[Bralić, Ž. (2006). O školama ranih hrišćana. Zbornik radova 2007.

Beograd: Univerzitet u Beogradu – Fakultet bezbednosti, 307–316.

Originalno objavljeno ćirilicom.]

[str. 307]

dr Željko Bralić, docent1

O školama ranih hrišćana

Sažetak
U tekstu se ukratko prikazuju neka glavna obeležja vaspitanja i obrazovanja ranih
hrišćana, a naročito katehumenske i katehetičke škole, koje nastaju u prvim vekovi-
ma hrišćanstva i koje su bile osnova na kojoj će se u evropskom srednjem veku iz-
graditi školski sistem pod dominantnim uticajem hrišćanske crkve.
Detaljnije je prikazan razvoj obrazovne delatnosti najznačajnije od svih, Alek-
sandrijske katehetičke škole, koju su tokom drugog i trećeg veka vodili značajni hri-
šćanski mislioci, filozofi i teolozi Pantenus, Klement Aleksandrijski i Origen.
Ključni pojmovi: katehumenske škole, katehetičke škole, rano hrišćanstvo,
vaspitanje, obrazovanje.

Željko Bralić, Ph.D., Assistant Professor

University of Belgrade, Faculty of Security Studies

On Early Christian Schools

Abstract
The paper presents some main features of early Christian upbringing and education,
especially catechumenical and catechetical school, which came into being in the
first centuries of Christianity, and were the basis on which the mediaeval educatio-
nal system in Europe was built, under the influence of Christian Church.
The development of educational activities of Alexandrian catechetical school,
the most important of all schools, lead by important Christian thinkers, philosop-
hers, and theologians, Pantenus, Clement of Alexandria, and Origen is presented in
more detail.
Key words: catechumenical school, catechetical school, early Christianity,
upbringing, education.

1 Univerzitet u Beogradu – Fakultet bezbednosti. 

 2
 

Postojao je dubok jaz između ove kulture i hrišćanstva.

On nije toliko prouzrokovan dugom simbiozom
koja je vezivala klasičnu književnost i klasičnu umetnost
za stari politeizam, koliko činjenicom da je
sveukupna težnja ove humanističke kulture išla ka tome
da se ona u odnosu na hrišćanstvo postavi kao suparnik,
jer je i sâma tvrdila da rešava problem ljudskog postojanja.
Anri Maru

Zar nešto zajedničko imaju

Atina i Jerusalim,
Akademija i Crkva?
Tertulijan

Uvod
Propast Zapadnog rimskog carstva (476. godine) obično se smatra počet-
kom ranog srednjeg veka i novog doba – epohe feudalizma. Novi period je
označio temeljan preokret u svim značajnim aspektima društvenog, eko-
nomskog, političkog, duhovnog i kulturnog, a svakako i vaspitnog i obra-
zovnog života. Često se, sa nešto jasnih argumenata ali i sa dosta predrasu-
da, period srednjeg veka (naročito ranog srednjeg veka) smatra i/ili naziva
mračnim dobom kulture i civilizacije; jer, mnogi autori su smatrali da se
prelazak iz zrele grčko-rimske civilizacije u feudalno evropsko doba može
posmatrati kao korak nazad u kulturnom i prosvetnom smislu. [308]
Razrađen sistem vaspitno-obrazovnih institucija koji je postojao u rim-
skoj državi zaista je relativno brzo razgrađen, a da na njegovo mesto nije od-
mah stupio nov i jednako dobro organizovan vaspitno-obrazovni sistem. Re-
lativno dobro je poznato da se pod dominantnim uticajem crkve u srednjem
veku održava školstvo zasnovano na tri vrste škola – manastirskoj, katedral-
noj i parohijskoj školi. No, da bismo utvrdili put nastanka i razvoja ovih i
ovakvih škola, i da bismo potvrdili zašto su one imale upravo taj poznati ob-
lik i sadržaj, morali smo se okrenuti nekoliko vekova unazad, do prvih veko-
va naše ere.
Kako smo potvrdili podrobnijim istraživanjem, neke školske institu-
cije preživele su propast Rima i najezde (tačnije: velike migracije) tzv. var-
vara. Na toj osnovi gradiće se nova celina, i ta osnova sačuvaće mnoge kul-
turne vrednosti ranog hrišćanskog sveta ali, sasvim nenamerno, očuvaće
nam i dragoceni deo kulturnog nasleđa paganske antike. Prosveta ranog
hrišćanstva jeste nastajala tokom dugih i burnih vekova, i to na izmenje-
nim osnovama, sa drugačijim sadržajem i ciljevima, delimično u sukobu ali
 3
 
