Metot Validasyonu VE Ölçüm Belirsizliği Hesaplanmasi

T.C.
GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI

ULUSAL GIDA REFERANS LABORATUVARI
PESTİSİT ANALİZLERİ İÇİN

METOT VALİDASYONU
VE
ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİ HESAPLANMASI
AÇIKLAMALI UYGULAMA REHBERİ
Hazırlayanlar:
Dr.Özge ÇETİNKAYA AÇAR
Yük.Müh.Sevilay KIRIŞ
Fazıl DİLER
Yük.Müh.Ayşe AVCI
T.C. GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI

KALINTI/PESTİSİT BİRİMİ
Nisan 2013_rev1
PESTİSİT ANALİZLERİ İÇİN

METOT VALİDASYONU
VE
ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİ HESAPLANMASI
AÇIKLAMALI UYGULAMA REHBERİ
Hazırlayanlar:
Dr.Özge ÇETİNKAYA AÇAR
Yük.Müh.Sevilay KIRIŞ
Fazıl DİLER
Yük.Müh.Ayşe AVCI

KALINTI/PESTİSİT BİRİMİ
Nisan 2013_rev1
UGRL Kalıntı/Pestisit Birimi Metod Validasyonu ve Ölçüm Belirsizliği Rehberi
İÇİNDEKİLER
Önsöz…………………………………………………………………………………………………………………………………….. 1
1.Metot Validasyonu……………………………………………………………………………………………………………… 2
1.1. Laboratuvar-içi Validasyon Prosedürü……………………………………………………………………………… 2
1.1.1. Temsili matriksin seçilmesi…………………………………………………………………………………………… 2
1.1.2. Konsantrasyon/tekrar sayısı………………………………………………………………………………………….. 3
1.1.3. Validasyon parametreleri ve kriterleri………………………………………………………………………….. 5
1.1.3.1 Doğrusallık (linearity)………………………………………………………………………………………………….. 5
1.1.3.2 Matriks etkisi……………………………………………………………………………………………………………….. 6
1.1.3.3 Tespit Limiti (LOD) ve Tayin Limiti (LOQ)……………………………………………………………………… 7
1.1.3.4 Spesifiklik (specificity)…………………………………………………………………………………………………… 9
1.1.3.5 Doğruluk (accuracy)……………………………………………………………………………………………………… 9
Tekrarlanabilirlik Limiti (r)………………………………………………………………………………….. ……….. 19
Tekrarüretilebilirlik Limiti (R)……………………………………………………………………………… ……….. 23
1.1.3.6 Sağlamlık (robustness)…………………………………………………………………………………………………. 26
2.Ölçüm Belirsizliği Hesaplanması………………………………………………………………………………………….. 27
2.1. Tekrarlanabilirlik Belirsizliği……………………………………………………………………………………………… 28
2.2. Tekrarüretilebilirlik Belirsizliği………………………………………………………………………………………….. 30
2.3. Gerçeklik Belirsizliği (Bias)………………………………………………………………………………………………… 31
2.4. Kalibrasyon Belirsizliği………………………………………………………………………………………………………. 35
Lineer Kalibrasyon………………………………………………………………………………………………………….. 35
Quadratic kalibrasyon…………………………………………………………………………………………………….. 38
2.5. Birleşik Standart Belirsizlik (uc)………………………………………………………………………………………….. 45
2.6. Genişletilmiş Belirsizlik (Uc)………………………………………………………………………………………………. 46
2.7. Ölçüm sonuçlarının raporlanması……………………………………………………………………………………… 46
2.8. Ölçüm Sonuçlarının Yorumlanması……………………………………………………………………………………. 47
EK 1. Metot Validasyonu Hızlı Rehberi……………………………………………………………………………………… 48
EK 2. Kritik Aralık Faktörleri, f(n)……………………………………………………………………………………………….. 49
EK 3. t Tablosu…………………………………………………………………………………………………………………………. 50
Kaynaklar…………………………………………………………………………………………………………………………………. 51
ÖNSÖZ
Bu rehber, Türkiye çapında pestisit kalıntısı analizi yapan laboratuvarların, validasyon çalışmaları ve
ölçüm belirsizliği hesaplamalarında farklı yöntemler kullanmalarından kaynaklanan sıkıntıların
ortadan kaldırılması ve validasyon ve ölçüm belirsizliği hesaplarının ortaklaştırılmasının sağlanması
amacıyla, Ulusal Gıda Referans Laboratuvarı Kalıntı/Pestisit Birimi çalışanları Dr.Özge ÇETİNKAYA
AÇAR, Yük.Müh. Sevilay KIRIŞ,Biyolog Fazıl DİLER ve Yük.Müh. Ayşe AVCI tarafından hazırlanmıştır.
Bu rehberin ilk taslak çalışması Aralık 2011’de hazırlanarak, tüm Gıda Kontrol Laboratuvar
Müdürlükleri’ne görüş için gönderilmiş ve gelen görüşler, 01.01.2012 tarihinde yürürlüğe giren
SANCO/12495/2011 numaralı dokümandaki değişiklikler ve zaman içerisinde akreditasyon
denetimlerinde ortaya çıkan çeşitli hususlar da göz önünde bulundurularak
Mart 2013 tarihinde rehbere son hali verilmiştir.
Rehberle birlikte, rehberde açıklanan ölçüm belirsizliği hesaplamalarını kullanarak otomatik olarak
hesap yapan ve laboratuvarların kendi sonuçlarını girebilecekleri Excel dosyaları da
oluşturulmuştur.
Rehber, validasyon çalışmaları gerçekleştiren ve ölçüm belirsizliği hesaplarına ilişkin temel bilgilere
sahip olan bir kitleye yönelik olarak hazırlandığından, rehberde validasyon ve ölçüm belirsizliği
kavramlarına ilişkin temel bilgilere yer verilmemektedir. Temel kavramlara ilişkin detaylı bilgilere
rehberde atıf yapılan kaynaklar aracılığı ile ulaşılabilir.
Rehberde “Laboratuvar-içi validasyon” prosedürü ve bu validasyon çalışmaları sırasında elde
edilen veriler kullanılarak ölçüm belirsizliği hesaplanması yöntemi açıklanmaktadır. Laboratuvarlar-
arası validasyon çalışmaları yapan ya da yeterlilik testlerine katılmış olan laboratuvarların
kullanabilecekleri farklı yaklaşım ve hesaplama yöntemleri bu rehber kapsamında ele
alınmamaktadır.
Oluşturulan bu rehber, pestisit analizleri yapan laboratuvarlar için validasyon çalışmaları ve ölçüm
belirsizliği hesaplamalarına kaynak oluşturması amacıyla hazırlanmış bir rehberdir.
Ulusal Gıda Referans Laboratuvarı

Kalıntı/Pestisit Birimi
[1]
1. METOT VALİDASYONU
Pestisit analizleri yapan laboratuvarlar için SANCO/12495/2011 nolu “Gıda ve Yemlerde Pestisit
Kalıntı Analizlerine Yönelik Metot Validasyonu ve Kalite Kontrol Prosedürleri” (Method Validation
and Quality Control Procedures for Pesticide Residues Analysis in Food and Feed) başlıklı SANCO
dökümanı1 temel rehber niteliğindedir. Bu doküman, Avrupa Birliği dahilindeki ülkelerde resmi
gıda ve yem analizleri yapan laboratuvarlar için metot validasyonu ve analitik kalite kontrol (AQC)
gerekliliklerini açıklamaktadır ve TS EN ISO/EIC 17025 “Deney ve Kalibrasyon Laboratuvarlarının
Yeterliliği İçin Genel Şartlar” (General requirements for the competence of testing and calibration
laboratories) standardına uyumlu ve tamamlayıcıdır. Bu rehberde ilgili doküman kısaca “SANCO
dokümanı1” olarak anılacaktır.
Bu rehberde, SANCO dokümanına1 uygun olarak, pestisit analizlerinde uygulanabilecek
“Laboratuvar-içi validasyon” prosedürü örneklerle açıklanmaktadır.
1.1. LABORATUVAR-İÇİ VALİDASYON PROSEDÜRÜ

1.1.1 TEMSİLİ MATRİKSİN SEÇİLMESİ
Validasyon, metot kapsamındaki tüm analitler için ve metodun uygulama kapsamında olan ürün
grupları dikkate alınarak; laboratuvarların metodu uygulayacakları ürünlere göre, her ürün
grubunu temsilen en az bir matrikste (üründe) yapılmalıdır (SANCO dokümanı1 Madde 57 ve Annex
1). Ürün grupları ve bunları temsil eden tipik ürünler SANCO dokümanı1 Annex 1’de verilmektedir.
Buna göre toplam 10 ürün grubu belirlenmiştir. Tablo 1’de bu ürün grupları, ürün gruplarının alt
kategorileri ve bu kategorileri temsil eden tipik ürünler verilmektedir.
Bu tabloya göre; yüksek su içerikli ürünler grubunu temsilen, örneğin domateste yapılan
validasyon çalışmaları ve verileri, o ürün grubunu (yüksek su içerikli ürünler) temsilen
kullanılabilmektedir. Benzer şekilde; yüksek yağ içerikli ürünler, yüksek nişasta ve/veya protein ve
düşük su ve yağ içerikli ürünler, yüksek asit ve yüksek su içerikli ürünler, yüksek şeker ve düşük su
içerikli ürünler, yumurtalar, hayvansal kaynaklı gıdalardan elde edilen yağlar gruplarını temsilen
Tablo 1’de verilen tipik ürünlerden herhangi birinde yapılan validasyon çalışmaları, ilgili ürün
grubunu temsilen kullanılabilir.
Bununla birlikte, bu tabloda belirtilen ‘Et ve Su Ürünleri’, ‘Süt ve Süt Ürünleri’ ve ‘Zor veya özgün
ürünler’ grupları için istisnalar söz konudur. ‘Et ve Su Ürünleri’ ve ‘Süt ve Süt Ürünleri’ ürün
grupları ile ilgili olarak; ette yapılan validasyon çalışmasının su ürünlerini ya da sütte yapılan
çalışmanın peynir, yoğurt gibi ürünleri de temsilen kullanılmasında sakıncalar ortaya çıkmaktadır.
Benzer şekilde, kırmızı ette yapılan validasyon çalışmasının beyaz eti ya da sakatatı temsiliyetinde
de sakıncalar vardır. Bu durum göz önünde bulundurularak, bu iki ürün grubu için; her bir ürün alt
kategorisini temsilen bir üründe çalışılmalıdır. Örneğin; ‘Et ve Su Ürünleri’ grubunun alt kategorileri
olan kırmızı et, beyaz et, sakatat, balık ve kabuklular için ayrı ayrı birer temsili matrikste
çalışılmalıdır. Kırmızı ette yapılan validasyon çalışması tüm ‘Et ve Su Ürünleri’ grubun temsilen
kullanılamaz, sadece ‘kırmızı et’ alt kategorisini temsilen kullanılabilir. Benzer şekilde, ‘Süt ve Süt
Ürünleri’ grubunun alt kategorileri olan süt, peynir ve süt ürünleri için ayrı ayrı birer matrikste
çalışılmalıdır. Buna göre, validasyon kapsamını ‘Süt ve Süt Ürünleri’ üst grubu olarak belirleyen
[2]
laboratuvar, ‘süt’ alt kategorisini temsilen bir matrikste (inek, keçi ya da manda sütü gibi), peynir
grubun temsilen bir matrikste (inek ya da keçi peyniri gibi) ve süt ürünleri grubunu temsilen bir
matrikste (yoğurt ya da krema gibi) olmak üzere toplam en az üç ayrı matrikste çalışmalıdır. Ya da,
sadece sütte validasyon çalışması gerçekleştirdiyse, validasyon kapsamını ‘Süt ve Süt Ürünleri’
olarak değil, ‘Süt’ olarak belirlemelidir.
‘Zor veya özgün ürünler’ ürün grubu için, Tablo 1’e ait dip not 2’de de belirtildiği gibi, eğer ürün
çok sık analiz ediliyorsa tam validasyon yapılmalıdır. Numune sayısı yüksek değil ve ara sıra analiz
ediliyorlarsa, raporlama limitinde geri kazanım çalışması yapılması yeterlidir.
1.1.2 KONSANTRASYON/TEKRAR SAYISI
SANCO dokümanına1 göre, metot validasyonunda “en az iki farklı konsantrasyonda” spike edilmiş
örneklerde, “en az beş tekrarlı” olacak şekilde geri kazanım çalışmaları yapılmalıdır. Birinci spike
konsantrasyonu “raporlama limiti”, ikinci spike konsantrasyonu ise daha yüksek bir konsantrasyon
(örneğin MRL düzeyi) olarak belirtilmektedir (Madde 58). SANCO dokümanına1 göre raporlama
limiti, LOQ’ya eşit ya da daha yüksek olabilmektedir (Appendix D). Buna göre, SANCO dokümanına1
uygun olarak validasyon çalışmalarında biri mutlaka LOQ seviyesinde olmak üzere en az iki
konsantrasyonda, en az beş tekrarlı olacak şekilde çalışılmalıdır.
[3]
Meyve, sebze ve tahıllar ve hayvansal kaynaklı gıdalar
Ürün grupları Ürün kategorileri Kategoriyi temsil eden tipik ürünler

Yumuşak çekirdekli meyveler Elma, armut
Sert çekirdekli meyveler Kayısı, vişne, şeftali
Diğer meyveler Muz
Yumrulu sebzeler Yumru soğan
Tohumlu sebzeler / kabaklar Domates, biber, salatalık, kavun
Karnabahar, Brüksel lahanası, lahana,
Brassica sebzeleri
Yüksek su içerikli brokoli
ürünler Yapraklı sebzeler ve taze otlar Marul, ıspanak, fesleğen
Koçanlı ve saplı sebzeler Pırasa, kereviz, kuşkonmaz
Yem bitkileri Taze alfalfa, yem fiği, taze şeker pancarı
Kabuklu taze bezelye, bezelye, ayşekadın
Taze baklagiller fasulye, bakla, çalı fasulyesi, Fransız
fasulyesi
Kök ve yumrulu sebzelerin yaprakları Şeker pancarı ve yemlik pancar başı
Taze mantarlar Şampinyon mantarı,horoz mantarı
Şeker pancarı ve yem pancarı kökleri,
Kök ve yumrulu sebzeler ya da yem
havuç, patates, tatlı patates
Ağaç yemişleri Ceviz, fındık, kestane
Yağlı tohum kolzası, ayçiçeği, pamuk
Yağlı tohumlar ve ürünleri tohumu, soya fasulyesi, yer fıstığı, susam
Yüksek yağ
Yağlar ve ezmeler (örn:yer fıstığı ezmesi,
içerikli ürünler
tahin)
Zeytin, avokado, bunların yağları ve
Yağlı meyveler ve ürünleri
ezmeleri
Bakla, kuru bakla, kuru fasulye (sarı,
Yüksek nişasta Kuru baklagiller/Baklagiller beyaz/lacivert, kahverengi, alacalı),
ve/veya protein mercimek
ve düşük su ve Buğday, çavdar, arpa ve yulaf taneleri;
yağ içerikli darı, pirinç, tam buğday ekmeği, beyaz
Tahıllar ve ürünleri
ürünler ekmek, krakerler, kahvaltılık tahıllar,
makarna
Turunçgiller Limon, mandarin, mandalina, portakal
Yüksek asit ve Çilek, yaban mersini, ahududu, siyah
Küçük meyveler ve taneli küçük
yüksek su içerikli Frenk üzümü, kırmızı Frenk üzümü, beyaz
meyveler
ürünler(1) Frenk üzümü, üzüm
Diğerleri Kivi, ananas, uşkun (rhubarb)
Yüksek şeker ve
Bal,kuru üzüm, kuru kayısı, kuru erik,
düşük su içerikli Bal, kuru meyveler
meyve reçelleri
ürünler
Şerbetçiotu
“Zor veya özgün
Kakao çekirdeği ve ürünleri, Kahve, Çay,
ürünler”(2)
Baharatlar
[4]
Kırmızı et Sığır, domuz, kuzu, av hayvanları, at

Beyaz et Tavuk, ördek, hindi
Et ve Su ürünleri Sakatat(3) Karaciğer, böbrek
Balık Morina balığı, mezgit, somon, alabalık
Kabuklu Karides, midye, yengeç
Süt İnek, keçi ve manda sütü
Süt ve süt
Peynir İnek ve keçi peyniri
ürünleri
Süt ürünleri Yoğurt, krema
Yumurtalar Yumurtalar Tavuk, ördek, bıldırcın, kaz yumurtaları
Hayvansal
Etten elde edilen yağ Böbrek yağı, domuz yağı
kaynaklı
Süt yağı Tereyağı
gıdalardan elde
Balık yağı Morina karaciğer yağı
edilen yağlar (3)
(1)
Ekstraksiyon basamağında pH değişimlerini stabilize etmek için tampon çözelti kullanılıyorsa, bu ürün
grubu “Yüksek su içerikli” ürün grubu altında birleştirilebilir
(2)
”Zor ürünler” için sadece sıkça analiz edildikleri takdirde tam validasyon yapılmalıdır. Ara sıra analiz
ediliyorlarsa, validasyon raporlama limitlerinde spike yapılmış blank ekstraktlar üzerinden geri kazanım
çalışmalarına indirgenebilir.
(3)
Önceden ekstrakte edilmiş yağlarda polar olmayan pestisitlerin belirlenmesi metotlarını kullanan
laboratuvarlar, bu ürünleri ilgili diğer ürün grupları olan “Et ve su ürünleri” veya “Süt ve süt ürünleri”
grupları altında birleştirebilirler.
Tablo 1. Temsili matrikslerin seçiminde kullanılacak ürün grupları listesi
1.1.3 VALİDASYON PARAMETRELERİ VE KRİTERLERİ
SANCO dokümanına1 göre metot validasyonu sırasında şu parametreler kontrol edilmelidir

