ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ………………………………………………….…….. σ. 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ………………………………………………………………………………σ. 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ……………………………………………………………………………….σ. 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄

Ο αιρετικός Βαρλαάμ και η σύγκρουση με τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά………. σ. 6

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄

Ο Αγιορειτικός Τόμος…………………………………………………………………...σ. 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄

ΟΙ Σύνοδοι 1341,1347 και 1351…………………………………………………………σ. 13

ΕΠΙΛΟΓΟΣ……………………………………………………………………...…….. σ. 15

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ…………………………………………….……. σ. 16

2
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Στο πλαίσιο των μεταπτυχιακών μαθημάτων του Π.Μ.Σ. του Τμήματος Κοινωνικής
Θεολογίας με κατεύθυνση την «Εκκλησιαστική Γραμματεία», μας ανατέθηκε να
πραγματοποιήσουμε εργασία για τον «Ἀγιορειτικό τόμο ὑπερ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων»,του
Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά.

Ο Αγιορειτικός τόμος έχει ως επίκεντρο την διάκριση ουσίας και ενεργειών στον Θεό
και αποτελεί ένα σημαντικότατο κείμενο κατά του Βαρλαάμ και γενικά των αντιησυχαστών,
οι οποίοι δεν δέχονταν την ύπαρξη θείων ενεργειών στο Θεό.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς μέσω της όλης του δράσης γίνεται υπέρμαχος της
αληθείας και με τα ανεπανάληπτα κείμενά του, καταφέρνει να πολεμήσει τον νοησιαρχικό
Βαρλαάμ τον Καλαβρό και τους οπαδούς του.

Το θέμα της γνώσεως του Θεού είναι ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί αν ο Θεός
κατανοείται μόνο ως «ουσία», όπως τον νοούσαν οι αντιησυχαστές, και δεν έχει και άκτιστες
θείες ενέργειες, τότε πως σωζόμαστε; πως θεωνόμαστε;

Στην παρούσα εργασία, αφού αναφερθούμε συνοπτικά στην ζωή του Αγίου
Γρηγορίου του Παλαμά, θα προσπαθήσουμε να εκθέσουμε την λανθασμένη διδασκαλία του
Βαρλαάμ και των αντιησυχαστών, καθώς και την ορθόδοξη άποψη της Εκκλησίας μας, η
οποία εκφράστηκε από τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά αρχικά με τον Αγιορειτικό τόμο. Η
γνωστή ως ησυχαστική έριδα, όπως θα δούμε στη συνέχεια, είχε πολλές προεκτάσεις, αφού
μεταξύ άλλων καθιστούσε αδύνατη την γνώση του Θεού και την σωτηρία του ανθρώπου.

Στο σημείο αυτό έχουμε χρέος να εκφράσουμε τις θερμότατες ευχαριστίες μας στον
διδάσκοντα του μαθήματος κ. Νίκο Νικολαΐδη, ο οποίος με την παρούσα εργασία μας έδωσε
την δυνατότητα να μελετήσουμε ένα κεφαλαιώδους σημασίας θέμα όπως αυτό, καθώς και για
τους κόπους στους οποίους υποβλήθηκε ώστε να ταξιδεύει για τις ανάγκες του μαθήματος
από την μακρινή Κύπρο.

3
 ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς καταγόταν από μικρασιατική οικογένεια, η οποία

εξαιτίας των τουρκικών επιδρομών εγκαταστάθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Οι γονείς του
ονομάζονταν Κωνσταντίνος και Καλλονή και είχαν 5 παιδιά, τα οποία ακολούθησαν όλα τον
μοναχικό βίο. Ο Γρηγόριος γεννήθηκε το 1296 και σε ηλικία 7 μόλις ετών, μένει ορφανός
από πατέρα.

Σπούδασε με επιτυχία τις διάφορες επιστήμες και κατέστη σπουδαίος λόγιος της
Κωνσταντινουπόλεως. Οι σπουδές του θα τον οδηγήσουν σε προχωρημένη γνώση του
Αριστοτέλη και συχνά θα ομιλεί για την αριστοτελική λογική, ως καθαρή άσκηση του νου1.

Ο Γρηγόριος, περί το 1316, σε ηλικία 20 ετών, αποφασίζει να γίνει μοναχός και να

πραγματοποιήσει την επιθυμία του. Έτσι με τους δύο αδελφούς του, τον Μακάριο και τον
Θεοδόσιο παίρνουν τον δρόμο για τον Άθωνα2.

Τον 14ο αιώνα ο Άθωνας ήταν κέντρο όλου του ορθοδόξου μοναχισμού αλλά και
διανοητικό κέντρο3.Η περίοδος της παραμονής του Γρηγορίου στο Άγιο Όρος θα γίνει
αφορμή για γνώση της πατερικής φιλολογίας και των προβλημάτων της μοναχικής ζωής.

