ATB: Naziv predmeta:

POSTUPCI ZAVARIVANJA I Broj dok. 1.17.

OPREMA
Autor: Revizija: 1
Mirjana Smiljanić, dipl. ing. LEMLJENJE
Septembar, 2010.

PROGRAM

Osnove (mehanizmi veza, površinski napon, kvašenje, kapilarnost); Postupci i oprema; Potrošni
materijali; Tvrdo lemljenje: Tvrdo lemljivi materijali, tvrdo lemljenje u vakuumu, tvrdo lemljenje u
kontrolisanoj atmosferi, zavarivačko lemljenje, potrošni materijali i topitelji; Meko lemljenje: tehnike
mekog lemljenja, (uranjanjem), isparljiva faza, primene i tipični problemi, specijalne tehnike,
prednosti i mane; Kontrola kvaliteta zalemljenih delova; Zaštita i sigurnost pri radu.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 1 od 26

1. UVOD
Lemljenje je nastariji način termičkog spajanja materijala. Bronza i bakar su spajani lemljenjem
2500 godina pre nove ere. Značajna primena u industrijskoj proizvodnji datira od polovine
dvadesetog veka, a puna afirmacija je dostignuta sa opštim industrijskim napretkom, posebno
napretkom elektronike. Tako je lemljenje primenjeno u kosmičkoj i avionskoj tehnici, tehnici
precizne mehanike, elektronike, proizvodnji rashladih uređaja i klimatizacije, u industriji široke
potrošnje i izradi nakita. Zbog ekonomičnosti i pogodnosti za automatizaciju i mehanizaciju,
značajno je primenjeno u visokoserijskoj proizvodnji.
Uopšteno uzevši, prednosti lemljenja kao tehnološkog postupka su:
- mala potrošnja toplotne energije;
- velika radna brzina, odnosno visoka ekonomičnost i produktivnost proizvodnje;
- mogućnost automatizacije i mehanizacije;
- mogućnost spajanja velikog broja metala i njihovih legura, u različitim međusobnim
kombinacijama metala, nemetala, jednostavnih i složenih, tankozidnih, pa i debelozidnih
elemenata;
- tačnost spajanja;
- mogućnost jednovremenog lemljenja i termičke obrade;
- mali unutrašnji naponi i deformacije, zbog relativno malog unosa toplote i neznatnih strukturnih
promena osnovnog materijala;
- lako popunjavanje uskih zazora u spoju, posebno korišćenjem efekta kapilarnosti;
- visoka reproduktivnost rezultata lemljenja i dobre mogućnosti kontrolisanja kvaliteta spoja;
- lep površinski izgled spoja.
Pored prednosti, lemljenje ima i određene mane koje ograničavaju upotrebu. To se prvenstveno
odnosi na mehaničke osobine spoja, koje su obično znatno niže od onih koje se postižu spajanjem
zavarivanjem.
2. OSNOVE PROCESA LEMLJENJA
Lemljenje je termički postupak spajanja metalnih materijala uz pomoć dodatnog materijala (lema),
uglavnom uz primenu topitelja. Pri tome, temperatura topljenja lema je uvek niža od temperature
topljenja spajajućih materijala, te oni topljenjem ne učestvuju u stvaranju spoja. Da bi se u tim
uslovima ostvario čvrst spoj, lemljene površine moraju da budu kvašene tečnim lemom, a da pri
tome ne nastupi njihovo topljenje.
Proces lemljenja se odvija u više faza koje se praktično međusobno preklapaju i uporedo ostvaruju
sa drugim, sekundarnim procesima. Tako su glavne faze lemljenja:
• faza zagrevanja osnovnih materijala, topljenja topitelja i lema. Kod nekih vrsta lemljenja
zagrevanje osnovnih materijala i topljenje lema je u odvojenim fazama.
• faza razlivanja tečnog lema po površini čvrstog osnovnog materijala i popuna zazora između
spajajućih elemenata.
• faza fizičko - hemijskih procesa u kontaktu razlivenog lema i površina elemenata spoja.
• faza hlađenja i kristalizacije lema i formiranja lemljenog spoja.
2.1. Faza zagrevanja osnovnih materijala, topljenja topitelja i lema
Ova faza obuhvata progrevanje osnovnih materijala i dalje zagrevanje do područja topljenja topitelja i
topljenja lema, kao i održavanje temperature topljenja lema do završetka razlivanja lema. Područje
topljenja lema je temperaturno područje od početka topljenja (solidus temperatura) do potpunog
topljenja (likvidus temperatura) lema. Kod nekih vrsta lemljenja i osnovnih materijala velike toplotne
provodljivosti i velikih razlika u debljinama elemenata spoja, održavanje ove temperature nije
jednostavno. Kod nedovoljne temperature i vremena zagrevanja nedovoljna je aktivnost topitelja,
nepotpuno topljenje i razlivanje lema i nedovoljno kvašenje osnovnih materijala lemom. Kod više

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 2 od 26

temperature i dugog vremena zagrevanja narušava se aktivno dejstvo topitelja, nastaje njegovo
razlaganje i izgaranje, opasnost od oksidacije i izlučivanja krtih faza u mikrostrukturi lemljenog spoja.
2.2. Faza razlivanja tečnog lema i popuna zazora
Ova faza se odvija u zavisnosti od :
- fizičkih osobina lema i osnovnog materijala (kvašenje, površinski napon, tečljivost), koje
karakterišu sposobnost kvašenja osnovnog materijala tečnim lemom;
- veličine zazora i hrapavosti lemljenih površina, koji karakterišu efekat kapilarnosti.
2.2.1. Sposobnost kvašenja
Kvašenje je sposobnost tečnog lema da prione na čiste površine delova u spoju. Mogućnost
kvašenja određuje karakter izmene slobodne energije sistema u kontaktu. Rastopljen lem je
sposoban da kvasi površinu metala čvrstog stanja samo u slučaju smanjenja slobodne energije
sistema.
U stvaranju spoja lemljenjem deluje trokomponentni sistem: osnovni materijal čvrstog stanja, lem
tečnog stanja i okolna atmosfera (gasna komponenta topitelja ili zaštitni gas) gasovitog stanja. Za
razumevanje prirode kvašenja treba razmotriti uslove ravnoteže kapi tečnog lema na čvrstoj metalnoj
površini (sl.1).
Zanemarujući silu teže, čestica kapi A se nalazi pod uticajem tri sile privlačenja:
Fa - sile adhezije (privlačenje atomima čvrstog metala);
Fk - sile kohezije (privlačenje atomima kapi);
Fg - sile privlačenja atomima obrazovane gasne atmosfere, koja je veoma mala i u posmatranom
slučaju se može zanemariti.

Fa - sila adhezije;
Fk - sila kohezije;
Fp - rezultanta sila Fa i Fk;
θ - dodirni ugao kvašenja;

Slika 1. Uslovi ravnoteže kapi rastopljenog lema na čvrstoj metalnoj površini

Na horizontalnoj površini sila Fa deluje vertikalno na dole. Sila Fk, kao rezultujuća sila privlačenja
čestice A susednim atomima kapi, usmerena je ka unutrašnjosti tečne kapi, pri čemu vektor sile Fk
deli na pola ugao θ, sa kojim površina tečne kapi dodiruje površinu čvrstog metala. Slaganjem
vektora sila Fa i Fk dobija se rezultanta Fp. U zavisnosti od odnosa veličine vektora Fa i Fk i
njihovog pravca, sila Fp može da bude usmerena u pravcu čvrstog tela ili u pravcu tečne kapi ili
na granici njihovog razdvajanja. U zavisnosti od pravca sile Fp menjaće se ugao θ, a njegova
veličina služi kao pokazatelj kvašenja i naziva se dodirni ugao kvašenja. Sposobnost kvašenja je
toliko veća što je manji dodirni ugao kvašenja θ (sl.2).

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 3 od 26

cena kvašenja Veličina dodirnog ugla θ° Shema kvašenja

potpuno 0-15

dobro 15-30

delimično 30 −90

loše 91-179

nema kvašenja 180

Slika 2. Kvašenje osnovnog materijala lemom na temperaturi lemljenja

Veličina dodirnog ugla kvašenja θ u znatnom stepenu zavisi od veličine sile površinskog napona
na granici razdvajanja između čvrste, tečne i gasovite faze (sl.3). Površinski napon teži da površinu
tečne kapi zategne u obliku opne, te da je svede na najmanju meru.
U momentu potpune termodinamičke ravnoteže, pri odsustvu difuzije ili hemijskih reakcija, u
sistemu postoji ravnoteža sila površinskih napona između pojedinih faza:
σ 1/ 3 − σ 1/ 2 − σ 2 / 3 cos θ = 0 (1)

Iz jednačine ravnoteže proizilazi:

σ 1/ 3 − σ1/ 2
cos θ = (2)
σ2 / 3

1 - Čvrsta faza (osnovni materijal)

2 - Tečna faza (lem)
3 - Gasovita faza (topitelj)
σ - Sila površinskog napona
θ - Dodirni ugao kvašenja

Slika 3. Delovanje sila površinskog napona na granici čvrste, tečne i gasovite faze
Ako cos θ ima pozitivan predznak, odnosno dodirni ugao kvašenja θ < 90°, tečna faza dobro kvasi
površinu metala, a ako cos θ ima negativan predznak, odnosno θ > 90°, kvašenje je loše. Pri θ = 0°
kvašenje čvrstog metala tečnim je potpuno. Zato se cos θ naziva i koeficijenat kvašenja.
Pošto dodirni ugao kvašenja zavisi od osobina komponenti sistema, kombinacijom povoljnih
komponenti sistema osnovni materijal - lem - topitelj i optimalnim parametrima procesa, treba da
se obezbedi što manji ugao kvašenja.
Osobina tečljivosti je sposobnost razlivanja lema po vodoravnoj površini. Tečljivost lema ima
značajan uticaj na razlivanje lema samo kod primene lemova koji kristališu u širokom
temperaturnom intervalu.
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 4 od 26

2.2.2. Efekat kapilarnosti

Analogno kapilarnom podizanju tečnosti u cilindričnoj cevčici malog prečnika, kapilarno podizanje
se javlja i kod tečnog lema koji se nalazi između paralelnih pločica postavljenih na međusobno
malom rastojanju, zazora veličine b. Pritisak kojim se tečan lem uvlači u zazor nasuprot sili teže
naziva se kapilarni pritisak pk. Kod širine zazora od 0,05 do 0,2 mm kapilarni pritisak je toliko velik
da se zazori sami po sebi ispune lemom (sl.4). Pri tome, što je zazor manji podizanje lema je više.
Kod zazora do oko 0,3 mm, visina podizanja h je obrnuto proporcionalna širini zazora b. Iznad ove
vrednosti b visina podizanja h se smanjuje. Popuna zazora korišćenjem kapilarnog pritiska je
veoma značajna osobina za lemljenje koja omogućava da se postignu maksimalne vrednosti jačine
spoja, uz pogodnost primene u masovnoj proizvodnji, korišćenjem uređaja za lemljenje.
Risevi od mehaničke obrade površine lemljenja, usmereni u pravcu toka lema, suštinski se
ponašaju kao mali kapilari, pa potpomažu dubinu prodiranja rastopljenog lema u zazor.
Hrapavost lemljenih površina elemenata spoja ima dvojak uticaj na razlivanje lema. Ako tečni lem
dobro kvasi površinu osnovnog materijala, povećanje hrapavosti poboljšava razlivanje. Ako je
kvašenje loše, povećanje hrapavosti umanjuje razlivanje. Za dobro kvašenje i razlivanje tečnog
lema neophodno je da su površine elemenata spoja savršeno čiste, bez oksida, masnoće i
zaprljanosti. Sem čišćenja i odmašćivanja, povećanju kvašenja, a time i razlivanju lema potpomaže
primena topitelja.