(Appendix A):
- Doğrusallık (linearity)
- Matriks etkisi
- Tayin limiti (LOQ)
- Spesifiklik (Specificity)
- Precision (Kesinlik)
- Sağlamlık (Robustness)
- Gerçeklik (Bias)
Bu parametlere ilişkin validasyon sırasında dikkat edilmesi gereken noktalar aşağıda kısaca
özetlenmektedir:
1.1.3.1 DOĞRUSALLIK (LINEARITY)
Pestisit analizlerinde kullanılabilecek kalibrasyon çeşitlerine (interpolasyon yoluyla kalibrasyon,

kalibrasyon fonksiyonu kullanılarak yapılan kalibrasyon, tek noktalı kalibrasyon, matrix-matched
kalibrasyon, standart ekleme yöntemi gibi) ilişkin detaylar SANCO dokümanının1 ilgili bölümlerinde
(Madde 38-41,44,47) açıklanmaktadır.
[5]
Analiz edilen pestisitlerin ve analiz sistemlerinin özelliklerine bağlı olarak bazı durumlarda yukarıda
adı geçen diğer kalibrasyon yöntemleri kullanılmakla birlikte, pestisit analizlerinde en yaygın
kullanılan kalibrasyon yöntemi kalibrasyon fonksiyonu kullanılarak yapılan kalibrasyondur. SANCO
dokümanına1 göre uygun bir kalibrasyon fonksiyonunun kullanılabilmesi için en az üç
konsantrasyonda çalışılması gerekmektedir (Madde 40). Kalibrasyon eğrisi (lineer olabilir ya da
olmayabilir) genel olarak orijinden (0,0) geçmeye zorlanmamalıdır (Madde 40). Öngörülen
konsantrasyon aralığı için kullanılan kalibrasyon fonksiyonunun uygunluğu, “residual”lar
üzerinden, görsel olarak ve/veya hesaplama yolu ile değerlendirilmelidir. Korelasyon katsayıları
(r2) üzerinden doğrusallık kontrolu yanlıştır. “Residual”, her bir konsantrasyon değeri için, ölçülen
alan değeri (y) ile kalibrasyon fonksiyonu kullanılarak hesaplanan alan değeri (y i) arasındaki farktır.
Eğer residual’lar ± % 20’den fazla sapıyorsa (MRL’ye yakın ve MRL’den yüksek konsantrasyonlarda
± %10’dan fazla sapıyorsa); alternatif bir kalibrasyon fonksiyonu kullanılmalıdır. Genel olarak,
lineer regresyon yerine ağırlıklı lineer regresyon (1/x) kullanılması önerilmektedir (Madde 40).
Pestisit analizlerinde, kalibrasyon aralığı kalibre edilen en düşük konsantrasyon değeri olarak
nitelendirilen LCL (lowest calibrated level) değerinden başlamaktadır. SANCO dokümanı1
hedeflenen LCL konsantrasyonunda elde edilen sinyal/gürültü oranının en az 6:1 olması
gerektiğini, bunun sağlanamadığı durumlarda daha yüksek bir LCL değeri belirlenmesi gerektiğini
bildirmektedir (Madde 38). Çalışma aralığının üst sınırı doğrusallığın kaybolduğu noktanın görsel
olarak belirlenmesi ile tespit edilmektedir.
Tüm bu bilgiler ışığında, pestisit analizlerinde, çalışma aralığı da dikkate alınarak, SANCO
dokümanına1 uygun şekilde en az üç konsantrasyonda kalibrasyon fonksiyonu oluşturulması,
kullanılan kalibrasyon fonksiyonunun uygunluğunun “residual”lar üzerinden kontrol edilmesi (± %
20’den fazla (MRL’ye yakın ve MRL’den yüksek konsantrasyonlarda ± %10’dan fazla)
sapmamalıdır), sapmaların yüksek olduğu durumlarda alternatif bir kalibrasyon fonksiyonu
(örneğin quadratic) kullanılması önerilmektedir.
1.1.3.2 MATRİKS ETKİSİ
Matriks etkisi, genel olarak matriksten gelen bir ya da daha fazla bileşenin analit konsantrasyonu
ölçümüne etki etmesi şeklinde tanımlanabilir. Matriks etkisi, dedektör sinyalinde artış ya da azalma
şeklinde kendini gösterebilir. Muhtemel matriks etkisi varlığı, çözücüde hazırlanmış analit
çözeltisinin response değerinin, aynı konsantrasyonda matrikste hazırlanmış analit çözeltisinin
response değeri ile karşılaştırılması ile ortaya konur. Bu karşılaştırma t-testi ile yapılır.
Matriks etkisini dengelemek üzere uygulanabilecek çeşitli yöntemler mevcuttur. “Matrix-matched

kalibrasyon” kullanılması, GC analizlerinde analit koruyucuların kullanılması, standart ekleme
yöntemi gibi yöntemler bunlar arasında sayılabilir.
Pestisit analizlerinde matriks etkisini dengelemek üzere “matrix-matched kalibrasyon”

kullanılmaktadır. Matrix-matched kalibrasyon kullanılmadığı durumlarda, matriks etkisinin
önemsiz olduğunu ortaya koymak üzere mutlaka t-testi yapılmalıdır.
[6]
1.1.3.3 TESPİT LİMİTİ (LOD) VE TAYİN LİMİTİ (LOQ)
Genel olarak; tespit limiti (LOD), metodun laboratuvar koşullarında örnekteki varlığını tespit
edebildiği ancak kesin miktarını ölçemediği en düşük analit konsantrasyonu; tayin limiti (LOQ) ise
miktarsal olarak tespit edilebilen en düşük analit konsantrasyonu olarak tanımlanabilir.
Tespit limiti (LOD) ve tayin limiti (LOQ) tanımları ve hesaplama yöntemlerine ilişkin çok çeşitli
kaynaklar ve hesaplama yöntemleri mevcuttur1-8. Bu rehberde, tüm bu hesaplama yöntemleri ve
yaklaşımların detaylarına değinilmeyecektir, sadece pratikte pestisit analizlerinde uygulanması
önerilen hesaplama yöntemleri açıklanacaktır. Diğer yöntemlere ilişkin detaylı bilgi için ilgili
kaynaklara başvurulması önerilmektedir.
SANCO dokümanı1, tayin limitini (LOQ) metot performans kriterlerinin sağlandığı (% 70-120 geri
kazanım, ≤ %20 RSD) en düşük konsantrasyon olarak tanımlanmakta, herhangi bir matematiksel
hesaplama yöntemi bildirmemektedir (Madde 58). Buna göre, gittikçe azalan konsantrasyonlarda
spike yapılarak geri kazanım çalışmaları yapılmalı, geri kazanımın % 70-120 aralığında olduğu, RSD
değerinin % 20’nin altında olduğu en düşük konsantrasyon tayin limiti (LOQ) olarak belirlenmelidir.
Tayin limiti (LOQ), ilgili pestisite ait MRL değerinin altında olmalıdır. SANCO dokümanında1 tespit
limiti (LOD) ise; valide edilmiş kontrol metotları ile miktarsal olarak belirlenebilen ve
raporlanabilen valide edilmiş en düşük kalıntı konsantrasyonu olarak tanımlanmıştır. Ayrıca tespit
limitinin (LOD), tayin limiti (LOQ) olarak değerlendirilebileceği belirtilmektedir (Appendix D).
Diğer taraftan, EURACHEM rehberinde2 tespit limiti (LOD) ve tayin limiti (LOQ) belirlenmesinde
kullanılabilecek yöntemler açıklanmaktadır. EURACHEM rehberine göre, tespit limiti (LOD)
belirlenmesi için kullanılabilecek yöntemler şunlardır:
a) 10 tekrar olacak şekilde blank analiz edilir; standart sapması(s) hesaplanır.

LOD=Ortalama blank konsantrasyonu + 3s
b) 10 tekrar olacak şekilde, mümkün olan en düşük konsantrasyonda spike edilmiş blank
analiz edilir (örn:10 ppb spike); standart sapması (s) hesaplanır.
LOD= 0 + 3s
c) 10 tekrar olacak şekilde, blank ve mümkün olan en düşük konsantrasyonda spike edilmiş
blank analiz edilir (örn:10 ppb spike); standart sapması (s) hesaplanır.
LOD= Ortalama blank konsantrasyonu + 4.65s (hipotez testleri ile elde edilen değer)
Tespit limiti (LOD) belirlenmesinde (a) yaklaşımının kullanılabilmesi için, sıfırdan farklı standart
sapma veren blank örneğe ihtiyaç duyulmaktadır. Tüm pestisitler için bu koşulu sağlayabilecek
blank bulmak mümkün olmadığından, pestisit analizlerinde tespit limiti (LOD) belirlenmesinde (b)
yaklaşımı en yaygın olarak kullanılan yaklaşımdır.
Bu rehber kapsamında tespit limiti (LOD) belirlenmesi için önerilen yöntem, EURACHEM
rehberinde2 (Bölüm 6.20, sayfa 17) açıklandığı şekilde; analiz kapsamında yetkilendirilmiş kişiler
tarafından toplamda en az 10 tekrar olacak şekilde, mümkün olan en düşük konsantrasyonda spike
edilmiş blank analiz edilerek standart sapmasının (s) hesaplanması ve LOD= 0 + 3s formülüne göre
tespit limiti (LOD) tespit edilmesidir.
[7]
EURACHEM rehberine2 göre, tayin limiti (LOQ) belirlenmesi için kullanılabilecek yöntemler ise
şunlardır:
a) 10 tekrar olacak şekilde blank analiz edilir, standart sapması(s) hesaplanır.
LOQ=Ortalama blank konsantrasyonu + 5s ya da,
LOQ=Ortalama blank konsantrasyonu +6s ya da,
LOQ=Ortalama blank konsantrasyonu +10s
b) 10 tekrar olacak şekilde, LOD’ye yakın farklı konsantrasyonlarda spike edilmiş blank analiz
edilir, her bir konsantrasyon için standart sapma (s) hesaplanır. s değerleri konsantrasyona
karşı grafiğe geçirilir ve grafik incelenerek LOQ için bir değer atanır. Kabul edilebilir düzeyde
belirsizlikle tespit edilebilen en düşük analit konsantrasyonunu LOQ olarak belirlenir.
Tayin limiti (LOQ) belirlenmesinde yine (a) yaklaşımının kullanılabilmesi için, sıfırdan farklı standart
sapma veren blank örneğe ihtiyaç duyulmaktadır. Tüm pestisitler için bu koşulu sağlayabilecek
blank bulmak mümkün olmadığından, pestisit analizlerinde tayin limiti (LOQ) belirlenmesinde ya
(b) yaklaşımı kullanılmalı, ya da farklı bir kaynağa dayandırılarak pratikte uygulanması daha kolay
olan farklı bir hesaplama yöntemi kullanılmalıdır.
IUPAC Orange Book Bölüm 18.4.3.17’de, tayin limiti (LOQ), % 10 RSD değerine sahip sonuçlar
veren analit miktarı olarak tanımlanmaktadır. Buna göre;
s
% RSD  .100
ortalama
s
10  .100
LOQ
s
0.1 
LOQ
LOQ  10s
hesaplamasında da görüldüğü üzere; tayin limiti (LOQ)=10s formülüne ulaşılmaktadır. Bu durumda,

tayin limiti (LOQ) tespiti için; aynı tespit limiti (LOD) belirlenmesinde izlenen yol kullanılarak,
standart sapma (s) değeri üzerinden tayin limiti (LOQ) hesabı yapılabilir.
NMKL Procedure No 4 rehberine3 göre tespit limiti (LOD) belirlenmesinde, en az yirmi tane olmak
üzere n sayıda blank analiz edilir ve standart sapması belirlenir. Daha sonra bu standart sapma
değeri, % 99 güven aralığı ve n-1 serbestlik derecesi için t tablosundan tespit edilen ttablo değeri ile
(rehberde bu değer “c” katsayısı olarak adlandırılmaktadır ve genellikle 3 civarındadır) çarpılarak
LOD değeri belirlenir. Bu standart sapma değerinin 10 katı ise tayin limiti (LOQ) olarak
alınmaktadır. Rehberde bu çalışmanın oldukça düşük konsantrasyonda standart ilave edilmiş blank
örnekleri kullanılarak da yapılabileceği bildirilmektedir.
Bu rehber kapsamında tayin limiti (LOQ) belirlenmesi için önerilen yöntem, IUPAC Orange Book
Bölüm 18.4.3.17’ye ve NMKL Procedure No 4 rehberi3’ne dayandırılarak; analiz kapsamında
[8]
yetkilendirilmiş kişiler tarafından toplamda en az 10 tekrar olacak şekilde, mümkün olan en düşük
konsantrasyonda spike edilmiş blank analiz edilerek standart sapmasının (s) hesaplanması ve
LOQ= 10s formülüne göre tayin limiti (LOQ) tespit edilmesidir. Bu şekilde hesaplama yolu ile tespit
edilen LOQ düzeyleri bazı pestisitler için oldukça düşük çıkabilmektedir. Bu durumda, ya
hesaplanan bu düşük LOQ düzeylerinde mutlaka geri kazanım çalışmaları yapılmalı, ya da
hesaplanan bu değerden daha yüksek bir konsantrasyon LOQ olarak kabul edilerek, kabul edilen
bu değerde geri kazanım çalışmaları yapılmalıdır. İster hesaplama yöntemi ile, ister hesaplanan
konsantrasyondan daha yüksek bir değer atama yöntemi ile, ister deneysel yöntem ile tespit
edilmiş olsun; belirlenen bu LOQ düzeyinde mutlaka geri kazanım çalışmaları yapılmalıdır.
1.1.3.4 SPESİFİKLİK (SPECIFICITY)
Spesifiklik, genel olarak, analitik metodun analiti örnekte bulunan diğer maddelerden ayırt etme
yeteneği olarak tarif edilebilir. SANCO dokümanında1 spesifiklik; (gerekli durumlarda seçici
ekstraksiyon, temizleme, türevlendirme ya da ayırma ile desteklenen) dedektörün analiti etkili bir
şekilde tanımlayacak sinyali sağlama yeteneği olarak tanımlanmaktadır (Appendix D).
SANCO dokümanına1 göre, spesifiklik kontrolü için, reaktif blank (örnek içermeyen) ile kontrol
örneklerinin response değerleri karşılaştırılır. Reaktif blank analizi, cihazdan ya da kullanılan
materyal ya da solventlerden gelen girişimlerin tespit edilmesini sağlar. En çok karşılaşılan
girişimler, örneğin yapısından gelen doğal bileşenlerin neden olduğu girişimlerdir. Eğer girişim,
analizi yapılan analit ile üst üste pik veriyorsa, farklı bir clean-up uygulanması ya da farklı bir
cihazda analiz edilmesi gerekebilir (Madde 33-34).
Spesifiklik kontrolu için izlenebilecek yöntemleri şu şekilde özetlemek mümkündür (NMKL

