻫﺒــﺮان داﻧــﺎ« و »رﻫﺒــﺮ ﻧﺨﺴــﺘﻴﻦ« ﺷــﻜﻞ ﻣــﻲدﻫــﺪ‪ 1.‬ﺑــﺮ اﺳــﺎس اﻳــﺪه‬

‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‪،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1395‬‬

‫ﺟﺴﻤﺎﻧﻲاﻟﺤﺪوث ﺑﻮدن ﻧﻔﺲ و روﺣﺎﻧﻲ ﺑﻘﺎ ﺑﻮدن آن‪» ،‬ﻧﻔﺲ« ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﻫﺮﻳـﻚ از ﻣﺮاﺗـﺐ‬
‫وﺟﻮدي ﺧﻮﻳﺶ را در ﭘﺮﺗﻮ ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮي ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻜﻲ ﭘﺲ از دﻳﮕﺮي ﭘﺸﺖ ﺳﺮ ﮔﺬارد و‬
‫ﺑﻪ دﻧﻴﺎي ﻏﻴﺮﻣﺎدي ﺑﺮﺳﺪ‪ .‬اﻳﻦ اﻣﺮ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ اﻣﻜﺎن ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷـﺪن ﻫﺮﻳـﻚ از ﻧﻴﺎزﻫـﺎي‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺑﺮﺗﺮ و در ﻧﺘﻴﺠﻪ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻫﺮﻳﻚ از ﺷﻴﻮهﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪ ﺷﻴﻮهﻫﺎي‬
‫ﺑﺮﺗﺮ وﺟﻮد دارد‪ .‬ﻧﻜﺘﻪ ﺟﺎﻟﺐ در اﻳﻦ ﺗﺒﺪﻳﻞ و ﺗﺒﺪل آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﺮﻳﻚ از ﺷﻴﻮهﻫﺎي زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﭘﺴﻴﻦ‪ ،‬ﺗﻤﺎﻣﻲ وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي ﺷﻴﻮه زﻧﺪﮔﻲ ﭘﻴﺸـﻴﻦ را در ﺧـﻮد دارد؛ ﻫﻤـﺎنﻃﻮرﻛـﻪ ﻧﻔـﺲ در‬
‫ﻫﺮﻳﻚ از ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮدي ﺧﻮد‪ ،‬داراي ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮدي ﻣﺮﺗﺒﻪ ﭘﻴﺸﻴﻦ ﺧﻮد ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﺎﺷـﺪ‪ .‬ﺑـﻪ‬
‫اﻳﻦ ﺑﻴﺎن‪ ،‬اﺻﻞ ﺣﺮﻛﺖ در اﻳﻨﺠﺎ ﻧﻴـﺰ ﺟـﺎري اﺳـﺖ و »ﺗﺒـﺪل« در »اﻣـﺮ ﺳﻴﺎﺳـﻲ« را اﺻـﻠﻲ‬
‫اﺳﺎﺳﻲ ﺑﺮاي زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﺗﻮان داﻧﺴﺖ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﮔﺰاره ﻧﺨﺴـﺖ ﻧﺸـﺎندﻫﻨـﺪه وﺟـﻮد‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻣﺘﻌﺪد و ﺷﻴﻮهﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ از »اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ« و زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﺘﻨﺎﺳﺐ ﺑﺎ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻣﻴﻦ ﮔﺰاره ﺻﺪراﻳﻲ‪ ،‬ﮔﺰاره »اﺗﺤﺎد ﻗﻮاي ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد ﻧﻔﺲ در ﻋﻴﻦ ﻛﺜﺮت ﻗﻮاي آن«‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻧﻈﺮﻳﻪ »ﺗﺸﻜﻴﻚ وﺟﻮد« ﺑﻪدﺳﺖ ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻧﻈﺮﻳـﻪ »ﺗﺸـﻜﻴﻚ وﺟـﻮد«‪،‬‬
‫»ﻧﻔﺲ« داراي ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻋﺮﺿﻲ و ﻃﻮﻟﻲ اﺳﺖ و ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳـﻦ ﺳﻠﺴـﻠﻪﻣﺮاﺗـﺐ‪ ،‬ﻗـﻮاي‬
‫ﻧﻔﺲ از ﻗﻮاي ﺿﻌﻴﻒ و ﻧﺎﻗﺺ آﻏﺎز و ﺑﻪ ﻗﻮاي ﺷﺪﻳﺪ و ﻛﺎﻣﻞ ﺧﺘﻢ ﻣـﻲﺷـﻮد‪ .‬اﻣـﺎ ﺑـﺎ ﻫﻤـﻪ‬
