efJeMJe : Yetieesue

efJeMJe kesâ ceneÉerhe

efJeMJe kesâ ceneÉerhe (Continents of world) : efJeMJe ceW meele ceneÉerhe nQ~ Fvekesâ veece Fme Øekeâej nQ— 1. SefMeÙee (Asia), 2. Deøeâerkeâe (Africa), 3. Gòejer
Decesefjkeâe (North America), 4. oef#eCeer Decesejf keâe (South America), 5. Ùetjeshe (Europe), 6. Deemš^sefueÙee (Australia), 7. DeCšeke&âefškeâe (Antarctica)~
veece #es$eheâue pevemebKÙee efJeMJe efJeMJe pevemebKÙee keâe ³ pevemebKÙee IevelJe
(Jeie& efkeâceer. ceW) #es$eheâue keâe ³ (Øeefle Jeie& efkeâceer. ceW)
1. SefMeÙee 43,820,000 4,164,252,000 29.5³ 60³ 95.0
2. Deøeâerkeâe 30,370,000 1,022,234,000 20.4³ 15³ 33.7
3. Gòejer Decesejf keâe 24,490,000 542,056,000 16.5³ 8³ 22.1
4. oef#eCeer Decesejf keâe 392,555,000 392,555,000 12.0³ 6³ 22.0
5. Ùetjeshe 738,199,000 738,199,000 6.8³ 11³ 72.5
6. Deemš^es uf eÙee 9,008,500 29,127,000 5.9³ 0.4³ 3.2
7. DeCšeke&âefškeâe 13,720,000 4,490 9.2³ 0.00002³ 0.0003
Fve ceneÉerheeW keâer legueveelcekeâ efmLeefle keâe Deekeâueve veerÛes efoS ngS Ûeeš& mes efkeâÙee pee mekeâlee nw—
SefMeÙee Deøeâerkeâe Gòejer Decesefjkeâe oef#eCeer Decesefjkeâe Ùetjeshe Deemš^es uf eÙee DeCšeke&âefškeâe
#es$eheâue 29.5³ 20.4³ 16.5³ 12.0³ 6.8³ 5.9³ 9.2³
meyemes yeÌ[e osMe Ûeerve Deupeerejf Ùee keâvee[e yeÇepeerue ™me Deemš^es uf eÙee
meyemes Úesše osMe ceeueoerJe cesDeesšer mesCš heerjs heâe@keâuewC[ Éerhe Jesešf keâve efmešer veer®
meyemes uecyeer veoer ÙeebieefšmeerkeäÙeebie veerue efcemeeremf eheer efcemeewjer Decespeve Jeesuiee cejx-[eefueËie
meyemes TbÛee ceeGCš SJejsmš ceeGCš efkeâueercebpeejes ceeGbš cewekf eâvues SkeâebkeâeiegDee ceeGbš SuyeÇmt e hebkg eâekeâ peÙee efJebmeve ceewemf eheâ
heJe&le efMeKej (8848 ceer.) (5895 ceer.) (6198 ceer.) (6960 ceer.) (5,642 ceer.) (4,884 ceer.) (4892 ceer.)
meyemes yeÌ[er Peerue kewâefmheÙeve meeiej efJekeäšesejf Ùee megheerejf Ùej uew[esiee DeeÙej
ienvelece efyevog ce=lemeeiej Demmeeue Peerue [sLe Jewueer uewietve [sue keâeye&ve kewâefmheÙeve meeiej DeeÙej Peerue [erhe ueskeâ,
(422 ceer.) (155 ceer.) (86 ceer.) (105 ceer.) (28 ceer.) (15 ceer.) Jesmšheâesu[ efnume
(50 ceer.)
1. SefMeÙee ceneÉerhe (Asia Continent)
® Ùen efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e ceneÉerhe nw~ Fmekeâe #es$eheâue mebmeej kesâ YetYeeie keâe ueieYeie 29.5³ nw~ FmeceW mebmeej keâer 60³ pevemebKÙee efveJeeme keâjleer nw~ Yeejle Fmeer ceneÉerhe
keâe osMe nw, efpemekeâer DeJeefmLeefle oef#eCe SefMeÙee ceW nw~
® SefMeÙee ceneÉerhe ØeeLeefcekeâ ™he mes cegKÙele: hetJeea Deewj Gòejer ieesueeæ& ceW efJemleeefjle nw~
® Ùen hetJe& ceW ØeMeeble cenemeeiej, oef#eCe ceW efnob cenemeeiej leLee Gòej ceW Deeke&âefškeâ cenemeeiej mes efIeje nw~
® Fmes efJe<eceleeDeeW keâe ceneosMe (Continent of Diversity) keâne peelee nw~ FmeceW DeJeefmLele ‘heeceerj kesâ he"ej’ keâes efJeMJe keâer Úle keâne peelee nw~
® SefMeÙee ceneÉerhe ceW kegâue osMeeW keâer mebKÙee 49 (efheâueermleerve meefnle) nw~
® SefMeÙee keâe meJee&eOf ekeâ pevemebKÙee Jeeuee osMe Ûeerve, peyeefkeâ vÙetvelece pevemebKÙee Jeeuee osMe ceeueoerJe nw~
2. Deøeâerkeâe ceneÉerhe (Africa Continent)
® Ùen efJeMJe keâe otmeje meyemes yeÌ[e ceneÉerhe nw, efpemes efpeyeÇeušj peue mebefOe Ùetjeshe mes Deueie keâjleer nw~ Ùen meYeer ieesueeæeX ceW efJemle=le ceneÉerhe nw~
® Deøeâerkeâe ceneÉerhe Gòej ceW YetceOÙe meeiej, Gòej-hetJe& ceW mJespe venj Deewj ueeue meeiej kesâ meeLe efmeveeF& ØeeÙeÉerhe, oef#eCe-hetJe& ceW efnob cenemeeiej leLee heef§ece ceW Dešueebeš
f keâ
cenemeeiej mes efIeje nw~

hejer#ee cebLeve / 194

 ® Deøeâerkeâe keâes keâeuee Ùee DebOe ceneÉerhe (Dark Continent) Yeer keânles peyeefkeâ meyemes Úesše osMe Jesefškeâve efmešer (nesueer meer) nw~
nQ~ Fmekeâe Skeâ veece ‘he"ejer ceneÉerhe’ Yeer nw~ ® ÙetveeFšs[ efkebâie[ce keâes øeâebme mes Deueie keâjves Jeeuee ‘Fbeif ueMe Ûewveue’ ÙeneR nw~
® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ efJemle=le ce®mLeue ‘meneje’ Fmeer ceneÉerhe ceW nw~ ® oesveeW efJeMJe ÙegæeW keâe keWâõ Ùetjeshe ceneÉerhe ner Lee~
® Ùen Skeâcee$e Ssmee ceneÉerhe nw, efpemes keâke&â, cekeâj Je YetceOÙe jsKeeSb keâešleer nQ~ 6. Deemš^sefueÙee (Australia Continent)
® Deøeâerkeâe ceneÉerhe ceW kegâue mebØeYeg osMeeW keâer mebKÙee 54 nw~ ® Je<e& 1770 ceW keâhleeve pescme kegâkeâ Je Ssyeue lemceeve ves Fme ceneÉerhe keâer Keespe
® Fmekeâe veJeeseof le osMe ‘oef#eCe met[eve’ Je<e& 2011 kesâ pegueeF& ceen ceW DeefmlelJe keâer Leer~
ceW DeeÙee~ oef#eCe met[eve kesâ met[eve mes he=Lekeâ neskeâj veÙee osMe yeveves kesâ yeeo ® Fme ceneÉerhe keâes ‘ÉerheerÙe ceneÉerhe’ Yeer keâne peelee nw~
Deye Deøeâerkeâe ceneÉerhe keâe meJee&eOf ekeâ #es$eheâue Jeeuee osMe Deupeerejf Ùee nw~ ® ÛeejeW Deesj mes meeiejeW mes efIejs Fme ceneÉerhe ceW JeweMf Jekeâ mlej hej yee@keämeeFš keâe
3. Gòejer Decesefjkeâe (North America Continent) Glheeove meJee&eOf ekeâ neslee nw~
® Fme ceneÉerhe keâer DeJeefmLeefle cegKÙele: Fb[es-Dee@mš^sefueÙeve huesš hej nw~
® efJeMJe kesâ Fme leermejs meyemes yeÌ[s ceneÉerhe keâer Keespe Je<e& 1592 ceW keâesuecyeme
ves keâer Leer, FmeerefueS Fmes veF& ogefveÙee (New World) keâne peelee nw~ ® Fmes Dee@mš^us eseMf eÙee Deewj DeeseMf eefveÙee kesâ efJemle=le #es$e keâe Yeeie ceevee peelee nw~w
® Decesefjiees Jesmehegmmeer, pees efkeâ Skeâ meenefmekeâ Ùee$eer Lee, kesâ veece hej Fmekeâe 7. DeCšeke&âefškeâe (Antarctica Continent)
veecekeâjCe Decesejf keâe ngDee~ ® efJeMJe keâe heebÛeJeeb meyemes yeÌ[e Ùen ceneÉerhe meoe efnceeÛÚeefole jnlee nw~ Ùen
® heveecee venj, efpememes efkeâ efJeMJe keâe 25³ JÙeeheej neslee nw, Gòejer Decesejf keâe oef#eCeer OeÇJg e hej DeJeefmLele nw~
keâes oef#eCe Decesejf keâe mes pees[Ì leer nw~ ® Ùen ceneÉerhe oef#eCeer ieesueeæ& kesâ Debšeke&âefškeâ #es$e ceW efmLele nw~
® iesnbt keâe DeefOekeâ Glheeove nesves kesâ keâejCe Fmes jesšer keâer šeskeâjer (Bread
® Ùen ceneÉerhe oef#eCeer cenemeeiej mes efIeje nw~
Basket of World) Yeer keâne peelee nw~
® Yeejleer, oef#eCe iebiees$eer Je cew$eer Ùeneb efmLele Jes DevegmebOeeve keWâõ nQ, efpevnW Yeejle
® Gòejer Decesejf keâe ceneÉerhe hetjer lejn mes Gòejer ieesueeæ& ceW leLee ueieYeie hetCe&le:
heef§eceer ieesueeæ& ceW efmLele nw~ Éeje mLeeefhele efkeâÙee ieÙee nw~
® Ùen ceneÉerhe Gòej ceW Deeke&âefškeâ cenemeeiej, hetJe& ceW Dešueebeš f keâ cenemeeiej, heef§ece ® ‘efJe%eeve kesâ efueS meceefhe&le ceneÉerhe’ Yeer Fmekeâe Skeâ veece nw~
Deewj oef#eCe ceW ØeMeeble cenemeeiej leLee oef#eCe-hetJe& ceW oef#eCeer Decesejf keâe Deewj kewâjseyf eÙeve
meeiej mes efIeje nw~ efJeMJe kesâ cegKÙe cenemeeiej Je meeiej
® Gòejer Decesefjkeâe ceneÉerhe ceW osMeeW keâer kegâue mebKÙee 23 nw~ veece #es$eheâue ienje mLeeve
4. oef#eCeer Decesefjkeâe (South America Continent) (Jeie& efkeâceer. ceW) (ceeršj ceW)
® Ùen efJeMJe keâe ÛeewLee yeÌ[e ceneÉerhe nw~ cenemeeiej
® oef#eCe Decesejf keâe ceneÉerhe heef§ece ceW ØeMeeble cenemeeiej leLee Gòej SJeb hetJe& ceW ØeMeeble cenemeeiej 16,53,84,000 cewejf Ùeevee iele& (10911)
Dešueebešf keâ cenemeeiej mes efIeje nw~ Dešueebešf keâ cenemeeiej 10,64,40,000 efceuJeeGkeâer [erhe (8,380)
® Fme ceneÉerhe keâe efJemleej cegKÙe ™he mes oef#eCeer ieesueeæ& ceW nw, efpemeceW 13 efnvo cenemeeiej 7,35,56,000 [eFceWešf Ùee [erhe (8,047)
osMe efmLele nQ~ Deeke&âefškeâ cenemeeiej 1,40,56,000 efuešdkesâ [erhe (5,450)
® Ùeneb kesâ cetue efveJeeefmeÙeeW keâes ‘js[ Fbef[Ùeve’ keâne peelee nw~ oef#eCeer cenemeeiej 20,327,000 meeGLe meQ[efJeÛe iele& (7,236)
® efJeMJe keâe meyemes TbÛee ‘Deespesme[sue meuee[es’ pJeeueecegKeer Ùeneb keâer ‘SC[erpe meeiej
heJe&leceeuee’ ceW efmLele nw~ mcejCeerÙe jns efkeâ efJeMJe keâer meyemes uebyeer heJe&le ceeuee oef#eCeer Ûeerve meeiej 35,00,000 Jesmš Dee@heâ vÙet peesve
Yeer ‘SC[erpe’ ner nw, efpemekeâe efJemleej 7200 efkeâceer. ceW nw~ YetceOÙe meeiej 25,00,000 kewâefuehmees [erhe
® Fme ceneÉerhe keâe #es$eheâue Deewj pevemebKÙee keâer Âef° mes meyemes yeÌ[e osMe yeÇepeerue nw~ yesejf ib e meeiej 20,00,000 yegeuf [j [erhe
5. Ùetjeshe (Europe Continent) kewâjereyf eÙeve meeiej 27,54,000 kesâceve š^ÛW e
® Ùetjeshe Skeâ Ssmee ceneÉerhe nw, efpemeceW Skeâ Yeer ce®mLeue veneR nw~
DeesKeesšmkeâ meeiej 15,83,000 —
® Ùetjeshe ceneÉerhe Gòej ceW Deeke&âefškeâ cenemeeiej mes, heef§ece ceW Dešueebeš f keâ cenemeeiej mes,
hetJeea Ûeerve meeiej 12,49,000 —
oef#eCe ceW YetceOÙe meeiej mes leLee oef#eCe-hetJe& ceW keâeuee meeiej Deewj Gmemes peg[Ì s peue ceeieeX
peeheeve meeiej 9,78,000 peeheeve yesemf eve
mes efIeje nw~
Gòejer meeiej 7,50,000 mkesâpebjkeâ
® Ùetjeshe ceneÉerhe ceW kegâue 50 osMe nQ~ Fmekesâ Gòej ceW efmLele Éerhe mecetn keâes
‘efyeÇešf Me Éerhe’ keânles nQ, efpemeceW «esš efyeÇšvs e DeJeefmLele nw~ keâeuee meeiej 4,36,400 —
® ™me Fkeâueewlee Ssmee osMe nw, pees SefMeÙee Deewj Ùetjeshe oesveeW ceneÉerheeW ceW efJemle=le nw~
ueeue meeiej 4,38,000 heesš& met[eve
® Ùen cewoeveeW kesâ meJee&eOf ekeâ efJemleej Jeeuee ceneÉerhe nw~
yeeefuškeâ meeiej 3,77,000 ieesveebo
® Ùetjeshe keâe #es$eheâue Deewj pevemebKÙee keâer Âef° mes meyemes yeÌ[e osMe ™me nw, heeruee meeiej 3,80,000 —