Procedure No.43 rehberi Bölüm 3.2):
1. Bir blank örnek ve bir ya da daha fazla spike edilmiş örnek analiz edilerek, analite girişim
yapan herhangi bir madde (numune bileşenlerinden biri, parçalanma ürünleri, metabolitler
ya da katkılar ) olup olmadığı kontrol edilir.
2. Pestisit analizleri gibi analizlerde, daha konsantre halde bir blank ekstraktı analiz edilerek
girişim olup olmadığına bakılır.
3. Analitle girişim yapabileceği düşünülen maddeler ile kirletilmiş örnekler analiz edilerek
girişimler kontrol edilir.
4. Metodun spesifikliği, farklı prensiplere dayanan farklı metotlar kullanılarak elde edilen
sonuçlar ile karşılaştırılarak değerlendirilir.
1.1.3.5 DOĞRULUK (ACCURACY)
TS 5822-1 (ISO 5725-1) “Ölçme Metotlarının ve Sonuçlarının Doğruluğu (Gerçeklik ve Kesinlik)-
Bölüm 1 Genel Prensipler ve Tarifler (Accuracy (trueness and precision) of measurements methods
and results – Part 1: General principles and definitions) standardına9 (bu rehberde ISO 5725-19
olarak anılacaktır) göre;
Doğruluk (accuracy), deney sonucu ve kabul edilen referans değer arasındaki yakınlık derecesidir.
[9]
Gerçeklik (trueness), deney sonuçlarının büyük bir serisinden elde edilen ortalama değer ile kabul
edilen bir referans değer arasındaki yakınlık derecesidir. Gerçeklik ölçümü genellikle “toplam
sistematik hata (bias)” cinsinden ifade edilir.
Toplam sistematik hata (bias), deney sonuçlarından bulunan değer ile kabul edilen bir referans
değer arasındaki farktır.
Kesinlik (precision), uzlaşılan şartlar altında elde edilen bağımsız deney sonuçları arasındaki
yakınlık derecesidir. Kesinlik sadece rastgele hataların dağılımına bağlıdır, doğru değere veya
referans değere bağlı değildir. Kesinlik ölçümü genellikle “standart sapma” ya da “relatif standart
sapma” cinsinden ifade edilir.
SANCO dokümanı1 ve EURACHEM rehberi2 de benzer şekilde tanımlar vermektedir. Buna göre
doğruluk; gerçeklik ve kesinlik parametrelerini kapsayan bir parametredir. Genel olarak, gerçeklik
yer (lokasyon), kesinlik ise dağılım göstergesidir; bu nedenle gerçeklik toplam sistematik hata
üzerinden, kesinlik ise standart sapma üzerinden ifade edilir.
Gerçeklik (trueness) kontrolü, referans materyal kullanılarak ya da alternatif bir metot kullanılarak
yapılabilir.
SANCO dokümanı1 geri kazanım değerleri üzerinden gerçeklik (trueness) kontrolü öngörmektedir.
Her iki spike konsantrasyonundaki geri kazanım değerlerinin % 70-120 aralığında olması gerekir
(Madde 58). Rutin kalıntı analizlerinde genişletilmiş %60-140 geri kazanım aralığı da kabul
edilmekle birlikte (Madde 66), validasyon çalışmaları kapsamında gerçekleştirilen geri kazanım
çalışmalarında % 70-120 aralığı esas alınmalıdır.
Buna göre, doğruluk parametresinin bir parçasını oluşturan gerçeklik (trueness) kontrolü için;
analiz kapsamında yetkilendirilen tüm çalışanlar tarafından biri mutlaka LOQ seviyesinde olmak
üzere en az iki konsantrasyonda en az beş tekrarlı geri kazanım çalışması yapılır ve geri kazanım
değerlerinin %70-120 aralığına uygunluğu kontrol edilir.
Kesinlik (precision) parametresinin iki temel bileşeni vardır: tekrarlanabilirlik (repeatability) ve
tekrarüretilebilirlik (reproducibility).
Tekrarlanabilirlik (repeatability); bağımsız deney sonuçlarının, kısa zaman aralıkları içinde, aynı
donanım kullanılarak, aynı deneyi yapan kişi tarafından, aynı laboratuvarda, eş değer deney
maddeleri üzerinde aynı metot ile elde edildiği şartlar (tekrarlanabilirlik şartları) altındaki kesinliktir
(ISO 5725-19).
Tekrarüretilebilirlik (reproducibility); farklı donanım kullanarak, deneyi yapan farklı kişiler
tarafından, farklı laboratuvarlarda, benzer deney maddeleriyle aynı metot uygulanarak deney
sonuçlarının elde edildiği şartlar (tekrarüretilebilirlik şartları) altındaki kesinliktir (ISO 5725-19).
Laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik (intra-laboratory reproducibility ya da within-laboratory
reproducibility); bir ara kesinlik değeridir ve aynı laboratuvarda, uzun zaman aralıkları içinde, farklı
kişiler tarafından, eş değer deney maddeleri üzerinde aynı metot ile deney sonuçlarının elde
edildiği şartlar (laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik şartları) altındaki kesinliktir.
Laboratuvar-içi validasyon kapsamında, tekrarlanabilirlik ve laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik
çalışmaları yapılmaktadır. SANCO dokümanına1 göre, tekrarlanabilirlik ve tekrarüretilebilirlik
[10]
kontrolleri RSD değerleri üzerinden yapılmaktadır ve ilgili RSD değerlerinin ≤ 20% koşuluna
uygunluğu kontrol edilir (Madde 58,60).
Buna göre; kesinlik bileşenlerinden tekrarlanabilirlik kontrolü için; en az iki kişi ile, biri mutlaka LOQ
seviyesinde olmak üzere en az iki konsantrasyonda, en az beş tekrarlı geri kazanım çalışması yapılır
ve her bir kişi ve her bir konsantrasyon için ayrı ayrı olmak üzere, ölçülen değerlerin kendi içlerinde
RSDr değerleri hesaplanarak, bu değerlerin ≤20 % koşulunu sağlayıp sağlamadığı kontrol edilir.
Laboratuvarda analiz kapsamında yetkilendirilen ikiden fazla kişi olması durumunda,
tekrarlanabilirlik çalışmalarının yetkilendirilmiş tüm çalışanlar tarafından gerçekleştirilmesi
gerekmektedir.
Kesinlik bileşenlerinden laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik kontrolü için; en az iki kişi ile, biri
mutlaka LOQ seviyesinde olmak üzere en az iki konsantrasyonda, uzun zaman aralığındaki en az
beş farklı zamanda geri kazanım çalışması yapılır. Laboratuvarda analiz kapsamında yetkilendirilen
ikiden fazla kişi olması durumunda, yetkilendirilen tüm çalışanların tekrarüretilebilirlik
çalışmalarına dahil edilmesi gerekmektedir. Bunun için, tekrarüretilebilirlik şartları koşulunu
sağlayan (uzun zaman aralığına yayılmış) beş farklı zamanda, analiz kapsamında yetkilendirilen her
bir çalışan, biri mutlaka LOQ seviyesinde olmak üzere en az iki konsantrasyonda, bir tekrarlı geri
alma çalışması gerçekleştirir. Bu durumda, tekrarüretilebilirlik kontrolü için analiz kapsamında
yetkilendirilen her bir çalışanın, her bir konsantrasyon için toplamda beş geri kazanım sonucu
olmalıdır. Örneğin, analiz kapsamında yetkilendirilen dört kişinin çalıştığı bir laboratuvar için
tekrarüretilebilirlik kontrolünde toplamda en az 40 geri kazanım sonucu (dört kişi, iki
konsantrasyon, beş farklı zaman) değerlendirmeye alınır. Bu şekilde, tüm çalışanlara ait geri
kazanım sonuçları bir araya getirilerek % RSDWR değeri hesaplanır ve ≤20 % koşuluna uygunluğu
kontrol edilir.
Bunun dışında, rutin analizler sırasında farklı kişiler tarafından farklı zamanlarda gerçekleştirilen
geri kazanım çalışmaları sonuçları da tekrarüretilebilirlik kontrolünde kullanılabilir. Bu şekilde,
örneğin haftalık geri kazanım çalışmaları ya da rutin numune analizleri sırasında gerçekleştirilen
geri kazanım çalışmaları sonuçlarının da hesaplamalara dahil edilmesi ile, özellikle çok fazla kişinin
çalıştığı laboratuvarlar için tekrarüretilebilirlik çalışmalarının gerektirdiği iş yükünün azaltılması
mümkündür.
RSDWR değerinin hesaplanabilmesi için tekrarüretilebilirlik standart sapması (SWR) değerinin
hesaplanması gerekir. Tekrarüretilebilirlik standart sapmasını hesaplamanın çeşitli yolları vardır. Bu
rehber kapsamında, validasyon çalışması verileri üzerinden gerçekleştirilebilecek hesaplama
yöntemlerinden biri olan varyans analizi yapılması önerilmektedir. Varyans analizi yapmak için
istatistik paket programları kullanılabilir. Ancak bu rehberde, kullanıcıları istatistik programına
bağımlılıktan kurtarmak için, varyans analizinde kullanılan formüller üzerinden tekrarüretilebilirlik
standard sapması hesabı açıklanmaktadır. Önerilen bu yöntemle ilgili bilgiler, ISO 5725-19, TS
5822-2 ISO 5725-2 Ölçme Metotlarının ve Sonuçlarının Doğruluğu (Gerçeklik ve Kesinlik) Bölüm 2:
Standard Bir Ölçme Metodunun Tekrarlanabilirliğinin ve Uyarlığın Tayini için Temel Metot
(Accuracy (trueness and precision) of measurement methods and results-Part 2: Basic method for
the determination of repeatability and reproducibility of a standard measurement method) 21(bu
[11]
rehberde ISO 5725-221 olarak anılacaktır) ve NMKL Procedure No.43 rehberi Bölüm 3.4.1 ve Bölüm
6.3’de açıklanmaktadır.
n sayıda analistin çalıştığı bir laboratuvarda, k sayıda zaman diliminde geri kazanım çalışması
gerçekleştirildiği ve aşağıdaki veri tablosunun oluşturulduğu durum için hesaplamalar aşağıda
açıklanmaktadır:
1.zaman 2.zaman 3.zaman …. k.zaman
Analist 1 X1,1 X2,1 X3,1 … Xk,1
Analist 2 X1,2 X2,2 X3,2 … Xk,2
Analist 3 X1,3 X2,3 X3,3 … Xk,3
… … … … … …
Analist n X1,n X2,n X3,n … Xk,n
Ortalama X1 X2 X3 … Xn X
ISO 5725-19 ve ISO 5725-221 standardında tekrarüretilebilirlik varyansı, tekrarlanabilirlik varyansı

ile laboratuvarlar arası varyansın toplamı olarak tanımlanmaktadır (ISO 5725-19 bölüm 5; ISO 5725-
221 bölüm 7.4). Buna paralel olarak, laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik varyansı (SWR2);
tekrarlanabilirlik varyansı (Sr2) ve günlerarası varyansın (SL2) toplamı olarak tanımlanabilir:
 Tekrarüretilebilirlik   Tekrarlanabilirlik   Günlerarası 

   
 var yansı   var yansı   var yans 
SWR 2  Sr 2  SL 2
ISO 5725-221 standardında laboratuvarlar arası varyans hesabına ilişkin formül verilmektedir.
Laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik çalışmaları için uyarlandığında, günler arası varyans aşağıdaki
formülle hesaplanır. Aynı hesaplama NMKL Prosedür No.4’te de verilmektedir:
Sd2  Sr2
S 
2
L
n
Burada; n tekrar sayısını (yani analist sayısını), Sd2 ise ortalama standart sapmayı verir ve aşağıdaki
formülle hesaplanır:
1 k
S 
2
d 
k  1 i 1
ni ( X i  X )2
Burada;
i: Zaman (gün) tanımlayıcısı
j: Analist (tekrar) tanımlayıcısı
k : Toplam zaman (gün) sayısı
ni: i. gündeki tekrar sayısı
X i : i. gün ortalaması
X : Genel ortalamadır.
[12]
Tekrarlanabilirlik varyansı (Sr2) şu formülle hesaplanır:
k ni
1
S 2
r 
k (n  1) i 1 j 1
( X ij  X i )2
Burada;
i: Zaman (gün) tanımlayıcısı
j: Analist (tekrar) tanımlayıcısı
X ij : i. gün, j. analist ölçüm sonucu
X i : i. gün ortalamasıdır.
Sd2 ve Sr2 değerleri hesaplandıktan sonra ilgili formülde yerine konularak; önce günler arası varyans
(SL2), daha sonra da tekrarüretilebilirlik varyansı (SWR2) hesaplanır. Tekrarüretilebilirlik standard
sapmasını (Swr) hesaplamak için, tekrarüretilebilirlik varyansının karekökü alınır.
Günler arası varyans (SL2) hesaplanmasında, eğer rastgele etkilerden dolayı negatif bir değer elde
edilirse, değer sıfır olarak kabul edilmelidir (ISO 5425-221, Bölüm 7.4.5.4).
Tekrarüretilebilirlik kontrolü için RSDwr değerinin hesaplanması gerekir. RSDwr değeri,
tekrarüretilebilirlik standart sapmasının (Swr) genel ortalamaya ( X )bölünmesi ile elde edilir.
SWR
RSDWR 
X
Her bir konsantrasyon için ayrı ayrı olmak üzere, analiz kapsamında yetkilendirilen tüm kişilerin,
farklı zamanlarda gerçekleştirdikleri geri kazanım çalışmalarının sonuçları üzerinden, yukarıda
belirtilen formüller yardımıyla % RSDwr değerleri hesaplanarak ≤ 20 % koşuluna uygunluk aranır.
Bu rehber kapsamında ayrıca, elde edilen verilerin günler arası ve kişiler arası olacak şekilde de
değerlendirilerek tekrarüretilebilirlik kontrolü gerçekleştirilmesi önerilmektedir. Günler arası
tekrarüretilebilirlik kontrolünde, kişilerin farklı zamanlarda yaptıkları ölçümlerin sonuçlarının kendi
içlerinde ortalaması ve standart sapması hesaplanarak % RSD değerleri belirlenir ve ≤ 20 %
koşuluna uygunluk kontrol edilir. Kişiler arası tekrarüretilebilirlik kontrolünde ise, belirli bir
zamanda farklı kişiler tarafından gerçekleştirilen ölçümlerin sonuçlarının kendi ortalama ve
standart sapmaları üzerinden % RSD değerleri hesaplanarak, ≤20 % koşuluna uygunluğuna bakılır.
Paket program kullanılarak varyans analizi
Tekrarüretilebilirlik varyansı hesabı, istatistik paket programları ile varyans analizi (ANOVA)
yapılarak da gerçekleştirilebilir. Varyans analizinde; iki farklı varyans kaynağından (gruplar arası ve
grup içi) gelen varyansların büyüklükleri kıyaslanır. Gruplar arası varyans hesabı, grup ortalaması
ile genel ortalama arasındaki fark üzerinden yapılır. Grup içi varyans hesabı ise, her bir verinin
kendi grup ortalaması ile arasındaki fark üzerinden yapılır.
[13]
Varyans analizinde; Sd2 gruplar arası kareler ortalaması, Sr2 ise grup içi (hata) kareler ortalaması
değerlerine denk gelmektedir. k-1, gruplar arası serbestlik derecesi; k(n-1) ise grup içi (hata)
serbestlik derecesidir. Paket program kullanılarak gerçekleştirilen veri analizlerinde, Gruplar arası
kareler ortalaması ( MS - Between groups) değeri doğrudan Sd2 değeri olarak; grup içi kareler
ortalaması (MS - Within groups) değeri ise doğrudan Sr2 değeri olarak alınabilir. SL2 değerinin
hesaplanması için ise yukarıda belirtilen formül kullanılmalıdır.
Gerçeklik ve kesinlik (tekrarlanabilirlik ve laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik) kontrollerine ilişkin
örnek veriler ve hesaplama aşağıda açıklanmaktadır:
Bir laboratuvarda analiz kapsamında yetkilendirilen üç kişi çalışmaktadır(A, B ve C

kişileri). Bu üç kişi, iki farklı konsantrasyonda (örneğin 10 ve 50 ppb), en az beş tekrar
olacak şekilde geri kazanım çalışmaları gerçekleştirir. Gerçeklik kontrolü için tüm geri
kazanım değerlerinin % 70-120 aralığında olması koşulu değerlendirilir.
Tekrarlanabilirlik kontrolü için ise, her bir kişinin her iki konsantrasyon için ayrı ayrı
olmak üzere % RSDr değerleri (bu örnek için toplam 6 tane % RSDr değeri) hesaplanır,
bu değerlerin hepsinin ≤ 20% koşulunu sağlaması gerekir. Gerçeklik ve tekrarlanabilirlik
kontrollerinin daha anlaşılır hale getirilmesi amacıyla Tablo 2(a)’da örnek veriler
verilmektedir. Bu verilere göre; tüm yüzde geri kazanım değerlerinin %70-120
aralığında olduğu (gerçeklik kontrolü) ve A, B ve C kişilerine ait tüm % RSDr değerlerinin
≤ 20% olduğu görülmektedir (tekrarlanabilirlik kontrolü).
Laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik kontrolü için, laboratuvarda analiz kapsamında
yetkilendirilen herkes (bu örnek için A, B ve C kişileri), tekrarüretilebilirlik şartları
dahilinde belirlenen zaman dilimlerinde (örneğin; beş hafta boyunca haftada bir), iki
farklı konsantrasyonda (örneğin 10 ve 50 ppb) bir tekrarlı geri kazanım çalışması
gerçekleştirir. Tekrarlanabilirlik kontrolü için gerçekleştirilen beş tekrarlı geri kazanım
çalışmalarının sonuçlarının biri ya da beş tekrarın ortalaması, tekrarüretilebilirlik
kontrolü için 1. zaman verisi olarak kullanılabilir. Her bir konsantrasyon için ayrı ayrı
olmak üzere, yukarıda açıklanan formüller yardımıyla % RSDWR değeri hesaplanarak, ≤
20% koşuluna uygun olup olmadığı kontrol edilir. Tekrarüretilebilirlik kontrollerine
ilişkin örnek veriler Tablo 2(b)’de verilmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi,
tekrarlanabilirlik kontrolü için gerçekleştirilen beş tekrarlı geri kazanım çalışmalarının
sonuçlarının ortalaması, bu örnekte olduğu gibi, tekrarüretilebilirlik çalışmalarının 1.
zaman verisi olarak kullanılabilir. Tabloda 2(b)’de de görüldüğü üzere, I. ve II.
konsantrasyon değerleri için tüm veriler üzerinden ayrı ayrı hesaplanan genel % RSDWR
değerleri sırasıyla % 5.91 ve %6.61’dir ve her iki değer de ≤ 20% koşulunu
sağlamaktadır.
[14]
GERÇEKLİK VE TEKRARLANABİLİRLİK KONTROLÜ