Για 3 χρόνια ο Γρηγόριος θα μείνει στην Ιερά Μονή Βατοπαιδίου, υπό την
καθοδήγηση του ησυχαστή Νικοδήμου. Μετά τον θάνατο του Νικοδήμου και του αδελφού
του Θεοδοσίου, ο Γρηγόριος και ο αδελφός του Μακάριος θα εγκατασταθούν στην Μεγάλη
Λαύρα του Αγίου Αθανασίου4.

Εξαιτίας των Τούρκων πειρατών, ο Γρηγόριος με άλλους δώδεκα συνασκητές, που

αποτελούν την συνοδεία του, αναχωρούν από τον Άθωνα για την Θεσσαλονίκη, όπου το 1326
χειροτονείται ιερέας5.Θεμελίωσε τότε στα περίχωρα της Βέροιας ένα ερημητήριο, όπου έζησε
με αυστηρή άσκηση. Το 1331 οι σερβικές επιδρομές αναγκάζουν τον Γρηγόριο να επιστρέψει

1
Jean Meyendorff , ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η Ορθόδοξη μυστική παράδοση, μτφρ. Ελ.
Μαϊνας,Εκδόσεις «Ακρίτας», Αθήνα 1989,σ.92-93 .
2
ό.π.,σ.95 .
3
ό.π.,σ.97-98 .
4
ό.π.,σ.102 .
5
ό.π.,σ.104 .

4
στο Άγιο Όρος και εγκαθίσταται στο ερημητήριο του Αγίου Σάββα κοντά στην Λαύρα 6.Για
μικρό χρονικό διάστημα θα διατελέσει Ηγούμενος της μονής Εσφιγμένου (1335-1336) και θα
επιστρέψει πάλι στον Άγιο Σάββα.

Την εποχή αυτή είχε φθάσει από την Ιταλία στην Κωνσταντινούπολη ο Βαρλαάμ ο
Καλαβρός για να διδάξει , αλλά γρήγορα δέχθηκε αντιδράσεις εξαιτίας του χαρακτήρα του,με
αποτέλεσμα να εγκατασταθεί στην Θεσσαλονίκη.

Η διδασκαλία του Βαρλαάμ, ο οποίος αποκαλούσε τους μοναχούς «ομφαλοσκόπους»

και «μασσαλιανούς» η «αθεϊστές», γιατί σύμφωνα με την αντίληψή του διαιρούσαν την
ουσία του Θεού από την ενέργειά Του, προκάλεσε την σφοδρή αντίδραση του Αγίου
Γρηγορίου του Παλαμά, τη γνωστή ως «Ησυχαστική έριδα», στην οποία θα αναφερθούμε
εκτενέστερα στην συνέχεια.

Ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Ισίδωρος, χειροτονεί τον Γρηγόριο

Αρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης και ξεκινά έτσι μια λαμπρή περίοδο για την πόλη Θεσσαλονίκη,
κατά την οποία ο Γρηγόριος διαδραματίζει σπουδαία δράση.

Το 1353,κατά την διάρκεια ταξιδιού προς την Τένεδο, ο Γρηγόριος συνελήφθη από
Τούρκους, βασανίσθηκε σκληρά και φυλακίστηκε. Το 1355 μετά την απελευθέρωσή του,
επέστρεψε ως Αρχιεπίσκοπος στην Θεσσαλονίκη και μετά από 4 χρόνια ασθένησε σοβαρά
και εκοιμήθη στις 14 Νοεμβρίου 1359.

6
ό.π.,σ.105 .

5
 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄

Ο αιρετικός Βαρλαάμ και η σύγκρουση με τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά

Όπως προαναφέραμε, το 1330 φτάνει στην Κωνσταντινούπολη ένας Έλληνας από την
Καλαβρία, που ονομαζόταν Βαρλαάμ, ο οποίος σύντομα απέκτησε φήμη σοφού 7.Ο Βαρλαάμ
υποκρινόταν τον Ορθόδοξο, προκειμένου να μάθει τα τρωτά σημεία της Ορθοδοξίας και
όπως νόμιζε να την πολεμήσει, στην ουσία όμως δεν ήταν Ορθόδοξος, αλλά ουνίτης8.

Ο Βαρλαάμ θα μπορούσαμε να πούμε πως ήταν φιλόσοφος παρά θεολόγος και

απουσίαζε εντελώς από την ζωή του η ορθόδοξη πνευματικότητα και η εκκλησιαστική
συνείδηση9.Είναι φοβερή η πληροφορία που μας δίνει ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, ότι δεν
τον είδαν ποτέ να μετέχει της Θείας Ευχαριστίας, να κοινωνάει τα Άχραντα μυστήρια10.