‫اﻳﻨﻬﺎ‪ ،‬ﻫﻤﮕﻲ ﻣﺮاﺗﺐ ﻳﺎدﺷﺪه ﺑﻪ ﻳﻚ ﺣﻘﻴﻘﺖ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ »ﻧﻔﺲ« ﺑﺎزﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ راﺑﻄﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﺧﻮد‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﻛﻨﺸﮕﺮ ﺑﺎ ﻛﻨﺶ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﺎن ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﻳـﻦ ﻗﺎﻋـﺪه آن‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ »اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﺑﻪرﻏﻢ ﺗﻜﺜﺮ آن ﺑﻪﺻـﻮرتﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن و ﺗﻔﺴـﻴﺮ آن ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻧﻴﺎزﻫﺎي اوﻟﻴﻪ ﺗﺎ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺑﺮﺗﺮ ﻏﻴﺮﻣﺎدي‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع ﺑﻪﺻﻮرت ﺣﻘﻴﻘﺘﻲ واﺣـﺪ‬
‫درﻣﻲآﻳﺪ؛ زﻳﺮا ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻴﺎزﻫﺎي اوﻟﻴﻪ و ﻣﺎدي ﺑﻪﻃﻮر ﺿﻤﻨﻲ در ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﺑﺮﺗـﺮ ﻧﻴـﺰ ﮔﻨﺠﺎﻧﻴـﺪه‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﻧﻴﺎزﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻴﺎزﻫـﺎي اوﻟﻴـﻪ و ﺿـﺮوري‪ ،‬ﻧﻴـﺎز ﺑـﻪ ﺗـﺄﻣﻴﻦ ﻣﻨـﺎﺑﻊ‪،‬‬
‫ﻟﺬتﻃﻠﺒﻲ‪ ،‬ﺷﻬﺮتﺟﻮﻳﻲ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎرﮔﺮي و اﺳﺘﺨﺪام ﻧﻴﺮوي دﻳﮕﺮان‪ ،‬آزاديﺧﻮاﻫﻲ و ﻧﻴﺎز ﺑـﻪ‬
‫ﻣﻌﻨﻮﻳﺖ‪ ،‬اﻧﺴﺎﻧﻴﺖ و ﺧﺪاﺟﻮﻳﻲ ذﻳﻞ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ از »اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮد ﻛـﻪ در زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺤﺖ رﻫﺒﺮي »اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻞ« ﺗﺮﺳﻴﻢ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻣﺎ در اﻳﻦ ﺳﺒﻚ از زﻧـﺪﮔﻲ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬

‫‪ .1‬اﻳﻦ ﺳﻪ ﺷﻴﻮه زﻧﺪﮔﻲ در ﻛﻼم ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﺎ ﻋﻨﺎوﻳﻦ »ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺳﻨﺖ«‪» ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ رؤﺳﺎي اﻓﺎﺿـﻞ« و‬
‫»ﻣﺪﻳﻨﻪ رﺋﻴﺲ اول« ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪124‬‬
 ‫ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪﻣﺮاﺗﺐ ﻃﻮﻟﻲ و ﻋﺮﺿﻲ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﻮق ﺗﻮﺟﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ آﻧﻜﻪ‪ ،‬ﮔـﺰاره اﺗﺤـﺎد‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ‪ :‬اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ‪‬‬ ‫ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﻗﻮاي ﺧﻮ‪،‬د ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه ﻛﺜـﺮت ﺟﻠـﻮهﻫـﺎي زﻧـﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ در ﻋـﻴﻦ وﺣـﺪت و‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ واﻗﻌﻴﺖ آن اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﮔﺰاره ﺳﻮم ﺟﺎﻣﻌﻴﺖ ﻫﺴﺘﻲ ﻧﻔﺲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ اﺳﺎس اﻳﻦ ﮔﺰاره‪ ،‬ﻧﻔـﺲ ﻣﻮﺟـﻮدي ﻣﺘﻌـﺎﻟﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﮔﻮﻧﻪﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﺴﺘﻲ‪ ،‬از ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮاﺗﺐ ﺗﺎ ﺑـﺎﻻﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮاﺗـﺐ آن را‬
