Bagong Kasaysayan sa Wikang Filipino: Kalisakasan, kaparaanan at pagsasakasaysayat Artuur M. Navarre: Actho MM. With the developmen: of kasaysavan as a discipline and field of knowledge in the Philiopines, this paper aims to clarify some important concepts that serve as an introduction to the study of Bagong Kasayayan, In cur clarification of these important concepts, we will use the Filipino language as our instrument’ in historical discourse. We will try to clarify these important concepts associated with Bagong Kasaysayan by understanding its natur2, methodology and his toriography. Ir the end, with pour clarification and understand- ing of importint concepts, we hope that we can answer the two basic questions in kasaysayan: “Is it meaningful and relevant?” and” If it is, for whom is it meaningful and rel- evant: \y an Instructor at he Department of History, College of Social Sciences and Philosopky, University of the 2h lipp nes, Diliman,Scrences Review PAMBUNGAD. BUNSOD NG PAG-UNLAD NG KASAYSAYAN bilarg disiplina at larangan ng kaalaman sa Pilipinas, magtatangka ang papel na ito na magiinay: ng ilang mahahalagung batayang dalumat bilang pambungad sa pag-aaral ng Bugong Kasaysayan. Sa aglilinaw ng mga dalumat kaugnay ng kassysayan, magiging kasangkapan ang wikang Filipino. Marami-rami na rin ang nasulat hinggil sa wikang Filipino bilang kasangkapan' para sa sangkapilipinuhan o ang kabuuan ng mga Pilipino na nakaugat sa magkakaugnay na kalinangan, karanasan, lipunan, tradisyon at wika, samakatwid, isang kabiaesnan. May mga nasulat na ria tungkol sa kaugnayan ng wikang Filipino sa pag,-earal ng kasaysavan? Kaugnay ng mga akdang to, ang wikang Filipino bilang kasangkapan sa saglilinaw nyg mahahalagang daluraat sa kesaysayan ang ating pag-uukulan ng pansin. Hind: kataka-takang maging mabalagang kasangkapan natin ang wikeng Filipinc sa kasaysayan. Kung turuusin, hindi simpieng tagapagpahiwa‘ig, tagapagpahayag at tagapay-ugnay ng kasaysayan ang wikang Filipino. Sapagkat daluyan ng kalinangan at karanasan, mabisa rin itong imbakan/impukan- kuhanan ng kasaysayan> Kasangkapan din ang wikang Filipino sa pagsususi at pag-unawa ng mga pagpapakahulugan sa kacaysayari na nakaugat sa sarill ng kalinangan at karanasan. Mismong pagpapakahulugan, pagsasa-kabuluhar. at pagsasakatuturan din ang wikang Filipino sa kasaysayan. Sa pamamagitan ng wikang pambansa, nagigyng bukas at lantad ang kasaysayan sa pagpapalitaw ng bagong kahulugan, kabuluhan at katuturan. Ngunit higit sa lahat maaar.ng tingnan ang wikang Filipino bilang pagsasakapangvarihan ng sangkapilipinuhan sa kasaysayan. Marami nang pagtalakay sa usapin ng wika at kapangyarihar. at kasavsayan at kapangyarihan.* Ang kasaysayan at wile ay kapangyazihan. Kung naniniwala tayong ang sangkapilipinuhan ang nararapat aa may kapangyarihan, ang kasaysayan at wike ng sangkapilipinuhan ang dapat nating itaguyod at itanghal. Sa kaso natin, ito ang bagong kasaysayan sa wikang Filipino. Gagawin natin ang pag-unawa sa tnahshalagang batayang dalumat kaugnay ng bagong kasav'sayan, sa bisa ng wikang Filipino, sa pamamagivan ng paglilinaw sa kalikasan og kasaysayan, kaparannan sa kasaysayan at pagsasakasaysayan KALIKASAN NG KASAYSAYAN ‘Tumutukoy ang kalikasan sa kung ano agg katatubs at taal. Binibigyang- pansin sa kalikasan ang pinagmulan, pinag-ugaten at pati na pinagdaanan at 104bagong kascysayan sa wikang siping Tavarro paroroonan, Sa pagtahlas sa kalikasan ng kasaysayan, mahalagang linawin natin ang kahulugan ng kasaysavan at kasayseyan ny kasaysayan. KAHULUGAN NG KasaYSAYAN Batay sa kabulugan at pakalulugan, ang kasaysayun ay isang salaysay hinggil sa nakaraan na may suysay para sa isang grupo ng to Hindi magkat ambas ang kasaysayan at naxaraan, Ang kasaysavan ay paglalahad lamang ng mga makahulugan, makabuluhan at makatuturang pangyayari sa napakalawak at napakasaklaw na nakeraan. Kung kaya nga’t ang kasaysayan ay itinuturing din bilang “may saysay nu nakaraan.” Bukod clito, ang paglalahad ay laging para sa isang tiyak na grupo ng tao Sa kas> na‘in. ang grepong tinutukoy ay ang sangkapilipinuhan. Sepagkat ang kasaysavan ay laging pu:a sa sungkapilipinuhan, ito rin ay pag- vulat sa sarili tungkol sa sasili, kaugray at ibang kubihasnan sa daloy ng panahon.’ Maaaring paksa ny kasaysayan cung giyon ang sariling barangay, bayan, lalawigan, bensa o sambayanan. Maaaring >aksa rin ang mga kaugnay sa pagiging Austronesyano © Asyano. At masaring paksa rin ang iba gaya ng Espanya, Estados Unidos o Hapon Ngunit higit sa lahat, ang kasaysayan ay ‘sang talastasan. Ang talastasan ay oul sa salitang-ugat na tastas pa ang ibig sabiain ay “kalas” at “laslas ngg tah.” Samantala, ang talasas naman ay twinutakoy si “alam” “batid,” “talos,” “tanto” at “unawa?’ Ang -an naman ay hu.aping tumutukoy sa mararrihan 0 sama-sama, Samakacwid, ar san ¢y kolektibo © sama-samang “pagkalas” “paglaslas ng tahi” sa layoag “pag-alam,” “pagkatid,” “pagtaloc” “pagtaato” at “pag-unawa” ng anomang kaisipan o paksa. tal Kaiba ito sa konseoto ng diskurso na mula sa Latin na discursus at discurrere na nangangahulugan ng “>agtakbo ng paurong-pasulorg,” na nakalimita sa ideya nz pagpapalitan ng ku-u-kuro at pag-uusap na msaaring walang pinatutungulian. Ka a rin we sa dekonscuksyon na mula si Latin na “déconstruere” at “déconstructus” na maasting ang tanging layon ay ‘sirait.,” kabuuan Ang talastasan ay higit na masaklay. Mayroon itong likas na tunguhin: unawain ang kaisipar at paksang pinag-uusasan. Sa paghahanap ng saysay, hindi maiiwasan ang pagpapalitan ng cura-huro na maaaring magbunga ng “baliktarin, ta ggalin” at “wasakin” ang isang kaayvsan at iba’: ibang pananaw at pamamaraan sa loob ng isacg buhay na talastasan. Sa daloy ng panahor, :naasehang meuunawaan oatia ang ating pag-unawa kung anc ba ang mskaluhugan, makabuluhan t makatotohanan si ating nakaraan * 105DIAGRA? I saysayan ng Kasaysavan 19351070 Kasalukuyan | HISTORYA Historya bilang kronika (Pantayonp pono pau Pn / Kilusang mesyaniho i Mga paghihimagsi KASAYSAYAN i Liwanag, Din, Licarag) (alamat. gu an taesila)(pantayorte ie og.istod Sa mga kahulugan at pakahulugang to, maliniw na sinasagot ng kasaysayan ang dalawang bs “Kung may saysay, may syysay pasa kanino?” ang katanu agar: ‘Ito ba’y may saysay?” «t KasaysAYAN NG KASAYiAYAN 1 nang tinatangha mahabang kaseysayan ng bassysayan na ating tutuntun.a tungo sa higit pang pagpapal:wanag sa kalikas in ng kusaysayat. May tatleng yugtong maaaring tukuysn sa ka bagong kasaysayan.” Nikspaloch sa ma yugtong ito ang iba’t ibang pananaw at talastasang paagkasaysayan rs lun itaw se daloy ng kasaysayan, np delawang ka:anungang ito sa sayan ng kavaysayan: sinwwaan. kasaysayan, historya «t ng kasaysayan, Ang pagt tkov sa mga petianaw at talascasan ay batay pag-eral binggil :a nakaraan na nakabatay sa mga dokumento. At any; skatlo namar ay maitutetirg na history bang interpretasyon na naka atay sa pagsusu: avon sa mga balangkas, hulmahang yaga!? Matinaw ang “pansil.” at “pangkayong pananaw ’ rig mga dayuben at “pangkaming pananaw” ng mga Piipino sa tradisyong h:storya. Ito ey sa harap 2 pangsaisipan at wiki ng mga bar pagpapatuloy ng diwa ng “pantayong pananaw” sa sinaunang kasaysayan na mabihinuha sa kamalayang namayani sa raga kilusang; bayan at paghihimagsik sa agos ng kasaysayan. Ang bagong kasaysavan naman ay pagkawi ag diwa ng sinaunang kasaysayan (“salaysay 1a may saysay,” ‘ pag-walat sa sarili” at “talastasan”) 107Prauaverse Soar Sctencks Revie LS Wal 38,08 Tt jane TE at pagsasanib at pagtatagpo