barem donekle i u prožimanju sa kulturom i prosvetom nasleđenom iz
grčko-rimskog sveta.
»Tokom celokupnog antičkog doba hrišćani nisu nikada, osim u ma-
lobrojnim posebnim slučajevima, osnivali sopstvene posebne škole.
Oni su jednostavno dodavali sopstvenu, specifično religijsku vrstu
obuke – koja, kao što smo videli, potiče iz porodice i iz Crkve, klasič-
nom poučavanju koje su primali zajedno sa svojim nehrišćanskim su-
građanima u postojećim školama.«2
U ovom kratkom tekstu ukazaćemo na neke od najznačajnijih obelež-
ja ranohrišćanske prosvete, dakle perioda koji će dati začetke onoga što će
tek u srednjem veku biti relativno zaokruženo u vaspitno-obrazovni sistem
pod dominantnim uticajem hrišćanske crkve. Posebno ćemo prikazati naj-
važnije školske ustanove koje nastaju u prvim vekovima hrišćanstva, koje
će poslužiti kao modeli za neke srednjevekovne, pa i kasnije tipove škola.
Središnje pitanje u istraživanju ranohrišćanske kulture i prosvete je
svakako pitanje položaja i uticaja hrišćanstva u dodiru sa tadašnjim dru-
štvenim i kulturnim okruženjem, jer se radi o periodu u kojem je hrišćan-
stvo kao nova i mlada religija, bilo izloženo velikim pritiscima i opasnosti-
ma. Uprkos tome, hrišćanstvo je i u najtežem periodu, u sukobu sa druga-
čijim, pa i neprijateljskim pogledima na svet, preduzimalo jedan dalekose-
žni, viševekovni pokušaj oblikovanja nove evropske civilizacije kao domi-
nantno hrišćanske. Ako evropski srednji vek označimo kao pokazatelj rela-
tivne uspešnosti pomenutog pokušaja, a da bismo razumeli kako su obliko-
vane nove osnove evropske prosvete i donekle novog tipa kulture, moramo
se okrenuti počecima. Zato smo u periodu ranog hrišćanstva i rane crkve
tražili začetke pojava i ustanova koje se smatraju karakterističnim za sred-
nji vek, pa i kasnije periode evropske istorije. [309]

Katehumenske škole
Pre svega, treba napomenuti da su i u periodu surovih progona hrišćana i
hrišćanstva postojale neke vaspitno-obrazovne ustanove ili škole namenje-
ne retkim hrišćanskim vernicima ili kandidatima za vernike.
Mada se može pretpostaviti da su rani hrišćani često, i većinom, poti-
cali iz nižih društvenih slojeva, te da su bili slabije obrazovani i/ili (veoma
često) nepismeni3, oni su bili izrazito posvećeni moralnim aspektima sopstve-
ne religije, i u okviru ranih hrišćanskih (ranih crkvenih) zajednica dobijali su
vaspitno-moralne pouke zbog kojih se može uslovno zaključivati da je rano
hrišćanstvo moralo biti (ili barem podrazumevati) svojevrsno vaspitanje.
U vreme ranoga hrišćanstva, koje podrazumeva da su hrišćani već
zbog samog svog verovanja mogli biti surovo progonjeni, mučeni i ubijani,
kada je, dakle, prihvatanje hrišćanske vere značilo prihvatanje velike opa-

2 Marrou (1964), p. 423–424.  

3 Jer pogledajte znanje svoje, braćo, da nema ni mnogo premudrijeh po tijelu, ni mnogo
silnijeh ni mnogo plemenitijeh; Nego što je ludo pred svijetom ono izabra Bog da posrami
premudre; i ono što je slabo pred svijetom ono izabra Bog da posrami jako...
(Korinćanima I, 1, 26–27).  
 4
 