hejer#ee cebLeve / 195

® ØeMeeble cenemeeiej meyemes yeÌ[e cenemeeiej nw, pees efkeâ he=LJeer kesâ 1/3 Yeeie keâes Iesjs
ngS nw~
® cenemeeiej he=LJeer kesâ 71³ Yeeie ceW efJemle=le nw~ Ùes hejmhej pegÌ[s nQ leLee Fvekeâe
peue ueJeCeerÙe (Keeje) neslee nw~
® peueJeeÙeg efveOee&jCe ceW cenemeeiejeW SJeb meeiejeW keâe cenòJehetCe& Ùeesieoeve jnlee nw~
® mcejCeerÙe jns efkeâ henues DeCšeke&âefškeâ cenemeeiej (oef#eCeer cenemeeiej) keâes
cenemeeiej keâe opee& Øeehle veneR Lee~ Je<e& 2000 ceW Gmes ‘FbšjvesMeveue neF[^e«s eeefheâkeâ
Deeie&veeFpesMeve’ Éeje cenemeeiej keâe opee& efoÙee ieÙee~
® he=LJeer kesâ oef#eCeer OeÇJg eerÙe #es$e kesâ ÛeejeW lejheâ oef#eCeer cenemeeiej keâe efJemleej nw~
60 ef[«eer veerÛes oef#eCe keâe meeje heeveer FmeceW meceeefnle nw~ Ùen oef#eCeer ieesueeæ&
lekeâ ner meerefcele nw~ Fme cenemeeiej ves DeCše&efškeâe ceneÉerhe keâes Iesj jKee nw~
meefo&ÙeeW ceW Fmekeâe Skeâ yeÌ[e efnmmee pece peelee nw~
® efnvo cenemeeiej keâes ‘DeOe& cenemeeiej’ Yeer keâne peelee nw, keäÙeeWekf eâ Fmekeâe efJemleej
Gòejer ieesueeæ& ceW yengle keâce nw~
® Dejue meeiej mLeueyeæ meeiej nw~
® mhesve Skeâcee$e heef§eceer ÙetjesheerÙe osMe nw, pees leerve meeiejeW keâer lešjsKee Jeeuee nw~
® Gòejer Dešueebešf keâ cenemeeiej mebmeej keâe meJee&eOf ekeâ JÙemle mecegõer ceeie& nw~
® #es$eheâue keâer Âef° mes meyemes yeÌ[e meeiej oef#eCeer Ûeerve meeiej nw~

efJeMJe kesâ ØecegKe heJe&le efMeKej

heJe&le keâe veece ceneÉerhe osMe heJe&le ßesCeer TbÛeeF& (ceeršj ceW)
ceeGbš SJejsmš (efJeMJe keâe meyemes GbâÛee) SefMeÙee vesheeue-efleyyele efnceeueÙe 8,848
K2 (iee@[efJeve Dee@emf šve) (Yeejle keâe meyemes TbÛee) SefMeÙee Yeejle keâjekeâesjce 8,611
kebâÛevepebiee SefMeÙee vesheeue-efleyyele efnceeueÙe 8,586
uneslmes SefMeÙee vesheeue-Ûeerve efnceeueÙe 8,516
cekeâeuet SefMeÙee efleyyele-vesheeue efnceeueÙe 8,463
Ûees-DeesÙeg SefMeÙee efleyyele efnceeueÙe 8,201
Oeewueeefieefj SefMeÙee Yeejle efnceeueÙe 8,167
ceveemeuet SefMeÙee vesheeue efnceeueÙe 8,163
vebiee heJe&le SefMeÙee Yeejle efnceeueÙe 8,125
vevoe osJeer SefMeÙee Yeejle efnceeueÙe 7,817
Fueecheg oef#eCe Decesejf keâe yeeseuf eefJeÙee SC[erpe 7,014
cewekf eâvues (Gòejer Decesejf keâe keâe meyemes TbÛee) Gòejer Decesejf keâe Deueemkeâe je@keâer 6,194
ceeGbš SefueÙeeme Gòejer Decesejf keâe Deueemkeâe (Decesejf keâe)-keâvee[e je@keâer 5,944
Dejejele SefMeÙee legkeâea keâe@kesâMeme 5,156
cee@Cš yueQkeâ Ùetjeshe øeâebme-Fšueer Deeuheme 4,810

® Deheves Deeme-heeme mes TbÛes Yet-#es$e keâes heJe&le keânles nQ~ Fvekeâe Meer<e& Yeeie mebkegâefÛele
efJeMJe kesâ cegKÙe he"ej
neslee nw, efpemes efMeKej keânles nQ~ meeceevÙele: efMeKejeW keâer TbÛeeF& 600 ceeršj mes
DeefOekeâ nesleer nw~ veece efmLeefle
® he=LJeer kesâ 27³ Yeeie hej heJe&le DeJeefmLele nQ~
1. efleyyele keâe he"ej efnceeueÙe Deewj efkeäJeveuet
® leerve keâjesÌ[ Je<e& henues efveefce&le heJe&le, ØeeÛeerve heJe&le (Old mountains)
(Quinloo) kesâ ceOÙe
keânueeles nQ~ FveceW meefcceefuele nQ—DejeJeueer (Yeejle), hesveeFve (Ùetjeshe) Je
DehueseMf eÙeve (Decesejf keâe)~ Fvekeâe efvecee&Ce ceneÉerheerÙe efJemLeeheve Ùegie mes hetJe& ngDee 2. okeäkeâve keâe he"ej oef#eCe Yeejle
Lee~
3. Dejseyf eÙeve he"ej oef#eCe-heef§ece SefMeÙee
® vetleve heJe&le (Young mountains) le=leerÙekeâ Ùegie (mesveespeesFkeâ) ceW huesšeW kesâ
DeefYemejCe mes efveefce&le ngS~ Ùes veJeerve Jeefuele heJe&le keânueeles nQ~ FveceW meefcceefuele 4. yeÇepeerue keâe he"ej oef#eCe Decesejf keâe (ceOÙe hetJe&)
nQ—efnceeueÙe (Yeejle), Deeuheme (Ùetjeshe) je@keâer (Gòejer Decesejf keâe) Je SC[erpe 5. cesekf eämekeâes keâe he"ej cesekf eämekeâes
(oef#eCeer Decesejf keâe)~
® oef#eCeer Deeuheme heJe&le ßesCeer vÙetpeerueQ[ ceW, JneFš heJe&le SJeb yuewkeâ heJe&le 6. keâesuebefyeÙee keâe he"ej mebÙegòeâ jepÙe Decesejf keâe
Decesejf keâe ceW, yuewkeâ heâe@jms š heJe&le pece&veer ceW, JeeŒesme heJe&le øeâebme ceW, [^ekeWâmeyeie& 7. ces[eieemkeâj keâe he"ej ces[eieemkeâj
heJe&le oef#eCe Deøeâerkeâe ceW, Sšueme heJe&le Deøeâerkeâe ceneÉerhe kesâ ceesjkeäkeâes, Deupeerejf Ùee
8. Deueemkeâe keâe he"ej Gòejer Decesejf keâe (Gòej-heef§ece)
SJeb šdÙetveereMf eÙee ceW, ceeGbš efššefueme efmJešdpejueQ[ ceW, DeuesIeveer heJe&le Decesejf keâe
9. yeesueereJf eÙee keâe he"ej SC[erpe heJe&le ëe=Kb euee
ceW, keQâšeefyeÇÙeve heJe&le mhesve ceW, Sueyegpe& heJe&le F&jeve ceW, cewkeWâpeer heJe&le keâvee[e ceW
leLee efhejsveerpe heJe&le mhesve SJeb øeâebme keâer meercee hej efmLele nw~ 10. «esš yesemf eve he"ej mebÙegòeâ jepÙe Decesejf keâe

hejer#ee cebLeve / 196

® he"ej (Plateau) keâer efJeefMe°lee Ùen nesleer nw efkeâ Ùen Deeme-heeme kesâ #es$e mes lees «esš efyeÇšvs e 209,331 Gòejer Dešueebešf keâ cenemeeiej
TbÛee neslee nw, efkebâleg Fmekeâe Meer<e& Ùeeveer Thejer Yeeie ÛeewÌ[e Deewj meheeš neslee nw~ Suesmecesjs Éerhe 196,236 Deeke&âefškeâ cenemeeiej
® Fmekeâer ÛeóeveW DeJemeeoer nesleer nQ, pees efkeâ yeuegDee Je Ûetves kesâ helLej mes yeveer nesleer nQ~ mesuesyeerpe (megueeJesmeer) 180,681 efnob cenemeeiej
® he"ejeW keâes TbÛeeF& veneR, yeefukeâ Deekeâej kesâ DeeOeej hej cewoeveeW Je heJe&leeW mes he=Lekeâ oef#eCe Éerhe (vÙetpeerueQ[) 145,836 ØeMeeble cenemeeiej
efkeâÙee peelee nw~ peeJee Éerhe 138,794 efnob cenemeeiej
® he"ejeW keâer TbÛeeF& meeceevÙe ™he mes 300 mes 900 ceeršj kesâ yeerÛe nesleer nw~ Gòejer Éerhe (vÙetpeerueQ[) 111,583 ØeMeeble cenemeeiej
uegpeesve Éerhe 109,965 heef§eceer ØeMeeble cenemeeiej
efJeMJe kesâ ØecegKe Éerhe vÙet heâeGC[uewC[ 108,860 Gòejer-heef§eceer Dešueebešf keâ cenemeeiej
keäÙetyee 104,556 kewâjereyf eÙeve meeiej
Éerhe #es$eheâue efmLeefle DeeFmeueQ[ 101,826 Gòejer Dešueebešf keâ cenemeeiej
(Jeie& efkeâceer.) efceC[eveeDees Éerhe 97,530 heef§eceer ØeMeeble cenemeeiej
«eerveueQ[ 2,130,800 Deeke&âefškeâ (Gòejer OeÇJg e) cenemeeiej DeeÙejuewC[ 84,421 Gòejer Dešueebešf keâ cenemeeiej
neskewâ[es Éerhe 78,719 Gòejer-heef§eceer ØeMeeble cenemeeiej
vÙet efieveer 785,753 heef§eceer ØeMeeble cenemeeiej
meKeeefueve Éerhe 72,493 Gòejer-heef§eceer ØeMeeble cenemeeiej
keâeefueceševe (yeesevf e&Ùees) 785,168 efnob cenemeeiej
yeQkeäme Éerhe 70,028 Deeke&âefškeâ cenemeeiej
ces[eieemkeâj 587,713 efnob cenemeeiej ßeeruebkeâe 65,268 efnvo cenemeeiej
yewheâerve Éerhe 507,451 Deeke&âefškeâ cenemeeiej
megcee$ee 473,481 efnob cenemeeiej lemceeefveÙee 65,022 ØeMeeble cenemeeiej
nesvMet 225,800 Gòejer-heef§eceer ØeMeeble cenemeeiej ® Éerhe Jes mLeueKeC[ keânueeles nQ, pees ÛeejeW lejheâ mes peue mes efIejs nesles nQ~
efJekeäšesejf Ùee Éerhe 217,291 Deeke&âefškeâ cenemeeiej ® «eerveueQ[ efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e Éerhe nw pees [sveceeke&â keâe #es$e nw~