‫در ﺧﻮد ﻣﺘﺤﻘﻖ ﺳﺎزد‪ .‬ﺑﻪﻟﺤﺎظ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬اﻳـﻦ ﮔـﺰاره ﺑـﻪ ﻗﺎﺑﻠﻴـﺖ »ﻧﻔـﺲ« در ﺗﺤﻘـﻖ اﻧـﻮاع‬
‫ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﻣﺴﺌﻠﻪ ﺗﺒﺪل »اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ« در ﻓﻠﺴـﻔﻪ اﺳـﻼﻣﻲ اﺷـﺎره دارد‪ .‬اﮔـﺮ‬
‫ﻧﻔﺲ آدﻣﻲ ﻗﺎﺑﻠﻴﺖ ﺗﺤﻘﻖ ﭘﺎﻳﻴﻦﺗﺮﻳﻦ ﻣﺮاﺗﺐ ﻫﺴﺘﻲ ﺗﺎ ﺑـﺎﻻﺗﺮﻳﻦ آﻧﻬـﺎ را در ﻇـﺮف وﺟـﻮدي‬
‫ﺧﻮد دارد‪ ،‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﺎن ﺳﻴﺎق ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ از ﭘﺴﺖﺗﺮﻳﻦ ﺳﺒﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﺎ ﺑﺮﺗـﺮﻳﻦ‬
‫آﻧﻬﺎ را ﻧﻴﺰ ﺗﺤﻘﻖ ﺑﺨﺸﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ اﻳﻦ ﮔﺰاره ﻧﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ زﻧـﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ آدﻣـﻲ ـ‬
‫ﺑﺮﺧﻼف دﻳﺪﮔﺎه ﻣﺪرن ـ ﻳﻚ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﻚﺧﻄﻲ ﺗﻜﺎﻣﻠﻲ ﻧﺪارد‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ ﺑﻪﺟﺎي ﺳـﻴﺮ‬
‫ﺻﻌﻮدي در اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ روﻧﺪ ﻧﺰوﻟﻲ را ﺑﭙﻴﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪» ،‬ﺗﺒﺪل« ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ اﺳﺎﺳﻲ در ﻓﻠﺴﻔﻪ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲرود‪ .‬اﺻﻞ ﺗﺒﺪل ﻛﻪ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ از ﻧﻈﺮﻳﻪ ﺣﺮﻛﺖ ﺟـﻮﻫﺮي اﺳـﺖ‪ ،‬اﻣﻜـﺎن‬
‫ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺻﻌﻮد و ﺳﻘﻮط ﺟﻮاﻣﻊ اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺗﻤﺪنﻫﺎ و ﻧﻈﺎمﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﻋﻮاﻣﻞ ﺗﺒﺪل‬
‫ﺟﻮاﻣﻊ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎﺗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻣﺴﻠﻤﺎن ﺑﻪ ﺑﺮرﺳـﻲ آﻧﻬـﺎ ﭘﺮداﺧﺘـﻪاﻧـﺪ و از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﻳﻦ اﻳﻦ ﻋﻮاﻣﻞ را ﻣﻮاردي ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺤﻮل ارزﺷـﻲ ـ ﻫﻨﺠـﺎري ﺟﻮاﻣـﻊ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴـﺮ در‬
‫رﻫﺒﺮي ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﻮاﻣﻊ‪ ،‬ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺻﻮرتﺑﻨﺪي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬ﺗﺴﻠﻂ ﻓﺮﻫﻨﮓ ﺑﻴﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺎﺟﻢ ﺧﺎرﺟﻲ‬
‫و ﺗﻐﻴﻴﺮ ﺳﻠﻴﻘﻪ ﺷﻬﺮوﻧﺪان ﻧﺎم ﻣﻲﺑﺮﻧﺪ )ﻣﻬﺎﺟﺮﻧﻴﺎ‪ ،1380 ،‬ص‪ .(339‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬ﺳـﻮﻣﻴﻦ ﮔـﺰاره‬
‫ﺻﺪراﻳﻲ‪ ،‬اﺻﻞ اوﻟﻴﻪ در زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ را ﺗﺒﺪل ﺟﻮاﻣﻊ و ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﺑﺸﺮي ﺑﻪﺳﻮي زوال ﻳﺎ‬