Slika 4. Zavisnost kapilarnog pritiska od širine zazora (kod primene topitelja)

2.3. Faza fizičko - hemijskih procesa na kontaktnim površinama tečnog lema i

osnovnog materijala
U zavisnosti od vrste grejanja, tečni lem i osnovni materijal su određeno vreme (nekoliko sekundi
do nekoliko minuta) u kontaktu, pri kojem su ispunjeni uslovi za nastanak metalurških procesa
između tečne i čvrste faze, preko kojih se ostvaruje veza između lema i osnovnog materijala.
Kinetika ovih procesa je određena sastavom lema i osnovnog materijala, razlikom u njihovoj
temperaturi topljenja, dužinom procesa lemljenja, i kao najvažnije, karakterom dijagrama stanja
sistema elemenata koji ulaze u sastav lema i osnovnog materijala. Uglavnom preovladava jedan
od četiri procesa:
- rastvaranje osnovnog materijala u rastopljenom lemu sa obrazovanjem tečnog rastvora, koji
se pri kristalizaciji raspada;
- difuzija elemenata iz lema u osnovni materijal sa obrazovanjem čvrstog rastvora;
- hemijske reakcije na granici između lema i osnovnog materijala sa obrazovanjem intermetalnih
jedinjenja;
- veza bez difuzije.
Ako se proces rastvaranja osnovnog materijala u rastopljenom lemu odvija brzo i lako, lem se
postepeno zasićava elementima iz osnovnog materijala. Kao rezultat hemijske reakcije sa
elementima koji ulaze u sastav lema može da se obrazuje čvrsta faza teško topivih jedinjenja, koja
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 5 od 26

se pri hlađenju spoja izdvaja na granici lema i osnovnog materijala (sl. 5). Sastav ove faze je
određen karakterom dijagrama stanja, a zavisi od temperature lemljenja i stepena zasićenja lema
metalima iz osnovnog materijala. Ako se zna dijagram stanja uzajamno delujućih metala i
temperatura na kojoj je nastalo zasićenje lema, onda je moguće predvideti sastav faza koje će se
izdvojiti pri kristalizaciji.

Slika 5. Čvrst rastvor osnovnog materijala u lemu Slika 6. Difuzija elemenata lema u osnovnom materijalu
Kada su neki elementi koji ulaze u sastav lema dobro rastvorljivi u osnovnom materijalu čvrstog
stanja, tada pri lemljenju obično preovladava proces difuzije tih elemenata, koji iz lema prelaze u
osnovni materijal. Neposredno ispod kontaktne površine sa lemom u osnovnom materijalu nastaje
zona njihovog čvrstog rastvora sa osnovnim materijalom (sl.6). Debljina zone čvrstog rastvora je
određena zakonom difuzije. Sastav tog čvrstog rastvora će biti najpribližniji dijagramu stanja
osnovnog materijala.

Slika 7. Hemijska jedinjenja na granici lema Slika 8. Lemljeni spoj bez prelazne difuzione zone
Ako elementi koji ulaze u sastav lema i osnovnog materijala mogu međusobno da obrazuju
intermetalna jedinjenja, na granici razdvajanja lem - osnovni materijal nastaće hemijske reakcije i
izdvajanje intermetalnih jedinjenja (sl.7). Prema karakteru dijagrama stanja ovih elemenata
moguće je odrediti sastav faze koja se prvo obrazuje. Obrazovana intermetalna jedinjenja su
veoma krta i pri određenim uslovima naprezanja mogu da izazovu razaranje obrazovane veze.
Čvrsta veza osnovnog materijala i lema je moguća i bez obrazovanja bilo kakvih prelaznih zona.
Na granici razdvajanja lem − osnovni materijal nema ni difuzije ni rastvora (sl.8), a ipak je čvrstoća
veze dovoljno visoka. U tom slučaju veza se obezbeđuje uzajamnim delovanjem atoma i iste je
prirode kao i veza na granici između dodirujućih kristala polikristalnog metala. Nastanak ovakve
veze je kod tzv. adhezionog lemljenja, kod kojeg izborom komponenti sistema ne dolazi do
uzajamne rastvorljiosti lema i osnovnog materijala (npr. Pb-Fe, Pb-Cu, Ag-Cr), a u primeni je kada
se zahteva nepromenjen hemijski sastav elemenata spoja, zbog određenih osobina, kao što je npr.
električna provodljivost, dok je čvrstoća na smicanje spoja manje značajna.
Kvalitet, odnosno čvrstoća veze između lema i osnovnog materijala uveliko zavisi od metalurškog
karaktera obrazovane veze.
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 6 od 26

2.4. Faza hlađenja, kristalizacije lema i formiranja lemljenog spoja

Kao rezultat navedenih fizičko hemijskih procesa pri uzajamnom delovanju tečnog lema i čvrstog
osnovnog materijala, na granici između njih primetan je prelazni međusloj, čija debljina zavisi
uglavnom od temperature lemljenja i vremena kontakta osnovnog materijala i tečnog lema.
Hlađenje spoja počinje od osnovnog materijala te se prvo kristalisana jedinjenja izdvajaju na granici
lem - osnovni materijal. U slučaju izdvajanja krtih intermetalnih jedinjenja, ovaj sloj znatno snižava
čvrstoću spoja. Iz tih razloga neophodno je da se lemljenje izvede brzo i pri minimalnoj temperaturi za
dati lem, da bi se sprečilo izdvajanje intermetalnih jedinjenja. Očvrsnut lemljeni spoj se najčešće sastoji
iz tri zone (sl.9): prelaznih zona u osnovnom materijalu i lemu i zone neizmenjenog sastava lema.

1. Lem neizmenjenog hemijskog

sastava;
2. Prelazna zona na strani lema;
3. Prelazna zona na strani osnovnog
materijala;
4. Neizmenjen osnovni materijal

Slika 9. Shema makrostrukture lemljenog spoja

U određenom konkretnom slučaju ne moraju da nastanu sve prelazne zone. Izostanak međusloja
ukazuje na nastanak međuatomske metalne veze, koja se zbog grešaka u materijalu ne ostvaruje
po celoj lemljenoj površini. Neostvarenje međuatomske veze je razlog što je čvrstoća spoja
značajno manja od čvrstoće lema. Prelazne zone izostaju i kod adhezionog lemljenja.
2.5. Lemljivost
Sposobnost kvašenja u datom sistemu osnovni materijal - topitelj - lem i ocena opštih karakteristika
tog sistema za sposobnost obrazovanja spoja, karakteriše se pojmom lemljivosti. Ocena o
lemljivosti se donosi na osnovu ispitivanja različitim standardizovanim metodama kao što su :
- određivanje veličine površine kvašenja;
- određivanje visine penjanja lema (efekta kapilarnosti );
- određivanje vremena kvašenja metodom kapljice;
- ispitivanje lemljivosti pomoću epruvete sa promenljivim zazorom.
Metodom ispitivanja lemljivosti pomoću epruvete sa promenljivim zazorom, definisanom
standardom JUS C.T3.058 (ISO 5179/83), ocenjuje se uticaj različitih tehnoloških parametara:
izbora topitelja i dodatnog materijala - lema, stanja površine, postupka i termičkog ciklusa grejanja.
Praktična primena ispitivanja lemjivosti određenim metodama je kod: izbora optimalnih komponenti
sistema, utvrđivanja optimalne temperature lemljenja, utvrđivanja sposobnosti kvašenja i kapilarnosti
za izbor oblika i veličine zazora, provere upotrebljivosti topitelja i lema posle neodgovarajućeg ili dugo-
trajnog uskladištenja.
3. POSTUPCI LEMLJENJA
Podela postupaka lemljenja je moguća prema temperaturi topljenja lema, prema načinu izvođenja i
unošenja lema, nosiocu toplotne energije, načinu proizvodnje i drugim značajnim faktorima koji
bliže karakterišu postupak.
3.1. Postupci lemljenja prema temperaturi topljenja lema
• Meko lemljenje je lemljenje sa lemom čija je likvidus temperatura ispod 450 °C.
• Tvrdo lemljenje je lemljenje sa lemom čija je likvidus temperatura iznad 450°C.
• Visokotemperaturno lemljenje je lemljenje bez topitelja, bez prisustva vazduha (vakuum, zaštitni
gas) sa lemom čija je likvidus temperatura iznad 900 °C.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 7 od 26

3.2. Postupci lemljenja prema mestu lemljenja

♦ Polemljivanje je nanošenje prevlake lemljenjem.
♦ Spajanje lemljenjem je popuna zazora između spajajućih delova lemom. Prema veličini
rastojanja između elemenata koji se spajaju lemljenjem razlikuje se:
• lemljenje u zazoru (uskom žljebu) i
• lemljenje u žljebu.
Kod lemljenja u zazoru rastojanje između graničnih površina nije veće od 0,5 mm, a popuna
zazora između delova je prevashodno putem kapilarnog pritiska.
Kod lemljenja u žljebu rastojanje između delova je veće od 0,5 mm (0,5 -cca 2 mm). Lemljenje u
žljebu ima manji značaj u primeni zbog: malog iskorišćenja kapilarnog dejstva, većih proizvodnih
troškova (priprema, utrošak lema, vreme lemljenja) i povećane opasnosti od nastanka grešaka u
lemljenom spoju (usahline, uključci, poroznost).
3.3. Postupci lemljenja prema načinu zaštite i uklanjanja oksidnog sloja
Uklanjanje površinskog oksida sa osnovnog materijala i lema i sprečavanje oksidacije rastopljenog
lema je moguće na više načina, koji određuju sledeće postupke lemljenja:
• lemljenje u okolnoj atmosferi (atmosfera vazduha) uz pomoć topitelja;
• lemljenje u atmosferi redukcionog zaštitnog gasa;
• lemljenje u atmosferi inertnog zaštitnog gasa;
• lemljenje u vakuumu;
• lemljenje uz pomoć mehaničkih postupaka za uklanjanje oksidnog sloja (npr. ultrazvukom).
3.4. Postupci lemljenja prema načinu dovođenja lema
• Lemljenje sa prinošenjem lema je postupak kod koga se spajajući delovi zagrevaju na
temperaturu lemljenja i lem se topi pretežno putem dodira sa zagrejanim osnovnim materijalom.
• Lemljenje sa postavljanjem (prislanjanjem, umetanjem, deponovanjem) lema su postupci kod
kojih se lem pre zagrevanja postavlja na mesto lemljenja i istovremeno sa delovima zagreva na
temperaturu lemljenja. Deponovan lem podrazumeva prethodno nanešen lem kao prevlaka ili
kao pasta.
• Lemljenje uranjanjem je postupak kod koga se delovi na temperaturi lemljenja uranjaju u
kupatilo sa istopljenim lemom.
3.5. Postupci lemljenja prema načinu proizvodnje
• Ručno (manuelno) lemljenje
• Delimično mehanizovano lemljenje
• Potpuno mehanizovano lemljenje
• Automatizovano lemljenje
3.6. Postupci lemljenja prema nosiocu energije
Vrsta nosioca energije za lemljenje, pa time i oprema, u znatnom stepenu zavisi od temperature
topljenja lema, mada u izvesnom stepenu postoji preklapanje. Meko lemljenje zahteva najmanju
količinu toplote, pa i izvore energije male snage, dok visokotemperaturno lemljenje zahteva najjače
izvore energije.
3.6.1. Lemljenje lemilom
Zagrevanje mesta lemljenja i topljenje lema je sa lemilom (alatom za lemljenje) vođenim rukom ili
mehanički. Mesto lemljenja se zagreva do temperature lemljenja preko zagrejanog tela - alata
(lemilicom). Toplotni kapacitet, oblik lemila i vrha za lemljenje mora da bude prilagođen lemljenom
mestu. Lem je većinom u obliku cevi ispunjene topiteljem (žica sa puniocem) ili u obliku masivne
žice, kada se prethodno nanosi topitelj. Postupak je pogodan za spajanje debljih delova sa tankim
delovima ili žicom (sl.10). Primenjuje se kod mekog lemljenja.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 8 od 26