nito sa idey1 ng historya (“pagsisiyasat,” “pag- uulat,” “kronika, ae ott ‘positibismo'” at “interpretesyon”)."” Ang Katipunan at Himagsikang 1896 ang «ila naghudyat sa pagbubuo ng bagong kasaysayan. Sa kauna-unahang pagkakataon, pinagsinil ng mga Anak ng Bayan ang sinaunang kasaysayan a: ang historya bilang kronika. Partikular sa sinalat ni Andres Bonifacio, “Ang Dapat Mabatid ng mga Tagalog,” masasalamin ang naturang pagtatagpo. Malinaw na makikita sa kanyang balangkas ng liwanag-dilim- muting livanag ang diwa ng salaysuy ne may saysay, pag-wulat Talahanayan 1 Pananaw at talastasan sa Kasaysavan ng Kasaysayan | Kssayssyan | Panama ~ Kasayssyan | Talastasan | NAMpagte Talasatasan Sinawaing | Panayo 5 ~~ : Kesaysayen (EtG) a6 a eG BG Pansit | ‘ ® : ® P toma | Patghaye oe ms 6) : ' 8 P Panga j ° [ e 8 P | | — - |e Pana | eagose | Pangkams ve ° : 8 or P Pansta i . P P 8 Panghayo ; o P 3 oP B Tumabasan: HiG= Emohnagwistikong Grupo; Be:Banyaga; P=Pilipino 108bagong kasaysayan sa wicang filipino ari, Dekada 30 nrman ng muling tumingkad ing bagong kasaysayan sa bisa ng mga “Tagalis:a” 0 tagapagsulong ng wiksnp Tagalog bilang wiking 2ambansa. Sa mga akda nina Jacinto Manahen ar Jose P. Santes mabsban.ag ang mga sangkap ng sinaunang kasaysaysn at ng historya oilang krorika, historyang batiy sa sa sarili, talastasan ac kronolobiya ng niga pangy positibismo na patuloy na namamayagpag sa skademya. Panahoa ng xilos sa Pilipinas noong mga unang taon ng dekada "70— ito ang kontekstong kurauphop sa bagong kasaysayan “sigwa,” lugar ng mga makabayang saakademya, Isang muliit na hanay ng nga mananalaysay na kinabibilangan nina Zeus Salazar, Jaime Veneracion et ilin pang nekababatang guro ng UP. Departamento ng Kasaysayan ang nagstlong ng paggamit ng wikang Diagram [i Kaparaaan ng Kasaysayen Ul [ Pacsusun No Bane | | —— - II Te Pilipino at nagdalumat ng “pantayong pananaw” [to ang bumuhay sa bagong kasaysayan. Binawi ang diwa ng sineunaog kasaysayan (“salaysay na may saysay,” “pag uulat sa sarili” at “calastasan”) at pinagniig ito sa ideya ng historya (“pagsisivasat,” “pag-uulat,” “kronika,” “positibismo” at “interpretasyon”) sa loob ng diwa ng “panteyong pananaw” na pangkabuuang Pilipino. 109Prucsorine Sociat SCHNCES PB EW. KAaPARAANAN SA Kas AvSAYAN Tumutukoy namar. ang, kaparaanan sa hasiysavan sa metodolohiya at paraamaraar ng pananal kstk sa pag-aaral rg kusaysayas, Sa bagong kasaysayan, ma‘akas ang pagtataguyed na ang buong rros2sc ng icaparaanan sa kasaysayan ay gawin sa diwa ng sanma-samang pagta unghal ng kakavahan at kaalaman sa pananalikstk sa kasaysayan. Finubuc ing kapareenan sa kasaysayan ng pagtatanong: pagpili ng paksa, panganga ap ag batis at pagsusuri ng batis."+ Pag astanong: Pagpili ny pucksa Sa pagtatanong: pagp li ag paksa, mabalag:: ang pagtatakda ng mga tarong na gusto nating masago: s* ating pag-aasL, binutusiog ca pinakamabalaga sa kaparaanan sa kasayseyun ang Ganong ter gkol sa nasaraan. Ang mga tar ong, Kinakailangang may malnaw KunakeiJangang stakda at tivakin sa paksa ang lawak kailangan ding itakdla at ang lawuk at saklaw na aspetc at sstrukturang pangkabihasnan na ito ang negdadala sa atin sag sto nating pal-sa tayong interes sa paks at saklw na panshon, liger at mo. Kauzaay ito, kie tiyakin sa paks kalikesan, kapaligiran, kalinangan, kaisipen, kap ingvarihan, kabuhayan, kalipunan). 