efJeMJe keâer ØecegKe veefoÙeeb/veoer leb$e

veoer œeesle cegnevee uebyeeF& (efkeâceer. ceW)
1. veerue-keâeiesje efJekeäšesejf Ùee Peerue, Deøeâerkeâe YetceOÙe meeiej 6,650
2. Decespeve-ÙetkeâeÙeueer-Dehegejf cewkeâ efnceveo Peerue, hes™ Dešueebešf keâ cenemeeiej 6,400
3. Ùeebišerpe keäÙeebie efleyyele he"ej, Ûeerve hetJeea Ûeerve meeiej 6,300
4. efcemeeremf eheer-efcemeewjer-pesheâjmeve js[ je@keâ œeesle, ceeWševee, Decesejf keâe cesekf eämekeâes keâer KeeÌ[er 6,275
5. Ùesevf emeer-Debieeje-mesueWies šeVet Deesuee ceeGbš, ™me keâeje meeiej 5,539
6. £ebie-nes (Ùeuees veoer) keäÙegveuetve heJe&le keâe hetJeea Yeeie, heef§eceer Ûeerve yeesneF& meeiej 5,464
7. Deesye-Fjefšme DeušeF& ceeGbš, ™me Deesye keâer KeeÌ[er 5,410
8. hejevee-efjÙees ef[ uee hueeše hejeveeFyee Deewj «eev[s veefoÙeeW keâe mebiece efjÙees ef[ uee hueeše 4,880
9. keâebiees-Ûeecyesmeer uegDeeueeJee Deewj uegDeeheguee veefoÙeeW keâe mebiece, peeÙejs Dešueebešf keâ cenemeeiej 4,700
10. Decegj Deie&vg e veoer efmeukeâe leLee Dejiegve veefoÙeeW keâe mebiece DeesKeesšmkeâ meeiej 4,444
11. ueervee veoer ™me uewhelesJe meeiej 4,400
12. ceskeâebie efleyyele oef#eCeer Ûeerve meeiej 4,400
13. cewkesâvpeer efieVeues veoer, keâesuebeyf eÙee, efyeÇešf Me keâvee[e yÙegheâesš& meeiej 4,241
14. veeFpej efieveer efieveer keâer KeeÌ[er 4,200
15. cejx-[eefueËie ceOÙe hetJeea GÛÛeYetecf e, Deemš^es uf eÙee oef#eCeer cenemeeiej 3,672
16. šeskeâeeEvšme-DejeiegSDee efhejsevf eÙeme, yeÇepeerue Dešueebešf keâ cenemeeiej, Decespeve 3,650
17. Jeesuiee JeeuoeF& he"ej, ™me kewâefmheÙeve meeiej 3,645
18. Meele Deue-Dejye-Ùetøesâšdme Fjekeâ heâejme keâer KeeÌ[er 3,596
19. cew[Fs je-ceeceesj-s jesÛee yeÇepeerue Decespeve 3,380
20. hee™me yeÇepeerue Decespeve 3,211

hejer#ee cebLeve / 197

® veefoÙeeW keâe Godiece heJe&leeW mes neslee nw~ Ùen leepes heeveer keâer efJeMeeue OeejeSb nesleer nQ~ ® ‘Debiegueer Peerue’ (Finger Lake) Peerue #es$e meb. je. Decesefjkeâe ceW efmLele nw~
® Úesšer veefoÙeeb (meneÙekeâ veefoÙeeb) yeÌ[er veefoÙeeW mes efceueleer nQ leLee yeÌ[er veefoÙeeW keâe efJeMJe kesâ cegKÙe peue Øeheele
efJeueÙe meeiejeW ceW neslee nw~ kegâÚ veefoÙeeb PeerueeW mes peekeâj Yeer efceueleer nQ~
peue Øeheele keâe veece osMe TbÛeeF&
® cegKÙe ™he mes veefoÙeeb peue kesâ efueS Je<ee& hej efveYe&j keâjleer nQ~
® meeušes Sbepf eue JesvespegSuee 979 ceer.
® Ùes {eue kesâ menejs ØeJeeefnle nesleer nQ leLee Oejeleue hej mLeueeke=âefleÙeeW kesâ efvecee&Ce
® legiesuee oef#eCe Deøeâerkeâe 948 ceer.
ceW cenòJehetCe& Yetecf ekeâe efveYeeleer nQ~
® ÙeesmesceeFš kewâefueheâesevf e&Ùee 746 ceer.
® peneb mes Ùes efvekeâueleer nQ, Gmes Fvekeâe Godiece mLeue keânles nQ, peneb Ùes meeiej mes
® ce[e&ueme heâesmesve veeJex 705 ceer.
efceueleer nQ, Gmes ‘veoer keâe cegnevee’ keânles nQ~
® ketâkesâveeve JesvespegSuee 670 ceer.
efJeMJe keâer cegKÙe PeerueW ® efjyyeve kewâefueheâesevf e&Ùee 496 ceer.
veece mebyebefOele #es$e #es$eheâue (Jeie& efkeâceer.) ® kebâg Ûeerkeâue Øeheele Yeejle (keâvee&škeâ) 455 ceer.
kewâefmheÙeve meeiej keâpeeKemleeve, ™me, legke&âcesevf emleeve, 3,71,000 ® peesie Øeheele Yeejle (keâvee&škeâ) 253 ceer.
Depejyewpeeve leLee F&jeve ® veoer peye keâeš-Úebš keâer ef›eâÙee keâjleer nw, lees Fmes Dehejove keânles nQ~ Dehejove
megheerejf Ùej Peerue keâvee[e leLee mebÙegòeâ jepÙe Decesejf keâe 82,414 keâer ef›eâÙee kesâ heâuemJe™he ner peue Øeheele DeefmlelJe ceW Deeles nQ, keäÙeeWekf eâ veoer keâer
efJekeäšesejf Ùee Peerue ÙegieeC[e, lebpeeefveÙee leLee kesâvÙee 69,485 jen ceW ÛeóeveW Deeves mes Jes Dehejove keâjleer nQ~
¢etjve Peerue keâvee[e leLee mebÙegòeâ jepÙe Decesejf keâe 59,600
® efveÙee«ee Jen peue Øeheele nw, pees oes PeerueeW kesâ ceOÙe efmLele nw~ Ùes oesveeW PeerueW nQ—
efceefMeieve Peerue mebÙegòeâ jepÙe Decesejf keâe 58,000
DeeWšsefjÙees SJeb Fjer~
šWieeefvekeâe Peerue keâebiees, lebpeeefveÙee, peeefcyeÙee leLee yeg®[b er 32,893
yewkeâeue Peerue ™me 31,500 ® efJekeäšesejf Ùee peue Øeheele oef#eCe-ceOÙe Deøeâerkeâe ceW peeefcyeÙee-efpecyeeyJes meercee hej
«esš yeerÙej Peerue keâvee[e 31,800 peecyespeer veoer hej efmLele nw~
ceueeJeer Peerue lebpeeefveÙee, ceespeeefcyekeâ leLee ceueeJeer 30,044 efJeMJe keâer ØecegKe venjW
«esš muesJe Peerue keâvee[e 28,930
Fjer Peerue keâvee[e leLee meb. je. Decesejf keâe 25,719 veece mLeeve efmLeefle
efJeveerhesie Peerue keâvee[e 23,553 met venj ÙetSmeS megheerejf Ùej Peerue keâes ¢etjve Peerue mes pees[Ì leer nw~
DeeWšes jf Ùees Peerue keâvee[e leLee meb.je. Decesejf keâe 19,477 F&jer venj ÙetSmeS F&jer Peerue Deewj efceefMeieve Peerue keâes pees[Ì leer nw~
yeeuKeeMe Peerue keâpeeKmleeve 18,428 ieesše venj mJeer[ve mše@keânesce Deewj iegšvs eyeie& kesâ yeerÛe
uew[esiee Peerue ™me 18,130 keâerue venj pece&veer Gòejer meeiej Deewj yeeefuškeâ meeiej kesâ yeerÛe
efšefškeâekeâe Peerue hes™, yeesueereJf eÙee 8,135 cewveÛesmšj venj «esš efyeÇšvs ecewveÛesmšj Deewj efueJejhetue kesâ yeerÛe
efvekeâejeiegDee Peerue efvekeâejeiegDee 8,001
Jeesuiee [eve ™me jesmšesJe Je mšeefueve«ee[ kesâ yeerÛe
DeLeeyeemkeâe Peerue keâvee[e 7,920 mJespe venj efceœe ueeue meeiej SJeb YetceOÙe meeiej kesâ yeerÛe
® Ssmee peueerÙe Yeeie pees mLeue mes efIeje nes Peerue keânueelee nw~ Fmes peue keâe (heesš& meF&o heòeve Gòejer efmejs hej leLee mJespe
DemLeeÙeer mLeue ™he Yeer keânles nQ~ heòeve oef#eCeer efmejs hej)
® FveceW veefoÙeeW, efnceveoeW leLee Je<ee& mes peue henbÛg elee nw~
heveecee heveecee kewâefjefyeÙeve meeiej Deewj ØeMeeble cenemeeiej kesâ
® efšefškeâekeâe Peerue (yeesueerefJeÙee) peneb efJeMJe keâer meyemes TbÛeer Peerue nw, JeneR
ceOÙe
yewkeâeue Peerue (meeFyesejf Ùee) efJeMJe keâer meyemes ienjer Peerue nw~
® efJeMJe keâer ceer"s Ùee leepes heeveer keâer meyemes yeÌ[er Peerue ‘megheerejf Ùej Peerue’ nw, peyeefkeâ
Deuyeš& venj heef§eceer Ùetjeshe SCšJehe& ueerie leLee Jesvesuekeäme keâes pees[Ì leer nw~
efJeMJe keâer meJee&eOf ekeâ ueJeCelee Jeeueer (Keejer) Peerue ‘Jee@ve ueskeâ’ (legkeâea) nw~ JesuewC[ venj ÙetSmeS F&jer Je DeesCšsefjÙees kesâ yeerÛe
® ceneve PeerueW (Great Lakes) Gòejer Decesejf keâe ceneÉerhe kesâ Gòej-hetJe& ceW efmLele ® venjW efveefce&le keâer peeleer nQ~
leepes heeveer keâer PeerueeW keâe mecetn nw~ FmeceW Meeefceue PeerueW nQ- megheerefjÙej, ® efJeMJe keâer meJee&efOekeâ yeÌ[er penepe jeveer venj ‘mJespe’ nw, efpemekeâe efvecee&Ce Je<e&
efceefMeieve, Fjer, DeeWšes jf Ùees SJeb ¢etjve~ 1869 ceW ngDee Lee~ efceœe ceW efmLele 168 efkeâceer. uebyeer Fme venj keâe
® #es$eheâue Deewj DeeÙeleve kesâ DeeOeej hej efJeMJe keâer meyemes yeÌ[er Peerue kewâefmheÙeve je°^erÙekeâjCe Je<e& 1956 ceW efkeâÙee ieÙee~
meeiej nw~ ® heveecee venj Je<e& 1914 ceW yeveeF& ieF& Leer~

hejer#ee cebLeve / 198

 efJeMJe keâer cegKÙe peue mebefOeÙeeb
(Major Important Straits of the World)

peue mebefOe efkeâve-efkeâve keâes peesÌ[leer nw Yeewieesefuekeâ DeJeefmLeefle

Ùetkeâešve cewekf eämekeâes keâer KeeÌ[er SJeb kewâefjefyeÙeve meeiej cewekf eämekeâes-keäÙetyee
DeesjCšes Sef[Ù^ eeefškeâ meeiej SJeb DeeÙeesevf eÙeve meeiej Fšueer-DeuyeeefveÙee
veeLe& Ûewveue DeeÙeefjMe meeiej SJeb Dešueebešf keâ cenemeeiej DeeÙejuewC[-FbiuewC[
nejcegpe heâejme keâer KeeÌ[er SJeb Deesceeve keâer KeeÌ[er Deesceeve-F&jeve
šejsme Dejehegâje meeiej SJeb heehegDee keâer KeeÌ[er vÙeteif eveer-Deemš^es uf eÙee
[e[xveueerpe ceejceje meeiej SJeb SefpeÙeve meeiej legkeâea
yeemeheâesjme keâeuee meeiej SJeb ceejceje meeiej legkeâea
yesuesÉerhe meWš uee@jmW e KeeÌ[er SJeb Dešueebešf keâ cenemeeiej keâvee[e
ceuekeäkeâe DeC[ceeve meeiej SJeb oef#eCe Ûeerve meeiej FC[esveseef MeÙee-ceueseMf eÙee
heekeâ cevveej keâer KeeÌ[er SJeb yebieeue keâer KeeÌ[er Yeejle-ßeeruebkeâe
uegpeesve oef#eCe Ûeerve meeiej SJeb efheâueerheeRme meeiej leeFJeeve-efheâueerheeRme
yesejf ib e yesejf ib e meeiej SJeb Ûegkeâmeer meeiej Deueemkeâe-™me
[seJf eme yewehf eâve keâer KeeÌ[er SJeb Dešueebešf keâ cenemeeiej «eerveuewC[-keâvee[e
[sveceeke&â Gòejer Dešueebešf keâ SJeb Deeke&âefškeâ cenemeeiej FbiueQ[-øeâebme
[esJej Fbeif ueMe Ûewveue SJeb Gòejer meeiej FbiueQ[-øeâebme
n[meve n[meve keâer KeeÌ[er SJeb Dešueebešf keâ cenemeeiej keâvee[e
efpeyeÇeušj YetceOÙe meeiej SJeb Dešueebešf keâ cenemeeiej mhesve-ceesjkeäkeâes
keâesejf Ùee peeheeve meeiej SJeb hetJeea Ûeerve meeiej peeheeve-keâesejf Ùee
cewiesueve ØeMeeble SJeb oef#eCeer Dešueebešf keâ cenemeeiej efÛeueer
heäueesejf [e cewekf eämekeâes keâer KeeÌ[er SJeb Dešueebešf keâ cenemeeiej Decesejf keâe-keäÙetyee
yee@me lemceeve meeiej SJeb oef#eCe meeiej Deemš^es uf eÙee
kegâkeâ oef#eCe ØeMeeble cenemeeiej vÙetpeerueQ[
megC[e peeJee meeiej SJeb efnvo cenemeeiej FC[esveseMf Ùee
šeskeâje hetJeea Ûeerve meeiej SJeb ØeMeeble cenemeeiej peeheeve
cekeâemmeej peeJee meeiej SJeb mesueeryeerpe meeiej Fb[esveseMf eÙee
keâejerceeše oef#eCe Ûeerve meeiej SJeb peeJee meeiej Fb[esveseMf eÙee
peehesve ØeMeeble cenemeeiej Fb[esveseMf eÙee
pegDeeve ef[hetâkeâe ØeMeeble cenemeeiej keâvee[e
heâesJeskeäme oef#eCe meeiej SJeb lemceeve meeiej vÙetpeerueQ[
[wecf heÙej ØeMeeble cenemeeiej Fb[esveseMf eÙee
yeesveer-hewâefmeÙees YetceOÙe meeiej keâesemf e&keâe-mee[eaevf eÙee
[b[g eme Jeeve[erceve KeeÌ[er ceseuf Jeue Éerhe-Deemš^es uf eÙee
yeeueeyewkeâ meguet meeiej SJeb mesuesyeerpe meeiej heueeJeve-yeesevf e&Ùees
Mesueer keâe@heâ Deueemkeâe keâer KeeÌ[er Deueemkeâe-keâese[f Ùeekeâ Éerhe
ceespeebeyf ekeâ Ûewveue efnob cenemeeiej ceespeebeyf ekeâ-ces[eieemkeâj
cesemf evee YetceOÙe meeiej efmeefmeueer-Fšueer
yee@ye-Sue-ceb[ye ueeue meeiej SJeb Dejye meeiej Ùeceve-efpeyetleer
lmegmeercee hetJeea Ûeerve meeiej SJeb peeheeve meeiej peeheeve
lmegiee™ ØeMeeble cenemeeiej SJeb peeheeve meeiej peeheeve
vescegjes ØeMeeble cenemeeiej peeheeve
Sce. keäuÙetj Deeke&âefškeâ meeiej keâvee[e
® peue mebefOe mes DeeMeÙe peue kesâ Gme heleues Yeeie mes neslee nw, pees oes yeÌ[s meeiejeW DeLeJee oes peueerÙe YeeieeW keâes peesÌ[lee nw~