snosti po sopstveni život, hrišćani su i zbog toga osećali sopstvenu moralnu
superiornost u odnosu na rimski svet, rimsko carstvo i mnogobožačku civi-
lizaciju u kojoj su živeli. Hrišćani su zato u prvim vekovima naše ere bili iz-
vornije posvećeni hrišćanskim učenjima no što je to bio slučaj kasnije, kada
je ceo rimski svet postao hrišćanski. U tom smislu rano hrišćanstvo jeste bilo
školovanje.4 No, iako je, dakle, pripadnost hrišćanskoj crkvi imala efekat
neke vrste školovanja, ipak hrišćani nisu imali sopstvenih, pravih škola.5
Ali, potreba za specifičnim školama nametnula se veoma snažno. Bilo
je neophodno da se utvrdi i organizuje priprema, upućivanje, poučavanje
potencijalnih ili budućih članova crkvene zajednice. Tu potrebu su prven-
stveno zadovoljavale tzv. katehumenske škole, a naziv katehumen označava
(najčešće odraslog) čoveka koji je iskazao želju da postane hrišćanin, i koji
se priprema da postane punopravni, kršteni pripadnik crkve. Svaki ovakav
kandidat ili iskušenik morao je proći utvrđeni put upoznavanja hrišćanskih
doktrina, pravila, obreda i svetih tajni, ali morao je takođe dokazati i pose-
dovanje moralnih kvaliteta pravog hrišćanina. Tek se nakon dužeg perioda
ovakvog upućivanja ili poučavanja katehumen smatrao dostojnim prijema
u okrilje krišćanske crkve, prijema koji se uvek i svuda obeležavao obre-
dom krštenja.
Značajno je napomenuti da su ovakve škole ranih hrišćana bile prven-
stveno namenjene odraslima, jer se običaj krštavanja dece u ranom detinj-
stvu mogao uspostaviti i utvrditi tek u kasnijim vekovima, kada hrišćanstvo
ostvaruje dominaciju u kasnom rimskom carstvu i u srednjevekovnim drža-
vama Evrope. Sve do tada, većina hrišćana bili su obraćenici, ili konvertiti,
koji su rođeni i vaspitavani kao pagani ali kasnije krštavani po sopstvenoj
odluci, želji i zahtevu, [310] u odraslom i zrelom dobu. Takav je bio slučaj i sa
mnogim značajnim ličnostima i svecima rane hrišćanske crkve.6
Jedan od praktičnih razloga za postojanje katehumenskog poučavanja
i odgovarajućih škola jeste i taj što su rane hrišćanske zajednice živele u veli-
koj i svakodnevnoj opasnosti od progona, te su zato mnoge od njih delovale
u tajnosti, i morale su se obezbediti od potencijalnih lažnih hrišćana, izdajni-
ka, uhoda i provokatora. Uglavnom se i smatra da su u najvećem broju kate-
humenske škole nastajale sredinom drugog veka naše ere, u periodu koji je
upravo i zahtevao da hrišćani preduzimaju mere samozaštite ovakve vrste.
Osnovna obeležja katehumenske obuke su umna i moralna pouka.
Hrišćanin je, kako se tada smatralo, morao biti dovoljno upućen u doktri-
nu ili dovoljno obrazovan da bi mogao da se odupre učenjima mnogobo-
žačkih filozofa i filozofija; sa druge strane, hrišćanstvo je uvek (a u prvim
vekovima naročito) zahtevalo i vladanje u skladu sa hrišćenskim učenjem,
što znači da za hrišćanina nije dovoljno intelektualno poznavanje crkvenog
učenja, jer prava vera traži celoga čoveka, a ne samo njegov intelekt.

4 Monroe (1905), p. 232. 

5 Thus, while the very unpopularity of their religion and the segregation of their Church
membership gave the Christian life all the effect of a species of a schooling, the early
Christians had no regular schools of their own. (Graves, 1954, p. 63, podvukao Ž. B.) 
6 Sveti Jovan (Zlatousti) kršten je oko tridesete godine, Svetog Augustina je majka upisala
u katehumensku školu, itd. 
 5
 