2umapasck rt ang posibili aaril na Kaugnay ng ibang disiplina ne gay2 ng heograpiya, demograpiya, antropolohiya, arkeolohysa, linggwisti’, sikclohiya, agham pampuliika, ekcnomiks. sosyolohiya, at pilosopiva, Nyumnit hindi natatapos ang pagtatanong sa pagpili, pagtakda at p:guvak eg paksa. Fatw oy ang pagtatanong na nakaruon, sa pagsagot sa on na may’ kinalaman sa cting nakalipas. Dapat laging, makakacrabag ng 2ag ony karlaman ang mga pagsagot sa mgs. pagtatanong, Dita, nahalagang mv zkaroc n tavo ny paunang kaalamang patlabat kaugnay ng laninean ny peksa vpan¢ mabatid natin kung ano pa ang manar: nating maiambag. \gunit higit <4 laa, dapat laging makabulugan, makabuluhan, makatu uran para sa ga Tilioino ng ating panahon ang, ng pagbivigay pansin sa mga Dag- mga salzrnin ng ating pu pagtatanong. Sa Ichat ng ito, make kite eng ang pagkaxaroor ng yaunang balangkas bilang, ay na paruloy na mpbabago sa daloy ng buong kaparaanan sa kasaysayan, angangalap ng batis Sinusunden ang pagpili ng paksa ng panganga ap ng batis. Dito, mahalapang Kilelanin muna ang daliwang uri ng batis. May mga nakasulat na batis na ang bas, valad np kasulatan, libro, liam, in, talaarawan, at iba pa oa mahabanap's1 mga aklatan, sinupan, manarng prmarya o s:kond: pahayag 116bagong kasuysayan sa wit ag. f aware Talahanzyan IE Moaeli: ing Makapil.pincing Pananuliksik a Diwa ng Patikipagkayio7 Ibang Tao Hinci Itang Tao Pakikitungo Pakikipagpalagayang-loob Pakikisalamuha Pakikilahok kiki oagay Pakikisama Santiago at Enriquez, 1976 pribadong koleksjon n, witan, simbahan at tangeapang ulad ng artifak, hayto, at iba pa na miaaring ssulit ia bu pampamahalaan, At nvay 1 pasalitang panitikar a k makakalap sa lahat nz pook na maawiag may kaugnayan sa pi Sa pangangalap 1 batis, mahalaga ang kaalaman at kasanayan sa pangangzlap at pagg init ng pantulorys ne bibliograptya at pagkuha 3 tala." Sa pangangalap ng batis, nakasulat nest 0 dis makailang pagsisiy mismo na pinaglalag alan ng kadalasang bahagi at bstayar, ag kaal.marg bayan" hinggil sa naka skasulat, napakahaliga ang a, Wia ming tatalo pr ara’ mg: bas, Dito mckukuha ang mga batis na an, Sa pagsisiyasat sa laringa, pumap iso’ ang kebalagahan ng Pani nulang Modelo ag Maka-?ilipinong Pananal ksi’s st Agham Pankipunan na unang, tinaguyod ng mga t gapagsulong ng Siko ol iyang Pilipino. Sa modelong ito, batay sa iba’t ibarg anias ng pagtwturguhan at pagtutulungan ng ksik at kalaaos ang pangargalap ng bav's Nakapaloob ito sa diwa ag pakilopagkapwa :a ibang ‘ao at hut bang tas. Ang pangangalap ng batis, 4 kalooban ng kalahok.! ag mananaliksik kung yayon ay tnitingnang bu Pagsusuring Batis Matapos ang pangangalap ng batts Ienakaila batis, Demadaan ito sa dalawang dahagic hakbarg: Aritéang panlabas at Arisikang panloob, yan naman ang pags? ng VlPanuavewe Soci Scene 751 $5 nos. Tot jan-dee 16OR Ang kritikang panlaba: o kritika ng ketunayan at kapanaliganan ay may kinalaman sa pagkilala sung turay o di-turay ang batis. Dumadaan sa restitusyon o pagwawaste ng batis upang mailabk ito sa orihinal. Mahalaga rin ang pagtatakda ng kavaneliganan at saligaa batay sa pinanggalingan »g batis-—-panahon, lugar a: tao, bagc makanyak kung mawaring gamitin ang batis para sa pananaliksik. Keilangan ang lahat ng ito opang; maipakita na tunay at hindi huwad o peke ang bats. Samantalang ang kritikang panloob naman o kritica ng kapaniwalaan at katotohanan ay nagratakcla at nagsusuri a misrrong nilalaman ng tunay at mapapanaligang batis upang tangkaing tuklasin eng tiyak at tunay 1a kahulugan nito. Kailangaa ang pag-unawa sa mgs pskahulugan upang mapalitow ang katotohanang pangkasaysayin na mazarinys ikinukubli ng batis. Sa paghahanap ng tunay na kahulugan, pakhulvgan at katotohana, na bucd sg kritikang panlocb, sentral ang pagkagagap sa wika ng bats." PAGSASAKASAYSAYAN Hindi natatapos ang gawaing pangkasaysayan sa kaparaanan sa kasaysayan, sinusundan it> ag_pagsasakas bilang kasaysayan. Sa bagong kasaysayan, lad sa kaparaanan sa kasaysayan, malakas ang pagtataguyod ra ang buong proses.» ng pagsasakasays gawin sa diwa ng sama-sumang pagtatang ial ag kak ar o ang ganap na pag-aan/o yan ay an at kaalaman sa