Ο Βαρλαάμ δεν θα αργήσει με τις πραγματείες του να επιτεθεί προς του ησυχαστές
μοναχούς, τους οποίους εξομοιώνει με τους αιρετικούς Μασσαλιανούς ή Βογόμιλους 11.Οι
Μασσαλιανοί πίστευαν πως ο Θεός είναι απόλυτα καταληπτός από τον άνθρωπο, ότι είναι
μεθεκτή η θεία ουσία απ'αυτόν. Απέφευγαν την κοινή λατρεία, τον γάμο, την τεκνογονία και
την εργασία, επειδή δέχονταν δύο αρχές στον κόσμο, τον Θεό και τον διάβολο και
κατ’αυτούς όλα τα πράγματα του κόσμου ανήκουν στον διάβολο και πρέπει να αποφεύγονται.
Θεωρούσαν επίσης παράβαση κάθε άλλη προσευχή εκτός της «Κυριακής προσευχής» και ότι
κακώς έχουν εισαχθεί στην Εκκλησία άλλες προσευχές και ψαλμωδίες12.

Ο Βαρλαάμ δεν μπορούσε να κατανοήσει πως η χριστιανική θεολογία είναι

ησυχαστική και μέσω της ησυχίας προσκαλεί τον άνθρωπο να γνωρίσει τον Θεό και να ζήσει
την παρουσία του.Ο ησυχασμός δεν ήταν κάτι καινούργιο, αλλά ήταν μια πατροπαράδοτη
οδός θεώσεως και αγιασμού13.

7
ό.π.,σ.107 .
8
Επισκόπου Ιερεμίου Μητροπολίτου Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως, Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς
και η Θεολογία του, Δημητσάνα-Μεγαλόπολη 2007,σ.38 .
9
ό.π.,σ.40 .
10
ό.π.,σ.40-41 .
11
Jean Meyendorff ,Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η Ορθόδοξη μυστική παράδοση,ό.π.,σ.112 .
12
Μοναχού Θεόκλητου Διονυσιάτου, Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη 1976,σ.17 .

6
 Η αντίθεση του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά με τον Βαρλαάμ εστιαζόταν στο ότι για
τον Παλαμά δεν αποτελούσε η φιλοσοφική παιδεία προϋπόθεση και μέσο βοηθητικό στην
άσκηση της ησυχίας ,σε αντίθεση με τον νοησιαρχικό Βαρλαάμ. Είναι σημαντική επ'αυτού
του θέματος η άποψη του Γρηγορίου πως, αν η παιδεία και η φιλοσοφία ήταν απαραίτητα,
τότε οι Αρχαίοι Έλληνες σοφοί θα ήταν θεοπτικώτεροι των πατριαρχών και των προφητών,
οι ποίοι κατά το πλείστον ήταν απαίδευτοι και αγροίκοι14.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αναδείχθηκε έτσι πρόμαχος της ησυχαστικής ζωής.

Γιατί η εξωτερική ησυχία είναι αυτή που δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον στον
ησυχαστή να φτάσει στην καθαρή προσευχή, αφού απαιτείται προηγουμένως αποδέσμευση
από κάθε τι το υλικό, από κάθε μέριμνα του κόσμου.

Σύμφωνα με τον Παλαμά, ο ησυχαστής που έχει φτάσει σε τέτοιο επίπεδο ώστε να
αισθάνεται την γλυκύτητα της θείας χάριτος, αποφεύγει μέχρι και την συνομιλία με τους
άλλους συνασκητές του, γιατί φοβάται μήπως αποσπαστεί από τα φθαρτά και γήινα πράγματα
και διακοπεί «ἡ ποθητή καί τερπνή ὁμιλία μέ τόν Θεόν»15.

Πριν όμως ο ασκητής φτάσει σ'αυτήν την κατάσταση θα πρέπει με την εκούσια
σωματική πτωχεία και ταπείνωση, δηλ. την πείνα, την δίψα, την αγρυπνία την κακουχία και
κακοπάθεια του σώματος, να βιώσει τα δάκρυα, το πένθος 16.Τα δάκρυα αυτά είναι θεοφιλή,
καθαρτικά και γεννητικά της προσευχής, τα οποία από οδυνηρά αρχικά γίνονται στη συνέχεια
«ἡδέα καί ἀνώδυνα»17.