I.konsantrasyon (gerçek değer:10 ppb)
I.konsantrasyon- I.konsantrasyon- I.konsantrasyon- I.konsantrasyon- I.konsantrasyon- I.konsantrasyon-
ölçülen değer %R değeri ölçülen değer %R değeri ölçülen değer %R değeri
10.68 106.84 10.67 106.69 10.53 106.69
A kişisi
B kişisi
C kişisi
10.74 107.35 9.00 89.99 11.65 89.99
10.66 106.57 10.53 105.30 11.75 105.30
10.66 106.55 8.59 85.88 11.14 85.88
10.22 102.19 10.50 105.00 9.59 105.00
ort 10,59 Tüm değerler 70- ort 9,86 Tüm değerler 70- ort 10,93 Tüm değerler 70-
SD 0,21 120 % aralığında SD 0,98 120 % aralığında SD 0,89 120 % aralığında
% RSDr 1.98≤20 (uygun) (uygun) % RSDr 9.98≤20 (uygun) (uygun) % RSDr 8.16≤20 (uygun) (uygun)
II.konsantrasyon (gerçek değer:50 ppb)
II.konsantrasyon- II.konsantrasyon- II.konsantrasyon- II.konsantrasyon- II.konsantrasyon- II.konsantrasyon-
ölçülen değer %R değeri ölçülen değer %R değeri ölçülen değer %R değeri
54.29 108.58 52.95 105.91 54.61 109.22
A kişisi
B kişisi
C kişisi
45.84 91.68 55.16 110.31 58.11 116.23
52.18 104.36 56.66 113.32 56.24 112.48
52.27 104.54 57.25 114.49 55.92 111.84
49.36 98.73 55.17 110.33 57.04 114.08
ort 50,79 Tüm değerler 70- ort 55,44 Tüm değerler 70- ort 56,39 Tüm değerler 70-
SD 3,28 120 % aralığında SD 1,66 120 % aralığında SD 1,30 120 % aralığında
% RSDr 6.45≤20 (uygun) (uygun) % RSDr 3.00≤20 (uygun) (uygun) % RSDr 2.31≤20 (uygun) (uygun)
Tablo 2(a). Gerçeklik ve tekrarlanabilirlik kontrolü için örnek veriler ve hesaplamalar
[15]
TEKRARÜRETİLEBİLİRLİK KONTROLÜ
GÜNLER ARASI KONTROL
I.zaman II.zaman III.zaman IV.zaman V.zaman ort SD % RSD
A kişisi 10,59 9,30 9,82 9,82 9,22 9,75 0,55 5.62≤20 (uygun)
B kişisi 9,86 9,91 10,12 9,77 10,38 10,01 0,25 2.45≤20 (uygun)
C kişisi 10,93 8,89 9,95 9,17 10,48 9,88 0,86 8.71≤20 (uygun)
ort 10,46 9,36 9,96 9,59 10,03 Genel ort 9.88
KONTROL
KİŞİLER
ARASI
SD 0,55 0,51 0,15 0,36 0,70 RSDWR 0.0591

5.23≤20 5.50≤20 1.54≤20 3.77≤20 7.02≤20 5.91 ≤20
% RSD % RSDWR
(uygun) (uygun) (uygun) (uygun) (uygun) (uygun)
I.zaman II.zaman III.zaman IV.zaman V.zaman ort SD % RSD
A kişisi 50,79 47,66 54,68 46,74 50,31 50,03 3,11 6.22≤20 (uygun)
B kişisi 55,44 52,67 48,80 54,07 45,64 51,32 4,03 7.85≤20 (uygun)
C kişisi 56,39 52,23 49,27 47,35 50,20 51,09 3,44 6.74≤20 (uygun)
ort 54,21 50,85 50,92 49,39 48,71 Genel ort 50.81
KONTROL
KİŞİLER
ARASI
SD 3,00 2,77 3,27 4,06 2,66 RSDWR 0.0661

5.53≤20 5.45≤20 6.42≤20 8.23≤20 5.47≤20 6.61 ≤20
% RSD % RSDWR
(uygun) (uygun) (uygun) (uygun) (uygun) (uygun)
Tablo 2(b). Laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik kontrolü için örnek veriler ve hesaplamalar
[16]
I.konsantrasyon için RSDWR hesaplaması aşağıda açıklanmaktadır:
1 k
S 
2
d 
k  1 i 1
ni ( X i  X )2
1 (10.46  9.88)2  (9.36  9.88)2  (9.96  9.88)2  

S 
2
x3 x  
5 1
d
(9.59  9.88)  (10.03  9.88)
2 2

1
Sd2  x3x 0.3361  0.2659  0.066  0.0863  0.0221
5 1
1
Sd2  x3x0.7169
5 1
Sd2  0.5377
k ni
1
S 
2
r 
k (n  1) i 1 j 1
( X ij  X i )2
(10.59  10.46)2  (9.86  10.46)2  (10.93  10.46)2  

 
 (9.30  9.36) 2
 (9.91  9.36) 2
 (8.89  9.36) 2
 
Sr 
2 1 
x (9.82  9.96)  (10.12  9.96)  (9.95  9.96) 
2 2 2 
5(3  1)  
(9.82  9.59)  (9.77  9.59)  (9.17  9.59) 
2 2 2

 
 (9.22  10.03) 2
 (10.38  10.03 ) 2
 (10.48  10.03) 2

0.0169  0.3600  0.2209  

0.0044  0.2968  0.2290  
1  
Sr2  x 0.0211  0.0256  0.0000  
5(3  1)  
 0.0528  0.0350  0.1737  
0.6577  0.1260  0.2079 
1
Sr2  x 2.4280
5(3  1)
Sr2  0.2428
[17]
Sd2  Sr2
S 
2
L
n
0.5377  0.2428
S L2 
3
SL2  0.0983
SWR 2  Sr 2  SL 2
SWR 2  0.2428  0.0983
SWR 2  0.3411
SWR  SWR
2
 0.3411  0.58
SWR
RSDWR 
X
10.59  9.86  10.93  9.30  9.91  8.89  

9.82  10.12  9.95  9.82  9.77  9.17  
 
9.22  10.38  10.48 
X  9.88
15
0.58
RSDWR   0.0591
9.88
%RSDWR  5.91
I.konsantrasyon için hesaplanan % RSDWR değeri 5.91’dir ve ≤20 koşulunu

sağlamaktadır. Bu hesaplama çalışılan tüm konsantrasyonlar için yapılmalıdır.
Bu rehber kapsamında; günler arası tekrarüretilebilirlik ve kişiler arası
tekrarüretilebilirlik kontrolleri de yapılması önerilmektedir. Bunun için Tablo 2(b)’de
görüldüğü gibi, farklı zaman ve farklı kişilere ait sonuçların kendi içlerinde % RSD
değerleri hesaplanarak, ≤ 20% koşuluna uygun olup olmadığı kontrol edilir. Yapılan
günler arası ve kişiler arası kontrollerde de tüm % RSD değerlerinin ≤20 koşulunu
sağladığı görülmektedir.
[18]
 Tekrarlanabilirlik Limiti (r); tekrarlanabilirlik şartları altında elde edilen iki deney sonucu
arasındaki mutlak farka eşit ya da küçük olan ve %95 ihtimalle olması beklenen değerdir (TS 5822-1
ISO 5725-6) Ölçme Metotlarının ve Sonuçlarının Doğruluğu (Gerçeklik ve Kesinlik)-Bölüm 6 Genel
Doğruluk değerlerinin Pratikte Kullanılması (Accuracy (trueness and precision) of measurements
methods and results – Part 6: Use in practice of accuracy values)10. Bu standarda göre,
tekrarlanabilirlik şartları altında elde edilen test sonuçlarının kabul edilebilirliğinin kontrolünde bir
takım istatistiki hesaplar yapmak gereklidir.
İlgili standarda göre, iki test sonucunun alındığı durumlarda (iki paralel çalışıldığında)
tekrarlanabilirlik limiti (r), şu şekilde hesaplanmaktadır.
r  t 2 r  2.8 r
Burada;
t∞: 1.96 (t tablosunda, %95 güven aralığı, ∞ serbestlik derecesi için elde edilen değer) (Ek 3)
σr: Tekrarlanabilirlik şartları altında elde edilen iki deney sonucunun standart sapmasıdır.
n tane test sonucunun alındığı durumlarda tekrarlanabilirlik limiti (r) şu şekilde hesaplanır:
r  CR0.95 (n)  f (n) r

Burada;
CR0.95(n): n sayıda test sonucu için kritik aralık
f(n): Kritik aralık faktörü
σr : Tekrarlanabilirlik şartları altında elde edilen n sayıdaki deney sonucunun standart sapmasıdır.
İki test sonucu arasındaki mutlak fark, tekrarlanabilirlik limiti (r) değerini aşmıyorsa, her iki test
sonucunun kabul edilebilir olduğu düşünülür ve iki test sonucunun aritmetik ortalaması nihai
sonuç olarak bildirilir. İki test sonucu arasındaki mutlak fark tekrarlanabilirlik limiti (r) değerini
aşıyorsa, laboratuvar iki test sonucu daha elde etmelidir. Bu durumda, dört test sonucunun aralığı
(xen çok-xen az), n=4 için kritik aralık (CR0.95(4)) değeri ile karşılaştırılır. Kritik aralık faktörü (f(n))
değerlerine ilişkin tablo ISO 5725-610 standardı Çizelge 1’de (sayfa 7) yer almaktadır. İlgili tabloya
bu rehberde Ek 2’de de yer verilmiştir. Dört test sonucu aralığı, kritik aralık değerine eşit ya da
küçük ise, bu dört değerin aritmetik ortalaması; büyük ise bu dört değerin ortancası (ikinci en
küçük ve üçüncü en küçük sonucun ortalaması) nihai sonuç olarak bildirilir. Bu prosedür Şekil 1’de
özetlenmektedir.
[19]
Şekil 1. İki test sonucu olduğu durumda tekrarlanabilirlik limitine uygunluk kontrolü (ISO 5725-6)
n sayıda test sonucu olduğu durumda, n test sonucunun aralığı (xen çok-xen az), Çizelge 1 (ISO 5725-
610)’de (Ek 2) uygun n değerine göre tespit edilen f(n) değeri ile, n sayıda test sonucunun standart
sapma değerinin (σr) çarpımı ile hesaplanan kritik aralık (CR0.95(n)) değeri ile karşılaştırılır. Test
sonuçlarının aralığı kritik aralığı geçmiyorsa, n sayıda test sonucunun aritmetik ortalaması nihai
sonuç olarak kullanılabilir; kritik aralığı geçiyorsa ya n test sonucu daha alınır, ya da ISO 5725-610
standardının ilgili bölümlerinde tanımlanan durumlardan uygun olanı seçilerek prosedüre devam
edilir. n sonuç alındığı durum için bu prosedür Şekil 2’de özetlenmektedir.
[20]
Şekil 2. n sayıda test sonucu olduğu durumda tekrarlanabilirlik limitine uygunluk kontrolü
(uygunsuzluk halinde n sonuç daha almanın pratikte mümkün olduğu durum) (ISO 5725-610).
Bu rehber kapsamında çalışma yapacak olan laboratuvarlara,

 Validasyon çalışmaları sırasında elde ettikleri tekrarlanabilirlik verilerini (analiz kapsamında
yetkilendirilen tüm kişilere ait, iki konsantrasyonda en az beş tekrarlı geri kazanım çalışması
verileri), tekrarlanabilirlik limitine (r) uygunluk açısından kontrol etmeleri ve validasyon
raporunda bu bilgiye yer vermeleri;
 Numune sonuçlarından MRL’nin üzerinde çıkanlar için tekrarlanabilirlik limiti kontrolü
yapmaları
önerilmektedir.
Bu rehber kapsamında gerçekleştirilen validasyon çalışmalarında, her bir kişi en az beş tekrarlı geri
kazanım çalışması yaptığından, başlangıçta her bir kişi için n=5 test sonucu vardır. ISO 5725-610
standardında; başlangıçta n≥5 test sonucunun olması ve test sonuçları elde etmenin maliyetinin
düşük olması durumunda (Durum C), n test sonucu aralığının (xen çok-xen az) kritik aralıktan
(CR0.95(n)) yüksek çıkması durumunda, m sonuç daha alınması ve n+m test sonucu aralığının (xen çok-
xen az) CR0.95(n+m) kritik aralık değeri ile karşılaştırılması gerektiği açıklanmakta ve m’nin n/3 ≤ m ≤
[21]
n/2 koşulunu sağlayan bir tamsayı olması gerektiği belirtilmektedir. Buna göre, validasyon
çalışmalarında kullanılan n=5 başlangıç test sonucu için tekrarlanabilirlik limitine uygunsuzluk
durumu ile karşılaşılırsa, 2≤m≤3 koşuluna göre 2 ya da 3 test sonucu daha alınarak yeniden
değerlendirme yapılması gerekir.
Validasyon çalışmaları sırasında elde edilen tekrarlanabilirlik verileri ile tekrarlanabilirlik limiti (r)
hesabı yapılmasına yönelik örnek veriler Tablo 3(a)’da verilmekte ve yapılan örnek hesaplama
aşağıda açıklanmaktadır:
TEKRARLANABİLİRLİK LİMİTİ (r) KONTROLÜ

I.konsantrasyon- I.konsantrasyon- I.konsantrasyon-
ölçülen değer ölçülen değer ölçülen değer
10.68 10.67 10.53
A kişisi
B kişisi
C kişisi
10.74 9.00 11.65
10.66 10.53 11.75
10.66 8.59 11.14
10.22 10.50 9.59
xen çok-xen az 0.52 xen çok-xen az 2.08 xen çok-xen az 2.15
SD 0.21 SD 0.98 SD 0.89
r 0.82 r 3.84 r 3.48
r Kontrolü 0.21<0.82 (uygun) r Kontrolü 2.08<3.84 (uygun) r Kontrolü 2.16<3.48 (uygun)
II.konsantrasyon- II.konsantrasyon- II.konsantrasyon-
54.29 52.95 54.61
A kişisi
B kişisi
C kişisi
45.84 55.16 58.11

52.18 56.66 56.24
52.27 57.25 55.92
49.36 55.17 57.04
xen çok-xen az 8.45 xen çok-xen az 4.29 xen çok-xen az 3.51
SD 3.28 SD 1.66 SD 1.30
r 12.78 r 6.49 r 5.09
r Kontrolü 8.45<12.78 (uygun) r Kontrolü 4.29<6.49 (uygun) r Kontrolü 3.51<5.09 (uygun)
Tablo 3(a). Tekrarlanabilirlik limiti kontrolü için örnek veriler ve hesaplamalar
A kişisi I.konsantrasyon için tekrarlanabilirlik limiti kontrolü:
r  CR0.95 (n)  f (n) r
n=5, f(5)= 3.9 (Çizelge 1, ISO 5725-610 (Ek 2)), σr=0.21 (A kişisi, I.konsantrasyon için
ölçülen 5 değerin standart sapması);
r  3.9x0.21  0.82
[22]
A kişisi I. konsantrasyon için tekrarlanabilirlik limiti r=0.82 olarak hesaplanır. Bu grupta

yer alan verilerin aralığı (xen çok-xen az) hesaplanarak, tekrarlanabilirlik limiti ile
karşılaştırılır:
xen _ çok  xen _ az  10.74  10.22  0.52
xen _ çok  xen _ az  0.52  r  0.82
Verilerin aralığı, tekrarlanabilirlik limitinden küçük olduğundan, veriler uygundur.
Bu hesaplama, tüm kişiler ve tüm konsantrasyonlar için ayrı ayrı yapılır ve uygunluk
kontrol edilir. Hesaplama sonuçları tabloda verilmektedir.
Numune sonuçlarına ilişkin tekrarlanabilirlik limiti (r) hesaplamaları, yukarıda açıklanan 2 test
sonucu olduğu durumdaki gibi yapılır. Ancak, çok yoğun rutin numune analizi yapan laboratuvarlar
için, her numune için bu limitin hesaplanması ve uygunluk kontrolünün yapılması pratikte mümkün
değildir ve bu şekilde çok yoğun çalışan laboratuvarlar paralel de çalışmamakta, tek test sonucu
kullanmaktadır. Bu durumda önerilen; tüm numuneler için bu hesabın yapılmasından ziyade,
MRL’nin üzerinde çıkan problemli numuneler için ikinci bir paralel çalışılarak hem konfirmasyon
sağlanması hem de tekrarlanabilirlik limitine uygunluk kontrolünün yapılmasıdır.
 Tekrarüretilebilirlik Limiti (R); tekrarüretilebilirlik şartları altında elde edilen iki deney
sonucu arasındaki mutlak farka eşit ya da küçük olan ve %95 ihtimalle olması beklenen değerdir.
İki test sonucunun alındığı durumlarda tekrarüretilebilirlik limiti (R), şu şekilde hesaplanmaktadır.
R  t 2 R  2.8 R
Burada;
t∞: 1.96 (t tablosunda, %95 güven aralığı, ∞ serbestlik derecesi için elde edilen değer) (Ek 3)
σR: Tekrarüretilebilirlik şartları altında elde edilen iki deney sonucunun standart sapmasıdır.
n tane test sonucunun alındığı durumlarda tekrarüretilebilirlik limiti (R) şu şekilde hesaplanır:
R  CR0.95 (n)  f (n) R