pag-aaral ng kasaysayen Binubuo ang pagsasakasaysayan ng dalawang bahagi: pag-vugnay at s¢gsasalaysay.”” Pag-ungnay Mahalaga ang pag-uugnay ng mga nakslap at nasoring nakasulat at cli- nakasulat na batis na manaz:ng gawin sa pamamagiten ng iba’t ibang lapit Ang pag-uugnay ay maxaring gawin sa pamaragitan ng iba’t ibang lapit interdisiplinaryo, krosdisiphnaryo/transci plinaryo at multidisiplinaryo/ pluridisipinaryo. Ang lapi: na interdisiplinaryo ay rumutusoy sa pagsasama- sama ng iba’t ibang dalubaasa, pantas at paham raula sa iba’t ibang disiplina at larangan ng kaalamaa upang mapag-ugnay-ugnay ang mga pagtingin at pagsusuri sa iisang paksa Ang lapit na kasa, pantas o paham upanz maging mabisa ang; pag- vugnay, Tbig sabihin nito, hindi lamang: sakaw ng niga disiplinang ginazamit ang nalalaman kundi ang Lawak at lalimi ng onga ite.” Maaati ang ano mang lapit, ang mak lags ay any mapag-ugnay-ugnay ang mga nakalap at nas‘uring batis tungo sa paghubso ng balangkas ng pagpapanaion. Dapat ‘andaan na kinakelanyar ang pagpili at pag-uuri ng mga batis na ipapaloob sa alangkas ng pag;papanzhon Sa lahat ng ito, kisakailangan ding; mapalitaw sa pagbabalangkas ng pagpapanahon ang empasis. Kinakailangang isaalang-alang ang pagpapalitaw ng nabuong pangkaahatang hulmshang pangkaisipan— ng nabuong pangkalahatang pormila at teorya ng pagbubuo ng kesaysayan na nararapat na pagtatanghal sa karwiran at nakaugray ia Kaalaman/karurungen kuha sa ibang disiplin: malinaw na sumasagot a mga tanong na “Ano ang ituturo?” at “Pano ito ituturo”” At sa pagkilos at pagiahok sw anumang “tna saysay” na gawain at kilos panlipunan, kailangang aalahanin na “walang hihigit pang uri ng pagsasalavsay at pagsasakasaysayan sa mismong paglikha ng kasavsayan.” Kaugnay rito, mabimit ikabit ang kasaysayar: sa mga gawain at pagkilos nango sa panlipunang pagbabago™ At ang lahar ng ito ay pawang rasasalaley sa pagtatakda ng 114bagong kasaysayan sa ¥ “Navarro kapangyatihang bay in kung ano ba ‘asaysavan-~-ano ba ang makaFulugan, makabuluhan at malia'ururan sa nakswaar para sa atiag panahon PAHIMAKAS Sa harap ng ating, saglilinaw sa vikaag Filip:no ng mga mahakalagang batavang dalumat i ang parnbungad +a bigong kasavsayan, hindi pa rin titiga ang pag-usig sa atin ap dalawang bareyang ketanengaa: “to ba’y may saysay?” at “Kung may saysay, may saysay pact kanino?” Marakil sa pagkagigap sa kalikasan ng kasavsayan, kaparaanan sa kasaysayan at pagsasa-kasaysay:.n, magiging madili ang pagsaget natin sa unang tanong. Nequnit higit na mahira sagucan ang isalawang tar.ong. May saysay para kanino? Sa sangkapilipinuhan? Sino ba ang sangkapi ipiminan? Tayo? Sinu-sin9 ba ang, bumubuo sa tayo? Bagaraat ang sang kxpilipinuhan a tumutakoy sa kabuuan ng mga Pilipino na nakangat sa meg cakaugnay na kalivanzan, ka-unasan, lipunan, tradisyon at wika 0 isang kabiha naa, makalagang ‘ingnan natin it sa ating panahon bilang kabihasnan na isang kabuuang-may-hidwaan.?> Sa ating pagtingn sa sangkapilip nuhar,, ma‘oktlala natin ang hidwaan, salungatan at tunggaliang nakapalocly sa myga ugnayan sa pagitan ng mga uri, lipi, relthiyon, kasarian at gulang S fagk lala sa mga ugnayang ito, mapapansing mad: kasarian at gulang samantalang naiising tabi sa gilid ang iba pang Pilipino sna nailalagay sa gima ang ilang uri, lipi, r2lihiyon, ‘Ang pagkilala sa papel na ginampanin ng iba't ibang uti, lipi, relihiyon, kasarian at gulang sa hegong, kasaysayan ay paunang pagtatangkang baklasin ang kaavusang gitna at gilid sapagkat tanet nygka ritong ilagay at ipook sa sentro ang lahat ng burnubuc sa sangkepulipizuran. Pagratanghal ito ng bagong kesaysayan na may sakikipagkapwe-~may paggelang sa kalikasan at katangian ng bawat Pilipine. Samantala, ang pagkilala naman 14; mya dag: 1ara. sa bagong kasaysayan sa etunayan at katotolanan ng pagkakaroor ng mga hidwaan, salungatan at tenggalian sa pagitan rg ibe’t ibang; uri, lipi, rebibiyon, kasarian at gulang ay pagtatangkang imu at s1 pengangallangang maging malaya at mapagpalaya sa kaayusan ng kabibisiian bilang kabt uang-nay-hidwaan tungo sa kabuuang- walang: lamat. Ang mga paglilalang ito sa ‘ girarypanang papel” at “hidwaang namamagitan,” na isinusulong at itirataguyod ny bagong kasaysayan, a7 hakbang,Pasprive Sociat SCIENCES REV. V3. 