Όταν ο Θεός επιτρέψει, ο ησυχαστής βλέπει τον Θεό ως φώς, βιώνει με την θέα του
ακτίστου Φωτός την θέωση, την άμεση θεοπτία. Για τον Άγιο Γρηγόριο η θέωση είναι
ακατάληπτη για την διάνοια του ανθρώπου, δεν εξηγείται λογικά και παραμένει άρρητος

13
Αρχιμανδρίτου Εφραίμ Καθηγουμένου Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου, «Ο ησυχασμός του
Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και του Γέροντος Ιωσήφ του Ησυχαστού», στο Θεολογία και κόσμος
σε διάλογο, εκδόσεις Π.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2004,σ.75-76 .
14
ό.π.,σ.76 .
15
ό.π.,σ.79 .
16
ό.π.,σ.79-80 .
17
ό.π.,σ.80 .

7
ακόμη και για όσους έχουν φτάσει σε τέτοιο στάδιο ελλάμψεως 18 Γιατί δεν είναι αμέθεκτη
μόνο η ουσία του Θεού, αλλά και οι άκτιστες ενέργειές Του.

Γι' αυτό και ο Βαρλαάμ κατηγορεί τους ησυχαστές ως μασσαλιανούς γιατί

ισχυριζόντουσαν, πως βλέπουν την θεϊκή ουσία με τα σωματικά μάτια, ενώ η άμεση θέα του
Θεού είναι αδύνατη19.

Ο Βαρλαάμ κατανοούσε τον Θεό, μόνο ως ουσία και δεν δεχόταν την ύπαρξη
ακτίστων ενεργειών. Άρα αφού ο Θεός είναι μόνο ουσία, ο άνθρωπος δεν μπορεί να έρθει σε
καμία κοινωνία με την ουσία, δεν μπορεί να έχει καμία γνώση η θέα της.

Σύμφωνα όμως με την Αγία Γραφή, είναι κάποιες φορές δυνατή υπό προϋποθέσεις η
προσέγγιση, η γνώση, ακόμα και η θεωρία και θέα του Θεού. Ο πατριάρχης Ιακώβ είδε το
Πρόσωπο του Θεού και σώθηκε20.Ο Απόστολος Παύλος για να βεβαιώσει το αποστολικό του
αξίωμα, επικαλείται την θέα του Φωτός 21.Ο Χριστός είπε πως όσοι έχουν καθαρή την καρδιά
από τα πάθη θα δουν τον Θεό22.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς θα συγκρουστεί έτσι με τον Βαρλαάμ, ο οποίος δεν

δεχόταν ως άκτιστες τις Θείες ενέργειες, γιατί αν τελικά είναι κτιστές οι ενέργειες, πως
σωζόμαστε; πως θεωνόμαστε ;

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄

18
ό.π.,σ.80 .
19
Jean Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η Ορθόδοξη Μυστική Παράδοση,ό.π.,σ.112 .
20
Γεν. 32,30 .
21
Α' Κόρ. 9,1 .
22
Ματθ. 5,8 .

8
 Ο Αγιορειτικός Τόμος

Οι απόψεις και τα γραπτά του Βαρλαάμ ωθούν τον Άγιο Γρηγόριο να συγγράψει τις
περίφημες Τριάδες προς υπεράσπιση των ησυχαστών, εναντίον των οποίων έβαλε ο
Βαρλαάμ. Δίνεται έτσι ευκαιρία στην Εκκλησία, μέσω του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, να
εκφραστεί η θέση του ησυχασμού23.

Το πρώτο μισό-επίσημο κείμενο κατά του Βαρλαάμ είναι ο Αγιορειτικός Τόμος, έργο
του Γρηγορίου του Παλαμά, υπογραμμένο το 1340-1341 από τους ηγουμένους και μοναχούς
του Αγίου Όρους, συναθροισμένους σε σύναξη24 καθώς και από τον Μητροπολίτη Ιερισσού
και Αγίου Όρους Ιάκωβο25.

Όλος ο μοναχισμός του Αγίου Όρους μ'αυτό το κείμενο ξεκινά τον αγώνα κατά του
Βαρλαάμ, με κύριο εκπρόσωπο του ησυχασμού, όπως δηλώνεται στην κατακλείδα του
Αγιορειτικού Τόμου, τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά26.

Ο Αγιορειτικός Τόμος τονίζει εξ'αρχής πως, όπως ο Χριστός φανερωνόταν πριν την
σάρκωσή Του στους δικαίους της Παλαιάς Διαθήκης, έτσι και μέσα στην Εκκλησία έχουμε
πρόγευση της μελλούσης Βασιλείας και ο Θεός καθίσταται πραγματικά ορατός 27.