Burada;
CR0.95(n): n sayıda test sonucu için kritik aralık
f(n): Kritik aralık faktörü
σR: Tekrarüretilebilirlik şartları altında elde edilen n sayıdaki deney sonucunun standart sapmasıdır.
Bu rehber kapsamında gerçekleştirilen validasyon çalışmaları için tekrarüretilebilirlik limiti
kontrolünde; her bir konsantrasyon için ayrı ayrı olmak üzere, yukarıda açıklanan hesaplama
yöntemi ile belirlenen laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik standart sapması (Swr) değeri kullanılarak,
toplam N test sonucu için tekrarüretilebilirlik limiti hesaplanır. n sayıda analistin k sayıda zaman
diliminde çalıştığı durum için toplam test sonucu sayısı N=nk’dır ve kritik aralık faktörü
[23]
belirlenmesinde ilgili çizelgede (ISO 5725-610, Çizelge 1 (Ek 2)), f(N) değerine bakılmalıdır. Daha
sonra tüm test sonuçlarının aralığı (xen çok-xen az) tespit edilerek, tekrarüretilebilirlik limiti değeri ile
karşılaştırılır.
Bu rehberde ayrıca, elde edilen verilerin günler arası ve kişiler arası olacak şekilde de
değerlendirilmesi önerilmektedir. Bunun için, kişilerin farklı zaman dilimlerinde yaptıkları
ölçümlerin sonuçlarının kendi içlerinde standart sapması hesaplanarak, test sonucu sayısına göre
tekrarüretilebilirlik limiti hesaplanır ve test sonucu aralığının tekrarüretilebilirlik limitine uygunluk
kontrolü yapılır. Aynı şekilde, belirli bir zaman diliminde farklı kişilerin elde ettiği sonuçlar arasında
da tekrarüretilebilirlik limitine uygunluk kontrolü gerçekleştirir.
Validasyon çalışmaları sırasında elde edilen laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik verileri ile
tekrarüretilebilirlik limiti (R) hesabı yapılmasına yönelik örnek veriler Tablo 3(b)’da verilmekte ve
yapılan örnek hesaplama aşağıda açıklanmaktadır:
I.konsantrasyon için tekrarüretilebilirlik limiti kontrolü:
R  CR0.95 (n)  f (n) R
n=15, f(15)= 4.8 (Çizelge 1, ISO 5725-610 (Ek 2)), σR=SWR=0.58 (I.konsantrasyon için
hesaplanan tekrarüretilebilirlik standart sapması);
R  4.8x0.58  2.78
Tüm veriler için tekrarüretilebilirlik limiti R=2.78 olarak hesaplanır. Bu grupta yer alan
verilerin aralığı (xen çok-xen az) hesaplanarak, tekrarüretilebilirlik limiti ile karşılaştırılır:
xen _ çok  xen _ az  10.93  8.89  2.04

xen _ çok  xen _ az  2.04  R  2.78
Verilerin aralığı, tekrarüretilebilirlik limitinden küçük olduğundan, veriler uygundur.
Günler arası tekrarüretilebilirlik limiti kontrolü:

A kişisi I.konsantrasyon için günler arası tekrarüretilebilirlik limiti kontrolü:
n=5, f(5)= 3.9 (Çizelge 1, ISO 5725-610 (Ek 2)), SD=0.55 (A kişisinin tüm zaman
dilimlerinde I.konsantrasyon için yaptığı ölçüm sonuçlarının standart sapması);
R  3.9 x0.55  2.15
[24]
TEKRARÜRETİLEBİLİRLİK LİMİTİ ( R ) KONTROLÜ

I.zaman II.zaman III.zaman IV.zaman V.zaman xen çok-xen az SD R R Kontrolü
A kişisi 10.59 9.30 9.82 9.82 9.22 1.37 0.55 2.15 1.37<2.15 (uygun)
B kişisi 9.86 9.91 10.12 9.77 10.38 0.61 0.25 0.96 0.61<0.96 (uygun)
C kişisi 10.93 8.89 9.95 9.17 10.48 2.04 0.86 3.36 2.04<3.36 (uygun)
xen çok-xen az 1.07 1.02 0.30 0.65 1.26 xen çok-xen az (genel) 2,04
KONTROL
SD 0.55 0.51 0.15 0.36 0.70 SDWR 0.58

KİŞİLER
ARASI
R 1.82 1.70 0.50 1.19 2.32 R (genel) 2.78

1.07<1.82 1.02<1.70 0.30<0.50 0.65<1.19 1.26<2.32
R kontrolü R(genel) Kontrolü 2.04<2.78 (uygun)
(uygun) (uygun) (uygun) (uygun) (uygun)
I.zaman II.zaman III.zaman IV.zaman V.zaman xen çok-xen az SD R R Kontrolü
A kişisi 50.79 47.66 54.68 46.74 50.31 7.94 3.11 12.13 7.94<12.13 (uygun)
B kişisi 55.44 52.67 48.80 54.07 45.64 9.80 4.03 15.72 9.80<15.72 (uygun)
C kişisi 56.39 52.23 49.27 47.35 50.20 9.04 3.44 13.43 9.04<13.43 (uygun)
xen çok-xen az 5.60 5.01 5.88 7.33 4.67 xen çok-xen az (genel) 10.75
KONTROL
SD 3.00 2.77 3.27 4.06 2.66 SDWR 3.36

KİŞİLER
ARASI
R 9.89 9.15 10.78 13.41 8.79 R (genel) 16.13

5.60<9.89 5.01<9.15 5.88<10.78 7.33<13.41 4.67<8.79
R kontrolü R(genel) Kontrolü 10.75<16.13 (uygun)
(uygun) (uygun) (uygun) (uygun) (uygun)
Tablo 3(b). Tekrarüretilebilirlik limiti (R) kontrolü için örnek veriler ve hesaplamalar
[25]
A kişisi I.konsantrasyon için tekrarüretilebilirlik limiti R=2.15 olarak hesaplanır. Bu

grupta yer alan verilerin aralığı (xen çok-xen az) hesaplanarak, tekrarüretilebilirlik limiti ile
xen _ çok  xen _ az  10.59  9.22  1.37

xen _ çok  xen _ az  1.37  R  2.15
Verilerin aralığı, tekrarüretilebilirlik limitinden küçük olduğundan, veriler uygundur. Bu
hesaplama tüm kişiler ve tüm konsantrasyonlar için tekrarlanmalıdır.
Kişiler arası tekrarüretilebilirlik limiti kontrolü:
I.zaman, I.konsantrasyon için kişiler arası tekrarüretilebilirlik limiti kontrolü:
n=3, f(3)= 3.3 (Çizelge 1, ISO 5725-610 (Ek 2)), SD=0.55 (1.zamanda tüm kişilerin elde
ettiği ölçüm sonuçlarının standart sapması);
R  3.3x0.55  1.82
I.zaman, I.konsantrasyon için tekrarüretilebilirlik limiti R=1.82 olarak hesaplanır. Bu

grupta yer alan verilerin aralığı (xen çok-xen az) hesaplanarak, tekrarüretilebilirlik limiti ile
xen _ çok  xen _ az  10.93  9.86  1.07
xen _ çok  xen _ az  1.07  R  1.82
Verilerin aralığı, tekrarüretilebilirlik limitinden küçük olduğundan, veriler uygundur. Bu
hesaplama tüm zamanlar ve tüm konsantrasyonlar için tekrarlanmalıdır.
1.1.3.6 SAĞLAMLIK (ROBUSTNESS)

SANCO dokümanına1 göre metodun sağlamlığı, devam eden metot validasyonu/verifikasyonu
sırasında elde edilen ortalama geri alma ve laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik verileri ile
değerlendirilir. Metot performansı üzerinde belirgin etkiye sahip olabilecek değişkenler belirlenir
ve bu değişkenler tek tek değiştirilerek sonuçların ne şekilde etkilendiğine bakılır.
[26]
2. ÖLÇÜM BELİRSİZLİĞİ HESAPLANMASI

Belirsizlik, ölçüm sonucu ile beraber yer alan ve ölçülen büyüklüğe makul bir şekilde karşılık
gelebilecek değerlerin dağılımını karakterize eden parametredir. Belirsizlikler iki gruba
ayrılmaktadır:
Tip A belirsizlik, (mevcut ölçüm sonuçları üzerinden) istatistiksel analiz yöntemleri kullanılarak
hesaplanan belirsizliklerdir.
Tip B belirsizlik, daha önceki ölçümlerden (kalibrasyon sertifikaları, referans maddelerin
sertifikaları vb.) elde edilen verilerle hesaplanan belirsizliklerdir.
Ölçüm belirsizliği hesaplamalarında kullanılan çok farklı yöntemler ve yaklaşımlar mevcuttur.
EuroLab Technical Report No:1/2007 “Measurement uncertainty revisited:Alternative approaches
to uncertainty evaluation”11 raporunda bu yaklaşımlar; laboratuvarın kendi içerisinde yaptığı
çalışmalara dayandırdığı belirsizlik hesabı yaklaşımı (laboratuvar-içi yaklaşım) ve birden fazla
laboratuvarın katıldığı çalışmalara dayandırılan belirsizlik hesabı yaklaşımı (laboratuvarlar-arası
yaklaşım) olmak üzere iki temel gruba ayrılmaktadır.
Bu rehber kapsamında, laboratuvar-içi validasyon çalışmaları sırasında elde edilen verilere
dayanılarak ölçüm belirsizliği hesaplanması yöntemi açıklanmaktadır. Alternatif yaklaşımlar ve
hesaplama yöntemlerine ilişkin detaylı bilgilere ilgili kaynaklardan11-19 ulaşılabilir.
Validasyon sırasında elde edilen veriler üzerinden gerçekleştirilen ölçüm belirsizliği
hesaplamalarında; tartım ve hacim belirsizlikleri, sıcaklık belirsizliği gibi bileşenlerin etkileri
gerçeklik, tekrarlanabilirlik ve laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik sonuçlarına zaten yansıdığından,
bu bileşenlerden gelen belirsizliğin ayrıca hesaplamalara dahil edilmesine gerek yoktur. Standart
saflığı ile ilişkili belirsizliğin etkisinin ortadan kaldırılması da, standart saflığı dikkate alınarak tartım
yapılması ile mümkündür. SANCO Dokümanı1 Madde 16’da stok çözelti hazırlanması sırasında
standart saflığına göre düzeltme yapılması gerektiği bildirilmektedir. Bu şekilde düzeltilmiş tartım
yapıldığında, standart saflığından gelen belirsizlik ortadan kaldırılmış olur. Bu durumda, validasyon
çalışmaları sırasında tespit edilen ve toplam belirsizliğin esas bileşenlerini oluşturan şu
parametrelerden kaynaklanan belirsizliklerin hesaplanması yeterlidir:
1. Kesinlik (Precision)
a) Tekrarlanabilirlik (repeatability)
b) (Laboratuvar-içi) tekrarüretilebilirlik (intra-laboratory reproducibility)
2. Gerçeklik (Bias)
3. Doğrusallık (linearity) (kalibrasyon)
Buna göre, toplam belirsizlik hesabına dahil edilmesi gereken dört temel parametre
(tekrarlanabilirlik, tekrarüretilebilirlik, gerçeklik, doğrusallık (kalibrasyon)) vardır. Bu dört temel
parametreden kaynaklanan belirsizliklerin hesaplanma yöntemleri ve birleşik belirsizlik
hesaplanmasına ilişkin açıklamalar aşağıda verilmektedir:
[27]
2.1 TEKRARLANABİLİRLİK BELİRSİZLİĞİ

Tekrarlanabilirlik çalışması; analiz kapsamında yetkilendirilen tüm kişiler ile, biri mutlaka LOQ
seviyesinde olmak üzere en az iki konsantrasyonda, en az beş tekrarlı geri kazanım çalışması
yapılarak gerçekleştirilir. Tekrarlanabilirlik belirsizliğinin hesaplanmasında bu veriler kullanılarak
sırasıyla şu işlemler yapılır:
- Kesinlik (tekrarlanabilirlik ve tekrarüretilebilirlik) analit konsantrasyonuna bağlıdır,
dolayısıyla birkaç farklı konsantrasyonda tespit edilmelidir. Bu durumda; konsantrasyon
faktörü devreden çıkarıldığından ve çok geniş bir aralık kullanılmadığı sürece bu değer sabit
kaldığından, relatif standart sapmaların (RSD) kullanılması daha uygundur (EURACHEM
rehberi2, Madde 6.37) Buna dayanılarak, her bir kişi ve her bir konsantrasyon için ayrı ayrı
olmak üzere, ölçülen konsantrasyonların ortalaması ( x ) ve standart sapmasından (s), RSD
değerleri hesaplanır.
s
RSD 
x
Burada,
RSD: Relatif standart sapma
s: Standart sapma
x : Ortalamadır.
Örneğin, 3 kişinin iki farklı konsantrasyonda çalıştığı durum için toplam 6 tane RSD değeri
hesaplanmalıdır.
- Elde edilen tüm RSD değerlerinden, aşağıda verilen formül kullanılarak RSDpool değeri
hesaplanır.
(n1  1) xRSD12  (n2  1) xRSD22  ....  (nn  1) xRSDn2

RSDpool 
(n1  1)  (n2  1)  ...  (nn  1)
- Tekrarlanabilirlik standart belirsizliği RSDpool değerine eşittir.

- Toplam birleşik belirsizlik hesabında relatif standart belirsizlik değerleri kullanılır; ancak
tekrarlanabilirlik belirsizliği hesaplarında zaten relatif standart sapma değerleri
kullanıldığından, hesaplanan standart belirsizlik değeri, aynı zamanda relatif standart
belirsizlik değerine eşittir.
Validasyon çalışmaları sırasında elde edilen tekrarlanabilirlik verileri ile belirsizlik hesabı
yapılmasına yönelik örnek veriler Tablo 4’te verilmekte ve yapılan örnek hesaplama aşağıda
açıklanmaktadır:
[28]
TEKRARLANABİLİRLİK BELİRSİZLİĞİ
I.konsantrasyon- I.konsantrasyon- I.konsantrasyon-
10.68 10,67 10,53
A kişisi
B kişisi
C kişisi
10.74 9,00 11,65
10.66 10,53 11,75
10.66 8,59 11,14
10.22 10,50 9,59
ort 10,59 ort 9,86 ort 10,93
SD 0,21 SD 0,98 SD 0,89
n 5 n 5 n 5
RSD 0.0198 RSD 0.0998 RSD 0.0816
II.konsantrasyon- II.konsantrasyon- II.konsantrasyon-
54,29 52,95 54,61
A kişisi
B kişisi
C kişisi
45,84 55,16 58,11
52,18 56,66 56,24
52,27 57,25 55,92
49,36 55,17 57,04
ort 50,79 ort 55,44 ort 56,39
SD 3,28 SD 1,66 SD 1,30
n 5 n 5 n 5
RSD 0.0645 RSD 0.0300 RSD 0.0231
RSDpool=0.0614
Tablo 4.Tekrarlanabilirlik belirsizliği hesabı
A kişisi I.konsantrasyon için RSD,

s 0.21
RSD    0.0198
x 10.59
A kişisi II.konsantrasyon için RSD,
s 3.28
RSD    0.0645
x 50.79
Bu şekilde öncelikle tüm kişiler ve tüm konsantrasyonlar için RSD değerleri hesaplanır,
daha sonra RSDpool hesabı yapılır.
(n1  1) xRSD12  (n2  1) xRSD22  ....  (nn  1) xRSDn2

RSDpool 
(n1  1)  (n2  1)  ...  (nn  1)
[29]
(5  1) x0.01982  (5  1) x0.09982  (5  1) x0.08162  

 
 2
  2
  2
  
(5 1) x 0.0645 (5 1) x 0.0300 (5 1) x 0.0231
RSDr ( pool )
(5  1)  (5  1)  (5  1)  (5  1)  (5  1)  (5  1)
0.0016  0.0398  0.0266  