35, nos. 1-4 Jando 1B tungo sa pagtuklas ng mga kiganapan at pangyzyasiag makihulugan, makabuluhan at makatuturan para sa ibu't ibang uri, lip), rebhivon, kasarian at gulang Constantino, Pamela Constoatino, Consuelo T'sz at Zeus Salazar. Tingnan din ang na gaya ng Pamela Constansino at Monico .At-enze (mpa patnngot), Mia Piling Diskurso sa Wika ot Lipunan, Lansod Quezov University of the Pa lippines Press, 1996; Viegili» Almario, Tradinon at Wikeng Filipine, lunscc Quezon: 127. Sento ng Wikang Filipino, 1997; at Ricarde Nelasce at Departamento ag Linggwistiks (mga patnugot), Wika at Pagpapulavac Mga Pope! ng tha-Sny Konggress ng Linggwistiks 1a Pilipinas, isang publikasyon ny. The Arche, Pablikasyon Bang 14, Agosto 1998 May ilang pagkakaiba any mga akda sa dalumat ag wikaag Filipino subalit tunguhirg mutaguyod ang tung turay a1 wikang pambansa mge pirakabagong kalipunan ag akda hinggil se wik makakaugnay 2 Maaaring tingnen ang mga ade nina Zeus Salazar aiken niyang estudyante tungkcl sa kasaysayan, “pantayong pananaw” at wikerg, pambansa sa \toy Navarro, Mary Jane Rodriguez, Vicente Villin (mga patnugot) Pantay0ug Pananas: Ugat at Kabulubar: 116bagong kasaysayan sa wixang filipino Navarre Pambungad sa Pag-aaral ng Bagong Kasay-eyan, Lansod Mandaluyong: Pali bagang Kalawakan, 1997. Tingnan din ang /isus Saazar “Ang Paggamit ng Wikang Pambansa sa Departamento ng Kasaysayan) ns nas: Zeus Salazar (patnugot), Ang P/ Filipino sa Agham Fanlipunan at Pilosepiva, Maynila: Kalikasan Press, 1991, pahina 76-83 at Zeus Salazir, “Wika at Historiogvapiya: Ang Pag-aaral ng Kasaysayan ‘Tengo sa Pagbubuo ny Bansa,” na nasa Nolosco at Linggwistiks, 1998, pahina 201-214. Para naman sa pagsisinsin sa habi ng mga articalo at bro tungkol sa kasaysayan sa wikang pambans, tingnan ang, Nilo Oca-npe, “Makasaysayang Habi: Mga Sulabn Naka- Filipino sa Historyogeasi,” ikalzwang gantimpala G wad Colkantes sa Sanaysay, Komis ‘ag Wikang Filipino, 1695 at Nilo Ocampo, “Viatyag-sain sa Historyograpiya,” na nasa Dalgar, Tomo VI. bilan 3-4. 1996, puhina 85-95 isyon Hinango sa Zeus Salazar, “Ukol sa Wisa at Kulturang Pilipino,” na nasa fantino at Atienza, 1996, pahina 11-45 at Zeus Salazar, 1998, pahina 201 Para sa paunang pag-uugnay ng mike, tebrlugan at pakabulugang pang-kasaysayan, tingnan ang Atoy Navarro at Raymand Abejo, “Wika, Panitikan, Sining at Himagsican: Pagpopcok rg Kabulugan” na nasa Atoy Navarro at Raymund .\bejo (mga patnugot), Wika, Panititan, Sining at Hinragsikun. |unsod Quezon: IK AS, 1998, pahina 199-20: Para sa usapin ng vila at kapangyarihan. tingnon ang Jovy Peregrino, “Wika, Isang Penomenong Panlipunan,” na nasa Dilinan Renew, ‘Iomo 45, Bilang 4, 1997-lomo 46, Bilang 1, 1998, pahina 75-82, Tara naman sa asapin ng kasaysxyan at kapangyarihan, tingnan ang Francis Gealogo, “Ang mga Taong Labas, ang Kabayanihan at ang IJiskurso ng Kapangyarihan at Kasaysayan,” na nasa Diliman Reriew, ‘Vomo 38, Bilang 1, 1990, parins 23-31, aa ruling inilathala sa Lilia Quindoza-Santiago (patnugot), Mg Idea ut Eile: Konpastyong Pangkalehio sa W'ikang Filipino, Lunsod Quezon: University of the Pkilippines Press, 1995, pahina 123- 138. Kaholugan at paksh slagang dinalumot ng. my pananaw” sa UP. Departamento ng Kava tazapagtaguyod ng “pantayong, porgunguna ni Dr. Zeus Sal Tingnan ang Zeus Salazar, “Pook at Materye: Ang Kaalaman at Karunungang Pangkasaysayan,” sulat-kompyuter 21 panayam, Pulungang Claro M. Recto, Bulwagang Rizal, UI! Diiman, 29 Enero 1996, pahina 1 Una nang tinalakay ang falattasan sa Atcy Navarro, Nary Jane Rodrigue at Vicente Villan, “Introduksyor.” a nase Navareo, Rodriguez. Villan, 1997, pahina 1, Batay din ito sa Jose Villa-Panganiban, Diksyunsrys-Tevauro Pilipino-Ingles, |«unsod Quezon: Manlapaz Publishing; Company, 1973, pahins 944; Linangan ng mga Wika sa Pilipinas, Instructional Materials Corperation, , 1989, pahina 85C, 867 at sa fagtatanung-tanong kir a Prop. Ricardo Nolasco, Tagapangul ng UP Separtamente ng Linggwistiks at Dr. Zeus Salazar, 7Paivippnie Sociat Sciences Review Tal 55 nos TA jane OE " Seniling paglalagom at ray-unawa na hinorgo sa Myra allardo at Elsie Ratnos (1986), “Kasaysayan ng K asaysayan Bilang Disipiine sa Puipinas.” na nasa Navarro, Rodrigues, Vilan, 1997. pahraa 159-170, Jaune Vine acion (1590), “Ang Kasaysayan sa Kasalakuyang Heneresyon,” na rasa Neil Misti Sartillae at Mary Bernadette Code (oad patnugot), Kasaysaiar at Kamalayan: Mga Piling .kda Uke! sa Diskurong Pargkasoprpan, Lunsod |v: LIKAS, 1998, ps hina 1~ 5; 4° Navareo, Rodrig er Villan, “Inteoduksyon,” 159°, pahina 1-8 "Ang mga pananaw at talastisin sa kasaysayan ang pinakst sa Navateo, Rodriguer, Villan, 1997 Para sa pagtubsod ng kaysasan ng ha ayiayan,tingnan ang Diagrain | 1a hinango nj Navarro si Gallardo at Ramos, 986 at Vencracion, 1990, Para nanan $8 Pagbubuod ng panana yt talaitarom so baraytayan ng baraysayan, tingnan ang ‘Talahanayan ¥ na bahagyar ¢ hinango sa Omar Tonsar, 1965 "Para sa malawak na pagta akiy. ungnan ang Moy Navarre, “Sinaunang Kasaysay-n Guman sa Duyan ng Dal mat ng Bayan.” papel na nihand para sa mga lave ng Kasaysayan, UP. Diliman, 97-1998, 5 pahina **Tingnan din cag Napole oe Csimbre, "Ang inga lagaisin a ng Historiyograpiyang Pilipino, 1900-1950," na is: Forcinend Hanes (patnagot). Paghabalik sa Bayan: Mga riogapiy af Pagkartansan Pulpine, Maynila: Rex Book Store, hina 19-41; Jaime Vencracicn, “Ang I istoxtyogsapiy ang Pilipino sa Gitna 4g nga Pagbabagong Pantipu 1, 1953: 1986," 1a nasa |Janes, 1993, pahina 43-66 at Salazar, “Wika at Historiog ap:ya,” ‘$98, pahina 201-203, ® Tingnas din ang Jaime Ven scion, 430mg Duyeng Kaykrmangy,Jaunsod Qezon: Abia Publishing House, 1990, rncy binagong edisyon, 197, ahira 3, 18. Para naman sa kalba ngunit kaugnay na pag iniin sa “bagong histori opeapiy” tingnan ang Ferdinand Llanes, “Nagsasanib na mga cox: Mga Tungu'n sa Histriyegrapiyang Pilipino, 1987 1992.” na nasa Llanes, 1993, shina 71-92, Sasiling, paglalagom at p:g-unaws aa hinango sa Bonifacio Salamanca, “Arg Pangkasaysayang Pananaliksk: Ising Introduksy mn,” na nasa cus Salazar (patnugot), atougot), Sikolobryang Pipino Teorya, Metodo at Gam, Lansod Quezon’ Universiy of the Philippines Press, 1982, Pahina 155-160. Para si. pagbubuod ag medele ny, mak-Pilipinong pananaliksik sa agham panlipunan, tingrian ang ‘Islahanayers 1, na hinargo sa Santiago at Enriquez, 1976. "© ‘Tingnan ang Navarro :&.\bejo, “Wika, Positikan, Sining at Himagsikan: Pagpopook ng Kahulugan,” 1998, pihine 199-202, Sariling pagdadalumat ap hagcaraasesayen 1a iminuimungkaliing ipalt sa histrigrapiya, na bukod sa nakaugat s: historya ay nakalimita sa pagsusulat bilang gawaing Paugkasaysayan. > ‘Tingnan ang Atoy Navarty at Raymund «4 ¢jo, “Vambangad ng mga Patnugs nasa Navarro at Abejo, 1998, pahina 3-5 Bata/ ito sa calivianag ni Zeus Sal jba’t ibang lapit sa pag-u.gnay ng mga aghara panlipunan va buhapi ng “Pangkalalatang Panznaw se. Agham Paakpenaa,” penayam-papel na inihanca prara sa Workshop sa Fagoulat 1g