Η έριδα μεταξύ ησυχαστών και Βαρλαάμ επικεντρωνόταν στην διάκριση ουσίας και
ενεργειών στον Θεό. Η δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας μας κάνει διάκριση μεταξύ
κτιστού και ακτίστου. Τονίζει πως μεταξύ κτιστού και ακτίστου υπάρχει ετερουσιότητα, και
έχουν απροσμέτρητη οντολογική απόσταση28.Η τεράστια διαφορά και η εξάρτηση του
κτιστού από το άκτιστο, φαίνεται από το ότι ο κτιστός κόσμος δεν είναι προϊόν της ουσίας
του Θεού, αλλά της ελεύθερης κίνησής του 29.Είναι προϊόν της ενέργειας και όχι της φύσης
του Θεού. Όσα προέρχονται επομένως από την ουσία του Θεού είναι άναρχα και συναΐδια με

23
Jean Meyendorff, Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η Ορθόδοξη Μυστική Παράδοση,ό.π.,σ.114 .
24
ό.π.,σ.116 .
25
Ἀγιορειτικός τόμος ὑπἐρ τῶν ἡσυχαζόντων, P.G. 150,1236D .
26
Ἀγιορειτικός τόμος ὑπἐρ τῶν ἡσυχαζόντων, P.G.,150,1236A .
27
Ἀγιορειτικός τόμος ὑπἐρ τῶν ἡσυχαζόντων, P.G.,150,1225A-1228A .
28
Νίκου Ι. Νικολαΐδη, Ἀνάλεκτα ἤ περί τοῦ ὄντως Ὄντος καί τῶν ὄντων, τ. Α', εκδόσεις
Π.Πουρναρά,Θεσσαλονίκη 2002,σ.15 .
29
ό.π.,σ.16 .

9
το Θεό, είναι ομοούσια30,ενώ όσα είναι αποτέλεσμα των Θείων ενεργειών, είναι κτιστά και
δεν είναι αϊδια και άναρχα31.

Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Καθηγητής Νικολαΐδης : «ἡ ὀντολογική διαφορά

προϊόντων οὐσίας καί θείων προόδων τονίζει τήν ἀνομοιότητα ἀκτίστου καί κτιστοῦ καί
διδάσκει τή διάκριση οὐσίας και ἐνέργειας στό Θεό»32.

Αυτό που δεν μπορούσε να κατανοήσει ο Βαρλαάμ και κατηγορούσε τους ησυχαστές,
ήταν πως η σχέση των κτιστών με τον Θεό, αναφέρεται στις μεθεκτές κατά χάριν θείες
ενέργειες και όχι στην ουσία του Θεού33,ώστε να δικαιολογείται η κατηγορία του εναντίον
τους, ότι ήταν διθεΐτες.

Η ουσία του Θεού αν και είναι αμέθεκτη, αποτελεί την πηγή και αιτία των Θείων
ενεργειών. Είναι «ὑπερκειμένη παντός ὀνόματος» και άρα οποιαδήποτε επωνυμία αναφέρεται
στις ενέργειες34.

Οι ενέργειες δεν είναι αυθυπόστατες, είναι άκτιστες και άναρχες, χωρίς να ταυτίζονται
με την ουσία και χωρίς να έχουν την δυνατότητα να προκαλέσουν την οποιαδήποτε διαίρεση
ή σύνθεση σ'αυτήν35.

Ο Βαρλαάμ και οι οπαδοί του δεχόμενοι ως κτιστές τις ενέργειες του Θεού,
υποβίβαζαν σε κτίσμα και την ίδια την Θεία ουσία, από την οποία προέρχονται οι
ενέργειες36.Ο Θεός όμως δρά όχι ως απρόσωπο όν, αλλά ως προσωπικός άκτιστος Θεός και οι
ενέργειές Του δεν μπορεί παρά και αυτές να είναι προσωπικές και άκτιστες 37.

30
ό.π.,σ.16 .
31
ό.π.,σ.17 .
32
ό.π.,σ.18 .
33
ό.π.,σ.19 .
34
ό.π.,σ.19-20 .
35
ό.π.,σ.20 .
36
ό.π.,σ.22 .
37
ό.π.,σ.23 .

10
 Ο ισχυρισμός του Βαρλαάμ ότι οι Θείες ενέργειες είναι κτιστές δεν είναι ένα απλό
ζήτημα, αντίθετα αν δεχθούμε ως κτιστές τις άκτιστες ενέργειες του Θεού, αναιρούμε την
δυνατότητα θεώσεώς μας.

Ο σκοπός του ανθρώπου είναι να επιτύχει την θέωση και αυτό είναι δυνατόν γιατί ο
Υιός του Θεού έγινε άνθρωπος. Πολλοί όμως αιρετικοί, μεταξύ αυτών και ο Βαρλαάμ,
αναιρούσαν την δυνατότητα θεώσεως του ανθρώπου. Γιατί αν ο Χριστός δεν ήταν Θεός και
αν δεν σαρκώθηκε πραγματικά, δεν μπορεί να θεωθεί ο άνθρωπος.