‫ﻗﺪرت ﺑﻴﺎن ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﮔﺰاره ﺻﺪراﻳﻲ‪ ،‬وﺟـﻮد راﺑﻄـﻲ ﺷـﺮﻳﻌﺖ ﺑـﺮاي ﺳﻴﺎﺳـﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫آﻣﻮزهﻫﺎي ﺻﺪراﻳﻲ‪ ،‬راﺑﻄﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺎ ﺳﻴﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ راﺑﻄﻪ ﻧﻔﺲ ﺑﺎ ﺑﺪن اﺳﺖ و در ﻫﺮ دو‬
‫ﻣﻮرد‪ ،‬ﻣﻔﻬﻮم ﻧﺨﺴﺖ وﺟﻮد راﺑﻄﻲ ﻣﻔﻬﻮم دوم ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﻲآﻳﺪ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬در ﺳﺒﻚ زﻧـﺪﮔﻲ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺜﺎﻟﻲ )ﻳﻌﻨﻲ در ﺳﻪ ﻧﻮع زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺳﻨﺖﻣﺤﻮر‪ ،‬زﻧـﺪﮔﻲ ﺑـﺎ ﻣـﺪﻳﺮﻳﺖ‬
‫رﻫﺒﺮان ﻓﺎﺿﻞ و زﻧﺪﮔﻲ ﺗﺤﺖ ﺣﺎﻛﻤﻴﺖ اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣـﻞ( »اﻣـﺮ ﺳﻴﺎﺳـﻲ« ﺑـﻪ ﺷـﻜﻠﻲ ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻛﻨﺶﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑـﻪ ﺷـﻤﺎر رود و ﺑـﺪون آن ﻧﺘـﻮان‬
‫ﻫﻴﭻﮔﻮﻧﻪ ﻛﻨﺶ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﻧﺠﺎم داد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻻزﻣﻪ ﮔﺰاره ﻓﻮق ﻫﻢزﻣﺎن ﺑـﻮدن وﺣـﻲ‪،‬‬
‫‪125‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‪،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1395‬‬
‫ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ و ازاﻳﻦرو‪ ،‬وﺣﻲ و ﺷﺮﻳﻌﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻌﻴﻴﻦﻛﻨﻨـﺪه »ﻋﻴﻨﻴـﺖ« ﺣﻘـﺎﻳﻖ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ و ﺗﻌﺮﻳﻒﻛﻨﻨﺪه ﻣﺴﺌﻠﻪ »ﺗﺒﻴﻴﻦ« در ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﺑﺮاﻳﻦاﺳﺎس‪ ،‬ﻣﻜﺘـﺐ‬
‫ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻋﻠﻤﻲ ﻛﻪ اﻳﻦ ﮔﺰاره ﻣﺎ را ﺑﻪﺳﻮي آن راﻫﻨﻤﺎﻳﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬آنﭼﻨـﺎن ﻣﻜﺘﺒـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺠﺮﺑﻲ و ﺑﺮرﺳـﻲ واﻗﻌﻴـﺖ را از ﻣﻨﻈـﺮ آﻣـﻮزهﻫـﺎي ﺷـﺮﻳﻌﺖ و وﺣـﻲ واﻛـﺎوي‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬در اﺳﺘﺪﻻلﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ اﻳﻦ ﻣﻜﺘﺐ‪ ،‬ﻣﻌﻴﺎر »ﻋﻴﻨﻴﺖ« دﺳـﺘﺎوردﻫﺎي ﻋﻠﻤـﻲ‪،‬‬
‫ﻧﻪ ﺳﻨﺖ و ﺗﺠﺎرب ﺳﻴﺎﺳﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦ )ﺑﺮ اﺳﺎس ﭘـﺎراداﻳﻢ ﭘﻴﺸـﺎﻋﻠﻤﻲ(‪ ،‬ﻧـﻪ ﻣﺸـﺎﻫﺪه و آزﻣـﻮن‬
‫)ﻣﻄﺎﺑﻖ ﭘﺎراداﻳﻢ ﻋﻠﻤﻲ( و ﻧﻪ زﻣﻴﻨﻪﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻳﺎ زﺑﺎﻧﻲ )ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﭘـﺎراداﻳﻢ ﭘﺴـﺎﻋﻠﻤﻲ(‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﻠﻜﻪ دﻻﻟﺖﻫﺎي وﺣﻴﺎﻧﻲ و آﻣﻮزهﻫﺎي ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ آﻧﻜﻪ‪ ،‬ﮔﺰاره ﭼﻬﺎرم ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻢزﻣﺎن ﺑﻮدن ﺷﺮﻳﻌﺖ و ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﺗﺤﻠﻴﻞ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫آﺧﺮﻳﻦ و ﭘﻨﺠﻤﻴﻦ ﮔﺰاره ﺻﺪراﻳﻲ ﻣﻮرد ﻣﻄﺎﻟﻌﻪ در اﻳﻨﺠﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮ‬
‫اﺳﺎس اﻳﻦ ﮔﺰاره‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ »ﺗﺪﺑﻴﺮ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺟﻬﺘﻲ ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻈﻬﺮ‬
‫ﻋﺎﻟﻢ رﺑﻮﺑﻲ اﺳﺖ« ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺘﻴﺠـﻪ ﻋﻠـﻢ ﺳﻴﺎﺳـﺖ‪ ،‬ﺳـﻮﮔﻴﺮي‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ ﺧﺪاﮔﻮن ﺷﺪن اﺳﺖ‪ .‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧـﻪﻛـﻪ ﭘﻴﺪاﺳـﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ ﺗﻌﺮﻳـﻒ در‬
‫ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﻛﺎﻣﻞ ﺑﺎ ﺳﻔﺮﻫﺎي ﭼﻬﺎرﮔﺎﻧﻪ ﺻﺪراﻳﻲ در ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﻬﺎﻳﺖ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴـﺎن را‬
‫رﺳﻴﺪن ﺑﻪ ﻗﺮب رﺑﻮﺑﻴﺖ ﺗﻌﺮﻳﻒ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻻزﻣﻪ اﻳﻦ ﮔﺰاره آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻻزم اﺳـﺖ ﺳﻴﺎﺳـﺖ‬
‫در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺜﺎﻟﻴﻦ ﺧﻮد از ﻗﻮاﻧﻴﻦ ﻓﻴﺰﻳﻜﻲ و ﻣﺘﺎﻓﻴﺰﻳﻜﻲ ﻫﺴﺘﻲ اﻟﮕﻮﺑﺮداري ﻛﻨﺪ‪ .‬اﮔﺮ ﺑﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﮔﺰاره ﭘﻴﺸﻴﻦ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ از »ﺗﺒﻴﻴﻦ« و »ﻋﻴﻨﻴﺖ« اراﺋﻪ ﻣﻲﺷﻮد ﻛـﻪ ﭘـﺎي »ﻗﻮاﻋـﺪ ﺗﻔﺴـﻴﺮي« را در‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﺗﺠﺮﺑﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﺎزﻣﻲﻛﻨـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس ﻣﺤﺘـﻮاي ﮔـﺰاره ﺣﺎﺿـﺮ »ﻣﻌﻤﺎﻫـﺎ ـ‬
‫راهﺣﻞﻫﺎ«ي ﺟﺪﻳﺪي وارد ﺗﺤﻠﻴﻞ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﺮﺧﺎﺳـﺘﻪ از ورود ﻋﻠـﻢ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺑـﻪ‬
‫ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺜﺎﻟﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣـﺎدي از ﻣﻌﻤـﺎ ـ‬
‫راهﺣﻞﻫﺎﻳﻲ ﺻﺤﺒﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻌﻤﺎ ـ راهﺣﻞﻫﺎي ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺜﺎﻟﻲ زﻧـﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺗﻔـﺎوت‬
‫دارد‪ .‬ﮔﻮﻧﻪ اﺧﻴﺮ از ﻣﻌﻤﺎ ـ راهﺣﻞﻫﺎ‪ ،‬اﻓﺰون ﺑﺮ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﻣﺎدي زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﺑﺎﻳﺪ‬
‫ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺒﺎت ﺑﺮﺗﺮي از زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﺑﭙﺮدازد‪ .‬ﺧﻼﺻﻪ آﻧﻜـﻪ‪ ،‬ﻋﻠـﻢ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﮔﺰاره ﺣﺎﺿﺮ ﻋﻠﻤﻲ در ﻣﺮﺗﺒﻪ ﻣﺜﺎﻟﻲ زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺪﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﺑﺮ اﺳﺎس ﮔﺰارهﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ ﻣﻨﺘﺨﺐ از ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﻛﻠﻴـﺖ‬
‫اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲِ اﺳﺘﺨﺮاجﺷﺪه از ﮔﺰارهﻫﺎي ﻓﻮق را ﺑﺪﻳﻦ ﺷﺮح ﺑﻴﺎن ﻛﺮد ﻛﻪ »ﻧﻔﺲ« در ﻣﺮﺗﺒﻪ‬
