Manastir Hilandar

,,Carstvo bez krune.

Država bez vojske.
Mudrost bez škole.
Kuhinja bez mesa.
Bogatstvo bez novca.
Zemlja bez žena.”
(Vladika Nikolaj Velimirović )
Hilandar je srpski manastir koji se nalazi u severnom delu Svete gore – atoske države pravoslavnih monaha, koja
više od hiljadu godina opstaje na trećem kraku poluostrva Halkidiki u severnoj Grčkoj. Manastir se nalazi na 2,5
kilometra od mora, ima izgled srednjovekovnog utvrđenja širokog 75 m. Utvrđen je zidinama visokim 30 m, dugačkim
140, jer je u prošlosti, kao i ostala utvrđena monaška naselja na Svetoj gori, morao da se brani od gusara.
Manastir Hilandar su podigli veliki župan Stefan Nemanja – monah i njegov sin Sava 1198. g. Najveći prosperitet
manastir je doživeo u vreme kralja Milutina i cara Dušana. U vekovima turske vladavine, Hilandar su pomagali ruski
carevi, moldavski kneževi i srpski patrijarsi iz Peći. Početkom XIX veka, kada je stvorena moderna srpska država,
nastavljena je podrška manastiru. U novijoj istoriji, manastir je značajno stradao 2004. godine u katastrofalnom
požaru. U toku je obnova oštećenih građevina.

Hilandar je vekovima predstavljao najznačajnije središte srpske kulture i duhovnosti. Kroz vekove, zaštićen od
napada i pljačkanja, u sigurnosti Svete gore atoske i njene autonomije, manastir je bio pošteđen sudbine koja je
zadesila skoro sve druge srpske manastire. U Hilandaru je očuvana najbogatija kolekcija originalnih starih rukopisa,
ikona, fresaka, tako da on u današnje vreme predstavlja najznačajniju riznicu srpske srednjovekovne kulture, uopšte.
Manastir se od 1988. godine, zajedno sa ostalih devetnaest svetogorskih manastira, nalazi na UNESKO listi svetske
baštine, u sklopu spomenika srednjeg veka objedinjenih pod zaštićenom celinom Planina Atos.
Manastirski kompleks je ograđen odbrambenim zidovima koji su pojačani pirgovima – kulama svetog Save i svetog
Georgija, uz koje su podignuti višespratni konaci, kapele, paraklisi, bolnica i drugi objekti. Bedemi su visoki preko 30
m i u donjem delu, sem kapije, nemaju nikakvih otvora. Kelije monaha na trećem i četvrtom spratu imaju spoljašnje
zidove debele preko 1,5 m. Kule su još tvrđe, mali, uzani otvori i niska i teška vrata im daju vojnički izgled. Građevine
su zidane u vizantijskom stilu od tesanog kamena sa naizmeničnim redovima opeke, dok su podovi i balkoni
izgrađeni od drveta. Konaci su oduvek zidani iznutra uz odbrambene zidove i do XIX veka imali su otvore uglavnom
prema porti. Pored glavne, u manastiru se nalazi još dvanaest manjih crkava i kapela sa živopisima iz raznih
vremena i ikonostasima iz doba različitih umetničkih škola.
Glavnu manstirsku crkvu Vavedenja Bogorodice sagradio je kralj Milutin početkom XIV veka na temeljima prvobitne
crkve. Ona predstavlja potpuno nov tip vizantijske arhitekture, koji je doneo veliki i dobro osvetljeni prostor u crkvi,
koji ranije svetogorske građevine nisu imale. Ornamenti u mermeru oko vrata i prozora su skladni i solidni. Pod crkve,
ukrašen mozaikom, izuzetne je lepote. U vreme kneza Lazara, oko 1380. godine, uz crkvu je sagrađena priprata.
Saborna crkva, trpezarija, trem trpezarije, svi paraklisi i ulaz imaju iznutra, a ponegde i spolja, freske – živopise.
Najstariji živopis je iz XIII veka i nalazi se unutar i sa spoljašnje strane pirga i paraklisa svetog Đorđa. Živopis
Saborne crkve je iz 1321. godine. Freske na tavanu trpezarije na severnom zidu su nastale posle 1321. godine, a u
crkvi Sv. arhanđela polovinom XIV veka. Najveći deo sačuvanog živopisa u paraklisima nastao je u XVII i XVIII veku.