Η διδασκαλία του Βαρλαάμ ήταν ίδια μ'αυτήν των αιρετικών Αρείου, Ευνομίου και
Μακεδονίου. Ο Βαρλαάμ θεωρούσε κτιστές τις Θείες ενέργειες ή την Θεία χάρη. Αν όμως η
Θεία χάρη που μας θεώνει είναι κτιστή, πως μπορεί να σωθεί τελικά ο άνθρωπος;38

Για τον λόγο αυτόν ο Καθηγητής Νικολαΐδης παρατηρεί πως «ἄν οἱ θεῖες ἐνέργειες
εἶναι κτιστές, τότε ἡ θέωση τοῦ ἀνθρώπου εἶναι ἀνέφικτη, γιατί τό κτίσμα δέν μπορεῖ νά σώσει
τό κτίσμα καί, ἑπομένως, ἡ σωτηρία καί ἡ θέωση δέν συντελεῖται διά κτιστῶν μέσων» 39.

Αν δεχθούμε όπως ο Βαρλαάμ, ότι ο Θεός δεν έχει ενέργειες, αυτό τότε ισοδυναμεί
κατά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά με Θεό «ανύπαρκτον». Πράγματι, στην διδασκαλία του
Βαρλαάμ, περικλείεται ο θάνατος του Θεού40.

Αν ο Θεός είναι μονάχα ουσία, όπως δεχόταν ο Βαρλαάμ, τότε δεν μπορεί να
αποκαλυφθεί και ο Παλαμάς ρωτάει, αφού ο Θεός δεν αποκαλύπτεται πως τον
γνωρίζουμε;41.Αυτό και μόνο είναι αρκετό για να δούμε το άτοπο των επιχειρημάτων των
αντιησυχαστών.

Αν ο Θεός δεν έχει ενέργειες, τότε ο κτιστός κόσμος δημιουργήθηκε από την ουσία
του Θεού, πράγμα που οδηγεί στον πανθεϊσμό, αφού ισχυριζόμαστε έτσι ότι ο κόσμος έγινε
από την ουσία του Θεού42.

38
Επισκόπου Ιερεμίου Μητροπολίτου Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως, Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς
και η Θεολογία του,ό.π.,σ.44 .
39
Νίκου Ι. Νικολαΐδη, Ἀνάλεκτα ἤ περί τοῦ ὄντως Ὄντος καί τῶν ὄντων,ό.π.,σ.25 .
40
Επισκόπου Ιερεμίου, Μητροπολίτου Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως, Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς
και η Θεολογία του,ό.π.,σ.47 .
41
ό.π.,σ.48 .
42
ό.π.,σ.48-49 .

11
 Όσον αφορά την θέα του Θεού, ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς καταδικάζει όσους
λένε πως το Φώς που περιέστραψε τους Αποστόλους στο Όρος Θαβώρ είναι «φάντασμα» και
«σύμβολο», αφού έρχεται σε αντίθεση με τις γνώμες των Αγίων 43.Αυτοί τόσο στους θείους
ύμνους, όσο και στα συγγράμματά τους το φώς αυτό το χαρακτηρίζουν απόρρητο, άκτιστο,
αιώνιο, άχρονο, απρόσιτο, άπλετο, άπειρο, απεριόριστο, αθέατο σε Αγγέλους και ανθρώπους,
αρχέτυπο και αναλλοίωτο κάλλος, δόξα του Θεού, δόξα του Χριστού, δόξα του Πνεύματος,
ακτίνα της θεότητας44.

Γι ΄ αυτό ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς στον Αγιορειτικό Τόμο τονίζει πως: «Άλλο
φως αντιλαμβάνεται ο νους, άλλο η αίσθηση. Η αίσθηση αντιλαμβάνεται το αισθητό φως που
δείχνει τα αισθητά ως αισθητά. Φως του νου είναι η γνώση που υπάρχει στα νοήματα. Δεν
αντιλαμβάνονται λοιπόν το ίδιο φως η όραση και ο νους, αλλά έως ότου καθένα από αυτά
ενεργεί κατά τη δική του φύση και μέσα στις κατά φύση συνθήκες. Όταν όμως οι άξιοι
ευτυχήσουν να λάβουν πνευματική και υπέρλογη χάρη και δύναμη, τότε και με την αίσθηση και
με το νου βλέπουν αυτά που είναι πάνω από κάθε αίσθηση και κάθε νου, με τρόπο που
«γνωρίζει μόνο ο Θεός κι εκείνοι που δέχονται αυτές τις θείες ενέργειες» — για να
χρησιμοποιήσομε την έκφραση του Μεγάλου Γρηγορίου του Θεολόγου»45.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Γ΄