Slika 10. Shema lemljenja lemilom (primer :spajanje folije i žice )

3.6.2. Lemljenje plamenom
Zagrevanje radnog mesta je toplotom sagorevanja gorivih gasova. Plamen ne sme da bude
upravljen direktno na mesto lemljenja sa nanešenim topiteljem. Okolina lemljenog mesta treba da
se ravnomerno zagreje. Kod ručnog lemljenja to se postiže kretanjem gorionika, a kod
mehanizovanog ili automatizovanog lemljenja većinom kretanjem delova. Gorivi gas je acetilen,
propan, vodonik ili zemni gas, sa kiseonikom. Plamen je redukcioni. Lem je postavljen (sl.11) ili se
ravnomerno unosi kod dostizanja temperature lemljenja. Primenjuje se kod mekog i tvrdog lemljenja.
Tvrdo lemljenje u žljebu (mesingani lem) plamenom, na način sličan gasnom zavarivanju (sl.12),
definiše se kao zavarivačko lemljenje (JUS C.T3.003, DIN 8505)

Slika 11. Shema lemljenja plamenom sa postavljenim lemom Slika 12. Shema zavarivačkog lemljenja
3.6.3. Lemljenje u pećima
Pripremljeni delovi, sa prethodno postavljenim topiteljem i lemom ili samo lemom (sa zaštitnom
gasnom atmosferom) zagrevaju se na temperaturu lemljenja zračenjem i konvekcijom grejnih
elemenata peći. Razlikuju se diskontinualne (npr. komorne ili šahtne peći) i kontinualne (protočne)
peći. Zavisno od vrste atmosfere može da bude sa primenom topitelja, sa redukcijskim i sa
inertnim zaštitnim gasom. Delovi se uvode u peć u fiksiranom položaju, korišćenjem pomoćnih
alata, odnosno nosača. Postupak je pogodan za serijsku proizvodnju delova male i srednje veličine
gabarita. Pogodan je i za jednovremeni proces termičke obrade delova. Uglavnom je primenjen za
tvrdo lemljenje.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 9 od 26

3.6.4. Lemljenje u vakuum pećima

Lem i osnovni materijal, bez primene topitelja, zagrevaju se putem zračenja električnih grejnih tela
vakuum peći. U atmosferi vakuuma, sniženjem parcijalnog pritiska ostatka gasa, sprečava se
nastanak oksida i postojeći oksid se uklanja. Lem i osnovni materijal određuju preporučeni
podpritisak i dopušteni parcijalni pritisak. Uobičajeni su podpritisci od 50 bara do 10-4 bara i parcijalni
pritisci od 10-3 do 10-5 bara. Zbog toga se ulažu samo lemovi i osnovni materijali sa nižim pritiscima
pare. Primenjuje se za visokotemperaturno lemljenje.
3.6.5. Lemljenje u sonim kupatilima
Zagrevanje delova sa postavljenim lemom je potapanjem (uranjanjem) u sono kupatilo, u loncu, obično
zagrevanom električnim grejačima. Mnoge sone mešavine imaju jednovremeno i dejstvo topitelja.
Sastav sone mešavine zavisi od vrste osnovnog materijala i lema. Primenjuje se za tvrdo lemljenje.
3.6.6. Lemljenje u tečnom lemu
Zagrevanje lemljenih delova je potapanjem (uranjanjem) u kupatilo sa tečnim lemom. Uređaj za
lemljenje je grafitni ili keramički lonac, zagrevan gasom ili električno na temperaturu iznad tačke
topljenja lema. Pre potapanja delovi se kvase topiteljem. Primenjuje se za meko lemljenje.
3.6.7. Elektrootporno lemljenje
Za zagrevanje i za topljenje lema koristi se toplota nastala usled električnog otpora pri protoku
električne struje u kontaktu elektroda i delova. Elektrode mogu da budu ugljene ili od metalnih
materijala. Kao elektrodni metalni materijal obično se koristi volfram, molibden i legure bakra. Lem i
topitelj su prethodno postavljeni na mesto spoja (sl.13). Primenjuje se za tvrdo i meko lemljenje.

Slika 13. Shema elektrootpornog lemljenja Slika 14 . Shema indukcionog lemljenja

3.6.8. Indukciono lemljenje
Za zagrevanje i za topljenje lema koristi se toplota nastala usled električnog otpora naizmenične
struje, indukovane u delovima (struja srednje i visoke frekvencije). Uobičajeno se izvodi u atmosferi
okoline, uz primenu topitelja. Moguća je primena i u zaštitnoj atmosferi i u vakuumu. Lem i topitelj
su prethodno postavljeni na mesto spoja (sl. 14). Primenjuje se za tvrdo i meko lemljenje.
3.6.9. Elektrolučno lemljenje u zaštiti gasa - MIG lemljenje
Razlikuje se od MIG zavarivanja po obliku impulsne struje kojom se postiže količina unosa toplote
5 do 10x manja u odnosu na MIG zavarivanje, i primeni dodatnog materijala koji je po hemijskom
sastavu tvrdi lem na bazi Cu legura. Koristi se za lemljenje svih vrsta nerđajućih čelika, i posebno
značajno, za lemljenje tankih limova od niskougljeničnih čelika zaštićenih prevlakom Zn, a u cilju
očuvanja korozone zaštite prevlake (primena u automobilskoj industriji).
3.6.9. Lemljenje koncentrovanim izvorima toplote
Kod lemljenja laserom i elektronskim snopom lemljeno mesto je u atmosferi vakuuma ili zaštitnog
gasa (laser). Visoka gustina energije omogućava visok unos toplote na malu površinu mesta
lemljenja. Odlikuje se mogućnošću uske regulacije procesa. Primenjuje se kod lemljenja teško
topivih legura i visokotemperaturnog lemljenja.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 10 od 26

4. POTROŠNI MATERIJALI
Kao i kod zavarivanja, u tehnologiji spajanja lemljenjem koriste se dve osnovne grupe potrošnih
materijala:
• dodatni materijal, lem i
• pomoćni materijal, topitelj i/ili zaštitni gas.
4.1. Lemovi
Lem je tehnički čist metal ili legura koja očvršćavanjem formira lemljeni spoj. Može da bude u
obliku pune i punjene žice, šipke, trake, oblikovanih delova, praha, paste, prevlake.
U odnosu na osnovni materijal lemovi moraju da imaju dve karakteristike: nižu temperaturu
topljenja i sposobnost kvašenja. Karakteristična temperatura za lem je njegova radna temperatura.
To je najniža temperatura površine mesta lemljenja pri kojoj se lem može da razliva i ostvaruje
kontakt sa osnovnim materijalom. Ona je uvek viša od solidus temperature lema, a može da bude
ispod, iznad ili jednaka likvidus temperaturi lema.
Opšte uzevši, lem treba da ima sledeće osobine:
- temperatura topljenja lema obavezno treba da je niža od temperature topljenja materijala
spajajućih delova;
- rastopljen lem treba da dobro kvasi površine lemljenog materijala i da se lako razliva po
njegovoj površini;
- u rastopljenom stanju lem treba da ima dobru tečljivost, neophodnu za dobru popunu zazora
između spajajućih elemenata;
- da obezbedi zahtevane osobine spoja, kao što su čvrstoća, plastičnost, električna provodljivost
(lemovi za lemljenje električnih provodnika), korozionu otpornost u sprezi sa osnovnim
materijalom;
- koeficijenat toplotnog širenja lema ne treba da se jako razlikuje od koeficijenta širenja osnovnih
materijala.
Prema području temperatura topljenja lemovi se dele na :
• lako topive, meke lemove, temperatura topljenja do 450 °C i
• teško topive, tvrde lemove, temperatura topljenja preko 450 °C.
4.1.1. Označavanje lemova (JUS C.T3. 005)
Standardna oznaka lemova sledno sadrži :
1. Slovni simbol namene legure L (legura za lemljenje, lem);
2. Hemijski simbol i sadržaj glavnog legirajućeg elementa u %. Posle simbola glavnog legirajućeg
elementa i njegovog sadržaja, sledno dolaze hemijski simboli ostalih legirajućih elemenata čiji
je sadržaj veći od 0,2%, bez brojčane vrednosti učešća, u redosledu od većeg ka manjem
sadržaju u leguri. Hemijskih simbola u oznaci može da bude najviše šest (6);
3. Temperaturu početka i završetka topljenja legure (likvidus i solidus temperatura). Za tvrde
lemove tačnost temperature je ± 0,5%, a za meke lemove ± 2%.
Primer označavanja:
L Ag72Cu 780 je binarna eutektička legura sa sadržajem Ag 72% i Cu 28%, čija je temperatura
topljenja 780 °C.
L Ni63WCrFeSiB 970 −1150 je legura na bazi Ni(63%), sa 16% W, 10% Cr, 3,8% Fe, 3,2% Si,
2,5% B, čija je temperatura početka i završetka topljenja od 970 °C do 1170 °C.
4.1.2. Meki lemovi
To su lemovi temperature topljenja do 450 °C, male tvrdoće i srazmerno niskih mehaničkih
osobina. Zato se primenjuju za lemljenje delova namenjenih za niske radne temperature i za
spojeve od kojih se ne zahteva posebno visoka čvrstoća. Niska temperatura topljenja omogućava
korišćenje jednostavnih izvora toplote (npr. lemilice), što značajno uprošćava tehnologiju lemljenja.
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 11 od 26