hejer#ee cebLeve / 199

 efJeMJe keâer cegKÙe KeeefÌ[Ùeeb
veece #es$eheâue (Jeie& efkeâceer.) veece #es$eheâue (Jeie& efkeâceer.)
® yebieeue keâer KeeÌ[er 21,72,000 ® Fbeif ueMe Ûewveue 75,000
® cewekf eämekeâes keâer KeeÌ[er 16,00,000
® KeeÌ[er mes DeeMeÙe mecegõ peue kesâ Gme Yeeie mes nw, pees leerve lejheâ mes mecegõ leš
® n[meve keâer KeeÌ[er 12,30,000
mes efIeje jnlee nw Deewj cebgn keâer lejheâ mebkeâje neslee nw~
® heâejme keâer KeeÌ[er 2,51,000
® yebieeue keâer KeeÌ[er efJeMJe keâer meJee&eOf ekeâ #es$eheâue Jeeueer KeeÌ[er nw peyeefkeâ n[meve
® meWš uee@jsvme keâer KeeÌ[er 2,36,000
keâer KeeÌ[er, meyemes uebyeer lešjsKee Jeeueer KeeÌ[er nw~
® kewâefueheâesevf e&Ùee keâer KeeÌ[er 1,60,000

efJeMJe kesâ ØecegKe jsefiemleeve (ce®mLeue)

ce®mLeue #es$e (efkeâceer.2) efJemleej #es$e
meneje 94,00,000 Deupeerejf Ùee, Ûee[, Fjerešf Ù^ ee, ueereyf eÙee, ceeueer, ceeefjleeefveÙee, veeFpej, met[eve, šdÙetveereMf eÙee, efceœe, ceesjkeäkeâes
Deewj heef§eceer meneje
Dejye 23,30,000 meToer Dejye, Ùeceve, Fjekeâ, pee@[&ve, kegâJewle, Deesceeve, keâlej, ÙetSF&
ieesyeer 13,00,000 cebieeseuf eÙee Deewj Ûeerve
keâeueenejer 9,00,000 yeeslmeJeevee, Debieesuee, veeceereyf eÙee, o. Deøeâerkeâe
hewšeieesevf eÙeve 6,70,000 DepeXšervee SJeb efÛeueer
«esš efJekeäšesejf Ùee 6,47,000 Dee@mš^es uf eÙee
meerejf ÙeeF& 5,20,000 Fjekeâ, pee@[v& e, meerejf Ùee
«esš yesemf eve [speš& 4,92,000 meb. je. Decesejf keâe
efÛengDee ngDeeve 4,50,000 cesekf eämekeâes SJeb meb. je. Decesejf keâe
«esš meQ[er [speš& 4,00,000 Dee@mš^es uf eÙee
efieymeve 1,56,000 Dee@mš^es uf eÙee
efmechemeve 1,45,000 Dee@mš^es uf eÙee
omles-S-keâeefyej 77,000 F&jeve
lekeâueecekeâeve 2,70,000 meerkeäÙeebie (Ûeerve)
meesveesjve 3,10,000 Sjerpeesvee SJeb kewâueerheâesevf e&Ùee (Ùet.Sme.S. leLee cewekf eämekeâes)
veeceerye 81,000 Debieesuee SJeb veeceereyf eÙee
keâejekegâce 3,50,000 legke&âcesevf emleeve
Leej 2,00,000 Gòejer-heef§eceer Yeejle Deewj heeefkeâmleeve
meesceeueer 2,60,000 meesceeefueÙee ieCejepÙe (Deøeâerkeâe)
Dešekeâecee 1,40,000 Gòejer efÛeueer SJeb hes™ (oef#eCeer Decesejf keâe)
keâeefpeue-kegâce 3,00,000 Gpyesekf eâmleeve, keâpeeKmleeve Deewj legke&âcesevf emleeve
omles-S-uegš 52,000 hetJeea F&jeve
ceespeeJes 1,24,000 oef#eCeer kewâueerheâesevf e&Ùee (mebÙegòeâ jepÙe Decesejf keâe)
® jsefiemleeve (ce®mLeue) mes DeeMeÙe Gme #es$e mes nw, peneb Je<e& ceW 25 mesceer. mes Yeer keâce yeeefjMe nesleer nw~
® mebmeej keâe meyemes yeÌ[e ce®mLeue ‘meneje’ nw~ Leej, oef#eCe SefMeÙee keâe meyemes yeÌ[e ce®mLeue nw~ Ùeefo ce®mLeue keâer heefjYee<ee ceW ‘Meerle ce®mLeue’ (Cold Desert) keâes Yeer
Meeefceue efkeâÙee peeS lees #es$eheâue keâer Âef° mes Debšeke&âefškeâ ce®mLeue (13,829,430 Jeie& efkeâceer.) leLee Deeke&âefškeâ ce®mLeue (13,726,937) keâe ›eâceMe: henuee Deewj
otmeje mLeeve nesiee peyeefkeâ meneje ce®mLeue leermejs ›eâce hej DeeSiee~
® Ùetjeshe Skeâ Ssmee ceneÉerhe nw, efpemeceW keâesF& ce®mLeue veneR nw~

hejer#ee cebLeve / 200

 efJeMJe kesâ cegKÙe pJeeueecegKeer heJe&le
veece TbÛeeF& (ceer. ceW) osMe DeJeefmLeefle Debeflece GodYesove
Deespeesme [sue meeuee[es 7,084 DepeXšervee-efÛeueer SC[erpe 1981
iegÙeeueeeflejer 6,060 efÛeueer SC[erpe 1960
keâesšeshewkeämeer 5,897 FkeäJee[esj SC[erpe 1975
uemkeâj 5,641 efÛeueer SC[erpe 1968
šghebig eešeršes 5,640 efÛeueer SC[erpe 1964
heesheeskesâšehesšue 5,451 cewekf eämekeâes Deušerhueevees [er cewekf eämekeâes 1920
vesJee[es [sue ™Fpe 5,400 keâesuebeyf eÙee SC[erpe 1985
meQiesÙe 5,230 FkeäJee[esj SC[erpe 1976
® pJeeueecegKeer mes DeeMeÙe he=LJeer kesâ Oejeleue ceW efmLele Gme efÚõ mes nw, efpememes cewicee ceW Yeer Fvekesâ hetâšves keâer mebYeeJevee veneR jnleer nw~
veecekeâ iece& lejue, iewme Je ÛeóeveeW kesâ štšs šgkeâÌ[s Deeefo efvekeâueles nQ~ Oejeleue ceW ® efpeve pJeeueecegeKf eÙeeW ceW YeefJe<Ùe ceW efJemheâesš keâer mebYeeJevee jnleer nw, GvnW efveefõle
efmLele Úso keâe mJe™he ojej pewmee Yeer nes mekeâlee nw~ Fmekesâ cegKe keâes ›esâšj pJeeueecegKeer keânles nQ~
(Crater), leLee Deekeâej yeÌ{ves hej Fmes keâeu[sje (Caldera) keânles nQ~ ® ome npeej OebgDeejeW keâer Ieešer (A Valley of ten thousand smokes)
® meef›eâÙe pJeeueecegKeer mes DeeMeÙe Gve pJeeueecegeKf eÙeeW mes nw, efpevekeâer melen mes iece& Deueemkeâe (USA) kesâ ‘keâšceF&’ keâes keânles nQ, peneb mes yejeyej OegSb keâe Godiece
lejue Je iewmeW Deeefo efvekeâueleer jnleer nQ Ùeeveer Godieej yevee jnlee nw~ efJeMJe ceW neslee jnlee nw~
meJee&eOf ekeâ meef›eâÙe pJeeueecegeKf eÙeeW Jeeuee osMe ‘efheâueerheeFve Éerhe mecetn’ nw~ ® ceeGbš Sšvee Deewj efJemeteJf eÙeme pJeeueecegKeer Fšueer ceW, ceeGbš meWš nsueWme Decesejf keâe
® FkeäJee[esj ceW efmLele ‘keâesšeshewkeämeer’ efJeMJe keâe meyemes TbÛee meef›eâÙe pJeeueecegKeer nw~ ceW, ceewveeueesDee Deewj efkeâueeÙet nJeeF& (Decesefjkeâe) ceW, heäÙetpeerÙeecee peeheeve ceW,
® Deefive JeueÙe (Ring of Fire) Meyo ØeMeeble cenemeeiej kesâ ÛeejeW Deesj efmLele efkeâefuecebpeejes lebpeeefveÙee ceW, ceeGbš Ùesejf yeme je@me Éerhe (Debšeke&âefškeâe) ceW, ceeGbš
meef›eâÙe pJeeueecegefKeÙeeW kesâ efueS ØeÙegòeâ neslee nw~ jwefveÙej Decesefjkeâe ceW, hewefjkegâefšve cesefkeämekeâes ceW leLee ceeGbš šeue efheâueerheeRme ceW
® ce=le Ùee Meeble pJeeueecegKeer Jes nesles nQ, pees Jele&ceeve ceW lees Meeble jnles ner nQ, YeefJe<Ùe efmLele nQ~ Jele&ceeve ceW efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ meef›eâÙe pJeeueecegKeer efkeâueeÙet nw~
veefoÙeeW kesâ efkeâveejs efmLele efJeMJe kesâ ØecegKe Menj
Menj (osMe) veoer Menj (osMe) veoer
yeefue&ve (hetJeea pece&veer) mØeer jesce (Fšueer) šeF&Jej
Jeejmee (heesueQ[) efJemÛeguee hesejf me (øeâebme) meerves
meWš uegFme (Decesejf keâe) efceefmeefmeheer Øeeie (ÛeskeâesmueesJeeefkeâÙee) efJebleeJee
uebove (FbiueQ[) šscme Keejletce (met[eve) veerue
ceemkeâes (™me) cemkeäJee keâeefnje (efceœe) veerue
Jee@ve (pece&veer) jnerves Debkeâeje (škeâea) efkeâefpeue
nekeâes (Ûeerve) Ùeebiešeremf ekeäÙeebie ueerJejhegue (FbiueQ[) cemeer
yÙetveme-DeeÙeme& (Depes.) ueehueeše yesue«es[ (ÙetieesmueeefJeÙee) [svÙetye
[b[er (mkeâe@šueQ[) šs JeeefMebiešve (Decesejf keâe) heesšesceskeâ
šesekf eâÙees (peeheeve) DejekeâeJe
keâesueesve (pece&veer) jeFve
jbietve (cÙeebceej) FjeJeoer
yeg[ehesmš (nbiejer) [svÙetye vÙetÙeeke&â (meb.je. Decesejf keâe) n[meve
efJeÙeevee (Deeefmš^Ùee) [svÙetye efuemyeve (hegle&ieeue) šsieme
MebIeeF& (Ûeerve) Ùeebieefšmeer keäÙeebie [yeefueve (DeeÙejueQ[) ueerheWâ
DeesšeJee (keâvee[e) meWš uee@jmW e ÛešieebJe (yeebiueeosMe) cewÙeeveer
cese[f [^ (mhesve) cewvpeefveÙej nwcyeie& (pece&veer) SuJes
keâjeÛeer (heeefkeâmleeve) efmebOeg yemeje (Fjekeâ) opeuee Deewj heâjele
efouueer (Yeejle) Ùecegvee ueenewj (heeefkeâmleeve) jeJeer
efMekeâeiees (Decesejf keâe) efMekeâeiees mšeefueve«ee[ (™me) Jeesuiee
efyeÇmšues (FbiueQ[) SJeve [sepf ebie (pece&veer) efJemšguee
yeieoeo (Fjekeâ) šeFef«eme cee@eCf š^Ùeue (keâvee[e) meWš uee@jmW e
heLe& (Deemš^es uf eÙee) mJeeve efme[veer (Deemš^es uf eÙee) [eefueËie
DemJeeve (efceœe) veerue keâerJe (™me) ueerhej