 
U manastirskoj biblioteci, uz brojne rukopise na starosrpskom i grčkom jeziku, čuva se i 367 povelja, od kojih
su 172 povelje vizantijskih careva, 154 povelje srpskih vladara, nekoliko povelja ruskih careva i moldavskih kneževa,
turska dokumenta i isprave, veliki broj dragocenih arhivskih dokumenata, bakrorezne i drvorezne ploče sa kojih su
otiskivane grafike u bakrorezu i drvorezu u XVIII i XIX veku.
Najznačajniji predmet koji se čuva u riznici je duborezni diptih monahinje Jefimije, koji je posvećen njenom rano
preminulom sinu Uglješi Despotoviću 
Car Dušan je, zajedno sa sinom Urošem, ali i caricom Jelenom, otišao na izolovanu Svetu goru jer je
krajem1348. godine, Evropu, pa i Balkan, zahvatila kuga . Po svetogorskim pravilima, svim ženama, bez izuzetka,
bio je zabranjen boravak na Atosu. Carica Jelena bila je izuzetak. Postoji, međutim, mišljenje da ni Jelena nije bila na
Atosu, već da je za nju izgrađen poseban pirg. Prisustvo carice Jelene na Svetoj gori umnogome je uticalo, ili je čak
bilo presudno da Crkva ne proglasi cara Dušana svetiteljem.
 U riznici Hilandara sačuvano je oko pet stotina ikona nastalih od XII do XIX veka. * Bogorodica
Trojeručica, jedna od najvećih svetinja i ujedno najpoznatija. Po predanju je nastala u VIII veku. Tada je
iscelila sv. Jovana Damaskina. Nalazi se u Sabornoj crkvi.

Ikona Trojeručica
Po predanju, početkom VIII veka, za vreme ikonoborstva, ikona Presvete Bogorodice, slikana rukom apostola Luke,
bila je porodična dragocenost Jovana Damaskina, vatrenog pobornika poštovanja ikona. Vizantijski car Lav III,
protivnik obožavanja ikona, smatrao je Jovana Damaskina ozbiljnim protivnikom, pa je uputio kalifu koji je vladao
Damaskom falsifikovano pismo u kome ga Jovan poziva da dođe u Damask i preuzme vlast. Kalif Valid je naredio da
se Jovanu odseče desna ruka kojom je navodno pisao pismo i da se ruka obesi na glavnom trgu Damaska. Po
zalasku sunca, Jovan je zatražio da mu vrate ruku, što je i učinjeno, i tada je kleknuo pred ikonu Presvete
Bogorodice, moleći je da mu isceli desnicu, kako bi pisanjem nastavio da brani poštovanje ikona. U molitvi se
uspavao. Kada se probudio, video je da je ruka zaista isceljena. Iz zahvalnosti, Jovan Damaskin je na donjoj levoj
strani ikone postavio srebrnu ruku, u znak sećanja na čudo koje se dogodilo. Tako je ikona dobila ime ,,Trojeručica”.
Jovan Damaskin je napustio Siriju i postao monah u čuvenoj Lavri svetog Save Osvećenog u Palestini. Sa sobom je
poneo i čudotvornu ikonu. U Lavri je saznao da je sveti Sava Osvećeni, pre svog upokojenja u VI veku, ostavio
amanet da pored njegovog groba pričvrste njegov igumanski štap i prorekao da će kao poklonik, u manastir doći
jedan carski sin istog imena i da će pri njegovom poklonjenju grobu, pričvršćeni štap pasti na zemlju. Kada se to bude
desilo, monasi tom pokloniku moraju da predaju njegov štap i ikonu Svete Bogorodice, koja se čuvala u Lavri pod
imenom ,,Mlekopitateljica”. Jovan Damaskin je ostavio zaveštanje da, kada se ovaj događaj desi, tom carskom sinu,
pored štapa i ikone Save Osvećenog, predaju i njegovu ikonu ,,Trojeručicu”.

Pet vekova kasnije, u Lavru je stigao monah Sava iz manastira Hilandar. Kada se poklonio grobu svetog
Save Osvećenog, štap je sa svog mesta pao. Da ne bi lakomisleno postupili, manastirski oci su ponovo pričvrstili
patericu i čekali šta će se dogoditi sledećeg dana. Sutradan je paterica ponovo pala. To je bio dovoljno da
manastirski oci izvrše zavet svetog Save Osvećenog i Jovana Damskina. Sa poklonima i trostrukim blagoslovom,
Sava se vratio na Svetu goru. U svojoj keliji u Kareji ostavio je igumanski štap i ,,Mlekopitateljicu”, dok je ikonu
,,Trojeručicu” sveti Sava doneo sa sobom u manastir Hilandar. Na taj način je ,,Trojeručica” stigla u Hilandar. Ostala
je u Hilandaru sve do 1347. godine, kada je manastir posetio car Dušan I , koji ju je, uz blagoslov igumana, pri
odlasku poneo sa sobom. Krajem XIV veka ,,Trojeručica” je stigla u manastir Studenicu. Pred najezdom Turaka,
studenički monasi, bojeći se za njenu sudbinu, vratili su je u Hilandar. Danas se ikona nalazi u crkvi manastira
Hilandar, na mestu igumanskog trona. Pre nego što počne bogosluženje, svi monasi prave duboke zemne poklone
pred njom, kao igumanijom manastira. U stvarnosti, ikona je razmere 110 cm visine i 91 cm širine. Zaštićena je
zlatnim okovom, koji u sebi ima utisnuto oko 5.000 skupocenih dragih kamenova.