‫ﻣﺎدي ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﺗﺄﻣﻴﻦ ﻧﻴﺎزﻫﺎي اوﻟﻴﻪ‪ ،‬از ﻗﺒﻴـﻞ ﺧـﻮرد و ﺧـﻮراك و ﺳـﭙﺲ ﻧﻴﺎزﻫـﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨـﺪ‬
‫‪126‬‬
 ‫اﻧﺒﺎﺷﺖ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻟﺬتﻃﻠﺒﻲ‪ ،‬ﺷﻬﺮتﻃﻠﺒﻲ‪ ،‬اﺳـﺘﻌﻤﺎرﮔﺮي و آزاديﺧـﻮاﻫﻲ اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ ﺳـﻄﺢ‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ‪ :‬اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ‪‬‬ ‫ﻧﻴﺎزﻫﺎي آدﻣﻲ ﺑﺮ اﺳﺎس ﺣﺮﻛﺖ ﺟﻮﻫﺮي وﺟﻮدي ﻧﻔـﺲ از ﻣﺮﺗﺒـﻪ ﻣـﺎدي ﻣـﻲﮔـﺬرد و ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻴﺎزﻫﺎﻳﻲ در ﺳﻄﺢ ﻋﺎﻟﻢ ﻣﺜﺎل ﻣﻲرﺳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺳﻄﺢ ﻧﻴﺎزﻫﺎﻳﻲ ﺑﺮاي آدﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪ ﻣـﻲآﻳـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺗﺄﻣﻴﻦ آﻧﻬﺎ ﻧﻴﺎزﻣﻨﺪ ﻣﺪﻳﺮﻳﺖ ﺳﻨﺖﻣﺤﻮر‪ ،‬داﻧﺎﻳﻲﻣﺤﻮر و رﻫﺒﺮي ﻛﺎﻣﻞ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺗﻤﺎﻣﻲ ﻧﻴﺎزﻫﺎي ﻓﻮق در ﺟﻬﺖ ﻛﻤﺎلﻳﺎﺑﻲ »ﻧﻔﺲ« ﺑﻮده‪ ،‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﻣﻴﺰان و ﻧﺤﻮه ﺑﻬﺮهﻣﻨﺪي‬
‫از آﻧﻬﺎ در ﮔﺮو ﻛﻤﺎل ﻧﻔﺲ ﺧﻮاﻫﺪ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﺑﺎﻳﺪ داﻧﺴﺖ ﻛﻪ »ﻧﻔﺲ« ﺑﻪ اﻗﺘﻀﺎي ﺣﺮﻛﺖ‬
‫ﺟﻮﻫﺮي وﺟﻮدي ﺧﻮﻳﺶ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻤﺖ آﻧﭽـﻪ »ﻛﻤـﺎل« ﻳـﺎ »ﻧﻘـﺺ« ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫ﺣﺮﻛﺖ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ‪ ،‬زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺎﻫﺪ زوال ﻳﺎ ﺻﻌﻮد ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ازاﻳﻦرو‪ ،‬ﻣﺴـﺌﻠﻪ‬
‫»ﺗﺒﺪل« ﺟﺎﻣﻌﻪﻫﺎي ﺳﻴﺎﺳﻲ از اﺳﺎﺳﻲﺗﺮﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮﻋﺎت زﻧـﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳـﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﺑـﺮ اﺳـﺎس‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ‪ ،‬ﺧﺮوج از ﺳﺒﻚ زﻧﺪﮔﻲ ﻣﺎدي و ورود ﺑﻪ ﺳﺒﻚ زﻧـﺪﮔﻲ ﻣﺜـﺎﻟﻲ در ﮔـﺮو‬
‫ﭘﻴﺮوي ﺳﻴﺎﺳﺖ از ﺷﺮﻳﻌﺖ اﺳﺖ‪ .‬در ﭼﻨﻴﻦ ﺻﻮرﺗﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ »ﺳﻴﺎﺳـﺖ« ﻛﻨﺸـﻲ ﺗﻌﺮﻳـﻒ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ زﻧﺪﮔﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ را ﺑﻪﺳﻮي ﺧﺪاﮔﻮن ﺷﺪن ﺟﻬﺖ ﻣﻲدﻫﺪ و »ﻧﻔـﺲ« را ﺑـﻪ ﻣﺮﺗﺒـﻪ‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﻋﻘﻠﻲ و ﻏﻴﺮﻣﺎدي ﻣﻲﻛﺸﺎﻧﺪ‪.‬‬

‫ﻧﺘﻴﺠﻪﮔﻴﺮي‬
‫ﻣﺪﻋﺎي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺣﺎﺿﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻤـﺎﻳﺰ ﻣﻴـﺎن دو ﻣﻔﻬـﻮم »ﺑﻨﻴـﺎن ﻓﻠﺴـﻔﻲ« و‬
‫»اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ« ﻣﻮﺟﺐ ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻌﺎﺻﺮ در ﻗﻠﻤﺮو ﻋﻠـﻮم‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺑﺘﺮ ﻣﺎﻧﺪهاﻧﺪ؛ درﺣﺎﻟﻲﻛﻪ ﺷﻮاﻫﺪي از ﺗﻤﺎﻳﺰﮔﺬاري ﭘﻴﺶﮔﻔﺘﻪ در ﻣﺘﻮن ﻓﻠﺴﻔﻪ اﺳﻼﻣﻲ‬