hejer#ee cebLeve / 201

 efJeMJe keâer cegKÙe Debleje&°^erÙe meercee jsKeeSb efJeMJe kesâ meJee&efOekeâ Keefvepe Glheeokeâ osMe
jsKee keâe veece efkeâmekesâ yeerÛe Keefvepe Glheeokeâ osMe
cewkeâceesnve jsKee Yeejle SJeb Ûeerve kesâ ceOÙe 1. ueesne Ûeerve, Deemš^es uf eÙee, yeÇepeerue
[tjb[ jsKee heeefkeâmleeve SJeb Deheâieeefvemleeve kesâ ceOÙe 2. leebyee efÛeueer, hes™, Ûeerve
js[efkeäueheâ jsKee Yeejle SJeb heeefkeâmleeve kesâ ceOÙe
3. ceQieveerpe Ûeerve, o. Deøeâerkeâe, Deemš^es uf eÙee
efnC[veyeie& jsKee pece&veer SJeb heesuewC[ kesâ ceOÙe
4. yeekeämeeFš Deemš^es uf eÙee, yeÇepeerue, Ûeerve
cewieervee@š jsKee pece&veer SJeb øeâebme kesâ ceOÙe
5. meesvee Ûeerve, Deemš^es uf eÙee, Decesejf keâe
17JeeR meceeveevlej jsKee Gòejer SJeb oef#eCeer efJeÙeleveece kesâ yeerÛe
38JeeR meceevevlej jsKee Gòejer SJeb oef#eCeer keâesefjÙee kesâ ceOÙe 6. pemlee (efpebkeâ) Ûeerve, Deemš^es uf eÙee, hes™
49JeeR meceeveevlej jsKee ÙetSmeS SJeb keâvee[e kesâ yeerÛe 7. nerje ™me, yeeslmeJeevee,keâebiees
24JeeR meceeveevlej jsKee Yeejle Deewj heeefkeâmleeve 8. efveefkeâue ™me, Fb[esveseMf eÙee, Deemš^es uf eÙee
Dees[jveeme jsKee pece&veer Deewj heesueQ[ 9. Ûeeboer cewekf eämekeâes, hes™, Ûeerve
meerpeøeâeF[ jsKee pece&veer Deewj øeâebme 10. meermee (ues[) Ûeerve, Dee@mš^es uf eÙee, Decesejf keâe
efJeMJe keâer ØecegKe heâmeueW Deewj Gvekeâe Glheeove keâjves 11. DeYeükeâ (ceeFkeâe) Ûeerve, Decesejf keâe, o. keâesejf Ùee
Jeeues osMe 12. «esheâeFš Ûeerve, Yeejle, yeÇepeerue
13. ›eâesceeFš o. Deøeâerkeâe, keâpeeKemleeve, Yeejle
cegKÙe heâmeueW osMe
14. šbiemšve Ûeerve, ™me, yeeseuf eefJeÙee
ÛeeJeue Ûeerve, Yeejle, FC[esveseMf eÙee, yeebiueeosMe, efJeÙeleveece
15. keâesyeeuš keâebiees, Ûeerve, peeefcyeÙee
KeeÅe lesue yeÇepeerue, Ûeerve, DepeXšervee, Yeejle
iesntb Ûeerve, Yeejle, Decesejf keâe, ™me, øeâebme 16. huesešf vece o. Deøeâerkeâe, ™me, Decesejf keâe
peew øeâebme, Deemš^es uf eÙee, ™me, Ùet›esâve, keâvee[e 17. yeWšesveeFš Decesejf keâe, Ûeerve, «eerme
pJeej Yeejle, veeFpeerejf Ùee, FefLeÙeesehf eÙee, Decesejf keâe, DepeXšervee 18. Ùetjes vf eÙece keâpeeKmleeve, keâvee[e, Deemš^es uf eÙee
ouenve Yeejle, ceespeebeyf ekeâ, heeefkeâmleeve, efJeÙeleveece, LeeF&ueQ[ 19. keâesÙeuee Ûeerve, Decesejf keâe, Yeejle
cekeäkeâe Decesejf keâe, Ûeerve, yeÇepeerue, DepeXšervee, Yeejle
20. hesše^ es uf eÙece ™me, meToer Dejye, Decesejf keâe
ÛeeÙe Ûeerve, Yeejle, kesâvÙee, ßeeruebkeâe, legkeâea
keâheeme Ûeerve, Yeejle, yeÇepeerue, heeefkeâmleeve, Gpyesekf eâmleeve 21. Øeeke=âeflekeâ iewme ™me, Decesejf keâe, keâvee[e
jyeÌ[ LeeF&uewC[, FC[esveseMf eÙee, ceueseMf eÙee, Yeejle, efJeÙeleveece 22. Leesejf Ùece Yeejle, yeÇepeerue, Decesejf keâe
keâe@heâer yeÇepeerue, efJeÙeleveece, FC[esveseMf eÙee, keâesuebeyf eÙee, FefLeÙeesehf eÙee 23. cewivesmeeFš Ûeerve, ™me, legkeâea
lebyeeketâ Ûeerve, Yeejle, yeÇepeerue, mebÙegòeâ jepÙe Decesejf keâe, ceueeJeer 24. SuÙegecf eefveÙece Ûeerve, ™me, keâvee[e
veeefjÙeue FC[esveseMf eÙee, efheâueerheeRme, Yeejle, yeÇepeerue, ßeeruebkeâe
25. hesâumeheej legkeâea, Fšueer, Ûeerve
metÙe&cegKeer Ùet›esâve, ™me, DepeXšervee, jesceeefveÙee, øeâebme
cebit eheâueer Ûeerve, Yeejle, veeF&peerejf Ùee, Decesejf keâe, cÙeebceej 26. efpehmece Ûeerve, F&jeve, LeeF&ueQ[
ieVee yeÇepeerue, Yeejle, Ûeerve, LeeF&ueQ[, heeefkeâmleeve 27. Smyesmšme ™me, Ûeerve, yeÇepeerue
petš yeebiueeosMe, Yeejle, Ûeerve, Gpyesekf eâmleeve, vesheeue 28. kewâ[efceÙece Ûeerve, o. keâesejf Ùee, peeheeve
efmeukeâ (Silk) peeheeve, Ûeerve, keâesejf Ùee, Yeejle, legkeâea veesš : Glheeove keâer Âef° mes osMeeW keâe ›eâce ØeLece, efÉleerÙe Je le=leerÙe nQ~
keâeskeâes (Cocoa) keâesmš [er DeeFJejer, Fb[esveseMf eÙee, Ieevee, veeFpeerejf Ùee, kewâce™ve
ueeQie (Cloves) lebpeeefveÙee efJeMJe kesâ meJee&efOekeâ Keefvepe Yeb[ej Jeeues osMe
ceesšs Deveepe Decesejf keâe, Ûeerve, yeÇepeerue, ™me
Keefvepe meJee&efOekeâ Keefvepe Yeb[ej Jeeues osMe
(Coarse Grains)
Deeuet Ûeerve, Yeejle, Decesejf keâe, ™me, pece&veer 1. huesešf vece o. Deøeâerkeâe, ™me, Decesejf keâe
cemeeues Yeejle, yeebiueeosMe, legkeâea, Ûeerve, heeefkeâmleeve 2. yeeFjeFš Ûeerve, Yeejle, Deupeerejf Ùee
hÙeepe Ûeerve, Yeejle, Decesejf keâe,F&jeve,efceœe 3. šbiemšve Ûeerve, ™me, Decesejf keâe
šceešj Ûeerve, Yeejle, Decesejf keâe, legkeâea, efceœe 4. Ûeeboer hes™, heesueQ[, efÛeueer

hejer#ee cebLeve / 202

Keefvepe meJee&efOekeâ Keefvepe Yeb[ej Jeeues osMe Gheveece mLeeve
5. yee@keämeeFš efieveer, Dee@mš^es uf eÙee, yeÇepeerue Oetceü veiej efMekeâeiees
6. hesše^ es uf eÙece meToer Dejye, JesvespegSuee, F&jeve hetJeea mecegõ keâer mJeeefceveer ßeeruebkeâe
ogefveÙee keâer Úle heeceerj keâe he"ej
7. Øeeke=âeflekeâ iewme ™me, F&jeve, keâlej
«esveeFš efmešer Jej[erve (mkeâešueQ[)
8. keâesÙeuee Decesejf keâe, ™me, Ûeerve
meoeyenej Menj efkeäJešes
9. ueewn DeÙemkeâ Deemš^es uf eÙee, yeÇepeerue, ™me Ùetjeshe keâe DeKeeÌ[e yeseuf peÙece
10. kewâ[efceÙece Yeejle, Ûeerve, Deemš^es uf eÙee efyepeueer keâer ieÌ[ieÌ[enš keâe osMe Yetševe
11. keâesyeeuš keâebiees, Deemš^es uf eÙee, keäÙetyee hetjye keâe ceesleer ßeeruebkeâe
12. leebyee efÛeueer, hes™, Deemš^es uf eÙee Ùetjeshe keâe ùoÙe efmJešdpejueQ[
13. ›eâesceeFš keâpeeKemleeve, o. Deøeâerkeâe, Yeejle ScheeÙej efmešer vÙetÙeeke&â
14. «esheâeFš Ûeerve, Yeejle, cesekf eämekeâes meeceüepÙe Menj vÙetÙeeke&â
15. meesvee Deemš^es uf eÙee, o. Deøeâerkeâe, ™me mJeefhveue ceerveejeW Jeeuee Menj Dee@keämeheâes[& (FbiueQ[)
Ùetjeshe keâe yee™o keâe heerhee yeeukeâve
16. nerje keâebiees, yeeslmeJeevee, Deemš^es uf eÙee
DebOe ceneÉerhe Deøeâerkeâe
17. efveefkeâue Deemš^es uf eÙee, vÙet kewâu[esevf eÙee, yeÇepeerue
ceneve MJesle ceeie& yeÇe[Jes, vÙetÙeeke&â
18. ceQieveerpe o. Deøeâerkeâe, Ùet›esâve, yeÇepeerue
meesves Deewj nerjeW keâe osMe o. Deøeâerkeâe
19. cewivesmeeFš ™me, Ûeerve, G. keâesejf Ùee Sef[Ù^ eeefškeâ keâer jeveer Jesevf eme (Fšueer)
20. meermee (ues[) Deemš^es uf eÙee, Ûeerve, ™me SefCšueerpe keâe ceesleer keäÙetyee
21. pemlee (efpebkeâ) Deemš^es uf eÙee, Ûeerve, hes™ mebmeej keâe efvepe&velece Éerhe ef$emleeve [e kegâvne
22. Ùetjes vf eÙece Dee@mš^es uf eÙee, keâpeeKmleeve, keâvee[e nJee Jeeuee Menj efMekeâeiees (Decesejf keâe)
DeeFueQ[ Dee@heâ keäueesype pebpeeryeej
Yeewieesefuekeâ Gheveece mceejkeâeW keâer veiejer efJeÙeevee
Gheveece mLeeve MJesle Menj yesue«es[
ceeself eÙeeW keâe Éerhe (heâejme keâer KeeÌ[er keâe ceesleer) yenjerve ueQ[ Dee@heâ kesâkeäme mkeâe@šueQ[
DeebmegDeeW keâe ØeJesMe Éej yeeye-Deue-ceb[ye peue[ce™ceOÙe Ûeerve keâe Meeskeâ £ebienes veoer
oef#eCe keâe efyeÇšvs e vÙetpeerueQ[ yuet «eeme mšsš kesâvšgkeâer (Decesejf keâe)
keâe@keâefheš Dee@heâ Ùetjeshe yeseuf peÙece meele heJe&leeW keâe veiej jesce
heefJe$e Yetecf e pes™Meuece hewiees[e keâe osMe cÙeebceej (yecee&)
heef#eÙeeW keâe ceneÉerhe oef#eCe Decesejf keâe neefLeÙeeW keâe osMe ueeDeesme
yuet «eeme mšsš kesâvšgkeâer (Decesejf keâe)
DebOe ceneÉerhe Deøeâerkeâe
ØeYeele keâer Meebelf e Jeeuee osMe keâesejf Ùee
oef#eCe Decesejf keâe keâe hesejf me yÙetveme DeeÙeme&
efhejeefce[es keâe osMe efceœe
kebâiee®DeeW keâe veiej Deemš^es uf eÙee
DeóeefuekeâeDeeW keâe Menj vÙetÙeeke&â
meebheeW keâe osMe yeÇepeerue
MJesle neLeer keâer Yetecf e LeeF&ueQ[
PeerueeW keâe osMe (npeejeW PeerueeW keâer Yetecf e) efheâveueQ[
hÙeemeer Yetecf e keâe osMe Deemš^es uf eÙee
mehesâo neefLeÙeeW keâe osMe LeeFueQ[
ueQ[ Dee@heâ cesheue ueerheâ keâvee[e
Gieles ngS metÙe& keâe osMe peeheeve Ùetjeshe keâe mJeie& (›eâerÌ[e mLeue) efmJešdpejueQ[
ceOÙe jeef$e kesâ metÙe& keâe osMe veeJex Deb«espeeW keâer keâyeÇ efieveer
FbiueQ[ keâe GÅeeve keWâš keâeGbšer MeeMJele veiej jesce
keâeuee ceneosMe Deøeâerkeâe YetceOÙe meeiej keâe Éej efpeyeÇeušj
veerue veoer keâer osve efceœe YetceOÙe meeiej keâe ØekeâeMe mlebYe mš^ecyeesueer pJeeueecegKeer
Skeâekeâer DeeÙejueQ[ efØemšve venjeW keâe veiej Jesevf eme