0.0166  0.0036  0.0021 
RSDr ( pool )   
24
0.0904
RSDr ( pool ) 
24
RSDr ( pool )  0.0038
RSDr ( pool )  0.0614
Tüm kişiler ve konsantrasyonlar üzerinden hesaplanan bu RSDr(pool) değeri belirsizlik

hesabına yansıtılır; bu durumda bu veri seti için tekrarlanabilirlikten gelen relatif
standart belirsizlik 0.0614’tür.
2.2 TEKRARÜRETİLEBİLİRLİK BELİRSİZLİĞİ

Laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik çalışması; analiz kapsamında yetkilendirilen tüm kişiler ile, biri
mutlaka LOQ seviyesinde olmak üzere en az iki konsantrasyonda, en az beş farklı zamanda geri
kazanım çalışması yapılarak gerçekleştirilir. Tekrarüretilebilirlik belirsizliğinin hesaplanmasında bu
veriler kullanılarak sırasıyla şu işlemler yapılır:
- Tekrarüretilebilirlik kontrolü sırasında her bir konsantrasyon için ayrı ayrı hesaplanan
RSDWR değerleri kullanılarak RSDWR(pool) hesaplanır.
- Tekrarüretilebilirlik standart belirsizliği, RSDWR(pool) değerine eşittir.
- Toplam birleşik belirsizlik hesabında relatif standart belirsizlik değerleri kullanılır; ancak
tekrarlanabilirlik belirsizliği hesaplarında olduğu gibi tekrarüretilebilirlik belirsizliği
hesaplarında da zaten relatif standart sapma değerleri kullanıldığından, hesaplanan
standart belirsizlik değeri, aynı zamanda relatif standart belirsizlik değerine eşittir.
Buna göre, Tablo 2(b)’de verilen tekrarüretilebilirlik örnek verileri kullanılarak yapılan örnek
hesaplama aşağıda açıklanmaktadır:
(n1  1) xRSDWR2
1  ( n2  1) xRSDWR 2
2
RSDWR ( pool ) 
(n1  1)  (n2  1)
Burada RSDWR1, I.konsantrasyon için hesaplanan RSDWR değeri; RSDWR2,

II.konsantrasyon için hesaplanan RSDWR değeridir. Buna göre;
[30]
(15  1) x0.05912  (15  1) x0.06612

RSDWR ( pool ) 
(15  1)  (15  1)
0.0489  0.0612
RSDWR ( pool ) 
28
RSDWR ( pool )  0.0039
RSDWR ( pool )  0.0627
Bu veri seti için tekrarüretilebilirlikten gelen relatif standart belirsizlik 0.0627’dir.
2.3 GERÇEKLİK BELİRSİZLİĞİ (BİAS)

Gerçeklik çalışması; analiz kapsamında yetkilendirilen tüm kişiler ile, biri mutlaka LOQ seviyesinde
olmak üzere en az iki konsantrasyonda, en az beş tekrarlı geri kazanım çalışması yapılarak
gerçekleştirilir. Gerçeklik belirsizliğinin hesaplanmasında bu veriler kullanılarak sırasıyla aşağıdaki
işlemler yapılır. Açıklanan bu prosedür EURACHEM/CITAC Guide CG 4 Quantifying uncertainty in
analytical measurement standardı16, sayfa 64-65’te verilmektedir:
- Her bir kişi, her bir konsantrasyon ve her bir tekrar için yüzde geri kazanım (% R) değerleri
hesaplanır.
(C2  C1 )
%R  .100
C3
Burada,
C1: Ölçülen örnek konsantrasyonu (blank)
C2: Ölçülen “spike yapılmış örnek” konsantrasyonu (blank+spike)
C3: Spike yapılan konsantrasyondur
- Tüm yüzde geri kazanım değerlerinin ortalaması ( %R ) ve standart sapması (s) hesaplanır.
- Ortalamanın standart sapması ( s x) hesaplanır.
s
sx 
n
Burada,
s x :Ortalamanın standart sapması
s: Standart sapma
n:Tüm konsantrasyonlar ve tüm kişiler için toplam tekrar sayısıdır.
- Gerçeklikten gelen standart belirsizlik (ux), birim ortalama geri kazanım değerinin ( R )
1’den anlamlı derecede farklı olmadığı koşulda, ortalamanın standart sapması ( s x )
değerine eşittir. Birim ortalama geri kazanım değerinin 1’den anlamlı derecede farklı olup
olmadığını belirlemek üzere “t testi” uygulanmalıdır
[31]
s
u x  sx  (birim ortalama geri kazanım 1’den anlamlı
n derecede farklı değilse)
Burada,
ux: Gerçeklik standart belirsizliği
s x :Ortalamanın standart sapması
s: Standart sapma
n:Tüm konsantrasyonlar ve tüm kişiler için toplam tekrar sayısıdır.
- t testi uygulanmadan önce birim ortalama geri kazanım ( R) değeri hesaplanmalıdır.
%R
R
Burada,
100
R : Birim ortalama geri kazanım değeri

%R : Yüzde ortalama geri kazanım değeridir.
- t değeri hesaplanır.
1 R
t
Burada, sx
R :Birim ortalama geri kazanım değeri
s x:Ortalamanın standart sapmasıdır.
- Hesaplanan bu t değerini karşılaştırmak üzere t-tablosundan uygun değer (ttablo değeri)
belirlenir (t-tablosu, % 95 güven aralığı, n-1 serbestlik derecesi, two-tailed) (Ek 3).
• t < ttablo ise, gerçeklik standart belirsizliği (ux), “ortalamanın standart sapması ( s )”
x
değerine eşittir.
• t ≥ ttablo ise, yükseltilmiş standart belirsizlik (ui) değeri hesaplanmalıdır.
2
 1 R 
ui     (ux ) 2
 k 
Burada,  
ui :Yükseltilmiş standart belirsizlik
R :Birim ortalama geri kazanım değeri
ux :Standart belirsizlik (ortalamanın standart sapması değerine eşittir)
k: Kapsam faktörüdür (% 95 güven aralığı için k=2)
- Hesaplanan t değeri ttablo değeri ile karşılaştırılarak gerçeklik belirsizliği değerine (ux ya da
ui) karar verilir. Gerçeklik standart belirsizliği; t < ttablo ise ux, t ≥ ttablo ise ui değerine eşittir.
- Hesaplanan bu gerçeklik standart belirsizliği değeri yüzde ortalama geri kazanım ( %R )
değeri için belirsizliktir. Toplam birleşik belirsizlik hesabında relatif standart belirsizlik
değerleri kullanıldığından, hesaplanan standart belirsizlik değerinin relatif standart
[32]
belirsizlik değerine dönüştürülmesi gerekir. Bunun için hesaplanan standart belirsizlik

değeri, yüzde ortalama geri kazanım değerine ( %R) bölünür.
Validasyon çalışmaları sırasında elde edilen gerçeklik verileri ile belirsizlik hesabı yapılmasına
yönelik örnek veriler Tablo 5’te verilmekte ve yapılan örnek hesaplama aşağıda açıklanmaktadır:
A kişisi, I.konsantrasyon, I.tekrar için % R,
(C2  C1 )
%R  x100
C3
10.68  0
%R  x100
10
% R  106.8
Aynı hesaplama yöntemi ile, A, B, C kişileri, I ve II. konsantrasyon, tüm tekrarlar için
yüzde geri kazanım (%R) hesabı yapılır. Elde edilen tüm geri kazanım değerlerinin
(n=30) ortalaması ve standart sapması hesaplanır. Bu hesap yapıldığında, ortalama %R
değeri % 106.5, standart sapma (s) değeri 7.74 olarak bulunur.
Ortalamanın standart sapması hesaplanır.
s 7.74
sx    1.4131
n 30
t testi uygulanması için birim ortalama geri kazanım hesaplanır.
% R 106.5
R   1.065
100 100
t değeri hesaplanır.
1 R 1  1.065
t   0.0460
sx 1.4131
n-1=29 serbetlik derecesi, % 95 güven aralığına göre ttablo değeri belirlenir. Bu koşullar
için ttablo değeri 2.045’tir. Hesaplanan t değeri, ttablo değerinden küçük olduğundan,
gerçeklik belirsizliği (ux), ortalamanın standart sapması değerine eşittir. Dolayısıyla, bu
veri seti için gerçeklikten gelen standart belirsizlik 1.4131’dir. Bu standart belirsizlik
değerinin, relatif standart belirsizlik değerine dönüştürülmesi gerekir. Bunun için
standart belirsizlik değeri, yüzde ortalama geri kazanım değerine (106.5) bölünür. Bu
durumda gerçeklik relatif belirsizliği 0.0133 olarak hesaplanır.
[33]
GERÇEKLİK BELİRSİZLİĞİ
ölçülen değer %R değeri
10.68 106.8
10.74 107.4
A kişisi
10.66 106.6
10.66 106.6
10.22 102.2
10.67 106.7
9.00 90.0
B kişisi
10.53 105.3
8.59 85.9
10.50 105.0
10.53 105.3
11.65 116.5
C kişisi
11.75 117.5
11.14 111.4
9.59 95.9
54.29 108.6
45.84 91.7
A kişisi
52.18 104.4
52.27 104.5
49.36 98.7
52.95 105.9
55.16 110.3
B kişisi
56.66 113.3
57.25 114.5
55.17 110.3
54.61 109.2
58.11 116.2
C kişisi
56.24 112.5
55.92 111.8
57.04 114.1
%R 106.5
SD 7.74
n 30
Ux=Standart sapma/√n 1.4131
Ui 1.4135
t 0.0460
t (tablo_%95 confidence level,two-tailed,n-1=29) 2.045
t < t(tablo) ise Ux, t ≥ t(tablo) ise Ui kullanılır
Tablo 5. Gerçeklik belirsizliği hesabı
[34]
2.4 KALİBRASYON BELİRSİZLİĞİ

 Lineer kalibrasyon :
En az üç farklı konsantrasyonda hazırlanan kalibrasyon standart çözeltileri kullanılarak,
konsantrasyona (x) karşı response (y) değerleri tespit edilir ve doğrusal bir kalibrasyon fonksiyonu
(y=a+bx) elde edilir. Kalibrasyon belirsizliğinin hesaplanmasında bu veriler (response, doğrunun
eğimi (b), doğrunun kesim noktası (a)) kullanılarak sırasıyla aşağıdaki işlemler yapılır. Bu hesaplama
yöntemi EURACHEM/CITAC Guide CG 416 standardı sayfa 106’da açıklanmaktadır.
- Elde edilen kalibrasyon doğrusu denkliği (y=a+bx) kullanılarak, her bir kalibrasyon standardı
konsantrasyonu için hesaplanan konsantrasyon ( x )değerleri bulunur.
i ,hesaplanan
yölçülen  a
xi ,hesaplanan 
b
Burada,
xi,hesaplanan: Kalibrasyon fonksiyonu denkliği kullanılarak hesaplanan konsantrasyon
yölçülen : Kalibrasyon standardının ölçülen response değeri
a: Kalibrasyon fonksiyonunun kesim noktası
b : Kalibrasyon fonksiyonunun eğimidir.
- Hesaplanan konsantrasyon değerlerinin ortalaması ( x hesaplanan) hesaplanır.

- Sxx (sample corrected sum of squares) hesaplanır.
n
S xx   ( xi ,hesaplanan  x hesaplanan )2
Burada, i 1
xi,hesaplanan: Kalibrasyon fonksiyonu denkliği kullanılarak hesaplanan konsantrasyon

x hesaplanan
: Hesaplanan konsantrasyon değerlerinin ortalaması
- Residuel standart sapma (S) değeri hesaplanır. Bazı kromatografi cihazlarının yazılım
programları bu değeri doğrudan vermektedir, bu durumda doğrudan bu değer kullanılabilir.
Alternatif olarak, S değeri hesabı yapan yazılım programlarına (en bilineni Curve Expert )
konsantrasyona karşı response değerleri girilerek S değeri hesabı yaptırılabilir. Bu rehber
kapsamında, S değeri hesaplaması da dahil edilmiştir; doğrudan konsantrasyon ve response
değerleri kullanılarak aşağıdaki formül yardımıyla S değeri hesaplanabilir. Rehber
kapsamında hazırlanan Excel formatı bu hesabı doğrudan yapacak şekilde ayarlanmıştır.
(y i , hesaplanan  yölçülen )2

S i 1
n2
[35]
Burada,
yi,hesaplanan: Kalibrasyon fonksiyonu denkliği kullanılarak hesaplanan response değeri
yölçülen : Kalibrasyon standardının ölçülen response değeri
n: Toplam okuma sayısı
- Lineer kalibrasyon standart belirsizliği (u(x0)) şu formüle göre hesaplanır.
 
2
S 1 1 x0  x hesaplanan
u ( x0 )   
b p n S xx
Burada,
u(x0): Kalibrasyon standart belirsizliği
S: Residuel standart sapma
b: Kalibrasyon doğrusunun eğimi
p: Her bir konsantrasyon için okuma sayısı
n: Toplam okuma sayısı
x0: Analit konsantrasyonu (kalibrasyon aralığının ortasına denk gelen bir konsantrasyon
değeri alınır)
x hesaplanan : Hesaplanan konsantrasyon değerlerinin ortalaması
Sxx: Sample corrected sum of squares değeridir.
- Hesaplanan bu kalibrasyon standart belirsizliği değeri x0 analit konsantrasyonu değeri için

belirsizliktir. Toplam birleşik belirsizlik hesabında relatif standart belirsizlik değerleri
kullanıldığından, hesaplanan standart belirsizlik değerinin relatif standart belirsizlik
değerine dönüştürülmesi gerekir. Bunun için hesaplanan standart belirsizlik değeri, x0
değerine bölünür.
Lineer kalibrasyon belirsizliği hesabı yapılmasına yönelik örnek veriler Tablo 6’da verilmekte ve
Kalibrasyon standardı konsantrasyon değerlerine (x) karşılık cihazın verdiği response
değerleri (y) tespit edilir. Konsantrasyona karşı response değerleri ile bir kalibrasyon
doğrusu elde edilir. Tablo 6’da verilen değerlerle elde edilen kalibrasyon fonksiyonunun
denkliği y= 6823.66 + 9618.67 x’dir.
Bu kalibrasyon fonksiyonu denkliği kullanılarak, her bir konsantrasyon(x) değeri için
xhesaplanan değeri hesaplanır (tabloda Xi olarak gösterilmektedir). Tablodaki ilk iki veri için
örnek hesaplama şöyledir:
13322.378  6823.66
x1,hesaplanan   0.676
9618.67
17619.992  6823.66
x2,hesaplanan   1.122
9618.67
[36]
Bu hesaplama tüm konsantrasyon-response veri çiftleri için ayrı ayrı yapılır.

Hesaplanan bu x değerlerinin ortalaması ( x hesaplanan) alınır. Tablodaki veriler için
bu değer 49.134 olarak hesaplanmıştır.
Sxx değeri hesaplanır.
n
S xx   ( xi ,hesaplanan  x hesaplanan )2
i 1
S xx  (0.676  49.134)2  (1.122  49.134)2  ...  ( xn,hesaplanan  xhesaplanan )2
S xx  27250.81
Residuel standart sapma (S) hesabı yapabilmek için, kalibrasyon fonksiyonu denkliği
kullanılarak, her bir konsantrasyon (x) değeri için yhesaplanan değeri hesaplanır (tabloda Yi
olarak gösterilmektedir). Tablodaki ilk veri için örnek hesaplama şöyledir:
y1,hesaplanan  6823.66  9618.67 x1  16442.33
Tablodaki örnek verilerde, her bir konsantrasyon için 3 okuma yapıldığı görülmektedir.
Her bir konsantrasyon derecesi için yhesaplanan değeri aynı olacaktır. Ancak, S hesabında
ölçülen response değerleri devreye gireceğinden, her bir okumadan gelen fark değeri
farklı olacaktır.
Residuel standart sapma (S) hesabı yapılır.
n

S i 1
n2
(16442.33  13322.378) 2  (16442.33  17619.992) 2  ...  ( yn,hesaplanan  yölçülen )2

S
24  2
S  64932.18
Aşağıdaki formüle göre kalibrasyon belirsizliği hesabı yapılır. Tablodaki verilere göre,
her bir konsantrasyon için okuma sayısı (p) 3, toplam okuma sayısı (n) 24’dür.X 0 değeri
olarak 50 ppb alınmıştır (bu değer daha sonra relatif standart belirsizlik hesabında
kullanılacaktır).
 