Možda se i zbog toga svojevremeno Tertulijan (Quintus Septimius
Florens Tertullianus, ?155–?220) protivi praksi koja je u nekim od ranih za-
jednica postojala – praksi da se ne razlikuju katehumeni od (pravih) vernika,
da svi bez razlike slušaju iste pouke i govore iste molitve, da se otkrivaju
tajne i jednima i drugima podjednako, te da se neki primaju u zajednicu
pre no što su prošli poučavanje. Ovaj značajni mislilac je i sam karakteristi-
čan primer sukoba i prožimanja starih i novih ideja i verovanja, jer se i on
sâm, mada rođen u Kartagini, preobratio u hrišćanstvo u Rimu 195. godine
(imao je tada oko 40 godina), te je postao žestok borac protiv jeresi i pa-
ganstva, pa i protiv celokupne antičke filozofije, jer je smatrao da po-
red/posle hrišćanstva svaka filozofija postaje suvišna.
Da bi se obezbedilo očuvanje i napredovanje hrišćanstva i crkve (i da
bi se izbegle nepoželjne pojave o kakvima govore Tertulijan i drugi rani cr-
kveni oci – teolozi), odgovarajući sistem poučavanja, katehumenat i katehu-
menske škole, morala je, dakle, obezbediti i organizovati sama crkva. Mada
podrobni i detaljni podaci o katehumenskoj obuci nisu dostupni, znamo da
se ovaj sistem postepeno usavršavao te da je, po nekim pouzdanim izvori-
ma, svoj vrhunac dostigao u drugoj polovini drugog veka7. Sadržaj katehu-
menske obuke bio je, da tako kažemo, pretežno katehetički, intelektualni i
moralni, a obuka je imala i muzički aspekt – pevanje psalama i drugih cr-
kvenih pesama (to se može smatrati još jednom paralelom koja vezuje hri-
šćansko vaspitanje sa starogrčkim vaspitnim idealom).
Obuka je obuhvatala period od čak tri godine, sa pažljivo razrađe-
nim stupnjevima nastave. U početku je poučavanje trajalo kraće, ali se
vremenom, kako se sistem obuke usavršavao, ova priprema sve više pro-
dužavala, kao i probni, iskušenički period. Nastavu su u samom početku
delovanja katehumenskih škola držali posebno odabrani učitelji (didaska-
los, didaskali), ali su još u relativno ranom periodu ovu dužnost preuzeli
sami sveštenici. [311]
Još jednom moramo napomenuti da je religijsko poučavanje u ranoj
hrišćanskoj crkvi bilo pretežno andragoški proces – bilo je uglavnom vaspi-
tanje i obrazovanje odraslih ljudi; osim pomenutog, o tome svedoči i tada
podrazumevano shvatanje da se verska obuka, naravno, nije okončavala ni
samim krštenjem; u izvesnom smislu, ona se nastavljala tokom celog života,
neprestano se produbljujući8. Dakle, kao i sama vera, za rane hrišćane je i
samo versko učenje i poučavanje doživotni, ili celoživotni proces.
Škole ranog hrišćanstva bile su odgovor na veliko iskušenje kojem su
bili izloženi pripadnici nove, mlade i još uvek ne masovne religije – hrišća-
ni su živeli u paganskom, često i grubo neprijateljskom okruženju, u kojem
je njihova vera bila nezaštićena, pa eventualno i svakodnevno u javnom ži-
votu (od ulice do gladijatorske arene) ugrožena idejama, zahtevima i običa-
jima koje su morali smatrati uvredljivim, ponižavajućim i/ili barem suprot-
stavljenim hrišćanskim idejama i vrednostima. I zato je literatura prvih
hrišćana, kao i njihove škole, pretežno apologetska; i rani pisci i prve škole