‫ﻛﻼﺳﻴﻚ ﻣﻲﺗﻮان ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﺑﺮرﺳﻲ ﻣﺪﻋﺎي ﺣﺎﺿﺮ ـ ﭘﺲ از ﺗﻮﺿﻴﺢ دو ﻣﻔﻬﻮم ـ ﺑـﻪ ﭘـﻨﺞ‬
‫ﮔﺰاره ﺻﺪراﻳﻲ ـ از ﺑﺎب ﻧﻤﻮﻧﻪ ـ ﺑﻪﻋﻨﻮان ﮔﺰارهﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺸﺎندﻫﻨﺪه اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﺣﻜﻤﺖ‬
‫ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﮔﺰارهﻫﺎ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬ﺣﺪوث ﺟﺴﻤﺎﻧﻲ ﻧﻔﺲ و ﺑﻘﺎي‬
‫روﺣﺎﻧﻲ آن‪ ،‬اﺗﺤﺎد ﻗﻮاي ﻣﺮاﺗﺐ وﺟﻮد ﻧﻔﺲ در ﻋـﻴﻦ ﻛﺜـﺮت ﻗـﻮاي آن‪ ،‬ﺟﺎﻣﻌﻴـﺖ ﻫﺴـﺘﻲ‬
‫اﻧﺴﺎن‪ ،‬وﺟﻮد راﺑﻄﻲ ﺷﺮﻳﻌﺖ ﺑﺮاي ﺳﻴﺎﺳﺖ و ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ﺑﻪﻣﺜﺎﺑﻪ ﻋﻠﻢ ﺟﻬﺖدﻫﻨﺪه زﻧﺪﮔﻲ‬
‫ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﻪﺳﻮي ﻋﺎﻟﻢ رﺑﻮﺑﻲ‪ .‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﺗﺪاوم اﺑﻌﺎد ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﮔـﺰارهﻫـﺎي ﻓـﻮق در‬
‫ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ واﻗﻌﻴﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ و اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﺮ اﺳﺎس آن‪ ،‬اﻟﺰاﻣﺎت ﺳﻴﺎﺳﻲ ـ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ‬
‫ﮔﺰارهﻫﺎي ﻓﻮق در ﺳﺒﻚﻫﺎي ﻣﺨﺘﻠﻒ زﻧﺪﮔﻲ )ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺿﺮورﻳﻪ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻧﺬاﻟﻪ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺧﺴـﺖ‪،‬‬
‫ﻣﺪﻳﻨﻪ ﻛﺮاﻣﺖ‪ ،‬ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺗﻐﻠﺐ و ﻣﺪﻳﻨﻪ ﺟﻤﺎﻋﻴﻪ( ﺑﺮرﺳﻲ ﺷﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮرﺳﻲ ﻧﺸـﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ‬

‫‪127‬‬
 ‫ﺳﺎل ﺳﻮم‪ ،‬ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‪،‬ﭘﺎﻳﻴﺰ ‪1395‬‬
‫اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ را ﻧﻪ در ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻓﻠﺴـﻔﻲ ﻣﺤـﺾ‪ ،‬ﺑﻠﻜـﻪ در اﻣﺘـﺪاد آﻧﻬـﺎ در‬
‫زﻧﺪﮔﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺴﺖ و اﻳﻦ ﺑﻪﻣﻌﻨﺎي آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﻓﻠﺴﻔﻲ‪ ،‬آن ﺣﻠﻘﻪ واﺳـﻄﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ آﻣﻮزهﻫﺎي ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ را ﺑﻪ »اﻣﺮ ﺳﻴﺎﺳﻲ« ﭘﻴﻮﻧﺪ زﻧﺪ‪.‬‬

‫‪128‬‬
 ‫ﺣﻜﻤﺖ ﺻﺪراﻳﻲ‪ :‬اﻟﮕﻮي ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻋﻠﻢ ﺳﻴﺎﺳﺖ ‪‬‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ‬
‫‪ .1‬اﻳﻤﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪ ﺗﻘـﻲ؛ ﻛﻼﺗـﻪ ﺳـﺎداﺗﻲ‪ ،‬اﺣﻤـﺪ )‪ .(1392‬روش ﺷﻨﺎﺳـﯽ ﻋﻠـﻮم اﻧﺴـﺎﻧﯽ ﻧـﺰد‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻤﻨﺪان ﻣﺴﻠﻤﺎن‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﺣﻮزه و داﻧﺸﮕﺎه‪.‬‬
‫‪ .2‬ﺟﻮادي آﻣﻠﻲ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﷲ )‪» .(1387‬ﺣﻜﻤـﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴـﻪ ﺳﻴﺎﺳـﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴـﻪ دارد«‪ .‬در‪ :‬ﺳﯿﺎﺳـﺖ‬