2
S 1 1 x0  x hesaplanan
u ( x0 )   
b p n S xx
[37]
64932.18 1 1  50  49.134 
2
u ( x0 )   
9618.67 3 24 27250.81
u( x0 )  4.134
Bu veri seti için lineer kalibrasyondan gelen standart belirsizlik 4.134’tür. Bu standart
belirsizlik değeri x0=50 ppb için bulunan değerdir. Birleşik belirsizlik hesabında relatif
standart belirsizlik değerleri kullanıldığından, bu standart belirsizlik değeri x 0
konsantrasyon değerine bölünür. Dolayısıyla, kalibrasyon relatif belirsizliği 0.0827
olarak bulunur.
 Quadratic kalibrasyon:
En az üç farklı konsantrasyonda hazırlanan kalibrasyon standart çözeltileri kullanılarak,
konsantrasyona (x) karşı response (y) değerleri üzerinden, y=a+bx+cx2 şeklindeki en uygun
quadratic (ikinci dereceden) fonksiyon tespit edilir. Quadratic kalibrasyon belirsizliğinin
hesaplanmasında sırasıyla aşağıdaki işlemler yapılır22-24..
- Her bir konsantrasyona (xi) karşı elde edilen response (yi) değerleri kullanılarak sırasıyla
aşağıdaki toplamlar hesaplanır:
S ( xx)  (Sxi2 )  (Sxi )2 / n 
S ( xy)  (Sxi yi )  (Sxi )(Syi ) / n
S ( xx 2 )  (Sxi3 )  (Sxi )(Sxi2 ) / n 
S ( x2 y)  (Sxi2 yi )  (Sxi2 )(Syi ) / n 
S ( x 2 x 2 )  (Sxi4 )  (Sxi2 )2 / n 

   S ( xx) S ( x 2 x 2 )    S ( xx 2 ) 
2

Burada;
Sxi : Konsantrasyon değerleri (xi) toplamı
( Sxi )2
:Konsantrasyon değerleri toplamının karesi
2
Sx : Konsantrasyon değerlerinin kareleri (xi2) toplamı
i
Sxi3 :Konsantrasyon değerlerinin küpleri (xi3) toplamı

Sxi4 :Konsantrasyon değerlerinin dördüncü kuvvetleri (xi4) toplamı
Syi : Response (yi) değerleri toplamı
Sxi yi :Konsantrasyon * response (xi yi )değerleri toplamı
Sxi2 yi : Konsantrasyon2 * response (xi2 yi )değerleri toplamı
n : Toplam okuma sayısı
[38]
- Residuel standart sapma (S) değeri hesaplanır.

n

S i 1
n3
- Quadratic kalibrasyon standart belirsizliği (u(x0)) şu formüle göre hesaplanır.
2
 x   x   x   x 
2 2 2
u ( x0 )   0  S y20   0  Sa2   0  Sb2   0  Sc2

 y0   a   b   c 
Burada,
u(x0): Kalibrasyon standart belirsizliği
S a2 : a parametresinin varyansı
Sb2 : b parametresinin varyansı
S c2 : c parametresinin varyansı
 x0  1
  2
 y0  b  4a c  y0  
 x0  
 b  b 2  4a(c  y0 )  (c  y0 )
 a  
  2a 2 a b2  4a(c  y0 )
 b 
1   
 b  4a(c  y0 ) 
2
 x0  
 b  
  2a
 x0  1
 c   2
  b  4a c  y0  
p
 ( y0,i,ölçülen  y0,ölçülen)
2
S y20  i 1
n3
S ( xx)
Sa2  S 2 ( )

S ( x2 x2 )
S S (
2 2
)

b
[39]
1 ( x)2 S ( x 2 x 2 ) ( x 2 )2 S ( xx) 2( x)( x 2 )S ( xx 2 )

S S [ 
2 2
  ]
  
c
n
y0 : x0 konsantrasyonu için ölçülen response değerlerinin ortalaması

y0,hesaplanan : x0 konsantrasyonu için kalibrasyon fonksiyonu kullanılarak hesaplanan y değeri
y0,ölçülen : X0 konsantrasyonu için her bir okumada ölçülen response değerleri
P: x0 konsantrasyonu için yapılan okuma sayısı
- Hesaplanan bu kalibrasyon standart belirsizliği değeri x0 analit konsantrasyonu değeri için

belirsizliktir. Toplam birleşik belirsizlik hesabında relatif standart belirsizlik değerleri
kullanıldığından, hesaplanan standart belirsizlik değerinin relatif standart belirsizlik
değerine dönüştürülmesi gerekir. Bunun için hesaplanan standart belirsizlik değeri, x 0
değerine bölünür.
Yukarıda açıklanan lineer kalibrasyon belirsizliği hesaplamalarında kullanılan verilerle quadratic

kalibrasyon oluşturulmuş ve belirsizlik hesabı yapılmıştır. Bu veriler Tablo 7’de verilmekte ve
Sxi  1179
Sxi2  159765
Sxi3  27425277
Sxi4  5119953801
Syi  11506176
Sxi yi  1481219176
Sxi2 yi  249152458570
S ( xx)  ( Sxi2 )  ( Sxi ) 2 / n 

S ( xx)  159765  (1179) 2 / 24 
S ( xx)  101847
S ( xy )  ( Sxi yi )  ( Sxi )( Syi ) / n 

S ( xy )  1481219176   (1179)(11506176) / 24
S ( xy )  915978299
S ( xx 2 )  ( Sxi3 )  ( Sxi )( Sxi2 ) / n  

S ( xx 2 )  27425277   (1179)(159765) / 24
S ( xx 2 )  19576821
[40]
S ( x 2 y )  ( Sxi2 yi )  ( Sxi2 )( Syi ) / n 

S ( x 2 y )  249152458570   (159795)(115406176) / 24
S ( x 2 y )  172557285792
S ( x 2 x 2 )  ( Sxi4 )  ( Sxi2 ) 2 / n 

S ( x 2 x 2 )  5119953801  (1597652 ) / 24 
S ( x 2 x 2 )  4056418167

   S ( xx) S ( x 2 x 2 )    S ( xx 2 ) 
2


   (101847)(4056418167)  19576821
2

  29880564710787
(15553  13322) 2  (15553  17620) 2  ...  ( yn,hesaplanan  yölçülen ) 2

S  22849.31
24  3
 x0  1
   0.00010

 0
y 11293.89 2
 4( 11,97)  4271, 20  531022 

 x0   11293.89  11293.89  4(11,97)(4271.20  531022)
2

 
 a  2(11,97) 2
(4271.20  531022)
  0.23934
(11.97) 11293.892  4(11.97)(4271.20  531022)
 11293.89 
1   
 11293.89  4(11.97)(4271.20  531022) 
 x0 
2

 b   2(11.97)
 0.00486
 
 x0  1
 c    0.00010
  11293.892  4(11.97)  4271.20  531022
(537240  531022) 2  (528115  531022) 2  (527709  531022)2

S 
2
 47637855.28
24  3
y0
[41]
101847
Sa2  522091079( )  1.77953
29880564710787
4056418167
Sb2  522091079( )  70876.16
29880564710787
1 (35.41)2 4056418167 (6657)2101847

Sc2  522091079[  
24 29880564710787 29880564710787
2(35.41)(6657)19576821
 ]  28220830.55
29880564710787
2
 x   x   x   x 
2 2 2
u ( x0 )   0  S y20   0  Sa2   0  Sb2   0  Sc2

 y0   a   b   c 
 0.00010 47637855.29   0.23934 1.77953

2 2
u ( x0 ) 
  0.00486  70876.16   0.00010  28220830.55
2 2
u( x0 )  1.587
Bu veri seti için quadratic kalibrasyondan gelen standart belirsizlik 1.587’dir. Bu standart
belirsizlik değeri x0=50 ppb için bulunan değerdir. Birleşik belirsizlik hesabında relatif standart
belirsizlik değerleri kullanıldığından, bu standart belirsizlik değeri x0 konsantrasyon değerine
bölünür. Dolayısıyla, kalibrasyon relatif belirsizliği 0.0317 olarak bulunur.
[42]
KALİBRASYON BELİRSİZLİĞİ (Lineer)

2
X (kons) Y (Alan) Xi (Xi-Xort) (Xi-Xort) Yi Yi-Y (Yi-Y)2
1 13322.378 0.676 -48.458 2348.18 16442.33 3119.952 9734100.482 a (kalibrasyon doğrusunun kesim noktası) 6823.66
1 17619.992 1.122 -48.011 2305.08 16442.33 -1177.662 1386887.786 b (kalibrasyon doğrusunun eğimi) 9618.67
1 8752.831 0.201 -48.933 2394.45 16442.33 7689.499 59128394.871 S (residuel standart sapma) 64932.18
2 25057.512 1.896 -47.238 2231.43 26061.00 1003.488 1006988.166 p (her bir konsantrasyon için okuma sayısı) 3
2 22083.887 1.587 -47.547 2260.73 26061.00 3977.113 15817427.815 n (toplam okuma sayısı) 24
2 22402.723 1.620 -47.514 2257.58 26061.00 3658.277 13382990.609 Xo 50.00
5 64820.215 6.030 -43.104 1857.96 54917.01 -9903.205 98073469.272 Xort (Xi değerlerinin ortalaması) 49.13
5 50044.793 4.493 -44.640 1992.75 54917.01 4872.217 23738498.495 Sxx=∑(Xi-Xort)2 27250.81
5 59621.059 5.489 -43.645 1904.85 54917.01 -4704.049 22128076.994 (Xo-Xort)2 0.75
10 121779.203 11.951 -37.182 1382.53 103010.36 -18768.843 352269467.559 U(Xo) 4.134
10 120817.297 11.851 -37.282 1389.97 103010.36 -17806.937 317087005.322
10 116339.750 11.386 -37.748 1424.90 103010.36 -13329.390 177672637.772
25 267112.375 27.061 -22.073 487.21 247290.41 -19821.965 392910296.461
25 303095.344 30.802 -18.332 336.06 247290.41 -55804.934 3114190658.744
25 302980.875 30.790 -18.344 336.50 247290.41 -55690.465 3101427891.916
50 537239.938 55.144 6.011 36.13 487757.16 -49482.778 2448545318.597
50 528115.188 54.196 5.062 25.63 487757.16 -40358.028 1628770424.049
50 527709.438 54.154 5.020 25.20 487757.16 -39952.278 1596184517.389
100 987390.313 101.944 52.810 2788.94 968690.66 -18699.653 349677022.320
100 1043278.938 107.755 58.621 3436.41 968690.66 -74588.278 5563411215.005
100 1012895.813 104.596 55.462 3076.05 968690.66 -44205.153 1954095551.753
200 1717518.375 177.851 128.718 16568.28 1930557.66 213039.285 45385736953.311
200 1838475.375 190.427 141.293 19963.73 1930557.66 92082.285 8479147210.821
200 1797702.000 186.188 137.054 18783.82 1930557.66 132855.660 17650626394.036
49.125 Xort= 49.134 Sxx= 27250.81 92756149399.55

Tablo 6.Lineer kalibrasyon belirsizliği hesabı
[43]
KALİBRASYON BELİRSİZLİĞİ (Quadratic)

Kalibrasyon eğrisi: y= -11,97 X2+ 11293,89 X+ 4271,20
X (kons) Y (Alan) X2 X3 X4 XY X2Y Yi (Yi-Y)2 Xo 50,00
1 13322 1 1 1 13322 13322 15553 4976220 y0 (enjeksiyon1) 537240
1 17620 1 1 1 17620 17620 15553 4271951 y0 (enjeksiyon2) 528115
1 8753 1 1 1 8753 8753 15553 46243960 y0 (enjeksiyon3) 527709
2 25058 4 8 16 50115 100230 26811 3075120 yo(ortalama_ölçülen) 531022
2 22084 4 8 16 44168 88336 26811 22346674 yo(hesaplanan) 539049
2 22403 4 8 16 44805 89611 26811 19433911 n (toplam okuma sayısı) 24
5 64820 25 125 625 324101 1620505 60441 19173224 p 3
5 50045 25 125 625 250224 1251120 60441 108091329 S(xx) 101847
5 59621 25 125 625 298105 1490526 60441 673109 S(xx2) 19576821
10 121779 100 1000 10000 1217792 12177920 116013 33243808 S(x2x2) 4056418167
10 120817 100 1000 10000 1208173 12081730 116013 23076863 S(xy) 915978299
10 116340 100 1000 10000 1163398 11633975 116013 106466 S(x2y) 172557285792
25 267112 625 15625 390625 6677809 166945234 279139 144649468 Delta 29880564710787
25 303095 625 15625 390625 7577384 189434590 279139 573886978 Xort 35,41
25 302981 625 15625 390625 7574522 189363047 279139 568415657 X2ort 6657
50 537240 2500 125000 6250000 26861997 1343099845 539049 3274387 1/n 0,042
50 528115 2500 125000 6250000 26405759 1320287970 539049 119558407 1/p 0,333
50 527709 2500 125000 6250000 26385472 1319273595 539049 128596205 (Xo-Xort) 14,59
100 987390 10000 1000000 100000000 98739031 9873903130 1013995 707816515 (Xo-Xort)2 212,89
100 1043279 10000 1000000 100000000 104327894 10432789380 1013995 857541161 (Xo2-X2ort) -4157
100 1012896 10000 1000000 100000000 101289581 10128958130 1013995 1208507 (Xo2-X2ort)2 17279610
200 1717518 40000 8000000 1600000000 343503675 68700735000 1784389 4471637723 S(x2x2)/Delta 0,0001357544
200 1838475 40000 8000000 1600000000 367695075 73539015000 1784389 2925370550 S(xx)/Delta 0,0000000034
200 1797702 40000 8000000 1600000000 359540400 71908080000 1784389 177244483 S(xx2)/Delta 0,0000006552
1179,000 11506176 159765 27425277 5119953801 1481219176 249152458570 10963912674 ((b^2)-4a(c-yo,ort))^0.5 10116
dx0/dy0 0,00010
dx0/da -0,23934
dx0/db -0,00486
dx0/dc -0,00010
S2 522091079,72637
S2y0 47637855,28505
S2a 1,77953
S2b 70876,16184
S2c 28220830,54769
a -11,97
b 11293,89
c 4271,20
Tablo 7.Quadratic kalibrasyon belirsizliği hesabı U(x0) 1,587
[44]
2.5 BİRLEŞİK STANDART BELİRSİZLİK (uc)

Belirsizlik kaynaklarının her birinden gelen standart belirsizlik değerleri hesaplandıktan sonra, bu
değerler birleşik standart belirsizlik değeri altında birleştirilir. Birleşik standart belirsizlik ile
belirsizlik kaynaklarının her birinden gelen standart belirsizlik değerleri arasındaki ilişki şu
şekildedir16:
y  p  q  r  ...
uc ( y ( p, q, r...))  u ( p)2  u (q)2  u (r )2 ...
Belirsizlik hesabına dahil edilecek olan dört temel parametreden gelen relatif standart belirsizlik
ifadeleri Tablo 8’de gösterilmektedir. Buna göre, tekrarlanabilirlik, tekrarüretilebilirlik, gerçeklik ve
kalibrasyon relatif standart belirsizlikleri, yukarıda verilen formüle göre birleştirilerek “birleşik
standart belirsizlik” değeri hesaplanır.
Değer (x) Standart belirsizlik Relatif standart belirsizlik

Tekrarlanabilirlik 1 RSDr(pool) RSDr(pool)
Tekrarüretilebilirlik 1 RSDWR(pool) RSDWR(pool)
Gerçeklik %R u(x) (ya da u(i)) u(x)/%R
Kalibrasyon x0 u(x0) u(x0)/x0
Tablo 8. Validasyon parametrelerinden gelen belirsizlik değerleri
Yukarıdaki örnek validasyon verileri ile yapılan belirsizlik hesaplamalarında elde edilen relatif
standart belirsizlik değerleri Tablo 9’da verilmekte ve bu verilerle birleşik standart belirsizlik değeri
hesaplaması aşağıda açıklanmaktadır.
Değer (x) Standart belirsizlik Relatif standart belirsizlik

Tekrarlanabilirlik 1 0.0614 0.0614
Tekrarüretilebilirlik 1 0.0627 0.0627
Gerçeklik 106.50 1.4124 0.0133
Kalibrasyon 50 4.134 0.0827
Tablo 9. Örnek validasyon verileri için hesaplanan relatif standart belirsizlik değerleri
uc  0.06142  0.06272  0.01332  0.08272
uc  0.1213
Bu veri seti için birleşik standart belirsizlik değeri 0.1213 olarak hesaplanır.
[45]
2.6 GENİŞLETİLMİŞ BELİRSİZLİK (Uc)

Hesaplanan birleşik standart belirsizlik değeri, belirlenen güven aralığına göre tespit edilen kapsam
faktörü (k) ile çarpılarak “genişletilmiş belirsizlik” değeri hesaplanır. Pestisit analizlerinde genel
olarak % 95 güven aralığı için k=2 kullanılır. Bu durumda, genişletilmiş belirsizlik:
U c  k.uc
Burada,
Uc: Genişletilmiş belirsizlik
uc: Birleşik standart belirsizlik
k: Kapsam faktörüdür (% 95 güven aralığı için k=2)
Bu durumda, yukarıda verilen veri seti için genişletilmiş belirsizlik değeri (% 95 güven
aralığı, k=2);
U c  k.uc  2 x0.1213  0.2426
olarak hesaplanır.
2.7 ÖLÇÜM SONUCUNUN RAPORLANMASI