7 Po Anriju Maruu (Marrou, 1964, p. 420), katehumenski sistem je dostigao svoj

konačni oblik u Rimu oko 180. godine. 
8 Marrou, op. cit., p. 421. 
 6
 
posvećeni su apologiji, tj. prvenstveno odbrani (samoodbrani) hrišćanstva i
hrišćana od paganskog okruženja i ideja.
Primeri ovakve odbrane su brojni i karakteristični; Tacijan9 (Tatian),
rođen oko 110. godine, visoko filozofski obrazovani Grk drugog veka, prou-
čavao je različita filozofska učenja i mnogo je putovao (boravio je i u Rimu)
a odlučio se da postane hrišćanin oko 150. godine. Nakon toga je vodio že-
stoku borbu protiv paganske, naročito grčke kulture i filozofije, odbacujući
ujedno sa filozofskim idejama i celokupno nasleđe antičke kulture, filozofi-
ju i književnost, umetnost i pravo, uključujući čak i gimnastiku, nauku i
medicinu. Tacijan je (nije ni to bio redak slučaj kod ranih apologeta) kasni-
je i sâm odstupio od pravovernog hrišćanskog učenja, te je postao jeretik i
član jedne od gnostičkih sekti.
Tertulijan je takođe značajan kao apologetski mislilac, koji je pagan-
sku grčku filozofiju napadao žešće i od samog Tacijana, jer ju je smatrao
praizvorom iz kojeg će proisteći sve kasnije hrišćanske jeresi. Ali, problem
nužnog dostizanja višeg nivoa kulture i obrazovanja za rane hrišćane bio je
nerešiv bez dodira sa klasičnom kulturom Grčke i Rima, još uvek jedinom
koja je mogla pružiti liberalnu, književnu, filozofsku, naučnu obrazovanost
višeg nivoa; problem je bio utoliko veći jer je bilo jasno da je za pravog hri-
šćanina nužno valjano razumevanje svetih tajni i hrišćanskih simbola, ritu-
ala i misterija, kao i pravilno tumačenje Jevanđelja kao suštinski nove po-
jave u dotadašnjoj istoriji. Bez ovakvog razumevanja višeg nivoa, uz odgova-
rajući nivo intelektualne i kulturne obrazovanosti, hrišćanstvo se moglo sve-
sti na puko upražnjavanje obreda i poštovanje površno shvaćenih pravila,
zahteva i zabrana. Zato je čak i Tertulijan, mada nerado i ne sasvim ekspli-
citno10, [312] uviđao da je postojeća (dakle paganska) kultura još uvek nužno
sredstvo čak i za obrazovanje hrišćana.
Katehumenske škole su karakteristične za vekove progona hrišćana
od strane carske rimske vlasti, i one su bile najbrojnije i najznačajnije u
trećem i četvrtom veku, a nakon što se hrišćanstvo pretvara u dominantnu,
pa čak i državnu religiju, ove škole postepeno gube na značaju i lagano za-
miru, ili se (češće) preoblikuju u druge vrste škola. U hrišćanskom svetu
moralno-verska pouka preovladava od ranog detinjstva, kada se uglavnom
obavlja i obred krštenja, te nove ustanove i škole preuzimaju sve značajniju
ulogu u srednjevekovnim državama Evrope.
Katehumenska praksa ostala je sporadično (uglavnom u rudimentar-
nom vidu) prisutna u srednjem veku kod pokrštavanja varvarskih plemena,
kao i u liturgijskoj praksi, naročito u okviru obreda krštenja.

9 Tatian (II vek naše ere), rođen u Asiriji; u delu Obraćanje Grcima (Oratio ad Grecos) do
kazuje superiornost hrišćanskog učenja u odnosu na grčku filozofiju. 
10 Mada je teška srca dozvoljavao da hrišćanska deca pohađaju javne škole (jer nije bilo
drugog izbora), Tertulijan je hrišćanima zabranjivao da u njima poučavaju (da budu
učitelji) jer se time implicitno prihvata paganska kultura. U drugim vremenima, takve
zabrane su dolazile sa suprotne strane, od same carske vlasti (npr. u IV veku edikt cara
Julijana [kojeg će hrišćani kasnije nazvati Apostata] zabranjuje hrišćanima da budu uči-
telji u javnim školama); ovog puta zabrani se žestoko protivila sama hrišćanska crkva.
 7
 