Οι Σύνοδοι του 1341,1347 και 1351

Οι αιρετικές απόψεις του Βαρλαάμ και των αντιησυχαστών, οδήγησαν το 1341 στην
σύγκληση Συνόδου στην Κωνσταντινούπολη, όπου ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς
υποστήριξε με βάση την Αγία Γραφή και την Πατερική παράδοση, πως ο άνθρωπος έχει την
ικανότητα μέσω της ασκήσεως να έχει αίσθηση του ακτίστου Θείου φωτός. Η Σύνοδος
43
Ἀγιορειτικός τόμος ὑπἐρ τῶν ἡσυχαζόντων, P.G. 150, 1232B .
44
Ἀγιορειτικός τόμος ὑπἐρ τῶν ἡσυχαζόντων, P.G. 150, 1232C .
45
Ἀγιορειτικός τόμος ὑπἐρ τῶν ἡσυχαζόντων, P.G. 150, 1233D .

12
δικαίωσε έτσι τον Παλαμά,γιατί ο Θεός δεν έχει μόνο «ουσία» αλλά και άκτιστες θείες
ενέργειες, οι οποίες είναι προσιτές και μεθεκτές από τον άνθρωπο. Το ίδιο έτος συνεκλήθη
και δεύτερη Σύνοδος, ύστερα από την εμφάνιση του Γρηγορίου Ακινδύνου, ο οποίος
επαναλαμβανε την διδασκαλία του Βαρλαάμ.

Ο πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας αποδείχθηκε οπαδός του Βαρλαάμ και έτσι το 1347
συνεκλήθη και νέα Σύνοδος γι’ αυτό το ζήτημα η οποία τον καθήρεσε ως «βαρλααμίζοντα».
Η Σύνοδος αυτή, επανέλαβε επίσης την εμμονή της στον Συνοδικό Τόμο του 1341 και
δικαιώνει για δεύτερη φορά τον Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά.

Η άνοδος του Καλλίστου στον πατριαρχικό θρόνο θα δώσει οριστικό τέλος στο
εκκλησιαστικό αυτό ζήτημα. Συγκαλεί μεγάλη Ενδημούσα Σύνοδο στην Κωνσταντινούπολη
(Μάιος-Ιούνιος 1351),όπου συμμετέχει ο βασιλιάς Ιωάννης Καντακουζηνός με ανώτατους
αξιωματούχους της αυτοκρατορίας, πολλοί μητροπολίτες, αρχιεπίσκοποι και επίσκοποι, ο
Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, πολλοί ηγούμενοι, αρχιμανδρίτες, ιερομόναχοι, κληρικοί και
μοναχοί46.

Η Σύνοδος του 1351 πραγματοποίησε πέντε συνεδρίες, αλλά οι πολέμιοι του Αγίου
Γρηγορίου του Παλαμά έλαβαν μέρος, μόνο στις 4 πρώτες συνεδρίες και αποχώρησαν από
την τελευταία. Οι αποφάσεις της Συνόδου συγκροτήθηκαν σε ενιαίο Συνοδικό Τόμο και
συντάχθηκαν εννέα αναθεματισμοί και έξι ανακηρύξεις, οι οποίες αποδοκιμάζουν τις
κακοδοξίες των αντιπάλων του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά47.

Είναι σημαντικό πως οι αναθεματισμοί και οι αποκηρύξεις έχουν συμπεριληφθεί στο

Συνοδικό της Ορθοδοξίας,το οποίο διαβάζεται κατά την Α΄ Κυριακή των Νηστειών48.

Ο Συνοδικός Τόμος του 1351 και οι λοιπές αποφάσεις, υπογράφηκαν από τον πατριάρχη
Κάλλιστο και τα υπόλοιπα μέλη της Συνόδου καθώς και από τον Ιωάννη Καντακουζηνό 49.Αν
και την περίοδο αυτή απουσίαζε από την Κωνσταντινούπολη ο Ιωάννης Ε΄ Παλαιολόγος,
υπόγραψε μετά την επιστροφή του τον Συνοδικό αυτό Τόμο, για να μην θεωρηθεί από τους
αντιπάλους του Παλαμά, πως διαφωνεί50.

Οι αποφάσεις της Συνόδου του 1351 φανερώνουν την σαφή εκκλησιαστική συνείδηση
«τόσο για τήν ὁριστική ἀντιμετώπιση τοῦ θεολογικοῦ ζητήματος,ὅσο καί γιά τήν ἑνότητα
ὅλων τῶν σχετικῶν συνοδικῶν ἀποφάσεων (1341,1347,1351) περί τῆς πίστεως τῆς
Ἐκκλησίας»51.