Ölçüm sonuçları raporlanırken aşağıdaki şekilde genişletilmiş belirsizlik değeri ile birlikte verilir
(SANCO Dokümanı1, Madde 93). Raporlamada, güven aralığı ve kapsam faktörü bildirilmelidir (%
95 güven aralığı, k=2).
Sonuç  X  U c X
Burada,
X: Ölçüm sonucu
Uc: Genişletilmiş belirsizliktir.
Örneğin, yukarıdaki verilerle genişletilmiş belirsizlik değeri 0.2706 olarak tespit edilen
durum için, ölçüm sonucu 0.125 mg/kg olarak tespit edilmişse; ölçüm sonucu aşağıdaki
hesaplamaya göre 0.125 ± 0.034 mg/kg olarak raporlanmalıdır.
Sonuç  X  U c X
Sonuç  0.125  0.2426 x0.125
Sonuç  0.125  0.030
Avrupa çapında yapılan yeterlilik testlerinden elde edilen verilere göre, %50 genişletilmiş belirsizlik
değerinin (% 95 güven aralığı, k=2), laboratuvarlar-arası farklılıkları kapsadığı tespit edilmiş ve
resmi kontrollerde bu değerin dikkate alınması önerilmiştir. Ancak bu değerin kullanılabilmesi için,
laboratuvarın kendi genişletilmiş belirsizlik değerinin % 50’nin altında olduğunu göstermesi
gerekmektedir (SANCO dokümanı1, Madde 91; CAC/GL 59-200620). SANCO dokümanının1 ilgili bu
maddesine dayanılarak, genişletilmiş belirsizlik değerinin % 50’nin altında olduğunu gösteren
laboratuvarlar resmi sonuç verirken % 50 belirsizlik değerini kullanabilecektir.
[46]
Bu durumda, yukarıdaki verilere göre genişletilmiş belirsizlik değeri 0.2426 (%24.26)

olan laboratuvar, % 50’nin altında genişletilmiş belirsizlik değerine sahip olduğunu
gösterdiğinden, resmi sonuç verirken % 50 belirsizlik değerini kullanabilir.
2.8 ÖLÇÜM SONUÇLARININ YORUMLANMASI

SANCO Dokümanı1 Madde 93’e göre, resmi gıda kontrollerinde MRL’ye uygunluğun
değerlendirilmesinde belirsizlik aralığının alt sınırı (x-U) dikkate alınmalıdır. x-U>MRL olduğu
durumda, maksimum kalıntı limitinin üzerinde kalıntı bulunduğu düşünülmelidir.
SANCO dokümanının1 ilgili maddesine uygun olarak, Türk Gıda Kodeksi Gıdalarda Pestisit
Kalıntılarının Resmi Kontrolü İçin Numune Alma Metotları Tebliği (Tebliğ No:2011/34)’nin
“Açıklayıcı hükümler” başlıklı 6.maddesinin, “Sonuçların yorumlanması” başlıklı 9. Bölümünde
analitik sonuçların raporlanması ve sonuçların yorumlanması ile ilgili şu düzenleyici hükümler yer
almaktadır;
a) Analitik sonuçlar x±U olarak raporlanır. Burada x analitik sonucu, U ise genişletilmiş ölçüm
belirsizliğini ifade eder. Analitik sonucun yasal limitlere uygunluk değerlendirmesi, analiz
sonucundan ölçüm belirsizliğinin çıkarılmasıyla elde edilen sonuca göre yapılır.
b) Ölçüm belirsizliği hesaba katılarak elde edilen laboratuvar numunesi analiz sonucu,
maksimum limitlere uyuyorsa kabul edilir.
c) Ölçüm belirsizliği hesaba katılarak elde edilen laboratuvar numunesi analiz sonucu,
maksimum limitleri aşıyorsa reddedilir.
[47]
EK 1. METOT VALİDASYONU HIZLI REHBERİ
METOT VALİDASYONU
Parametre Yapılacaklar Kriter(ler) Dayanak(lar)
Metodun uygulanacağı ürünlere Her ürün grubunu temsilen en SANCO dokümanı
Temsili matriks seçimi göre, her ürün grubunu temsilen az bir matrikste çalışılmalıdır. (Madde 57 ve Annex 1)
bir matriks seçilir.
Biri mutlaka LOQ seviyesinde I.konsantrasyon LOQ SANCO dokümanı
Konsantrasyon/ tekrar olmak üzere en az iki II.konsantrasyon daha yüksek (Madde 58)
sayısı konsantrasyonda, (örneğin:MRL)
en az 5 tekrarlı çalışılır.
Kalibrasyon için en az üç Residual değerleri<± 20 % SANCO dokümanı
konsantrasyonda çalışılır. (Madde 40)
Doğrusallık
Doğrusallık kontrolü residual
değerleri üzerinden yapılır.
Çözücüde hazırlanmış analit t- tesi uygulanır.
çözeltisinin response değeri ile
matrikste hazırlanmış analit
Matriks etkisi çözeltisinin response değeri
karşılaştırılır.
Matrix-matched kalibrasyon SANCO dokümanı
kullanılır. (Madde 44)
LOD (Tespit limiti) Toplamda en az 10 tekrarlı olacak LOD=3s EURACHEM Guide
şekilde, mümkün olan en düşük
konsantrasyonda spike edilmiş
blank analiz edilir, standart
sapma(s) hesaplanır.
LOQ (Tayin limiti) Toplamda en az 10 tekrarlı olacak LOD=10s IUPAC Orange Book
şekilde, mümkün olan en düşük Bölüm 18.4.3.17
konsantrasyonda spike edilmiş NMKL Procedure No.4
blank analiz edilir, standart
sapma(s) hesaplanır.
Spesifiklik Reaktif blank ile kontrol Girişim, analizi yapılan analit ile SANCO dokümanı
örneklerinin response değerleri üst üste pik veriyorsa, farklı bir (Madde 33,34)
karşılaştırılır. clean-up uygulanması ya da
farklı bir cihazda analiz edilmesi
gerekir.
Gerçeklik İki konsantrasyonda, en az beş Yüzde geri alma değerleri % 70- SANCO dokümanı
tekrarlı geri alma çalışmaları 120 aralığında olmalıdır. (Madde 66)
yapılır.
Kısa zaman aralığnda, iki % RSDr değerleri ≤ 20 % SANCO dokümanı
konsantrasyonda, en az beş olmalıdır. (Madde 58-60)
Tekrarlanabilirlik
tekrarlı geri alma çalışmaları
yapılır.
Uzun zaman aralığına yayılan beş % RSDWR değerleri ≤ 20 % SANCO dokümanı
Laboratuvar-içi farklı zamanda, iki olmalıdır. (Madde 58-60)
tekrarüretilebilirlik konsantrasyonda, tüm kişiler ile
geri alma çalışmaları yapılır.
Devam eden metot SANCO dokümanı
validasyonu/verifikasyonu
çalışmalarında elde edilen geri
Sağlamlık
alma ve laboratuvar-içi
tekrarüretilebilirlik verileri ile
değerlendirilir.
[48]
EK 2. Kritik Aralık Faktörleri, f(n) (ISO 5725-610 ,Çizelge 1)
[49]
EK 3. t tablosu
[50]
KAYNAKLAR
1. SANCO/12495/2011, Method validation and quality control procedures for pesticide residues
analysis in food and feed.
2. EURACHEM Guide, (1998), The Fitness for purpose of analytical methods, A laboratory guide to
method validastion and related topics, ISBN:0-948926-12-0.
3. NMKL Procedure No.4, (2009), Validation of chemical analytical methods (www.nmkl.org)
4. IUPAC Orange Book, Conpendium of Analytical Nomenclature- Definitive Rules
(http://old.iupac.org/publications/analytical_compendium/AlphaIndex.html)
5. EMEA (European Medicines Agency) ICH Topic Q 2 (R1) Validation of Analytical Procedures:
Text and Methodology- Step 5: Note for guidance on validation of analytical procedures: Text
and Methodology (CPMP/ICH/381/95),(1995).
6. US EPA MDL Procedure, 40 CFR (Code of Federal Regulations), Appendix B to Part 136-
Definition and procedure for the determination of the method detection limit-Revision 1.11.
7. Corley, J., (2002), Best practices in establishing detection and quantification limits for pesticide
residues in foods, Handbook of Residue Analytical Methods for Agrochemicals (LS0203).
8. Kaus, R. (1998), Detection limits and quantitation limits in the view of international
harmonization and the consequrences for analytical laboratories, Accred. Qual. Assur. 3:150-
154.
9. TS 5822-1 (ISO 5725-1) “Ölçme Metotlarının ve Sonuçlarının Doğruluğu (Gerçeklik ve Kesinlik)-
Bölüm 1 Genel Prensipler ve Tarifler (Accuracy (trueness and precision) of measurements
methods and results – Part 1: General principles and definitions), (2000).
10. TS 5822-1 (ISO 5725-6) “Ölçme Metotlarının ve Sonuçlarının Doğruluğu (Gerçeklik ve Kesinlik)-
Bölüm 6 Genel Doğruluk değerlerinin Pratikte Kullanılması (Accuracy (trueness and precision)
of measurements methods and results – Part 6: Use in practice of accuracy values))
11. EuroLab (European Federation of National Associations of Measurement, Testing and
Analytical Laboratories) Technical Report No. 1/2007 (March 2007), Measurement uncertainty
revisited: Alternative approaches to uncertainty evaluation.
12. ISO/TS 21748 Guidance for the use of repeatability, reproducibility and trueness estimates in
measurement uncertainty estimation (2004).
13. EuroLab (European Federation of National Associations of Measurement, Testing and
Analytical Laboratories) Technical Report No. 1/2002 (June 2007), Measurement uncertainty in
testing- A short introduction on how to characterise accuracy and reliability of results including
a list of useful references.
14. Nordtest Report TR 537 (2004) Handbook for calculation of measurement uncertainty in
environmental laboratories, Edition 2.
15. JCGM 100:2008 (GUM 1995 with minör modifications) Evaluation of measurement data- Guide
to the expression of uncertainty in measurement
16. EURACHEM/CITAC Guide CG 4, (2000), Quantifying uncertainty in analytical measurement,
ISBN:0-948926-15-5.
17. NMKL Procedure No.5, (2005), Estimation and expression of measurement uncertainty in
chemical analysis (www.nmkl.org)
[51]
18. EA-4/16 (European co-operation for Accrediation), (2003), EA Guidelines on the expression of
uncertainty in quantitative testing.
19. Medina-Pastor, P., Valverde, A., Pihlström, T., Masselter, S., Gamon, M., Mezcua, M.,
Rodriguez-Torreblanca, C., Fernandez-Alba, A.R.; (2011), Comparative study of the main top-
down approaches for the estimation of measurement uncertainty in multiresidue analysis of
pesticides in fruits and vegetables, Journal of Agricultural and Food Chemistry 59:7609-7619.
20. CAC/GL 59-2006, Guidelines on estimation of uncertainty of results.
21. TS 5822-2 ISO 5725-2 Ölçme Metotlarının ve Sonuçlarının Doğruluğu (Gerçeklik ve Kesinlik)
Bölüm 2: Standard Bir Ölçme Metodunun Tekrarlanabilirliğinin ve Uyarlığın Tayini için Temel
Metot (Accuracy (trueness and precision) of measurement methods and results-Part 2: Basic
method for the determination of repeatability and reproducibility of a standard measurement
method) (2000).
22. Lavagnini, I., Magno, F. (2007), A statistical overwiew on univariate calibration, inverse
regression and detection limits:Applicaiton to gas chromatography/mass spectrometry
technique. Mass Spectrometry Reviews, 26, 1-18.
23. Kirkup, L., Mulholloand, M. (2004) Comparison of linear and non-linear equations for univarite
calibration. Journal of Chromatography A, 1029, 1-11.
24. NIST/SEMATECH e-Handbook of Statistical Methods, Engineering Statistics Handbook, Bölüm 2.3.6.7.1
Uncertainty for quadratic calibration using propagation of error,
http://www.itl.nist.gov/div898/handbook/mpc/section3/mpc3671.htm
[52]

Metot Validasyonu VE Ölçüm Belirsizliği Hesaplanmasi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Metot Validasyonu VE Ölçüm Belirsizliği Hesaplanmasi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI

PESTİSİT ANALİZLERİ İÇİN

AÇIKLAMALI UYGULAMA REHBERİ

T.C. GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI

PESTİSİT ANALİZLERİ İÇİN

AÇIKLAMALI UYGULAMA REHBERİ

T.C. GIDA TARIM VE HAYVANCILIK BAKANLIĞI

Ulusal Gıda Referans Laboratuvarı

1.1. LABORATUVAR-İÇİ VALİDASYON PROSEDÜRÜ

Meyve, sebze ve tahıllar ve hayvansal kaynaklı gıdalar

Ürün grupları Ürün kategorileri Kategoriyi temsil eden tipik ürünler

Kırmızı et Sığır, domuz, kuzu, av hayvanları, at

Tablo 1. Temsili matrikslerin seçiminde kullanılacak ürün grupları listesi

1.1.3 VALİDASYON PARAMETRELERİ VE KRİTERLERİ

SANCO dokümanına1 göre metot validasyonu sırasında şu parametreler kontrol edilmelidir

1.1.3.1 DOĞRUSALLIK (LINEARITY)

Pestisit analizlerinde kullanılabilecek kalibrasyon çeşitlerine (interpolasyon yoluyla kalibrasyon,

1.1.3.2 MATRİKS ETKİSİ

Matriks etkisini dengelemek üzere uygulanabilecek çeşitli yöntemler mevcuttur. “Matrix-matched

Pestisit analizlerinde matriks etkisini dengelemek üzere “matrix-matched kalibrasyon”

1.1.3.3 TESPİT LİMİTİ (LOD) VE TAYİN LİMİTİ (LOQ)

a) 10 tekrar olacak şekilde blank analiz edilir; standart sapması(s) hesaplanır.

hesaplamasında da görüldüğü üzere; tayin limiti (LOQ)=10s formülüne ulaşılmaktadır. Bu durumda,

1.1.3.4 SPESİFİKLİK (SPECIFICITY)

Spesifiklik kontrolu için izlenebilecek yöntemleri şu şekilde özetlemek mümkündür (NMKL

ISO 5725-19 ve ISO 5725-221 standardında tekrarüretilebilirlik varyansı, tekrarlanabilirlik varyansı

 Tekrarüretilebilirlik   Tekrarlanabilirlik   Günlerarası 

Tekrarlanabilirlik varyansı (Sr2) şu formülle hesaplanır:

Bir laboratuvarda analiz kapsamında yetkilendirilen üç kişi çalışmaktadır(A, B ve C

GERÇEKLİK VE TEKRARLANABİLİRLİK KONTROLÜ

Tablo 2(a). Gerçeklik ve tekrarlanabilirlik kontrolü için örnek veriler ve hesaplamalar

SD 0,55 0,51 0,15 0,36 0,70 RSDWR 0.0591

SD 3,00 2,77 3,27 4,06 2,66 RSDWR 0.0661

Tablo 2(b). Laboratuvar-içi tekrarüretilebilirlik kontrolü için örnek veriler ve hesaplamalar

I.konsantrasyon için RSDWR hesaplaması aşağıda açıklanmaktadır:

1 (10.46  9.88)2  (9.36  9.88)2  (9.96  9.88)2  

(10.59  10.46)2  (9.86  10.46)2  (10.93  10.46)2  

0.0169  0.3600  0.2209  

SWR 2  0.2428  0.0983

10.59  9.86  10.93  9.30  9.91  8.89  

I.konsantrasyon için hesaplanan % RSDWR değeri 5.91’dir ve ≤20 koşulunu

r  CR0.95 (n)  f (n) r

Bu rehber kapsamında çalışma yapacak olan laboratuvarlara,

TEKRARLANABİLİRLİK LİMİTİ (r) KONTROLÜ

45.84 55.16 58.11

Tablo 3(a). Tekrarlanabilirlik limiti kontrolü için örnek veriler ve hesaplamalar

A kişisi I.konsantrasyon için tekrarlanabilirlik limiti kontrolü:

r  CR0.95 (n)  f (n) r

A kişisi I. konsantrasyon için tekrarlanabilirlik limiti r=0.82 olarak hesaplanır. Bu grupta

R  CR0.95 (n)  f (n) R

I.konsantrasyon için tekrarüretilebilirlik limiti kontrolü:

R  CR0.95 (n)  f (n) R

xen _ çok  xen _ az  10.93  8.89  2.04

Günler arası tekrarüretilebilirlik limiti kontrolü:

R  3.9 x0.55  2.15

TEKRARÜRETİLEBİLİRLİK LİMİTİ ( R ) KONTROLÜ

SD 0.55 0.51 0.15 0.36 0.70 SDWR 0.58

R 1.82 1.70 0.50 1.19 2.32 R (genel) 2.78

SD 3.00 2.77 3.27 4.06 2.66 SDWR 3.36

R 9.89 9.15 10.78 13.41 8.79 R (genel) 16.13

A kişisi I.konsantrasyon için tekrarüretilebilirlik limiti R=2.15 olarak hesaplanır. Bu

xen _ çok  xen _ az  10.59  9.22  1.37