Dobra sposobnost kvašenja površine većine metala omogućava široku primenu, pre svega za
lemljenje legura železa i bakra. Visoka plastičnost i odsustvo krtosti spojeva obezbeđuje visoku
otpornost na zamor, što omogućava primenu za lemljenje delova izloženih udarnim i vibracionim
opterećenjima. Srazmerno niska čvrstoća ograničava im oblast primene samo za delove od kojih
se ne zahtevaju visoke mehaničke osobine. Povećanje čvrstoće spojeva moguće je primenom
presavijenih i preklopnih spojeva.
Lemovi legura na bazi olova (Pb)
Meki lemovi temperature lemljenja do 180 °C su legure sistema Pb-Sn, sa dodatkom Bi, Cd ili Hg.
Za sniženje temperature topljenja najčešće se dodaje Bi. Pb-Sn lemovi sa dodatkom Bi imaju
temperaturu topljenja 100 – 120 °C, a sa dodatkom Cd i Bi 120-180 °C. Koriste se najčešće u
elektroindustriji, preciznoj mehanici, proizvodnji hladnjaka i radijatora.
Lemovi legura na bazi kalaja (Sn)
Meki lemovi temperature lemljenja od 180 do 450°C su legure sistema Sn-Pb, Sn-Zn i Sn-Zn-Al.
Koriste se za lemljenje skoro svih metala i njihovih legura. Lemovi sistema Sn-Pb naročito se
koriste u elektrotehnici (spajanje provodnika u uređajima jake i slabe struje) i elektronici. Dobre su
otpornosti na vibracije. Zavisno od hemijskog sastava, temperatura lemljenja je 183 do 360 °C.
Lemovi sistema Sn-Zn-Al se najčešće upotrebljavaju za lemljenje Al, Mg i njihovih legura.
Specijalni meki lemovi za specifične namene, sistema: Sn-In (spojevi staklo-metal), Sn-Pb-Cd
(kondenzatori, kablovi, keramika), Pb-Ag (elektromotori, avioindustrija) i drugi, čije se temperature
lemljenja kreću od 220 do 397 °C.
4.1.3. Tvrdi lemovi
To su lemovi temperature topljenja iznad 450 °C, čiji spojevi imaju relativno visoku čvrstoću, blisku
čvrstoći spajajućih materijala, a pri tome i ostale osobine povoljne za proces lemljenja. Imaju široku
primenu u industriji, prvenstveno za lemljenje gvožđa, čelika, bakra i bakarnih legura, tvrdih metala
i kombinacija različitih metala.
Kao tvrdi lemovi koriste se legure na bazi: Cu, Ag, Al, Ni, Mn, Au itd.
Od svih sistema legura najveći značaj u praksi imaju lemovi legura na bazi Cu i legura na bazi Ag.
Lemovi na bazi bakra (Cu)
Lemovi na bazi bakra su legure sistema: Cu, Cu-Zn (mesingani lemovi); Cu-Ni-Zn lemovi (novo
srebro); Cu-P i Cu−Sn (bronze) lemovi. Sadržaj Zn, Sn, odnosno P, određuje temperaturu topljenja,
odnosno radnu temperaturu lemljenja. Radne temperature ovih lemova su između 845 i 1040 °C.
Prevashodno se koriste za tvrdo lemljenje materijala na bazi Fe i Ni i onih Cu legura čije su
temperature topljenja minimum 50°C iznad radne temperature lema.
Napomena: Tvrdi lemovi sa odgovarajuće visokim saržajem P (L-CuP8) mogu se koristiti za
lemljenje Cu legura ako se preporučuju niže radne temperature i eutektička temperatura topljenja,
a da pri tome nije neophodna deformabilnost lemljenog spoja. Lemovi L CuP 7 i L CuP 6, zbog
nižeg sadržaja P imaju širi temperaturni interval topljenja i daju lemljeni spoj povišene žilavosti.
Lemovi sa niskim sadržajem P imaju veoma dobru tečljivost i kod lemljenja Cu ne zahtevaju
primenu topitelja. Za materijale na bazi Fe i Ni lemovi sa sadržajem P se ne koriste, zbog krtosti
prelazne zone.
Srebrni (Ag) lemovi
Prema sadržaju Ag mogu se podeliti u dve grupe: lemovi sa sadržajem srebra ispod 20% i lemovi
sa sadržajem srebra minimum 20%. Lemovi sa sadržajem srebra manjim od 20% obuhvataju
legure sistema: Cu-Ag-Zn, Cu-Ag-Zn-Cd i Cu-Ag-P. Radna temperatura Cu-Ag-Zn i Cu-Ag-Zn-Cd
standardizovanih lemova je u području od 800-860 °C. Koriste se prevashodno za lemljenje
materijala na bazi Fe, Ni, Cu, kod kojih se preporučuje manji unos toplote.
Lemovi Cu-Ag-P se koriste za lemljenje Cu bez primene topitelja i kada su potrebne niže radne
temperature. Za lemljenje Cu legura koje ne sadrže Ni primenjuje se topitelj. Za materijale na bazi
Fe i Ni, Cu-Ag-P lemovi se ne preporučuju, jer u prelaznoj zoni lemljenog spoja nastaje krtost.
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 12 od 26

Lemovi sa sadržajem srebra od 20% i više, obuhvataju legure sistema: Ag-Cu-Zn-Cd, Ag-Cu-Zn-
Sn, Ag-Cu-Zn i legure bez Zn i Cd (Ag-Mn, Ag-Cu, Ag-Cu-In-Ni lemovi). Radna temperatura Ag-
Cu-Zn-Cd i Ag-Cu-Zn-Sn lemova, zavisno od sadržaja Cd odnosno Sn, je u području 610-750 °C,
a Ag-Cu-Zn lemova od 710-810 °C.
Lemovi na bazi sistema Al-Si, radne temperature 590-615°C, namenjeni su za lemljenje Al i
legura AlMg i AlMgSi, sa sadržajem Mg maksimalno 2%.
Tvrdi lemovi za visokotemperaturno lemljenje su lemovi na bazi nikla. To su legure sistema: Ni-
Cr-Si, Ni-B-Si, Ni-P i Ni-Mn-Si. Likvidus temperatura ovih lemova je između 880 i 1135 °C. Koriste se
za visokotemperaturno lemljenje materijala na bazi Fe, Ni, Co, visokolegiranih čelika i specijalnih
metalnih materijala.
4.1.4. Preporuke za sigurnost pri radu
Na svim pakovanjima lemova koji sadrže Cd, pored oznake lema i proizvođača, mora da stoji i
upozorenje: Lem sa sadržajem kadmijuma. Pregrevanje je štetno za lemljenje, a pare kadmijuma
su štetne po zdravlje (DIN 1707). Ako lem sa kadmijumom u oznaci sadrži Cd, on nije u
zanemarljivoj količini. Kod nepropisne prerade, posebno značajnog pregrevanja, mogu da nastanu
pare kadmijum oksida koje su štetne po zdravlje. Preporučuje se provetravanje radionice i radnog
mesta. Kod lemova sa nestandardizovanom količinom Cd mora se odgovarajuće postupiti.
4.1.5. Kontrolisanje kvaliteta lema i dokument o kontrolisanju
Kvalitativni prijem lema po pravilu je na osnovu proizvođačkog uverenja (sertifikata) o kvalitetu,
prema standardu EN10 204.
4.2. Topitelji
Topitelji su nemetalni materijali koji prevashodno imaju zadatak da uklone postojeći oksid sa
lemljenih površina i spreče njegovo ponovno stvaranje u procesu lemljenja. Mogu da budu u obliku
tečnosti, praška, paste, mešavine sa lemom, u lemu od profilisane žice (žica punjena topiteljem).
Šira uloga topitelja je višeznačna i kompleksnog mehanizma delovanja na ceo niz uzajamnih i
paralelnih procesa: smanjenja površinskog napona lema, a time povećanja kvašenja osnovnog
metala rastopljenim lemom; čišćenja površine osnovnog metala; rastvaranja oksida na površini
osnovnog metala i lema; zaštita osnovnog metala i rastopljenog lema od oksidacije u procesu
lemljenja.
Da bi ostvario predviđenu funkciju i obezbedio kvalitetan zalemljen spoj topitelj treba da ispuni
sledeće uslove:
- ne sme hemijski da reaguje sa lemom; pri njegovom topljenju i topljenju lema moraju se
obrazovati dva odvojena sloja; topitelj mora da bude hemijski inertan ili minimalno aktivan u
odnosu na osnovni materijal;
- da kvalitetno čisti površinu osnovnog metala i lema od prisutnih oksida i štiti mesto lemljenja od
uticaja atmosfere u toku lemljenja; topitelj treba da stupi u reakciju sa oksidima pre početka
topljenja lema, odnosno njegova temperatura aktivnog dejstva mora da bude viša od
temperature topljenja topitelja, a niža za min. 50 °C od temperature topljenja lema;
- u tečnom i gasovitom stanju mora da obezbedi kvašenje površine osnovnog metala
rastopljenim lemom;
- viskozitet rastopljenog topitelja u temperaturnom području aktivnog dejstva treba da bude
dovoljno visok, kako bi se omogućilo zadržavanje tečnog topitelja na okomitim zidovima u toku
lemljenja, ali i dovoljno nizak da se omogući potpuna razmena topitelja i lema u uskom zazoru
mesta lemljenja;
- da zadržava aktivnost i ne menja svoj sastav usled zagrevanja pri lemljenju;
- ne sme da izaziva koroziju zalemljenog spoja, a ostatak posle lemljenja treba da se lako
odstranjuje;
- pri zagrevanju ne smeju da se izdvajaju otrovni gasovi.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 13 od 26

Topitelji imaju dejstvo u temperaturnom intervalu svoje aktivnosti. Ako je temperatura lemljenja
niža od temperaturnog intervala aktivnosti topitelja ne dolazi do njegovog potpunog topljenja i
tečenja, zbog čega je malo kvašenje osnovnog materijala lemom. Sa povećanjem temperature
lemljenja iznad temperaturnog intervala aktivnosti topitelja, usled razlaganja i izgaranja narušava
se njegovo aktivno dejstvo. Zato je za ostvarenje kvalitetnog zalemljenog spoja, sem izbora lema u
odnosu na osnovni materijal, značajan i izbor topitelja u odnosu na lem i osnovni materijal.
Uopšte uzev, topitelji su jako agresivni te, da ne bi nastala korozija, ostatak se mora ukloniti iz
područja spoja.
Prema nameni, odnosno temperaturnom području aktivnosti, podela topitelja je na:
• topitelje za meke lemove i
• topitelje za tvrde lemove.
4.2.1. Topitelji za meke lemove
To su organske i neorganske materije na bazi kalofonijuma, organskih kiselina, halogenida, fluor -
borata i dr. Širu primenu i veću aktivnost imaju topitelji na bazi hloridnih soli, posebno cinka i
amonijaka.
4.2.2. Topitelji za tvrde lemove
Ovi topitelji sadrže spojeve bora, fluora, kao i hloride alkalnih i zemnoalkalnih metala. U primeni
lemova na bazi Ag i Cu najširu upotrebu imaju topitelji na bazi jedinjenja bora: boraks i smeša
boraksa i borne kiseline.
4.2.3. Označavanje topitelja
U principu standardizovano označavanje topitelja (DIN8511) sadrži slovne simbole:
- za topitelj;
- za namenu lemljenja određenih metala (teški metali, laki metali)
- za namenu u odnosu na vrste lemova (meki, tvrdi lemovi) i
- brojčane simbole za bliže karakteristike topitelja.
4.2.4. Preporuke za sigurnost pri radu
Dodir topitelja sa kožom, posebno sa oštećenom kožom, treba izbegavati. Radionicu ili radno
mesto treba odgovarajuće provetravati.
4.2.5. Kontrolisanje kvaliteta topitelja i dokument o kontrolisanju
Kvalitativni prijem topitelja po pravilu je na osnovu proizvođačkog uverenja (sertifikata) o kvalitetu,
prema standardu EN 10 204.
4.3. Zaštitni gasovi
Tvrdi lemovi namenjeni za lemljenje u pećima sa zaštitnom atmosferom redukcijskog gasa ne
zahtevaju primenu topitelja. Za vreme zagrevanja radni komad sa postavljenim lemom je zaštićen
od oksidacije zaštitnim gasom za lemljenje. Kao i kod topitelja, karakteristika zaštitnog gasa je
temperaturno područje aktivnosti u kojem ima redukciono dejstvo na oksidni sloj i kada je moguće
razlivanje i kvašenje osnovnog materijala lemom. Zaštitni gas je obično vodonik, mešavina
vodonika i azota, disocirani amonijak ili mešavina amonijaka i azota (amonijačni formir gas). U
posebnim slučajevima primenjuju se neutralni zaštitni gasovi, argon, helijum ili azot. Kod
elektrolučnog MIG lemljenja zaštitni gas je argon ili mešani gas Ar+O2.
5. TEHNOLOGIJA LEMLJENJA
Tehnologija lemljenja obuhvata sve faze izrade lemljenog spoja, od izbora oblika i mera mesta
spajanja i pripreme elemenata za spajanje, postupka spajanja, izbora potrošnog materijala,
parametara procesa lemljenja i završne obrade posle lemljenja. Deo tehnoloških uslova je opšteg
karaktera i odnosi se na svaki lemljeni spoj, dok su drugi uslovi vezani za određeni materijal i
konstrukciju.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 14 od 26