Katehetičke škole
S obzirom na sadržaje poučavanja, mnogi autori nisu pravili terminološku
razliku između katehumenskih i katehetičkih škola ranoga hrišćanstva, ali
ipak smatramo da nije opravdano (često prisutno) nazivanje (svih) katehu-
menskih škola katehetičkim.
Koliko god da su, kako se pretpostavlja, katehumenske škole prete-
žno bile namenjene osnovnom, elementarnijem upućivanju (budućih) hri-
šćana, te se smatraju školama relativno nižeg, elementarnijeg nivoa, kate-
hetičke škole su pretežno bile školske ustanove višeg nivoa i specifičnog sa-
držaja, pa je opravdano da ih smatramo višim ili visokim školama, tj. svoje-
vrsnim katehetičkim ili teološko-filozofskim akademijama. I mada su nasta-
le, između ostalog, kao protivteža starim i/ili tada aktuelnim filozofskim
školama, ne može se prevideti da su katehetičke škole nastale uglavnom po
ugledu na »paganske« visoke filozofske i naučne škole. Moguće je da su ka-
tehetičke škole osnivane već krajem prvog veka.
» … Izgleda da su se (u Aleksandriji) već pre kraja prvog veka grupe
hrišćanskih učenika po paganskom običaju okupljale oko učitelja da bi
se prosvećivali. U nekim slučajevima grupe su se jednostavno sastojale
od osoba koje su tražile religijsku nastavu u novoj veri, i u tom smislu
bile su to, u suštini, katehetičke škole. Bez sumnje je da su se grupe in-
telektualnije nastrojenih učenika vezivale za učitelje, tražeći ne samo
osnovnu religijsku nastavu, već i dublje poimanje vere.«11
Verovatno se prva regularna hrišćanska katehetička škola osniva u
Aleksandriji već u prvoj polovini drugog veka, oko 125. godine, i osnovao ju
je po nekim izvorima12 Bazilid, koji je u toj školi poučavao filozofske osnove
hrišćanske religije; Bazilidov sledbenik i učenik Valentin (Valentinus) na-
vodno je kasnije sličnu školu osnovao i u samom Rimu.
Mnogo više pouzdanih podataka postoji o drugoj aleksandrijskoj kate-
hetičkoj školi, koja je osnovana oko 179. godine, i zna se da su ovu školu vo-
dili i neki od tzv. ranih crkvenih otaca, filozofa i teologa. Prvi upravitelj ove
slavne škole za [313] kojeg se relativno pouzdano zna bio je Pantenus (Pan-
tænus), stoički filozof koji se preobratio u hrišćanstvo. Pošto se u hrišćanskoj
nastavi služio učenjem grčkog filozofa i rečitošću besednika, preko njega i nje-
govih naslednika i filozofija i retorika – u stvari, celokupna grčka učenost –
stavljena je u službu Crkve.13 Aleksandrijska škola je bila poznata po poku-
šaju približavanja, eventualno i pomirenja grčke filozofije i hrišćanstva, i to
specifičnim simboličkim, alegorijskim tumačenjem Biblije.
Nakon Pantenusa aleksandrijsku školu je vodio Klement (Aleksandrij-
ski, Titus Flavius Clemens, ?153–?215). Klement je rođeni Atinjanin, stekao je
visoku filozofsku učenost, ali je hrišćansko obrazovanje stekao kao Pante-
nusov učenik u aleksandrijskoj školi, gde je verovatno oko 190. godine od
svog učitelja i preuzeo rukovođenje katehetičkom školom. Napomenućemo
da je Klement, između ostalog, autor obimne rasprave koju je nazvao Pai-

11 Bowen (1972), p. 240, podvukao Ž. B. 

12 Good (1960), p. 63. 
13 Monroe (1905), p. 233. 
 8
 
dagogos, u skladu sa tada još uvek važećim (tradicionalno i klasično grč-
kim) značenjem pojma pedagog – to je čovek koji dečaka svuda prati i uvek
ga čuva, družbenik, telohranitelj i pratilac do škole i natrag (Klement ga
poistovećuje sa Hristom kao uzorom i učiteljem humanosti, za razliku od
didaskalosa koji je učitelj intelekta).
»Problem, kako ga je video Klement, jeste bio u tome kako pomiriti
klasičnu tradiciju sa hrišćanstvom, i kako u utvrđenom procesu obra-
zovanja, enkyklios paideia, pronaći sredstvo za dalji razvoj hrišćan-
skog puta.«14
Nakon Klementa vođenje škole je preuzeo učeni Origen (?185–254),
aleksandrijski Grk, filozof i pisac koji je, za razliku od nepomirljivog Tertu-
lijana, pokušavao da nadvlada sukob antičke filozofije i hrišćanstva tvrd-
njom da je filozofija otvorila put hrišćanstvu koje je time postalo i vrhunac
razvoja filozofije i filozofske misli uopšte. Ipak, i on je osećao da je njegova
delatnost klasičnog učitelja gramatike – gramatiste (u sopstvenoj gramatič-
koj školi u Aleksandriji) nesaglasna sa zvanjem katehete (učitelja katehizi-
sa), zvanjem koje mu je dodelio aleksandrijski biskup Demetrije (Origen
tada ima tek osamnaest godina). I sam Origen je zbog svojih učenja (kao
mogući jeretik) uklonjen sa mesta upravitelja aleksandrijske škole, ali je
nakon toga u Cezareji (231) osnovao novu, veoma uspešnu školu slične vr-
ste. Tamo je takođe, koliko znamo, poučavao filozofiju, retoriku, logiku,
astronomiju, književnost, istoriju, nauku.
Aleksandrijska katehetička škola nije imala sopstvenu, posebnu škol-
sku zgradu, i učenici su se okupljali u kući učitelja, tj. upravitelja škole. Ko-
liko nam je danas poznato, pored ostalih nastavnih sadržaja (gde je u pr-
vom planu svakako bilo podrobno izučavanje i tumačenje Biblije) bilo je
dozvoljeno i izučavanje svih tipova grčke filozofije osim epikurejstva, kao i či-
tavog niza nauka, klasične grčke književnosti, gramatike, retorike, i drugih
viših predmeta paganskih škola, ali sa drugačije tačke gledišta15.
Katehetičke škole su postojale i u još nekim gradovima i delovima
rimskog carstva, u Edesi, Siriji i drugde; početkom trećeg veka osnovana je
škola u Antiohiji koja je, za razliku od aleksandrijske škole (alegorijskog
tumačenja), [314] razvijala doslovno tumačenje Biblije (uporedo sa naglaša-
vanjem Hristove humanitas, ljudske prirode; aleksandrijska škola više insi-
stira na božanskom aspektu Hristove pojave i objave). I sam Jovan Zlatou-
sti rođen je u Antiohiji i vezuje se za antiohijsku katehetičku školu.
Smatra se da je rimsku katehetičku školu početkom trećeg veka
osnovao rimski biskup Kalist (Callistus ili Calixtus I, ?160–?22316); rimska
škola je postala jedna od najznačajnijih katehetičkih škola, i u narednim
vekovima bila je povremeno i pod patronatom nekih od rimskih hrišćan-