Toksbuk, Innotech, UP. Diliman, 2 Oktubre 997. ‘Tangmin din ang Josefa sanicl, “Ang Pag-aaral ny Isang Arca: Isang Pagtatampok ng Muhi-Disiplinaryong Pamamaraan sa Pag-aaral ng mga Apham-Pacl:punan,” na nasa Salazar, 1974, pahina 388-403 at Ang Soryal Sayantist at ang Ninbidispphnaryong Fanaralksik, 1995 CSSP Conference Procedings, Lunsod Quezon: UP. CSSP, 1997. Para s. pazbt buod ng iba’t ibang lapit si pag- uugnay, tingnan ang Diogeam III, na hinargo s: Sclazar 1998, 2 Tingnan ang Virgilio Almario, Patnubgy 1 Masingp me Paginsulat ng Sanaysay, Tess, Disertaryon at Ibang Sulatin, Kalakhing Maynila: ‘National 3ock Store, Inc., 1981 © Tingnan ang Teresita Maced: 1g Fubpinas at Partide Srvalita ng Pilipinas sa Aw.t, 1520-1955, Lunsod Quezon: University of the Phili spines Press, 1990, pahina 3-15 Mea Ting mala se Ibabas Kcacaytayan ng Partido Kommmista © Para sa iba’t ibang pagpspaha kasaysayan, tingnan anys ens Ang Pi gtuturo ing IS General Eoiuation Jouraa’, Bilang, 19-20, 190-1971, pabi ra 34-50 na muling inilathala sa Navarco, Rodriguez, Villan, 1997, pahina 12 nig Kasaysayang Di-Gra:wade.” na nasa Salazar, 1974, pahina 377-387; Jaime Veneracion, “Pagtutur ng Kursong Karsysayan sa Universidad ng Pilipinas,” na aga sa mga k:bacaang mag-aaral sa pagtuturo ng. aan sa Pilipino,” {Oscar slfonso, “Ang Pagiuturo nasa J.lanes, 1993, pahina 67-76; Jaime Viewer at Pagruturo ng Kasaysayan.” na nasa Acoy Navarro at Ryan Palad (mga patnugot), Tayubas: Pagmumalat sa Vavcgayan, Himaginan a: Sentena:yo, Lunsod Quezon: LIKAS, 1998, pahina 7-15 at Aroy Navareo, ‘Kasaysayan sa kabataan, kabat kasaysayan,” na nasa kolum na Talastascn sa pahayagag Init, Tomo 1, Bilang 7, 20 Hulyo 1998, pahina 4 ‘Tingnan din ang pagtngin at pananaw ng ilang mag-aasal ng kasaysayan tungkol s1 pagtu-uro ng hasaysavan sa Noelle Rodriguez, Cecille ion, “Bagong Pananaw sa Pag-aaral 119Panirrive Sociat Sciences Review Vol. 39, nos. 1-4, jan-des 1998 Samonte ar Cecile $1 at Lapar, 1992, pahina 14.17. in np Pagtuturs ag Ki ssayan,” na nasa Abrera * Tingnan ang Jose Custod:o, Rosarita Khad ja Mamorno, Ariel Nepomuceno, Marcial Pimentel Je. a” Noct Roxas, “Disiplina ag Kasaysayan at Paslipt nang ‘agtabago,” na nasa Abrera at Lapar, 1602, pahina * Hinango sa dalumat oa kalinangen bilarg: “kabuvang- nay-hidwaan vs. kabunang- walang-lamat” ni Ramen Guillermo, %Aingoan ang kaugnay va papel na Francis Gzalogo, “Mga Ting mula sa Gilid Uri, Kasarian, Relihiy on at Krnisidad sa >aybabulangkas ng Makabayang Kasaysayang Pilipino,” na nasa Carmenc.ta Azuilar (jratnugot), Social Science and Malneulturalsm: Enbancirg Quality Education, La 504 Queaon: Association of Social ence Educators, Restarchers and Trainers (ASSERT), 1997, pahina 219-231 Para sa pagsusumikap at pegtaraguved ng, bagonz kasaysayan, tingnan ang Ocampo, :993; Ocampe, 1996, pahin: 85-95 at J.roy Navarro, Mary Jane Rodaguez, Vieente Villa, “Pantayong Pananaw K laga an st Tanguhin; Ang Kaso ng UP. Departamento ng Kesaysayan,” no asa Navarro, Rodriguez, Villan, 1997, Pebina 187.192. Magandang banggitin clin ang pags sumikap at pageataguyod (epang ma:pasok ang Faranasas, kasaysayan st Jutta a oyp aba't ibang grupong Pilipino” at matingnan ang “iba’t ibang aspe-o ag kibuuan” sa kasays Pamamagitan ng tannin ¢ pambansang kum persnsya at paglalathala ng mga :klat Pangkasaysayan ng Vs ysasvon ng mga Dalubhasa, may Hilig at Interes Kasaysayan (ADITK.\ rg Pilipinas, Ine.) May kavgnay na mga layunin at gawain din ang Kampanya para sa Kamalayan sa Kasa/savan (KAMALAYSAYAN) Nauna nang binigysn ng pakahulugan +a Atoy Navarro, “Ang Pag-aaral Himagsikan sa Ating Fanahon.” na nasa Navacso ét Palad, “998, pahina 208-209 ‘Tingnan dia ang kaugnay na pagpapakahuliyan sa cambayanan sa Veneracion, 1997, panina 206, 257. 120