5.1. Oblikovanje i priprema delova za lemljenje

Postizanje zahtevanih osobina lemljenog spoja zavisi od konstrukcijskog oblikovanja delova spoja i
mesta lemljenja, usklađenog sa postupkom lemljenja. Najbitniji elementi oblikovanja za lemljenje
su:
• oblik i mere delova koji treba da se spoje;
• oblik i mere mesta lemljenja;
• vrsta spoja i obrada površine mesta lemljenja ;
• oblik lema i način dovođenja lema;
• osiguranje položaja delova u procesu lemljenja.
5.1.1. Oblik i mere spajajućih delova
Najčešći elementi u mašinogradnji koji treba da se spoje lemljenjem mogu se grubo podeliti u
sledeće skupine:
- elementi lima proizvoljnog oblika, proizvedeni oblikovanjem ili samo odsecanjem;
- okrugli šuplji delovi, dimenzija Da max.< l (cev, čaura omotač rezervoara i slično) i Da max ≥ h
odnosno d (glavčina, prirubnica, matrica i slično);
- okrugli puni delovi, dimenzija D max. < l (čepovi, čivije, osovina, vratilo i slično) i D max. ≥ h
odnosno d (disk, poklopac, dance i slično), gde je : Da max. najveći spoljni prečnik, D max.
najveći prečnik, l dužina, h visina i d debljina u mm;
- ostali raznovrsni profili, sem okruglih (otvoreni, zatvoreni - šuplji, odnosno puni).
Kombinacijom različitih pojedinih elemenata iz navedenih grupa dobija se mnoštvo zalemljenih
delova različitih oblika i mera.
5.1.2. Oblik i mere mesta lemljenja
Mesto lemljenja je prostor između dva ili više delova koji se popunjava lemom. Ovaj prostor je
ograničen površinom delova koji se međusobno spajaju, čije je rastojanje za tehniku lemljenja od
velikog značaja. Pri tome se mogu razlikovati dva slučaja:
- dva dela se uklapaju jedan u drugi, kao patrica i matrica; odstojanje između njih je konstantno i
veoma malo. Ako odstojanje b nije veće od 0,5 mm lemljeno mesto je zazor lemljenja (uski
žljeb), a postupak je lemljenje u zazoru;
- dva dela se ne uklapaju jedan u drugi; odstojanje između pojedinih tačaka obe površine nije
konstantno. U tom slučaju i u slučaju kada je odstojanje delova koji se međusobno uklapaju
veće od 0,5 mm, prostor između delova se naziva žljeb lemljenja, a postupak je lemljenje u
žljebu.
Mesto lemljenja je definisano sa tri merne veličine (sl.15. i 16.) koje bitno utiču na jačinu
zalemljenog spoja: b - širina; l - dužina ; t - dubina zazora odnosno žljeba.
Veličina dužine je zadata kroz mere elemenata spoja. Na veličinu dubine donekle se može uticati
odabirom vrste spoja.
Kod lemljenja u zazoru širina zazora je odlučujuća za kvalitet zalemljenog spoja i mora da bude
optimalne veličine za mesto i način postavljanja lema i vrstu zaštitne atmosfere (primena topitelja ili
zaštitnog gasa). Ispuna zazora je kapilarnim pritiskom. Pošto je kapilarni pritisak pk tečnog lema
određen veličinom zazora b, to se kod lemljenja u zazoru mora voditi računa o promeni zazora pri
zagrevanju. To je posebno važno kod konstrukcije spoja koja ne omogućava slobodno izduženje
delova ili kod materijala sa velikim razlikama u koeficijentu toplotnog izduženja. U tom slučaju
neophodno je da se ispita pod kojim uslovima pri zagrevanju zazor ostaje unutar zadovoljavajućeg
područja širine ili kada se računa sa znatnim odstupanjem i kako ga kompenzovati.
Kod povoljnog odnosa širine i dubine zazora omogućen je visok stepen ispune zapremine zazora
lemom. Stepen ispune je procentualni udeo zapremine lemljenog spoja ispunjene očvrslim lemom,
bez uključaka i gasnih pora od zarobljenog topitelja. Što je veći stepen ispune to je veća i čvrstoća
lemljenog spoja.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 15 od 26

Slika 15. Mere mesta lemljenja na tipičnim primerima spojeva kod lemljenja u zazoru

Slika 16. Mere mesta lemljenja u žljebu (I žljeb)

Kod linijskih zazora, mesta lemljenja male širine (0,05 do 0,2 mm) i male dubine (2 do 3 mm),
stepen ispune je uvek visok, 80 % i više. U ovom slučaju lem može da istisne topitelj iz zazora, jer
je pravac tečenja lema u pravcu dubine veoma mali, a kapilarni pritisak, zbog male širine zazora, je
veliki. Kod površinskih zazora (mesta lemljenja male širine i veće dubine), pri primeni topitelja
može se očekivati veći broj zarobljenih uključaka topitelja, odnosno lošiji stepen ispune. Smatra se
da je stepen ispune 80% dovoljan za obezbeđenje donje granice zahtevane čvrstoće spoja.
Kod vrednosti širine zazora > 0,5 mm, kapilarni pritisak pk je mali pa se za ispunu mesta lemljenja
ne može računati na efekat kapilarnosti. U tom slučaju se prelazi na lemljenje u žljebu. Žljebovi kod
tanjih limova (npr. 2 mm debljine) u sučeonom spoju su širine 1 do 3 mm, dok se kod debljih
limova formira V obrađen žljeb, sa malim stepenom otvora žljeba. Lemljenje takvih spojeva je
povoljno u horizontalnom položaju, kada je ispuna žljeba uz pomoć gravitacije. Što je širina žljeba
veća i nepovoljniji položaj, za uspešnost ispune žljeba je od većeg značaja veština i iskustvo
lemioca u dovođenju toplote i dodavanju lema. Kod lemljenja u žljebu (praktično kod zavarivačkog
lemljenja), žljeb se popunjava korak po korak dodavanjem dela količine lema.
5.1.3. Vrste spoja
Prema međusobnom položaju delova koji treba da se spoje i u zavisnosti od obrazovane površine
spoja razlikuju se sučeoni spojevi (pravi, T spoj ili kosi), preklopni spojevi i stepenasti spojevi, kao
kombinacije sučeonih i preklopnih spojeva.
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 16 od 26

Kod pravih sučeonih spojeva pravougaone stranice spajajućih delova se sučeljavaju u osi ili sa
paralelnim osama. Primenjuju se kod delova debljine >1 mm (sl.17). Za manje debljine, zbog
otežanog fiksiranja spoja, treba primeniti preklopni spoj. Ipak, treba reći da su pravi sučeoni spojevi
manje nosivosti i kada je god moguće treba ih izbegavati.
Kod T spoja u sučeljavanju pravougaonih stranica spajajućih delova duže ose delova stoje
upravno jedna na drugu (sl. 18). Kod cevnog T spoja preporučivo je da se površina lemljenja
upravne cevi obradi na radijus poprečne cevi. Kod kosog sučeonog spoja pojedini spajajući delovi
se sučeljavaju sa zakošenim stranicama pod određenim uglom (sl.19).

Slika 17. Primeri pravih sučeonih spojeva Slika 18. Primeri sučeonih T spojeva
Posebni, specijalni sučeoni spoj je presavijeni spoj, koji se pretežno koristi za meko lemljenje
delova male debljine (sl.20). Kod ove vrste spoja presavijanjem ivica mesta lemljenja delovi se
dvostruko sučeljavaju sa paralelnim dužnim osama, čime se povećava nosivost spoja.
Kod preklopnog spoja ose spajajućih delova su paralelne ili se poklapaju i zazor je ograničen samo
površinama paralelnih osa (sl. 21). Ova vrsta spoja se pre svega primenjuje kod lemljenja tanjih
limova, debljine < 1 mm ili cevi, zbog lakšeg međusobnog fiksiranja delova na mestu sučeljavanja.
Dužina preklopa je 4 do 8 puta veća od debljine tanjeg elementa u spoju. Time se dobija visoka
nosivost spoja, bliska nosivosti osnovnog materijala. Minimalna vrednost dužine preklopa (4xd) se
bira kod osnovnih materijala srazmerno niže čvrstoće (npr. bakar), a maksimalna vrednost (8xd) kod
čelika povišene čvrstoće. Velike površine preklopa su nepovoljne, zbog zarobljavanja uključaka
topitelja, te smanjenja nosivosti spoja.
Stepenasti spojevi se sastoje od jedne ili više kombinacija sučeonog i preklopnog ili kosog spoja
(sl. 22). Za povećanje nosivosti spoja u većini slučajeva nije neophodna primena stepenastog
spoja, tim pre što njihova izrada može značajno da poveća troškove obrade.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 17 od 26

Slika 19. Primeri kosih sučeonih spojeva Slika 20. Presavijeni spoj

Slika 21. Primeri preklopnih spojeva Slika 22. Primeri stepenastih spojeva
5.1.4. Obrada i priprema površina mesta lemljenja
Kod najvećeg broja delova koji se spajaju lemljenjem prethodno proizvedenih oblikovanjem
(livenjem, kovanjem, toplim i hladnim deformisanjem) ili mehaničkom obradom, kvalitet obrade
površine mesta lemljenja je zadovoljavajući za proces lemljenja. Liveni i kovani delovi, kod zahteva
uskih tolerancija zazora na mestu lemljenja, obično su takođe mehanički obrađeni. Hladno valjani i
vučeni proizvodi, koji se najčešće koriste u masovnoj proizvodnji lemljenjem, imaju kvalitet obrade
površine zadovoljavajući za lemljenje. Površina toplo valjanih limova većinom ima debeo sloj
kovarine koji se mora odstraniti dekapiranjem, peskiranjem, brušenjem ili samo četkanjem.
Kod lemljenja u zazoru, zbog uticaja hrapavosti površine na kvašenje i kapilarnu ispunu zazora,
najpovoljnija veličina hrapavosti površina mesta lemljenja je od 1,6 do 25 mikrona. Ako je lemljeni
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 18 od 26

spoj malo napregnut ili ako se zahteva samo zaptivnost, dozvoljena je hrapavost od 25 do 100
mikrona. Pri ovoj veličini hrapavosti za kapilarnu popunu zazora značajan je i pravac riseva usled
obrade u odnosu na pravac prostiranja lema. Risevi u pravcu toka lema povećavaju kapilarnost i
nosivost spoja. Veličina hrapavosti preko 100 mikrona ne obezbeđuje sigurnu popunu zazora.
Površine mesta lemljenja moraju da budu čiste, bez masnoće i zaprljanosti koje umanjuju kvašenje
i razlivanje lema. Za odstranjivanje masnoća i zaprljanosti koriste se organski rastvarači kao što su:
čisti benzin, aceton, trihloretilen, deterdženti i slično. Čišćenje se može izvesti umakanjem u rastvor u
posebnim uređajima za pranje, a kod jediničnih malih komada ručnim brisanjem pamučnom krpom
natopljenom rastvaračem. Odmašćena i očišćena površina ne sme se dirati golim rukama.
5.1.5. Oblik lema i način dovođenja lema
Prema načinu dovođenja lema razlikuje se lemljenje prinošenjem lema i lemljenje sa postavljanjem
lema (prislonjen, umetnut, uložen, deponovan). Koji će način dovođenja lema biti odabran zavisi od
oblika i dimenzija mesta lemljenja, prilagođenog vrsti zaštitne atmosfere (topitelj, zaštitni gas)
postupku zagrevanja i obimu proizvodnje.
Kod prinošenja lema, lem je u obliku žice, punjene žice, šipke različitog preseka, a postupak
lemljenja je u žljebu, odnosno kod ručnog lemljenja u žljebu ili zazoru.
Kod postavljanja lema, lem može da bude u obliku žice, trake ili različito oblikovanih delova od
žice, lima ili trake, prilagođenih obliku mesta lemljenja (sl.23), nanesene paste ili prevlake.