hejer#ee cebLeve / 203

Gheveece mLeeve ® efJeMJe kesâ ÛeejeW Deesj mecegõer Ùee$ee keâjves Jeeuee ØeLece JÙeefòeâ —heâ[eaveW[ cewieueve
Ûeerveer keâe keâšesje keäÙetyee ® Ûevõcee hej ceeveJe Yespeves Jeeuee ØeLece osMe —meb. je. Decesejf keâe
heVeeW keâe Éerhe DeeÙejueQ[ ® ke=âef$ece Ghe«en keâes Debleefj#e ceW Øe#esheCe keâjves Jeeuee ØeLece osMe —™me
Ùetjeshe keâe keâejKeevee yeseuf peÙece ® DeeOegevf ekeâ Deesueefchekeâ KesueeW keâe DeeÙeespeve keâjves Jeeuee ØeLece osMe —Ùetveeve
mJeefCe&ce Éej keâe Menj meQš øeâebemf emkeâes (Decesejf keâe) ® ØeLece veiej efpeme hej hejceeCeg yece efiejeÙee ieÙee —efnjeseMf ecee
efveef<eæ Menj unemee (efòeyyele) ® Yeejle Deeves Jeeuee ØeLece Deb«espe —jwuheâ efheâMe
® Ûevõcee hej keâoce jKeves Jeeuee ØeLece JÙeefòeâ—veerue Deece&mš^eib e (meb. je. Decesejf keâe)
cejkeâš Éerhe DeeÙejueQ[
(pegueeF&, 1969 ceW Deheesuees hej meJeej)
Ùetjeshe keâe cejerpe legkeâea
® Ûebõcee hej keâoce jKeves Jeeuee otmeje JÙeefòeâ—S[efJeve Sefu[^ve (meb. je. Decesejf keâe)
ueeQš keâe Éerhe ces[eieemkeâj (ceueeieemeer)
® Debleefj#e ceW hengÛb eves Jeeuee ØeLece JÙeefòeâ —cespej Ùetjer ieeiejerve (™me)
hewâMeve keâer veiejer hesejf me (øeâebme)
® Dešueebešf keâ cenemeeiej heej keâjves Jeeuee ØeLece heeÙeueš —keâve&ue efueC[yeie&
nsejf ie heeQ[ Dešueebešf keâ cenemeeiej
® ØeMeeble cenemeeiej heej keâjves Jeeuee ØeLece heeÙeueš —kewâhšve efkebâimeheâes[& efmceLe
Meeveoej otejf ÙeeW Jeeuee Menj JeeefMebiešve
® ‘he=LJeer’ keâe ØeLece ceeveefÛe$ekeâej —DevesipeercesC[j
keäJeskeâj Menj efheâuee[seuf heâÙee ® Yeejle Deeves Jeeuee ØeLece Decesejf keâve je°^heefle —[dJeeFš [seJf e[ DeeFmesveneJej
mebmeej keâe jesšer Yeb[ej ØesÙejer #es$e ® Yeejle Deeves Jeeuee ØeLece efyeÇešf Me ØeOeeveceb$eer —nsjeu[ cewkeâefceueve
heue& Dee@heâ efo Deesejf SCšue efmebieehegj ® Yeejle Deeves Jeeuee ØeLece Ûeerveer Ùee$eer —heâe¢eeve
efJeMJe keâer peVele hesejf me ® Yeejle Deeves Jeeuee ØeLece ™meer ØeOeeveceb$eer —efvekeâesueeF& S. yeueieeefjve
heefMÛece keâe Éej Fmleebyegue (legkeâer) ® heeefkeâmleeve keâe ØeLece ieJeve&j pevejue —cees. Deueer efpeVee
® Debleje&°^erÙe ef›eâkesâš heefj<eo keâe ØeLece SefMeÙeeF& DeOÙe#e —peieceesnve [eueefceÙee
efJeMJe ceW ØeLece ® keQâefyeÇpe efJeMJeefJeÅeeueÙe kesâ Øeefle‰ehetCe& ef$eveerelf e keâeuespe kesâ cegKÙe DeOÙe#e kesâ ™he ceW
heg®<e... ØeLece SefMeÙeve —DecelÙe& mesve
® Gòejer OeÇgJe hej mLeue ceeie& mes Ùee$ee keâjkesâ hengbÛeves Jeeuee ØeLece JÙeefòeâ —je@yeš& ® efJeMJe jepeveslee hegjmkeâej Øeehle keâjves Jeeuee ØeLece oef#eCe SefMeÙeeF&
efheÙejs —kesâ. Deej. veejeÙeCeve
® oef#eCeer OeÇJg e hej hengÛb eves Jeeuee ØeLece JÙeefòeâ —SceC[mesve ® efheâpeer kesâ ØeLece YeejleerÙe cetue kesâ ØeOeeveceb$eer —cenWõ ÛeewOejer
® Yetecf eiele cesše^ s jsueJes ØeejcYekeâlee& ØeLece osMe —efyeÇšvs e ® Ûeerveer peveieCeleb$e keâer kesâvõerÙe mejkeâej kesâ ØeLece DeOÙe#e —ceeDees-lmes-lebig e
® yeQkeâ veesš peejerkeâlee& ØeLece osMe —mJeer[ve ® Ûeerveer ieCejepÙe kesâ ØeLece je°^heefle —meve Ùeele-mesve (1912)
® keâeiepeer cegõe peejer keâjves Jeeuee henuee osMe —Ûeerve ® pesš JeeÙegÙeeve keâe ØeLece šsmš heeÙeueš —øeQâkeâ ef£šue
® mebÙegkeäle jepÙe Decesejf keâe keâe ØeLece je°^heefle —pee@pe& JeeefMebiešve ® meghej meesevf ekeâ GÌ[eve Yejves Jeeues —kewâhšve Ûeeume& SuJeg[ Ùeeriej
® mebÙegòeâ jepÙe Decesejf keâe keâe ØeLece Gheje°^heefle —pee@ve S[cme ® JeeÙegÙeeve keâer ØeLece GÌ[eve Yejves Jeeuee Ùee$eer —nsvejer efieheâ[ (øeâebme)
® efyeÇšvs e keâe ØeLece ØeOeeveceb$eer —je@yeš& Jeeueheesue ® iegyyeejs mes Dešueebešf keâ cenemeeiej heej keâjves Jeeuee ØeLece Ùee$eer—efjÛe[& yeÇevemeve
® mebÙegòeâ je°^ mebIe keâe ØeLece cenemeefÛeJe —efši^ Jesueer (veeJex) ® SvemeeFkeäueesheere[f Ùee keâe ØeLece mebkeâuevekeâlee& —SmhesDeesmeerhme (SLeWme)
® JeÙemkeâ yekeâjer kesâ [erSveS mes hewoe efkeâÙee ieÙee ØeLece cescevee —[e@ueer ® Gòejer-oef#eCe OeÇJg eeW keâe ØeLece efJepeslee —[e@. Deuyeš& heer. kewâjer
® keâhleeve kesâ ™he ceW šsmš cewÛeeW ceW oes yeej nwefš^keâ Øeehle keâjves Jeeuee ieWoyeepe
® peeheeve kesâ ØeLece meceüeš —lesVees Ghe&â efpeccet (660-581 F&.het.)
—Jemeerce Dekeâjce ® Keieesue efJe%eeve SJeb ieefCele efJe%eeve kesâ ØeCeslee —DeeÙe&Yeó
® mecemle Ûewveue, mš^sš Deeefo keâes heej keâjves Jeeuee ØeLece JÙeefòeâ
® šsmš cewÛe kesâ henues DeesJej ceW nwefš^keâ yeveeves Jeeuee —Fjheâeve he"eve
—efceefnj mesve (Yeejle)
® mecegõerÙe huesšheâece& mes Debleefj#e ceW Úes[ Ì e ieÙee ØeLece je@kesâš —pesevf eLe
® ØeLece ceeveJe ùoÙe ØelÙeejesehf ele keâjves Jeeuee [e@keäšj
® efJeMJe keâe ØeLece keäueesve ceeveJe efMeMeg —F&Je
—Øees. ef›eâefMÛeÙeve yevee&[ (o. Deøeâerkeâe)
® mebeJf eOeeve efvecee&Ce keâjves Jeeuee ØeLece osMe —meb. je. Decesejf keâe
® efJecyeue[ve š^eheâer efJepeslee ØeLece DeMJesle efKeueeÌ[er —DeeLe&j SsMe
® iegš efvejhes#e Deeboesueve kesâ ØeLece meccesueve —yesue«es[
® je@kesâš kesâ ØeLece efvecee&Cekeâlee& —[e@. je@yeš& iees[e[&
keâe DeeÙeespeve mLeue
® ØeLece SJeb Skeâcee$e DeefJeJeeefnle Decesejf keâer je°^heefle —pescme yegkeâeveve (1856)
® Yeejle hej Dee›eâceCe keâjves Jeeuee ØeLece Ùetjesehf eÙeve —efmekebâoj
® ØeLece ßesCeer ef›eâkesâš keâer Skeâ heejer ceW 500 jve —yeÇeÙeve ueeje
® Ûeerve hengÛb eves Jeeuee ØeLece Ùetjesehf eÙeve —ceekeâexheesuees
® šsmš ef›eâkesâš ceW 10 npeej jve hetCe&keâlee& ØeLece yeuuesyeepe —megveerue ieeJemkeâj
® JeeÙegÙeeve mes henueer yeej GÌ[eve Yejves Jeeuee JÙeefòeâ
® šsmš ef›eâkesâš ceW 11 npeej jve hetCe&keâlee& ØeLece yeuuesyeepe —Sueve yee[&j
—jeF&š yebOeg (Dee@efJe&ue SJeb efJeueJej jeFš)
(Deemš^es uf eÙee)

hejer#ee cebLeve / 204

® šsmš ef›eâkesâš keâer Skeâ heejer ceW 400 jve yeveeves Jeeuee yeuuesyeepe—yeÇeÙeve ueeje ® Debleefj#e ceW peeves Jeeuee ØeLece SefMeÙeeF& Ùee$eer —heâece legDeevehes (efJeÙeleveece)
® efyevee ®kesâ, efyevee FËOeve YejJeeS efJeMJe keâe Ûekeäkeâj hetje keâjves Jeeues leLee 76 IeCšs ® Ûevõcee hej ceeveJe keâes hengÛb eeves Jeeuee ØeLece Debleefj#e Ùeeve —Deheesuees-11
lekeâ efvejvlej GÌ[eve Yejves Jeeues —mšerJe heâesmesš ® Debleefj#e ceW oes yeej Ùee$ee keâjves Jeeuee ØeLece Decesejf keâer —ieme ef«emece
® SÙej yewuetve keâer meneÙelee mes meJee&efOekeâ TbÛeeF& (69,852 hegâš) lekeâ hengbÛeves ® Debleefj#e ceW peevesJeeuee ØeLece iewj Decesejf keâer SJeb iewj meeseJf eÙele Debleefj#e Ùee$eer
Jeeues —efJepeÙehele efmebIeeefveÙee —yueeoerecf ej jsceskeâ (ÛeskeâesmueesJeeefkeâÙee 1978)
® Debleje&°e^ Ùr e ef›eâkesâš ceW 1000 efJekesâš uesves Jeeues —cegLewÙee cegjueerOejve ® 170 efove lekeâ ueieeleej Debleefj#e ceW jnvesJeeueer henueer ceefnuee Debleefj#e Ùee$eer
® SkeâefoJemeerÙe cewÛe ceW 6 ieWoeW hej 6 Úkeäkesâ ueieeves Jeeues —Ùesuesvee keâeWoekeâesJee (™me)
—nMexue efieyme (2007) ® Ûebõcee kesâ Oejeleue hej Ûeueves Jeeueer ØeLece ceeveJe jefnle yeiieer
® šdJeWšer-20 cewÛe ceW 6 ieWoeW hej 6 Úkeäkesâ ueieeves Jeeuee yeuuesyeepe—ÙegJejepe efmebn —‘uetveejJeeso’ meeseJf eÙele mebIe Éeje 1969 ceW
(FbiuewC[ kesâ mšgDeš& yeÇe@[ kesâ DeesJej ceW) ® ØeLece Debleefj#e heÙe&škeâ —[sevf eme šeršes
® SkeâefoJemeerÙe cewÛe ceW ueieeleej 4 ieWoeW ceW 4 efJekesâš—ueefmeLe ceefuebiee (2007)
ceefnueeSb... ® ØeLece Debleefj#e ceefnuee heÙe&škeâ —DevetMesn Debmeejer (2006)
® efveie&š g meccesueve keâer ØeLece ceefnuee DeOÙe#e —ßeerceleer Fbeof je ieebOeer ® meJee&eOf ekeâ meceÙe lekeâ Debleefj#e ceW Ûenue-keâoceer keâjves Jeeueer ceefnuee
® FbiueQ[ keâer ØeLece ceefnuee ØeOeeveceb$eer —cee«exš LewÛej —megveerlee efJeefueÙecme (heâjJejer 2007)
® efkeâmeer cegemf uece osMe keâer ØeLece ceefnuee ØeOeeveceb$eer —yesvepeerj Yegóes ® efJeMJe keâe ØeLece jse[f Ùees šseuf emkeâeshe Ghe«en keâe Debleefj#e ceW ØeejbYe keâjves Jeeuee osMe
(heeefkeâmleeve keâer ØeLece ceefnuee ØeOeeveceb$eer) —peeheeve
® efJeMJe keâer ØeLece ceefnuee ØeOeeveceb$eer —Sme. YeC[ejveeÙekesâ (ßeeruebkeâe)
® efJeMJe keâer ØeLece ceefnuee je°^heefle —Fmeeyesue hewjes (Depexvšervee) efJeMJe ceW meyemes yeÌ[e-meyemes Úesše
® efyeÇšvs e keâer henueer jeveer —pesve ® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ vece mLeeve ceeGbš Jesšu^ esueer (nJeeF& Éerhe)
® Gòejer OeÇJg e efJepeslee ØeLece ceefnuee —efceme øeâeve efheâhme ® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ Meg<keâ mLeeve efÛeueer keâe Dejekeâecee ce®mLeue
® Debleje&°e^ Ùr e hegâšyeeue keâer ØeLece ceefnuee jsheâjer —efueb[e yueskeâ
® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ iece& mLeeve ueereyf eÙee ceW efmLele Depeerepf eÙee (580 mes.)
® Debšeke&âefškeâe efJepeslee ØeLece ceefnuee —efceme kewâjeseuf eve efcekeâumeve
® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ "b[e mLeeve Debšeke&âefškeâe ceW efmLele Jeesmleeskeâ (-880meW.)
® oef#eCeer OeÇJg e hej 50 efove ceW 1,150 efkeâceer. keâer Dekesâues Ùee$ee keâjves Jeeueer ØeLece
ceefnuee —efueJe Devexmeve (veeJex) ® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e he#eer Dee@emf š^Ûe (Meglegjcegie&)
® efJeMJe keâer meyemes uecyeer ceefnuee —mesC[er Sueve (keâvee[e : ® efJeMJe keâe meyemes Úesše he#eer nefcebie ye[&
TbÛeeF& 7 heâerš 1/4 FbÛe) ® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ efJemle=le Yetecf e #es$e Ùetjes Mf eÙee Yetecf e #es$e
® vÙetvelece meceÙe ceW (71 efove) ceW veewkeâe Éeje efJeMJe YeüceCe keâjves Jeeueer ceefnuee ® efJeMJe keâe meyemes Úesše Yetecf e #es$e Deemš^es uf eÙee keâer cegKÙe Yetecf e
—Suesve cewkeâeLe&j ® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e ceneÉerhe SefMeÙee
® Gòejer Je oef#eCeer OeÇJg e hej nJeeF& Úueebie ueieevesJeeueer meyemes ÙegJee ceefnuee
® efJeMJe keâe meyemes Úesše ceneÉerhe Deemš^es uf eÙee
—Meerleue cenepeve (Yeejle ) (efome. 2006)
® #es$eheâue keâer Âef° mes efJeMJe keâe ™me
Debleefj#e ceW ØeLece
meyemes yeÌ[e osMe
® Ûevõcee hej Glejves Jeeuee ÛeeuekeâÙegòeâ Debleefj#e Ùeeve —F&ieue
® #es$eheâue keâer Âef° mes efJeMJe keâe Jesešf keâve efmešer
® cebieue hej Glejves Jeeuee Devleefj#e Ùeeve —JeeFefkebâie-1
® Ûevõcee hej keâoce jKeves Jeeuee —veerue Deece&mš^eib e meyemes Úesše osMe
® Debleefj#e ceW peevesJeeueer ceefnuee —Jesuebleervee lesjMs keâesJee ® pevemebKÙee keâer Âef° mes efJeMJe keâe Ûeerve
® Debleefj#e ceW efJeÛejCe keâjves Jeeuee —Sueskeämeer efueÙeesveesJe meyemes yeÌ[e osMe
® Debleefj#e ceW efJeÛejCe (ceefnuee) —MJesleueevee meseJf elmkeâeÙee ® pevemebKÙee keâer Âef° mes efJeMJe keâe Jesešf keâve efmešer
® Decesejf keâe Éeje Øe#esehf ele ke=âef$ece Ghe«en —Skeämehueesjj-I meyemes Úesše osMe
® ØeLece Debleefj#e Ùee$eer —Ùetjer DeueskeämeLeseJf eÛej iewieefjve meyemes yeÌ[e
® ØeLece Debleefj#e Mešue Ùeeve —keâesueefcyeÙee (meb.je. Decesejf keâe) ® meyemes yeÌ[e mleveOeejer yuet £sue
® meJee&eOf ekeâ DeeÙeg keâe Devleefj#e Ùee$eer —keâeue& peer. nsevf epes ® meJee&eOf ekeâ yegeæ
f ceeve heMeg efÛecheebpeer
® meyemes keâce DeeÙeg Jeeuee Debleefj#e Ùee$eer —iesjcs eeve mlesheeveeseJf eÛe efleleesJe ® meyemes uecyee cegnevee Deesye veoer cegnevee (™me)
® Ûevõcee hej Glejves Jeeuee ØeLece Ûeeuekeâ efJenerve Debleefj#e Ùeeve —uetvee-9
® meyemes uecyeer venj mJespe venj