14 Bowen (1972), p. 243. 

15 Graves (1954), p. 65. 
16 Ma koliko nam nedostajali sasvim nesumnjivo potvrđeni i detaljni podaci o Kalistu,
dovoljno pouzdano znamo da je bio rođen kao rob, da je postao rimski biskup i papa
(Kalist Prvi), da je (izgleda prvi od svih) imao protivničkog antipapu, da je optuživan
za jeres i da je umro kao mučenik. Biografija i ne naročito neobična za dramatično doba
o kojem je reč. 
 9
 
skih careva, imala je veliku i dragocenu biblioteku, sa nizom značajnih bi-
bliotekara na čelu.
U kasnijem razvoju jasno je da su katehetičke škole opisanog tipa bi-
le osnova na kojoj su se javile i razvile katedralne škole, koje će biti među
najznačajnijim obrazovnim ustanovana srednjega veka. Naime, postepeno
su se katehetičke škole vezivale za sedišta crkvene vlasti, tj. za episkopate i
episkope (biskupije i biskupe), i sve više su bile okrenute obrazovanju sve-
štenika (što je takođe bio jedan od zadataka katehetičkih škola). Ukazala se
potreba da se dečaci unapred predodređeni za sveštenike (pueri oblati) već
u ranom uzrastu posvećuju vaspitanju, obrazovanju i pripremanju za sve-
šteničke dužnosti, a celokupna priprema novog sveštenstva poverena je
episkopima, tj. biskupima. Iz katehetičkih škola, dakle, proistekle su epi-
skopalne, biskupske ili katedralne škole, značajna središta hrišćanske učeno-
sti i obrazovanja u vremenima kada hrišćanstvo postaje dominantna religi-
ja Evrope. Na Zapadu Evrope preovladao je naziv katedralne škole, jer su se
nalazile uz katedrale ili u njima, a na hrišćanskom Istoku češće su nazivane
episkopalnim školama.
Nakon prvih vekova razvoja hrišćanstva i hrišćanskog vaspitanja i
školstva, i nakon nastupanja monasticizma kao veoma značajnog pokreta u
okviru hrišćanske crkve, pokreta koji je imao velikog udela i uticaja na raz-
voj kulture i prosvete tokom vekova, Evropa je nakon najezde (takozvanih)
varvara, i nakon propasti Zapadnog rimskog carstva ušla u rani srednji
vek oslanjajući se samo na dva tipa škola – katedralnu i manastirsku školu,
i sa rudimentarnim začecima elementarne parohijske škole.