Slika 23. Primeri tipičnih oblikovanih delova lema

Opredeljenje za način i mesto unošenja lema kod lemljenja u zazoru prevashodno zavisi od
odnosa širine i dubine zazora, kojim se omogućava zadovoljavajući stepen ispune zapremine
zazora. Za lemljenje linijskih zazora (zazori male širine i dubine) uz primenu topitelja moguć je
visok stepen ispune i postavljanjem i prinošenjem lema (sl.24). Za lemljenje površinskih zazora
(zazora veće dubine) bolje je postavljanje lema korišćenjem oblikovanih delova lema (sl.25) ili
nanošenje paste ili prevlake. Mesto postavljanja lema treba da omogući istiskivanje topitelja,
odnosno gasa (ventilaciju zazora) i što kraći put toka lema. Kod površinskih zazora manje širine
(b<0,05 mm) za obezbeđenje dovoljnog stepena ispune potrebno je primeniti lemljenje u
redukujućoj ili inertnoj atmosferi gasa, zavisno od kombinacije materijala, osnovni materijal - lem.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 19 od 26

Slika 24. Linijski zazor: a) prinošenje lema; b) postavljanje lema

Slika 25. Površinski zazor, lemljenje sa umetnutim oblikovanim lemom

5.1.6. Osiguranje položaja delova u procesu lemljenja
Pre lemljenja spajajući delovi moraju da se dovedu u položaj koji obezbeđuje mere mesta
lemljenja. Održavanje mera za vreme procesa lemljenja postiže se učvršćivanjem njihovog
položaja, uzimajući u obzir promene usled zagrevanja. Osiguranje položaja delova može da se
obavi:
- samocentriranjem i učvršćivanjem, kada su delovi tako konstrukcijski izvedeni da svoj
međusobni položaj sami održavaju kada se slobodno sastave; delovi se najčešće čvrsto spoje
posebnom operacijom pripreme (npr. pritezanje vezivanjem);
- centriranjem i učvršćivanjem u pristroju.
Osiguranje položaja samocentriranjem je znatno povoljnije i jeftinije za masovnu proizvodnju.
5.2. Izbor vrste lema i topitelja ili zaštitne atmosfere
Osnovni parametar lemljenja je vrsta lema i topitelja u odnosu na vrstu osnovnog materijala i
funkcionalne zahteve lemljenog spoja, vodeći računa o optimalnoj sposobnosti lemljenja i
ekonomičnosti proizvodnje.
Ako se od lemljenog spoja zahteva samo zaptivnost, bez posebnih mehaničkih osobina,
opredeljenje je za meke lemove, sistema legure koja je najpovoljnija u odnosu na osnovni materijal
i ekonomičnost. Ako se od lemljenog spoja zahtevaju određene mehaničke osobine, opredeljenje
je za tvrde lemove, sistema legure koja je najpovoljnija u odnosu na osnovni materijal, mehaničkih
osobina najpribližnijih osnovnom materijalu, vodeći računa i o ekonomičnosti. Izborom lema
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 20 od 26

praktično je određeno temperaturno područje radne temperature lemljenja. Količina lema je

određena zapreminom mesta lemljenja.
Izbor vrste topitelja prevashodno mora da bude usklađen sa vrstom osnovnog materijala i vrstom
lema. Ako je površinski oksid osnovnog materijala kiselog karaktera, topitelj mora da bude bazičan
i obrnuto. Primenjen topitelj mora da deluje na oko 50 °C pre radne temperature lema. Radna
temperatura lema i brzina lemljenja uslovljavaju izbor topitelja određenog temperaturnog područja i
vremena aktivnosti. Ako je vreme lemljenja kratko topitelj mora da bude veoma aktivan, kako bi
obezbedio brzo uklanjanje oksidnog sloja i kvašenje osnovnog materijala lemom. Kod dužeg
vremena lemljenja aktivnost topitelja može da bude manja, ali postojanost na razlaganje mora da
bude veća. Vreme aktivnosti topitelja je od nekoliko sekundi do maksimalno 5 minuta, što se
smatra i za maksimalno vreme lemljenja u zazoru primenom topitelja. Funkcija topitelja, kao
rastvarača najčešće oksida, zavisi od njegove količine nanesene na mesto spajanja. Za topljenje
oksidnog sloja debljine cca 30 do 40 mikrona potreban je sloj topitelja od cca 0,01 mm, što za
lemljenje u zazoru praktično iznosi 0,05 do 0,2 mm.
Što je temperatura lemljenja viša i opasnost od oksidacije pri lemljenju je veća, zbog čega se kod
visokih temperatura lemljenja i kod površinskih zazora primenjuje kontrolisana zaštitna atmosfera.
Vrsta zaštitne atmosfere zavisi od vrste osnovnog materijala i lema. Redukciono dejstvo zaštitnog
gasa zavisi od tačke rošenja koja mora da bude usklađena sa osnovnim materijalom i lemom.
Tako, za lemljenje čelika sa visokim sadržajem hroma, za sprečavanje nastanka prslina, može se
primeniti samo vodonik ili disocirani amonijak visoke čistoće, niskog sadržaja kiseonika i vodene
pare, što se postiže propuštanjem gasa kroz katalizator i naknadnim višestepenim sušenjem. U
standardima za lemove i topitelje, kao i u proizvođačkim specifikacijama ovih materijala, sem
hemijskih i fizičkih karakteristika, daju se i preporuke za primenu.
5.3. Proces lemljenja
Proces lemljenja je određen temperaturom i uslovima zagrevanja, vremenom držanja na
temperaturi lemljenja i uslovima hlađenja (sl. 26).
Minimalna temperatura zagrevanja pri lemljenju jednaka je ili nešto viša od solidus temperature
lema. Obično, u proizvodnim uslovima zagrevanje je nešto više, do radne temperature lemljenja.
Radna temperatura lemljenja je najniža temperatura na površini mesta lemljenja kod koje lem kvasi
ili se na graničnim površinama stvara tečna faza. Kod primene odgovarajućeg topitelja ona je u
odnosu na lem konstantna. Povećanje temperature lemljenja poboljšava razlivanje lema po
površini lemljenja i ubrzava difuzioni proces između osnovnog materijala i lema. Međutim,
visokotemperaturno zagrevanje može da dovede do strukturnih izmena osnovnog materijala, kao
što je izlučivanje karbida ili pad čvrstoće, kao i intenziviranja procesa rastvaranja osnovnog
materijala u tečnom lemu i nastanka krte prelazne zone. Osim toga, pri visokim temperaturama
može da nastane izgaranje legirajućih komponenti lema i izmene njegovog sastava. Zato je
temperatura lemljenja obično 30 do 50 °C iznad temperature topljenja lema. U opštem slučaju
zagrevanje ne treba da bude iznad maksimalne temperature lemljenja. Maksimalna temperatura
lemljenja je dozvoljena granična temperatura iznad koje nastaje pogoršanje mehanizma procesa
lemljenja i osobina lemljenog spoja.
Brzina zagrevanja se određuje u zavisnosti od toplotne provodljivosti osnovnog materijala, vrste
izvora toplotne energije i debljine lemljenog dela. Kod niske toplotne provodljivosti i velikih debljina
neophodno je polagano zagrevanje, radi izbegavanja lokalnog pregrevanja i stvaranja teško topivih
oksida, vitoperenja delova i nastanka prslina.
Vreme držanja na temperaturi lemljenja se bira na osnovu eksperimentalnih podataka. Ono treba
da bude toliko dugo da se izvrši razlivanje lema i popuna zazora.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno

 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 21 od 26

Slika 26. Termički ciklus procesa lemljenja

Režim hlađenja posle lemljenja treba da bude dovoljno brz da spreči oksidaciju površine delova, a
da ne izazove razaranje spoja kada se spoj još nalazi u čvrsto - tečnom stanju. Maksimalna brzina
hlađenja je ograničena opasnošću od obrazovanja prslina usled termičkih naprezanja i pojave
poroznosti spoja, usled nedovoljnog vremena zadržavanja u tečnom stanju, potrebnog da se izvrši
degazacija, odnosno izdvajanje gasova rastvorenih u tečnom metalu.
Određivanje optimalnog termičkog ciklusa (temperatura - vreme) je veoma značajno za kvalitet
lemljenog spoja i za serijsku proizvodnju se utvrđuje eksperimentalno, putem tehnoloških proba i
kvalifikacijom specifikacije tehnologije lemljenja.
5.3.1. Specifikacija i kvalifikacija tehnologije lemljenja
Specifikacija tehnologije lemljenja (STL) sadrži skup operacija (priprema, lemljenje, termička
obrada posle lemljenja) koje se uzastopno primenjuju na određene delove da bi se izradom
postigao spoj koji odgovara utvrđenim uslovima kvaliteta. Kvalifikacija tehnologije lemljenja
obuhvata izradu (prema utvrđenoj STL) i ispitivanje lemljenog spoja, da bi se proverila ispravnost
specifikacijom datih rešenja. Sadržaj specifikacije i način kvalifikacije može da bude
standardizovan (EN 13134:2000;Tvrdo lemljenje- Odobrenje tehnologije lemljenja) ili posebno
utvrđen.
Specifikacija tehnologije lemljenja mora da sadrži:
- identifikaciju proizvoda (dimenzije);
- vrstu i oznaku osnovnog materijala;
- postupak lemljenja koji se primenjuje;
- standardizovane i fabričke oznake dodatnog i pomoćnog materijala (lema, topitelja, zaštitnog
gasa);
- prečnik (presek) dodatnog materijala ;
- položaj ili položaje lemljenja (pravac tečenja lema);
- temperaturu i vreme zagrevanja i hlađenja;
- ako je potrebno, podatke o termičkoj obradi posle lemljenja i sve ostale podatke koji se odnose
na izvođenje i kontrolisanje procesa lemljenja.
Kvalifikacija tehnologije lemljenja sadrži :
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 22 od 26

- identifikaciju STL korišćene pri izradi ispitnog uzorka;