hejer#ee cebLeve / 205

® meyemes JÙemle venj
® meyemes yeÌ[er Peerue
® meyemes yeÌ[er leepes heeveer keâer Peerue
® meyemes ienjer Peerue
® meJee&eOf ekeâ TbÛeeF& hej efmLele Peerue
(veewkeâeÙeeve)
® meyemes yeÌ[e uewietve
® meyemes TbÛee peue Øeheele (Pejvee)
® meyemes yeÌ[e peue Øeheele
® meyemes Ûeew[Ì e peue Øeheele
® meyemes yeÌ[e peue[ce™ceOÙe
® meyemes mebkeâje peue[ce™ceOÙe
® meyemes yeÌ[e ieuheâ
® meyemes efJeMeeue peue mebeOf e
® meyemes Ûeew[Ì er peue mebeOf e
® meyemes TbÛee heJe&le efMeKej
® meyemes TbÛeer heJe&leceeuee
® meyemes uecyeer heJe&leceeuee
® meyemes TbÛee he"ej
® meJee&eOf ekeâ TbÛee pJeeueecegKeer
® meyemes efJeMeeue pJeeueecegKeer
® meyemes TbÛee yeebOe
® meyemes yeÌ[e yeebOe (kebâ›eâerš)
® meyemes uecyee jsueJes huesšheâece&
® meyemes yeÌ[er ke=âef$ece Peerue
® meyemes yeÌ[e efÛeef[Ì ÙeeIej
® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e Éerhe
® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e meeiej
® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e cenemeeiej
® efJeMJe keâe meyemes uecyee Je=#e
® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e ce®mLeue
® efJeMJe keâe yeÌ[e mšse[f Ùece
® efJeMJe keâer meyemes uebyeer oerJeej
® efJeMJe keâer meyemes uebyeer jsue ueeFve
® efJeMJe keâe meyemes TbÛee še@Jej
keâerue venj ® meyemes yeÌ[e mecegõer yebojieen Decesejf keâe kesâ vÙetÙeeke&â Deewj vÙet pemeea yebojieen
kewâefmheÙeve meeiej (™me) ® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e nJeeF& Deñe efkebâie Keeefueo nJeeF& Deñe, efjÙeeo (meToer
Dejye)
megheerejf Ùej Peerue (Decesejf keâe)
® efJeMJe keâe meyemes uebyee hegue vÙet efjJej peepe& efyeÇpe, Jepeeaevf eÙee (Decesejf keâe)
yewkeâeue Peerue (™me) ® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e peerJeOeejer Deøeâerkeâve neLeer
efšefškeâekeâe (o. Decesejf keâe) ® efJeMJe keâe meyemes TbÛee heMeg efpejeheâ
® efJeMJe keâer meyemes TbÛeer meÌ[keâ uesn-ceveeueer meÌ[keâ (Yeejle)
uewieesDee [eWme hewše^ ms e (yeÇepeerue) ® efJeMJe keâer meyemes yeÌ[er Oethe IeÌ[er meceüeš Ùeb$e, peÙehegj (Yeejle)
meeušes Sbepf eue (kewâjesvee veoer JesvespegSuee) ® efJeMJe keâe meyemes TbÛee ef›eâkesâš cewoeve Ûewue, efnceeÛeue ØeosMe, Yeejle (mecegõ leue
mes TbÛeeF& 2444 ceeršj)
iJeeÙeje (Sušes hejevee veoer)
® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ keâce&ÛeeefjÙeeW YeejleerÙe jsueJes (Indian Railway)
Keesve peue Øeheele (ueeDeesme) Jeeuee efJeYeeie
[seJf eme peue[ce™ceOÙe («eerveuewC[ SJeb ® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e ÛeÛe& yemeereuf ekeâe Dee@heâ DeJej ues[er Dee@heâ heerme
yewehf eâve Éerhe) ÛeÛe& (DeeFJejerkeâesmš)
Ùetveeve SJeb Ùeeseyf eÙee Éerhe kesâ ceOÙe (Sbepf eve ® efJeMJe keâer meyemes uebyeer meÌ[keâ hewve-Decesejf keâve neF&Jes (27,387 efkeâceer.)
meeiej) ® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e [suše meÏvojyeve
cewekf eämekeâes keâe ieuheâ ® efJeMJe keâe meyemes yeÌ[e cebeof j DebieesjJeeš (Angkorvat), kebâyeesef[Ùee
® efJeMJe keâer meyemes yeÌ[er ceefmpeo Meen hewâpeue ceefmpeo (Fmueeceeyeeo)
šeš&j peuemebeOf e (™me SJeb meKeeefueve Éerhe
® efJeMJe keâer meyemes yeÌ[er veoer Decespeve
kesâ ceOÙe)
® efJeMJe keâer meyemes uebyeer veoer veerue (6670 ceeršj)
[seJf eme peue mebeOf e («eerveuewC[ SJeb yewehf eâve ® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ Je<ee& Jeeuee mLeeve ceeefmevejece, cesIeeueÙe (Yeejle)
Éerhe kesâ ceOÙe) ® efJeMJe ceW meJee&eOf ekeâ pJeeueecegeKf eÙeeW Fb[esveseMf eÙee
ceeGbš SJejsmš (efnceeueÙe, vesheeue) Jeeuee osMe
efnceeueÙe (SefMeÙee) ® efJeMJe ceW meJee&eOf ekeâ veefoÙeeW Jeeuee osMe Ûeerve
SC[erpe (o. Decesejf keâe) ® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ meÌ[keâ Je jsueceeie& Decesejf keâe
Jeeuee osMe
heeceerj (efleyyele) keâe he"ej
® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ JeveeÛÚeefole osMe ™me
ceeGbš keâesšeshewkeämeer, FkeäJes[esj (o. Decesejf keâe) ® efJeMJe ceW meJee&eOf ekeâ hejceeCeg mebÙeb$eeW Decesejf keâe (104)
ceesvee-ueesDee (nJeeF& Éerhe) Jeeuee osMe
jesiegmb keâer (™me) ® efJeMJe ceW meJee&eOf ekeâ MejCeeefLe&ÙeeW keâer F&jeve
«eeC[ ketâueea yeebOe (keâesuebeyf eÙee veoer, mebKÙee Jeeuee osMe
Decesejf keâe) ® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ efJeÅegle Tpee& Ûeerve
Glheeokeâ osMe
ieesjKehegj (G.Øe., Yeejle) ® efJeMJe keâe meJee&eOf ekeâ hejceeCeg Tpee& Decesejf keâe
ceer[ Peerue (yeeGu[j yeebOe) Glheeokeâ osMe
›etâiej vesMeveue heeke&â (o. Deøeâerkeâe)
meyemes Úesše
«eerveuewC[
oef#eCeer Ûeerve meeiej ® efJeMJe keâer meyemes veerÛeer heneÌ[er yegekf eâš šecemeve (yeÇvg esF)&
ØeMeeble cenemeeiej ® efJeMJe keâe meyemes keâce heeveer Jeeuee meeiej ce=le meeiej
js[Jeg[ (kewâefueheâesevf e&Ùee) ® efJeMJe keâe meyemes Úesše ueeskeâleb$e vee™ (Nauru)
meneje (Deøeâerkeâe) ® efJeMJe keâer meyemes Úesšer keâeueesveer efpeyeÇeušj
mš^enesJe (Ûeskeâ ieCejepÙe)
® efJeMJe ceW he=LJeer keâe efvecvelece efyevog [s[ meer (Dead Sea)
Ûeerve keâer oerJeej
(Lowest Point)
9438 efkeâceer uebyeer š^emb e-meeFyesejf Ùeve ueeFve
meer.Sve. še@Jej, šesjbšes (keâvee[e) ® efJeMJe keâer meyemes Úesšer veoer jes jerJej (Roe River, Montana)
hejer#ee cebLeve / 206
 ØecegKe osMeeW kesâ mejkeâejer omleeJespe pevepeeefle mebyebefOele osMe/#es$e
1. «eerve yegkeâ : Fšueer Deewj F&jeve keâer mejkeâejer efjheesš& Ùee ØekeâeMeve js[ Fbef[Ùeve Gòejer Decesejf keâe (keâvee[e)
2. £eFš yegkeâ : hegle&ieeue, Ûeerve Je pece&veer keâer mejkeâejer efjheesš& Ùee ØekeâeMeve yeesjes yeÇepeerue
3. yuet yegkeâ : efyeÇefšMe mejkeâej keâe mejkeâejer efjheesš& Ùee ØekeâeMeve FbkeâeLee o. Deøeâerkeâe
4. Ùesuees yegkeâ : øeâebme mejkeâej keâer mejkeâejer efjheesš& Ùee ØekeâeMeve nwoe Decesejf keâe
leelee&j meeFyesejf Ùee
5. Dee@jWpe yegkeâ : veerojuewC[ mejkeâej keâer efjheesš& Ùee ØekeâeMeve
yeodot Dejye
6. £eFš heshej : efyeÇšsve Deewj Yeejle mejkeâej keâer efkeâmeer efJeMes<e efJe<eÙe hej efjheesš&
heehegDeevme vÙet efieveer
7. «es yegkeâ : yesefupeÙece Je peeheeve keâer mejkeâejer efjheesš& Ùee ØekeâeMeve Ùeeketâ šgC[^e ØeosMe
8. pJeeFbš heshej : oes Ùee oes mes DeefOekeâ mejkeâejeW keâer mebÙegòeâ efjheesš& Ùee ØekeâeMeve peguet vesšeue Øeeble (o. Deøeâerkeâe)
efJeMJe keâer ØecegKe pevepeeefleÙeeb efJeMJe kesâ meyemes yeÌ[s osMe
pevepeeefle mebyebefOele osMe/#es$e #es$eheâue keâer Âef° mes 10 yeÌ[s osMe
Sefmkeâcees ™me, keâvee[e, Deueemkeâe SJeb «eerveueQ[ kesâ šb[g e^ ØeosMe osMe keâe veece #es$eheâue (Jeie& efkeâceer. ceW)
FvegFš (Sefmkeâcees) hetJeea Deueemkeâe, keâvee[e SJeb «eerveueQ[ 1. ™me 17,075,400
Ùetehf ekeâ (Sefmkeâcees) hetJeea ™me SJeb heef§eceer Deueemkeâe
2. keâvee[e 9,984,670
efheiceer ceOÙe Deøeâerkeâe kesâ keâebiees yesemf eve kesâ Je<ee& Jeve #es$e
3. Ûeerve 9,572,900
uewhme ÙetjesheerÙe šgb[^e ØeosMe
cemeeF& hetJeea Deøeâerkeâe kesâ kesâvÙee, lebpeeefveÙee SJeb Ùegieeb[e kesâ 4. Decesejf keâe 9,522,058
he"ejer ØeosMe 5. yeÇepeerue 8,514,877
yegMecewve keâeueenejer ce®mLeue (yeeslmeJeevee, veeceereyf eÙee, efpecyeeyJes, 6. Deemš^es uf eÙee 7,692,208
mJeepeerueQ[ leLee oef#eCe Deøeâerkeâe kesâ kegâÚ Yeeie) 7. Yeejle 3,166,414
yebog t heef§eceer Deøeâerkeâe
8. DepeXšervee 2,780,092
yejyej ceesjkeäkeâes
veeef[k& eâ mkeQâef[veseJf eÙeeF& #es$e 9. keâpeeefkeâmleeve 2,724,900
veer«esšes oef#eCe hetJe& SefMeÙee 10. met[eve 2,503,890
DeuheeFve heef§eceer SJeb ceOÙe SefMeÙee leLee ceOÙe SJeb hetJeea Ùetjeshe pevemebKÙee kesâ Devegmeej efJeMJe kesâ 10 yeÌ[s osMe
ceeÙeepe iJeešsceeuee osMe keâe veece pevemebKÙee/(efceefueÙeve ceW)
kegâefoM& e Deeceeaevf eÙee 1. Ûeerve 1386
hegâueeveer heef§eceer Deøeâerkeâe
2. Yeejle 1211
yeblet hetJeea, ceOÙe SJeb oef#eCeer Deøeâerkeâe
3. Decesejf keâe 320
vetyee met[eve
efkeâjieerpe ceOÙe SefMeÙee 4. FC[esveseMf eÙee 250
ceeDeesjer vÙetpeerueQ[ 5. yeÇepeerue 200
Jesöeme ßeeruebkeâe 6. heeefkeâmleeve 182
veer«ees ceOÙe Deøeâerkeâe 7. veeFpeerejf Ùee 174
mesceebie ceueseMf eÙee 8. yeebiueeosMe 157
ÙetkeâeefOej meeFyesejf Ùee 9. ™me 143
DeeFvet Ùee Ssvet peeheeve 10. peeheeve 127