]
Koliko god da je, dakle, hrišćanstvo preživelo prve vekove u žestokom su-
kobu sa prethodnom paganskom kulturom, najsnažnije i najcelovitije zao-
kruženom i izraženom starogrčkim jezikom, idejama, idealima i sadržaji-
ma (od filozofije do retorike, od medicine do nauke, od pozorišta do umet-
nosti i književnosti, od istoriografije i prava do politike), toliko je ono ipak
bilo prinuđeno da se upravo na tu tradiciju, kulturu i obrazovanost osloni,
sve dok nije dovoljno ojačalo da je moglo sebi dopustiti da gradi sopstvene
oslonce. Pa ni tada se ovo monumentalno nasleđe nije dalo u potpunosti
odbaciti, niti negirati, što će nam kasnije potvrđivati i monasticizam, i sko-
lasticizam, i rađanje prvih univerziteta, [315] pa, uostalom (možda i najube-
dljivije), i renesansa, pa i mnogo toga drugog, sve do naših dana.
Ma šta hteli da nam u svoje vreme poruče rani hrišćanski (ne slučaj-
no i sami poznati kao grčki) oci, ipak se na putu ka Jerusalimu moralo
proputovati kroz Atinu, a ni sama Crkva nije mogla preživeti niti zaživeti
bez Akademije.
 10
 
Literatura (izbor)

Barklay, William (1961), Educational Ideals in the Ancient World; London, Collins.
Bowen, James (1972), A History of Western Education, Volume One, The Ancient World:
Orient and Mediterranean 2000 B. C. – A. D. 1054; London, Methuen & Co Ltd.
Boyd, William (1947), The History of Western Education; London, Adam & Charles Black,
fourth edition.
Browning, Oscar (1908), An Introduction to the History of Educational Theories; London,
Kegan Paul, Trench, Trübner & Co. Ltd.
Butts, R. Freeman (), The Education of the West – A Formative Chapter in the History
of the Civilization; New York (etc.), The McGraw-Hill Book Company.
Caird, Edward (1904), The Evolution of the Theology in the Greek Philosophers,
vol. I; Glasgow, James MacLehose and Sons, Publishers to the University.
Clough, G. Benson (1904), A Short History of Education; 2nd ed., London;
http://www.socsci.kun.nl/ped/whp/histeduc/clough/gben013.html
Clarke, M. L. (1971), Higher Education in the Ancient World; London, Routledge &
Kegan Paul.
Cubberley, Ellwood P. (1920), The History of Education, Educational Practice and Progress
Considered as a Phase of the Development and Spread of Western Civilization;
The Project Gutenberg EBook #7521; http://thalasson.com/gtn...
Good, H. G. (1965), A History of Western Education; New York, The Macmillan Company,
second edition (first 1947), sixth printing (first 1960).
Graves, Frank Pierrepont (1954), A Student's History of Education / Our Education Today
in the Light of Its Development; New York, The MacMillan Company (Revised Edition,
Eleventh Printing).
Holms, Džordž /ur./(1998), Oksfordska istorija srednjovekovne Evrope; Beograd, Clio.
Laurie, S. S. (1907), Historical Survey of Pre-christian Education; London – Bombay –
Calcutta, Longmans, Green, and Co., fourth impression – first published 1900.
(republished 1970., Scholarly Press, St. Clair Shores, Michigan).
Linč, Džozef (1999), Istorija srednjovekovne crkve; Beograd, Clio.
Marrou, H. I. (1964), A History of Education in Antiquity; New York, The New American
Library (A Mentor Book).
Melvin, A. Gordon (1946), Education, A History; New York, The John Day Company.
Monroe, Paul (1905), A Text-Book in the History of education; New York,
The MacMillan Company.
Morgan, Teresa (1998), Literate Education in the Helenistic and Roman Worlds; Cambridge,
Cambridge University Press.
Peinter, Sidni (1997), Istorija srednjeg veka (284–1500); Beograd/Banjaluka, Clio/Glas srpski.
Rostovcev, Mihail (1990), Istorija staroga sveta, Grčka, Rim; Novi Sad, Matica Srpska.
Struve, V. V. / Kalistov, D. P. (2000), Stara Grčka; Beograd, Book/Marso.
Thrupp, Sylvia L. /ed./(1967), Early Medieval Society; New York, Appleton – Century –
Crofts, Educational Division, Meredith Corporation.
Woody, Thomas (1970), Life and Education in Early Societies; New York, Hafner Publishing
Company (Facsimile of the 1949 edition).
Zaninović, dr Mate (1988), Opća povijest pedagogije; Zagreb, Školska knjiga.
Žlebnik, dr Leon (1983), Opšta istorija školstva i pedagoških ideja; Beograd/Gornji
Milanovac, Prosvetni pregled/Dečje novine.