- proveru, da li izveden zalemljeni spoj odgovara zahtevanim karakteristikama kvaliteta;
- ocenu prihvatljivosti kvalifikacije.
Vrste ispitivanja i kriterijumi prihvatljivosti pri proveri mogu da budu utvrđeni standardom ili
utvrđeni i prilagođeni zahtevima kvaliteta zalemljenog spoja. Ispitivanje sa razaranjem tvrdo
zalemljenih spojeva utvrđeno je standardom EN 12797 :2000.
U uskoj vezi sa kvalifikacijom tehnologije lemljenja kod ručnih (lemljenje gasnim plamenom) i
poluautomatskih postupaka (MIG) tvrdog lemljenja je provera osposobljenosti lemilaca, regulisana
standardom EN 13133:2000. Svi navedeni EN standardi za tvrdo lemljenje usaglašeni su sa
zahtevima Direktive 97/23/EC za sigurnost opreme pod pritiskom.
5.4. Obrada delova posle lemljenja
Posle lemljenja zalemljeni delovi se podvrgavaju završnoj obradi: odstranjenju ostataka topitelja,
čišćenju nalepaka lema i termičkoj obradi. Za odstranjenje ostataka topitelja delovi se peru u
hladnoj ili toploj vodi, u specijalnim hemijskim rastvorima ili se čiste metalnom četkom ili
peskiranjem. Ostaci topitelja koji sadrže soli hlora, alkalnih i zemnoalkalnih metala, moraju se
posebno dobro odstraniti, jer imaju veoma jako koroziono dejstvo na metal. Koje će se sredstvo za
čišćenje primeniti zavisi od vrste topitelja.
Ako je posle lemljenja neophodna termička obrada, zavisno od vrste termičke obrade, ona se
sprovodi ili u procesu hlađenja posle lemljenja ili kao naknadna obrada. Kod ugljeničnih čelika
primenjene su termičke obrade žarenje, kaljenje i otpuštanje.
6. TVRDO LEMLJENJE
Tvrdo lemljenje se primenjuje za spojeve od kojih se prevashodno zahteva određena čvrstoća,
koja je u većini slučajeva bliska čvrstoći osnovnog materijala. Postizanje zahtevane čvrstoće zavisi
od konstrukcije spoja, primenjenog postupka i vrste lema.
6.1. Lemljenje plamenom
Tvrdo lemljenje u žljebu postupkom ručnog lemljenja plamenom (zavarivačko lemljenje) danas je
retko zastupljeno. Lemljenje plamenom u zazoru sa prinošenjem lema, kao ručni postupak, iako
niske produktivnosti široko je zastupljeno u izradi montažnih spojeva instalacija čeličnih i bakarnih
cevi, dok je mehanizovan postupak sa postavljanjem lema zastupljen u proizvodnji proizvoda male
i srednje serije. Gasni gorionici za ručno lemljenje su uglavnom standardne izvedbe, dok su za
serijsku proizvodnju uglavnom specijalne konstrukcije.
6.2. Lemljenje u pećima
Lemljenje u pećima je tehnološki najpovoljniji postupak kojim se obezbeđuje visok kvalitet
lemljenog spoja i pri korišćenju sredstava mehanizacije ima najvišu produktivnost procesa. Zaštita
osnovnog metala i lema od oksidacije i uklanjanje sa njihove površine oksidne skrame obezbeđuje
se primenom topitelja, kontrolisane gasne atmosfere i vakuuma.
Lemljenje u pećima u atmosferi vazduha i primenom topitelja se ostvaruje zagrevanjem delova sa
prethodno postavljenim topiteljem i lemom. Ovaj način lemljenja obezbeđuje ravnomerno
progrevanje delova velikih gabarita i dimenzija i omogućava dobijanje spojeva visoke čvrstoće.
Primenjuje se za lemljenje delova od Al i ređe za spojeve delova od čelika sa bakrom. Nedostatak
ovog načina lemljenja je značajna oksidacija površine osnovnog materijala u procesu zagrevanja.
Lemljenje u pećima sa kontrolisanom atmosferom se ostvaruje putem zagrevanja pripremljenih
delova, sa prethodno postavljenim lemom, u peći sa aktivnom ili neutralnom atmosferom. U većini
slučajeva sastav atmosfere peći zavisi od osnovnog materijala, odnosno potrebe za redukovanjem
površinskog oksida i vrste površinskog oksida. Pri ovom načinu osnovni metal ne oksidiše, ne
samo u procesu lemljenja, nego često i u procesu hlađenja. Naime, posle lemljenja delovi mogu da
budu hlađeni u drugoj komori za hlađenje koja je takođe sa kontrolisanom atmosferom. Unošenje
delova u peć je na temperaturi peći od 100-200 °C, da ne bi došlo do pojave površinskog oksida.
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 23 od 26

Zahvaljujući tome zalemljeni delovi imaju svetlu i blistavu površinu. Ovim načinom mogu se lemiti
konstrukcioni i alatni ugljenični čelici, većina konstrukcionih legiranih čelika, vatrootporni i nerđajući
čelici, kao i drugi metali. Za održavanje čistoće kontrolisane atmosfere neophodno je da delovi pre
unošenja u peć budu dobro odmašćeni. Oblikovani delovi lema se postavljaju polaganjem ili
umetanjem ili prethodnim nanošenjem prevlake ili paste.
Proces lemljenja u peći se reguliše vremenom držanja delova na temperaturi lemljenja, koja je
obično 50-100 °C iznad temperature topljenja lema. Vreme držanja je obično 5 do 10 minuta,
računajući od momenta dostizanja temperature topljenja lema.
Glavna prednost procesa lemljenja u pećima sa kontrolisanom atmosferom je visok kvalitet
lemljenog spoja, dobar izgled delova i visoka produktivnost, posebno u protočnim pećima.
Nedostatak je složenost opsluživanja opreme, cena opreme i energetski troškovi procesa.
Lemljenje u vakuumu se ostvaruje u vakuum pećima ili vakuum kontejnerima postavljenim u
obične peći. Prostor kontejnera ili peći mora da se održava pod određenim vakuumom u toku
celog ciklusa lemljenja. U vakuumu se mogu spajati metali i legure sa keramikom, staklom i
grafitom, vatrootporni i nerđajući čelici sa Al, Ti, V i Mo, bez prethodno nanesenih prevlaka Ni i Cr.
Uspešno se primenjuje za spojeve delova od titana i njegovih legura, a takođe i legiranih čelika,
vatrootpornih i teško topivih legura, bez primene topitelja. Kod lemljenja visokolegiranih čelika i
vatrootpornih legura, za sprečavanje oksidacije u procesu zagrevanja i poboljšanja kvašenja
lemom, nanose se Cu i Ni prevlake. Prevlake dozvoljavaju značajno sniženje vakuuma
neophodnog pri lemljenju. Produženje držanja posle dostizanja neophodne temperature je 5 do 10
minuta. Posle lemljenja delovi se hlade zajedno sa peći ili u kontejneru do temperature 200-250°C,
posle čega se komora za lemljenje puni vazduhom i iznose se zalemljeni delovi. Lemljeni spojevi
dobijeni primenom vakuuma se odlikuju čistoćom, čvrstoćom i visokom korozionom postojanošću.
U vakuumu se ne preporučuje lemljenje legura i primena lemova koji sadrže metale Zn, Mg, Mn,
Be, Cd, P, Li, zbog njihovog isparavanja pre nego što počne proces lemljenja.
Proces lemljenja u vakuumu je složen i primenjuje se samo za specijalne ciljeve kada druge
metode ne daju zadovoljavajuće rezultate.
6.3. Lemljenje u sonim kupatilima
Kod ovog postupka lemljenja pripremljeni delovi, sa prethodno postavljenim lemom, unose se u
rastop soli koji služi kao izvor toplote za zagrevanje i istovremeno sprečavanje oksidacije delova.
Postupak obezbeđuje visok kvalitet i veliku brzinu lemljenja, ravnomerno i brzo zagrevanje
lemljenih delova, lako održavanje zadate temperature, značajno smanjenje potrošnje lema u
odnosu na sličan postupak unošenja delova u rastop lema. Osim toga, ovaj postupak omogućava
jednovremenost operacije lemljenja i termičke obrade. U rastopu soli često se leme vatrootporne
legure, ugljenični i konstrukcioni čelici Cu, Ni, Al i njihove legure.
Rastop soli je u loncu (tiglu) koji se zagreva električnim grejačima (oprema za termičku obradu u
sonim kupatilima), retko gasnim plamenom. Delovi se delimično ili u potpunosti potapaju u kupatilo
u specijalnom pristroju ili nosačima od nerđajućeg čelika, nikla ili inkonela. Pre unošenja u sono
kupatilo važno je dobro osiguranje položaja spajajućih delova i postavljenog lema, kako ne bi došlo
do njihovog pomeranja i smicanja u rastopu soli. Položaj delova se obezbeđuje vezivanjem žicom,
ili nekim drugim privremenim mehaničkim pričvršćivanjem. Kao sono kupatilo koristi se rastop soli
koje imaju i dejstvo topitelja, pa po pravilu nije potrebna dodatna primena topitelja. Pri lemljenju
ugljeničnih i niskolegiranih čelika sa Cu i mesinganim lemovima, kao i kod lemljenja bakra
lemovima koji sadrže fosfor, dodatna primena topitelja nije potrebna. Pri lemljenju ovih materijala
srebrnim lemovima neophodna je dodatna primena topitelja. U tom slučaju topitelj se nanosi
prethodnim potapanjem delova u posebnom kupatilu sa rastvorom ili rastopom topitelja. Posle
potapanja u rastvoru topitelja, a pre unošenja u sono kupatilo, delovi se moraju dobro prosušiti.
Unošenje vlage sa delovima opasno je i za poslužioce, zbog rasprskavanja soli iz lonca. Pri izboru
sone mešavine neophodno je obratiti pažnju na temperaturu ključanja pojedinih njenih komponenti,
jer niska temperatura ključanja dovodi do intenzivnog isparavanja i izmene sastava kupatila.
Izmena sastava kupatila usled isparavanja i zagađenja, povremeno se kontroliše, sastav se
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 24 od 26