hejer#ee cebLeve / 207

 Yetieesue : efJeefJeOe

Yeejle kesâ kegâÚ mLeeveeW kesâ Yeewieesefuekeâ Gheveece Menj veoer

keâesše (jepemLeeve) Ûebyeue
Gheveece mLeeve
veJeeyeeW keâe Menj ueKeveT Yeeieuehegj (efyenej) iebiee
oef#eCe iebiee ieesoeJejer keâesuekeâelee (he. yebieeue) ngieueer
FceejleeW keâe Menj keâesuekeâelee yekeämej (efyenej) iebiee
heebÛe veefoÙeeW keâe jepÙe hebpeeye keâškeâ (Deese[f Mee) ceneveoer
Yeejle keâe mJeie& peccet-keâMceerj ef[yeÇit eÌ{ (Demeesce) yeÇÿeheg$e
jwefueÙeeW keâe Menj veF& efouueer
iegJeenešer (Demeesce) yeÇÿeheg$e
F&MJej keâe efveJeeme ØeÙeeie (Fueeneyeeo)
PeerueeW keâe Menj ßeerveiej efouueer (keWâõMeeefmele jepÙe) Ùecegvee
Gòej keâe cesveÛesmšj keâevehegj nefjÉej (GòejeKeb[) iebiee
mJeCe& Menj Dece=lemej nwojeyeeo (DeebOeÇ ØeosMe) cetmee
Yeejle keâe yeeieerÛee yebieueg™ peyeuehegj (ceOÙe ØeosMe) vece&oe
Yeejle keâer efmeefuekeâe@ve Ieešer yebieueg™ peceMesohegj (PeejKeb[) MegYeüjKs ee
Yeejle keâe Fueskeäš^eefvekeâ Menj yebieueg™
uesn (peccet-keâMceerj) Fb[me
meele ÉerheeW keâe Menj cebyg eF&
JeejeCemeer (Gòej ØeosMe) iebiee
iesšJes Dee@heâ Fbe[f Ùee cebyg eF&
Dejye meeiej keâer jeveer keâesÛeerve efJepeÙeJeeÌ[e (DeebOeÇ ØeosMe) ke=â<Cee
heneÌ[eW keâer jeveer cemetjer Gppewve (ceOÙe ØeosMe) ef#eØee
heefJe$e veoer iebiee efle®efÛejeheuueer (leefceuevee[g) keâeJesjer
iegueeyeer Menj peÙehegj metjle (iegpejele) leehleer
Sie yeeGue Dee@heâ SefMeÙee (Egg Bowl of Asia) DeebOeÇ ØeosMe ßeerjib eheóvece (keâvee&škeâ) keâeJesjer
heJeeX keâe Menj ceogjF&
ßeerveiej (peccet-keâMceerj) Pesuece
yebieeue keâe Meeskeâ oeceesoj veoer
mecyeuehegj (Deese[f Mee) ceneveoer
efyenej keâe Meeskeâ keâesmeer veoer
hetJe& keâe Jesevf eme keâeseÛf eve hešvee (efyenej) iebiee
okeäkeâve keäJeerve hegCes heCepeer (ieesJee) ceeC[Jeer
cenueeW keâe veiej keâesuekeâelee veeefmekeâ (ceneje°^) ieesoeJejer
yegvekeâjeW keâe Menj heeveerhele cegjeoeyeeo (Gòej ØeosMe) jeceiebiee
veefoÙeeW kesâ efkeâveejs yemes Yeejle kesâ Menj ceLegje (Gòej ØeosMe) Ùecegvee
Menj veoer uegeOf eÙeevee (hebpeeye) meleuepe
Fueeneyeeo (Gòej ØeosMe) iebiee, Ùecegvee Je Deble:meefueuee mejmJeleer keâer mebiece mLeueer ueKeveT (Gòej ØeosMe) ieesceleer
keâevehegj (Gòej ØeosMe) iebiee Yeejle ceW meyemes TbÛee, yeÌ[e Deewj uecyee
Deeieje (Gòej ØeosMe) Ùecegvee meyemes TbÛee Øeheele kebâg Ûeerkeâ} (keâvee&škeâ)
DeÙeesOÙee (Gòej ØeosMe) mejÙet meyemes TbÛee meerOee efiejves Jeeuee Øeheele peesie Ùee iejmeeshhee (keâvee&škeâ)
yeõerveeLe (GòejeKeb[) iebiees$eer meyemes TbÛee ojJeepee yeguebo ojJeepee
yejsueer (Gòej ØeosMe) jeceiebiee meyemes uebyee meÌ[keâ keâe hegue cenelcee ieebOeer mesleg (hešvee)

hejer#ee cebLeve / 208

meyemes yeÌ[er megjib e peJeenj megjib e (peccet-keâMceerj) meyemes yeÌ[e DepeeÙeyeIej keâesuekeâelee keâe DepeeÙeyeIej
meyemes uecyeer meÌ[keâ «eeb[ š^bkeâ jes[ meyemes yeÌ[e efÛeef[Ì ÙeeIej petueesepf ekeâue iee[&vme, keâesuekeâelee
meyemes uecyeer veoer iebiee meyemes yeÌ[er Peerue Jetuej Peerue (keâMceerj)
meyemes TbÛeer Ûeesšer keâejekeâesjce 2(K)2 meyemes yeÌ[e Keefvepe lesue #es$e ef[ieyeesF& (Demeesce)
meJee&eOf ekeâ veiejeW Jeeuee jepÙe Gòej ØeosMe meyemes yeÌ[e ieg®Éeje mJeCe& cebeof j, Dece=lemej (hebpeeye)
meJee&eOf ekeâ veiejerÙe pevemebKÙee Jeeuee jepÙe ceneje°^ (49.8³) meJee&efOekeâ TbÛeeF& hej efmLele Ùegæ mLeue efmeÙeeefÛeve iueseMf eÙej #es$e
#es$eheâue keâer Âef° mes meyemes yeÌ[e jepÙe jepemLeeve meyemes yeÌ[er DeeJeemeerÙe Fceejle je°^heefle YeJeve, veF& efouueer
meJee&eOf ekeâ uebyeer mecegõer lešjsKee Jeeuee jepÙe iegpejele (1,074 efkeâceer.) meJeexÛÛe MeewÙe& mecceeve hejceJeerj Ûe›eâ
Yeejle keâe meyemes yeÌ[e meb«eneueÙe Fbe[f Ùeve cÙegepf eÙece, keâesuekeâelee
Yeejle keâe meJeexÛÛe mecceeve Yeejle jlve
meyemes DeefOekeâ jepÙeeW keâer meerceeDeeW keâes Gòej ØeosMe meyemes TbÛee nJeeF& heòeve uesn heòeve (ueöeKe)
mheMe& keâjves Jeeuee jepÙe meyemes TbÛee nJeeF& cewoeve ÛegMetue (ueöeKe)
meyemes ienjer veoer IeeefšÙeeb YeeieerjLeer Je Deuekeâveboe (iebiee #es$e) meyemes TbÛee šer.Jeer. še@Jej Øeerlecehegje (235 ceer., veF& efouueer)
meyemes TbÛeer Peerue osJeleeue Peerue (ieÌ{Jeeue efnceeueÙe) meyemes yeÌ[e (huesevf ešesejf Ùece) leejeceb[ue efyeÌ[uee huesevf ešesejf Ùece (keâesuekeâelee)
meyemes yeÌ[er ke=âef$ece Peerue ieeseJf ebo meeiej (YeeKeÌ[e veebieue) meyemes uecyee jsueceeie& keâvÙeekegâceejer mes peccetleJeer
meyemes uebyee mecegõ leš cewejf vee yeerÛe (ÛesVeF&) (3726 efkeâceer.)
meyemes uebyeer lešjsKee Jeeuee ØeeÙeÉerheerÙe jepÙe DeebOeÇ ØeosMe meyemes uecyee je°^eÙr e jepeceeie& je.je. ceeie& veb. 7 (JeejeCemeer mes
meyemes yeÌ[e veoer-Éerhe ceepetueer (yeÇÿeheg$e veoer, Demece) keâvÙeekegâceejer)
meyemes yeÌ[e huesšheâece& ieesjKehegj (G. Øe.)
meyemes uecyeer venj Fbeof je ieebOeer venj (jepemLeeve)
veesš-Ùen ØemleeefJele huesšheâece& nw~
meyemes yeÌ[e [suše mebog j Jeve
meyemes yeÌ[e yeebOe nerjekebâg [ yeebOe (GÌ[ermee)
meyemes TbÛee yeebOe YeeKeÌ[e yeebOe
meyemes yeÌ[e ÛeÛe& meWš-kewâLes[u^ e (ieesJee)
meyemes yeÌ[e ueerJej hegue neJeÌ[e efyeÇpe, keâesuekeâelee
Yeejle ceW meyemes uebyeer meneÙekeâ veoer Ùecegvee veoer
meyemes DeefOekeâ JeveeW Jeeuee jepÙe Demece
ØeeÙeÉerheerÙe Yeejle keâer meyemes uebyeer veoer ieesoeJejer veoer
meJee&eOf ekeâ Je<ee& Jeeuee mLeeve ceeefmevejece (cesIeeueÙe) heef§ece keâer Deesj yenves Jeeueer meyemes uebyeer veoer vece&oe veoer
meyemes yeÌ[e jseif emleeve Leej (jepemLeeve) ce™-Yetecf e mes neskeâj yenves Jeeueer meyemes uecyeer veoer uetveer veoer
meyemes yeÌ[e heMegDeeW keâe cesuee meesvehegj (efyenej) oef#eCe Yeejle keâer meyemes uecyeer veoer keâeJesjer veoer
meyemes yeÌ[e keâe@jer[esj jecesMJejced Skeâ ner jepÙe ceW yenves Jeeueer meyemes uebyeer veoer uetveer veoer
meyemes yeÌ[e iegheâe cebeof j kewâueeMe cebeof j, Sueesje
[suše ve yeveeves Jeeueer meyemes yeÌ[er veoer vece&oe veoer
meyemes yeÌ[er ceefmpeo peecee ceefmpeo (efouueer)
meyemes leer›e {eue mes neskeâj yenves Jeeueer veoer keâesmeer veoer
meyemes yeÌ[e iegcyepe ieesue iegcyepe, yeerpeehegj
meyemes DeefOekeâ ceeie& heefjJele&ve keâjves Jeeueer veoer keâesmeer veoer
meyemes yeÌ[er cetelf e& ieescelesMJej keâer cetelf e& (keâvee&škeâ)
meyemes yeÌ[e GJe&jkeâ keâejKeevee efmebojer (PeejKeb[)
meyemes TbÛeer ceerveej kegâlegyeceerveej (efouueer)
meyemes yeÌ[e Øeeke=âeflekeâ yebojieen cebyg eF& (ceneje°^)

ppp

hejer#ee cebLeve / 209