‫ﻣﺘﻌﺎﻟﯿﻪ از ﻣﻨﻈﺮ ﺣﮑﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﯿـﻪ‪ :‬دﻓﺘـﺮ اول ﻧﺸﺴـﺖﻫـﺎ و ﮔﻔﺘﮕﻮﻫـﺎ‪ .‬ﺑـﻪ اﻫﺘﻤـﺎم ﺷـﺮﻳﻒ‬
‫ﻟﻚزاﻳﻲ‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ .3‬ﺣﺴﻨﻲ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﺤﺴﻦ )‪ .(1390‬ﺣﮑﻤﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﺘﻌﺎﻟﯿـﻪ‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸـﮕﺎه ﻓﺮﻫﻨـﮓ و اﻧﺪﻳﺸـﻪ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪ .4‬ﺳﻴﺪ ﺑﺎﻗﺮي‪ ،‬ﻛﺎﻇﻢ )‪» .(1388‬ﻫﺴﺘﻲﺷﻨﺎﺳﻲ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﻴﺎﺳﻲ در ﺣﻜﻤﺖ ﻣﺘﻌﺎﻟﻴﻪ«‪ .‬ﻓﺼـﻠﻨﺎﻣﻪ‬
‫ﻗﺒﺴﺎت‪ ،14 ،‬ص‪.105-138‬‬
‫‪ .5‬ﺻﺪراﻟﺪﻳﻦ ﺷﻴﺮازي‪ ،‬ﻣﺤﻤـﺪﺑﻦاﺑـﺮاﻫﻴﻢ )‪ .(1386‬اﻟﺸـﻮاهﺪ اﻟﺮﺑﻮﺑﯿـﺔ‪ .‬ﺗﺤﻘﻴـﻖ ﺳـﻴﺪﺟﻼل‬
‫آﺷﺘﻴﺎﻧﻲ‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ .6‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ )‪ .(1381‬اﻟﻤﺒﺪا و اﻟﻤﻌـﺎد‪ .‬ﺗﻬـﺮان‪ :‬ﺑﻨﻴـﺎد ﺣﻜﻤـﺖ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ ﺻﺪرا‪.‬‬
‫‪ .7‬ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ )‪2011‬م(‪ .‬اﻟﺤﮑﻤــﻪ اﻟﻤﺘﻌﺎﻟﯿــﻪ ﻓ ـﻲ اﺳــﻔﺎر اﻟﻌﻘﻠﯿــﻪ‬
‫)ج‪3‬و‪ .(8‬ﺑﻴﺮوت‪ :‬داراﻟﻤﺤﺠﺔ اﻟﺒﯿﻀﺎء‪.‬‬
‫‪ .8‬ﻋﺒﻮدﻳﺖ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮﺳﻮل )‪ .(1391‬درآﻣﺪی ﺑﻪ ﻧﻈـﺎم ﺣﮑﻤـﺖ ﺻـﺪراﯾﯽ‪ :‬اﻧﺴـﺎن ﺷﻨﺎﺳـﯽ )ج‪.(3‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻤﺖ‪ ،‬ﻣﺮﻛﺰ ﺗﺤﻘﻴﻖ و ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻋﻠﻮم اﻧﺴﺎﻧﻲ؛ ﻗﻢ‪ :‬ﻣﻮﺳﺴـﻪ آﻣﻮزﺷـﻲ و ﭘﮋوﻫﺸـﻲ‬
‫اﻣﺎم ﺧﻤﻴﻨﻲ‪.1‬‬
‫‪ .9‬ﻛﻮﻫﻦ‪ ،‬ﺗﺎﻣﺲ )‪ .(1389‬ﺳﺎﺧﺘﺎر اﻧﻘﻼبﻫﺎي ﻋﻠﻤﻲ‪ .‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ﺳﻌﻴﺪ زﻳﺒﺎ ﻛﻼم‪ .‬ﺗﻬﺮان‪ :‬ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ .10‬ﮔﺮﺟﻴﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻣﻬﺪي؛ اﻟﻴﺎﺳﻲ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺎﺳﻢ )‪» .(1391‬ﻣﺒـﺎﻧﻲ ﻧﻈـﺮي ﻫﺴـﺘﻲ ﺷﻨﺎﺳـﻲ‬
‫ﺣﻜﻤﺖ ﺳﻴﺎﺳﻲ«‪ ،‬آﯾﯿﻦ ﺣﮑﻤﺖ‪ ،(13) 4 ،‬ص‪.146-119‬‬
‫‪ .11‬ﻣﻬﺎﺟﺮﻧﻴﺎ‪ ،‬ﻣﺤﺴﻦ )‪ .(1380‬اﻧﺪﯾﺸﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻓﺎراﺑﯽ‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬ﺑﻮﺳﺘﺎن ﻛﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ .12‬واﻋﻈﻲ‪ ،‬اﺣﻤﺪ )‪ .(1395‬درآﻣﺪی ﺑﺮ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ اﺳﻼﻣﯽ‪ .‬ﻗﻢ‪ :‬ﭘﮋوﻫﺸﮕﺎه ﻋﻠﻮم و ﻓﺮﻫﻨﮓ‬
‫اﺳﻼﻣﻲ‪.‬‬
‫‪13. Fedoseyev, P.N. ( 1989) “Philosophy, Science and Man”, Logic, Methodology‬‬
‫‪129‬‬
and Philosophy of Science, VIII, Proceeding of the Eighth International

1395 ‫ﭘﺎﻳﻴﺰ‬،‫ ﺷﻤﺎره ﺳﻮم‬،‫ﺳﺎل ﺳﻮم‬

Congress of Logic Methodology and Philosophy of Science, Moscow, 1987,
Jens Erik Fenstand *(ed), Ivan T. Frolov and Risto Hilpinen, North-Holland
Amesterdam, New York, Tokyo Elsevier Science Pub. B. V. pp 3-28.

130