Με τον Συνοδικό Τόμο του 1351 κλείνει μια μακρά περίοδος συγκρούσεων και διαφωνιών
και διακηρύσσεται η δυνατότητα απόκτησης της νοεράς αίσθησης του ακτίστου Θείου φωτός
μέσω της ησυχαστικής τριβής, καθώς και η διάκριση της αμέθεκτης Θείας ουσίας και των
μεθεκτών ακτίστων Θείων ενεργειών52.
46
Βλασίου Ιω. Φειδά,Εκκλησιαστική Ιστορία Β΄,Αθήνα 20023,σ.531 .
47
Ό.π.,σ.533 .
48
Ό.π.,σ.533 .
49
Ό.π.,σ.533 .
50
Ό.π.,σ.533 .
51
Ό.π.,σ.533 .
52
Ό.π.,σ.537 .

13
 ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Από τα έως τώρα εκτεθέντα έγινε αντιληπτό πως οι απόψεις των αντιησυχαστών είχαν
τεράστια σημασία για την Εκκλησία, γι΄ αυτό και για το ζήτημα αυτό πραγματοποιήθηκαν 3
διαδοχικές Σύνοδοι στην Κωνσταντινούπολη , οι οποίες δικαίωσαν τους αγώνες του Αγίου
Γρηγορίου του Παλαμά.

Ο Παλαμάς, μέσω του Αγιορειτικού Τόμου, εκφράζει την ορθόδοξη άποψη απέναντι
στους ισχυρισμούς του Βαρλαάμ του Καλαβρού και των οπαδών του, στηριζόμενος πάντοτε

14
στην Αγία Γραφή και την Πατερική Γραμματεία, από την οποία δεν διαφοροποιείται
καθόλου.

Ο ισχυρισμός πως ο Θεός δεν διαθέτει άκτιστες ενέργειες ή αν διαθέτει ενέργειες αυτές
είναι κτιστές, ομοιάζει με τις απόψεις προγενέστερων αιρετικών, οι οποίοι υποβιβάζοντας σε
κτίσμα το δεύτερο πρόσωπο της Αγίας Τριάδος, αναιρούσαν την δυνατότητα σωτηρίας του
ανθρώπου, αφού το κτίσμα δεν μπορεί να σώσει το κτίσμα, επειδή το ίδιο έχει ανάγκη
σωτηρίας.

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς με την πλούσια γραφίδα του αντιστάθηκε σθεναρά σ΄

αυτές τις νοθεύσεις και κατέστησε σαφές πως ο Θεός δεν είναι μονάχα «ουσία», αλλά έχει
και άκτιστες Θείες ενέργειες, με τις ο άνθρωπος έρχεται σε κοινωνία. Αν δεν ισχύει αυτό τότε
πως γνωρίζει ο άνθρωπος τον Θεό και πως μπορεί να θεωθεί, ερωτά ο Παλαμάς;

Τις απαντήσεις σε αυτά τα λογικά ερωτήματα μας τις έδωσαν ο Αγιορειτικός Τόμος και οι
3 Σύνοδοι, οι οποίες καταδίκασαν τον Βαρλαάμ και τους οπαδούς του και κατέστησαν τον
Άγιο Γρηγόριο τον Παλαμά, οδοδείκτη της αληθείας.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

 Αγία Γραφή, Ελληνική Βιβλική Εταιρεία, Αθήνα 2003 .

 Γρηγορίου του Παλαμά, Ἀγιορειτικός τόμος ὑπἐρ τῶν ἡσυχαζόντων, P.G. 150,
1225A-1236D .

15
 Εφραίμ Αρχιμανδρίτου, Καθηγουμένου Ιεράς Μεγίστης Μονής Βατοπαιδίου, «Ο
ησυχασμός του Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και του Γέροντος Ιωσήφ του
Ησυχαστού»,στο Θεολογία και κόσμος σε διάλογο, εκδόσεις Π.Πουρναρά,
Θεσσαλονίκη 2004,σ.75-76 .

 Θεόκλητου Διονυσιάτου Μοναχού, Ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς, Θεσσαλονίκη

1976 .

 Ιερεμίου Επισκόπου, Μητροπολίτου Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως , Ο Άγιος

Γρηγόριος ο Παλαμάς και η Θεολογία του, Δημητσάνα-Μεγαλόπολη 2007 .

 Νικολαΐδη Ι. Νίκου, Ἀνάλεκτα ἤ περί τοῦ ὄντως Ὄντος καί τῶν ὄντων, τ. Α',
εκδόσεις Π.Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2002.

 Φειδά Ιω. Βλασίου, Εκκλησιαστική Ιστορία Β΄,Αθήνα 20023.

 Jean Meyendorff , ο Άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς και η Ορθόδοξη μυστική παράδοση,

μτφρ. Ελ. Μαϊνας,Εκδόσεις «Ακρίτας», Αθήνα 1989.

16