koriguje ili se vrši potpuna izmena. Masivni delovi se prethodno predgrevaju u peći na oko 300 −
350 °C i odmah posle toga se potapaju u kupatilo. Vreme lemljenja se određuje eksperimentalno, a
održava se automatskom regulacijom kretanja pokretne trake transportera delova. Posle lemljenja i
hlađenja do 200-250 °C delovi se peru u toploj vodi do potpunog odstranjenja ostataka soli i
prosušuju mlazom toplog vazduha ili u peći.
7. MEKO LEMLJENJE
Primena mekog lemljenja je za spojeve od kojih se prevashodno zahteva zaptivnost i/ili električna
provodljivost. Ako se zahteva i čvrstoća (npr.cevni provodnici) ona se obezbeđuje odgovarajućim
konstruktivnim rešenjem spoja.
U nameni za montažne spojeve od kojih se zahteva samo električna provodljivost koristi se
lemljenje lemilom i drugim alatima. Zagrevanje mesta spajanja je putem kontakta zagrejanog
radnog dela alata i mesta spajanja. U tu svrhu, zavisno od vrste proizvoda koji se leme, postoji niz
konstrukcija lemila, prilagođenih mestu lemljenja i energetskom izvoru za zagrevanje. Najšire je
zastupljeno ručno lemljenje lemilom kod kojeg se radnim delom (vrhom) prenosi ne samo toplota
nego i rastopljen lem. Najčeće zagrevanje je električnom strujom, sa radnim delom od bakra.
Veličina, odnosno težina lemila zavisi od mase mesta lemljenja. Za elektromontažne radove
izrađuju se laka električna lemila, veličine olovke.
Od visoko produktivnih postupaka za serijsku proizvodnju najviše je zastupljeno lemljenje
potapanjem (uranjanjem) u rastopljen lem.
7.1. Lemljenje potapanjem u rastopljenom lemu
Široko se primenjuje u proizvodnji radijatora, kolektora elektromotora i drugih delova koji imaju veći
broj spojeva i spojeve veće dužine.
Priprema delova za lemljenje se sastoji od: čišćenja oksida, odmašćivanja, osiguranja
međusobnog položaja spajajućih delova, potapanja u topitelj tako da on dospe u zazore, po potrebi
zaštite površina koje ne treba da budu lemljene, a zatim unošenja u rastopljen lem. Kao zaštita
površina od lemljenja kod primene Sn-Pb lema može da se koristi vodeno staklo.
Nanošenje topitelja je u posebnom kupatilu sa rastvorom topitelja. Topitelj se može naneti i na
samo mesto lemljenja ili se njime prekriva površina rastopljenog lema. Ako je nanošenje topitelja
potapanjem u rastvoru, unošenju delova u rastopljen lem prethodi dobro sušenje. Pripremljeni
delovi, sa prethodno nanesenim topiteljem, unose se na određenu dubinu u kupatilo rastopljenog
lema koji je ujedno sredstvo za zagrevanje. Lem je rastopljen u loncima od vatroopornih metala ili
grafita, zagrevanih elektrootporno. Brzina potapanja delova u rastopljen lem treba da bude takva
da u svakoj fazi potapanja bude obezbeđena temperatura lemljenja. Siguran znak za to je
postojanje pozitivnog meniskusa na graničnoj površini delova i površine lema. Zahvaljujući
kontaktu zagrejanog lema sa delovima oni se brzo zagrevaju do temperature lemljenja, dolazi do
prodiranja lema u zazore, njihova popuna i obrazovanje spoja. Posle toga delovi se iznose iz
kupatila i hlade.
Za sprečavanje oksidacije i isparavanja lema površina kupatila se zasipa zaštitnim solima, npr.
amonijum hloridom, a pre potapanja delova sa površine kupatila uklanja se oksidna skrama.
Režim lemljenja se utvrđuje eksperimentalno. Temperatura kupatila je oko 50-100 °C iznad
temperature likvidusa lema, zavisno od količine lema i težine unešenih delova. Da bi kupatilo imalo
dovoljan toplotni kapacitet neophodno je da težina rastopljenog lema bude veća od težine
unešenih delova minimum 20 puta. Vreme držanja delova u kupatilu ne sme da bude suviše dugo
da ne bi došlo do rastvaranja osnovnog materijala i izmena hemijskog sastava kupatila lema. U
principu ono je veoma kratko i iznosi 20 do 80 sekundi. U procesu lemljenja, zbog isparavanja
komponenti sistema lema kao i zbog rastvaranja osnovnih materijala u lemu, hemijski sastav
rastopa lema se menja. Zato je neophodna česta kontrola sastava lemnog kupatila i njegova
korekcija.
Lemljenje potapanjem u rastopljenom lemu daje visok kvalitet lemljenih spojeva. Odlikuje se
velikom produktivnošću procesa, zbog brzog zagrevanja i lemljenja, velikih mogućnosti
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 25 od 26

mehanizacije i automatizacije. Nedostatak je za slučajeve kada se jednovremeno zahteva više

vrsta lemova, isparavanje i često zagađenje lema elementima iz osnovnog materijala.
Varijante postupka lemljenja u rastopljenom lemu su lemljenje prelivanjem strujom rastopljenog
lema, provlačenjem kroz lem i selektivno lemljenje, kod kojih se konstrukcijom opreme obezbeđuje
stalna cirkulacija rastopljenog lema, čime se postiže bolji prenos toplote, čistoća kupatila i
efikasnija popuna zazora.
8. KONTROLA KVALITETA ZALEMLJENIH DELOVA
8.1. Greške zalemljenih delova
Greške nastale u proizvodnji zalemljenih konstrukcijskih delova mogu se podeliti na tri grupe:
- greške izrade i pripreme za lemljenje;
- greške lemljenog šava i
- greške delova kao celine.
Kvalitet zalemljenih delova zavisi prevashodno od kvaliteta izrade elemenata spoja i pripreme za
lemljenje. Elementi spoja treba da su izrađeni saglasno konstruktivnoj dokumentaciji. U procesu
pripreme uspostavljaju se neophodni zazori između elemenata spoja i osigurava se stabilnost
veličine zazora. Karakteristične greške pripreme za lemljenje su neusaglašenost ravnomernosti
mera zazora i pomeranje elemenata spoja. Uzrok ovih grešaka je odstupanje mera obrade,
pomeranje u procesu učvršćivanja i nedovoljno učvršćivanje. Kontrola izrade i pripreme delova za
lemljenje obuhvata vizuelno kontrolisanje i dimenzionalno kontrolisanje mernim alatima.
Zahtevane osobine lemljenog spoja mogu se dobiti samo ako je primenjena proverena tehnologija
lemljenja. Nedovoljno brižljivo čišćenje delova pre lemljenja, neodgovarajući temperaturni režim i
druga odstupanja od utvrđenih tehnoloških parametara neminovno dovode do pojave različitih
vrsta grešaka u lemljenom šavu. Lemljeni šav je mesto materijalizovane veze zalemljenih delova.
Njegov oblik i mere ne zavise samo od vrste i oblika mesta spajanja nego i od primenjenog
postupka i vrste osnovnog i dodatnog materijala. Širina lemljenog šava je rastojanje između
granica neizmenjenog osnovnog materijala. Prelazna zona je deo šava u kojem su nastale
metalurške reakcije između lema i osnovnog materijala. Tipične greške lemljenih šavova su: pore,
šupljine, prsline, uključci troske i topitelja, diskontinuiteti ispune zazora lemom i greške spajanja
lema i osnovnog materijala.
Gasne pore su zarobljeni gasovi u lemu, nastali isparavanjem komponenti lema ili topitelja usled
visoke temperature lemljenja ili nedovoljnog vremena držanja na temperaturi lemljenja da bi se
izvršila degazacija rastopljenog lema.
Prsline, uzdužne i poprečne, mogu biti u šavu, prelaznoj zoni šava i osnovnom materijalu. Uzrok
nastanka prslina u šavu može da bude pomeranje delova pre završetka kristalizacije, brzo
hlađenje posle lemljenja, značajna razlika u koeficijentu toplotnog širenja lema i osnovnog
materijala ili obrazovanje krtih difuzionih zona. Uzrok prslina u osnovnom materijalu može da bude
intenzivna difuzija lema u osnovni metal.
Uključci troske (produkti rastvaranja oksida) i topitelja nastaju kada je temperatura lemljenja niža
od temperature topljenja topitelja i nemogućnosti njihovog istiskivanja usled nepovoljne
konstrukcije ili mesta postavljanja lema.
Greške spajanja i diskontinuitet popune lema manifestuju se prekidima veze sa osnovnim metalom
i nepopunjenošću zazora. Uzrok je nedovoljno čišćenje, nedovoljna aktivnost topitelja ili aktivnog
gasa, nedovoljna količina lema. Ostale greške su zajedi, isticanje lema, nalepci lema, špricanje
lema.
Greške lemljenih delova kao celine odnose se na deformaciju i vitoperenje, kao rezultat
neravnomernog zagrevanja i hlađenja u procesu lemljenja ili nedovoljog osiguranja položaja delova
u procesu lemljenja, oksidacija površine, ostaci soli i topitelja.
Veliki broj operacija u izradi zalemljenih delova i uticaj kvaliteta njihovog izvođenja na krajnji
kvalitet proizvoda zahteva međuoperacijsku kontrolu, koja se u serijskoj proizvodnji većinom
Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno
 ATB: Naziv dokumenta: Broj dok. 1.17.

LEMLJENJE Strana 26 od 26

ostvaruje primenom statističke kontrole. Sve operacije procesa sa hemijskim sredstvima obrade
(dekapiranje, rastvori i rastopi topitelja, rastopi soli i lema) zahtevaju periodičnu kontrolu sastava i
čistoće, a termički procesi i kontinualnu kontrolu termičkog ciklusa.
8.2. Metode ispitivanja kvaliteta zalemljenih spojeva
Za ispitivanje kvaliteta zalemljenih spojeva primenjuju se metode ispitivanja bez razaranja i sa
razaranjem. Za ispitivanje bez razaranja primenjuje se: vizuelni pregled, ispitivanje nepropusnosti
pritiskom vazduha ili vode, ispitivanje prozračivanjem rentgenskim ili gama zracima, ispitivanje
magnetskim česticama, penetrirajućim tečnostima i ultrazvučno ispitivanje. Ispitivanje razaranjem
se retko koristi, uglavnom u cilju kvalifikacije tehnologije lemljenja ili kod posebno odgovornih
konstrukcijskih delova, na malom procentu uzoraka, u skladu sa zahtevima tehničkih uslova za
isporuku. Ispitivanje mehaničkih osobina na posebno pripremljenim epruvetama definisano je u
JUS C.T3.059/88 (ISO 5187/85) obuhvata ispitivanje na zatezanje i smicanje, na okolnoj, povišenoj
i sniženoj temperaturi. Standardom je definisan i uređaj za lemljenje epruveta. Veoma značajno je
metalografsko ispitivanje kojim se omogućuje ispitivanje veličine prelazne zone i njene strukturne
karakteristike. Za dobar kvalitet obrade metalografskog uzorka bitno je da se vodi računa o značajnoj
razlici tvrdoće i elektrohemijskog potencijala između osnovnog materijala i lema.
9. ZAŠTITA I SIGURNOST PRI RADU U PROIZVODNJI LEMLJENJEM
U pripremi delova za lemljenje koriste se postupci mehaničkog i hemijskog čišćenja koji zagađuju
radionički prostor prašinom i isparenjima štetnim po disajne organe opslužioca procesa. Sem toga i
površine već očišćenih delova se kontaminiraju ili korodiraju. Iz tih razloga, oprema za obradu
treba da bude zatvorenog tipa (npr. mašine za odmašćivanje trihloretilenom, bubnjevi za
peskiranje) i sa uređajima za lokalno usisavanje prašine ili para, a radionički prostor mora da bude
opskrbljen ventilacijom.
Pri lemljenju sa topiteljima, za nanošenje topitelja na mesto lemljenja treba koristiti pomoćni pribor,
uz zaštitu kože ruku od dodira sa topiteljem. Topitelje u obliku praška, u cilju smanjenja njihovog
raspršivanja, treba pomešati sa odgovarajućim rastvaračima i primenjivati ih u obliku paste.
Pri lemljenju sa kalajno olovnim lemovima preti opasnost od kontaminacije olovom kože ruku i
odeće opslužioca. Koncentracija olova u prostoru i na samom radnom mestu može da bude veoma
visoka te je neophodna ventilacija sa velikom izmenom vazduha (i do 90%), a radne površine
moraju da budu od materijala pogodnih za lako pranje. Opasnost po zdravlje opslužioca je i pri
lemljenju sa lemovima koji sadrže kadmijum, zbog čega treba koristiti donje temperature područja
lemljenja i obaveznu ventilaciju radnog prostora. Kod ručnih postupaka lemljenja sa ovim lemovima
neophodna je i primena maski sa filterima. Kod postupka lemljenja u rastopu soli opasnost je od
isparavanja komponenti soli, a kod lemljenja u rastopljenom lemu od isparavanja lakše isparljivih
komponenti lema, zbog čega je obavezna ventilacija radioničkog prostora.

LITERATURA:
M. Smiljanić, V. Martinovski: Lemljenje; DUZS, 2001. god.

Neovlašćeno umnožavanje nije dozvoljeno