0.6. Pedologija. Pedologija i pedološki horizonti.

0.6.01. Šta je zemljište i kako nastaje

06.02. Tipovi zemljišta

0.6.01. Šta je zemljište i kako nastaje

Arheološki predmeti, pa i cela nalazišta, javljaju se u zemljištu. Laički

pod «zemljom», ili zemljištem, često se podrazumevaju različite tvorevine: za
zemljoradnike «zemlja» je obradivi sloj, u kome rastu gajene biljke; za
gredjevinare i geotehničare «zemlja» je mekani, odnosno rastresiti materijal
(koji može da se «kopa»), koji se proteže sve do konsolidovanih stena koje se
moraju razbijati. U pedologiji, nauci o zemljištima, zemljište se definiše kao
specifična prirodna tvorevina nastala na odredjenom geološkom supstratu
pod uticajem fizičkih, hemijskih i biohemijskih procesa. To je trofazni sistem
koji se sastoji iz čvrste faze (mineralni + organski deo), tečne faze i gasovite
faze.
Posle taloženja na odredjenom mestu, na sediment deluju hemijski i
fizički procesi. Podzemne vode, obogaćene ugljen dioksidom (okiseljene),
rastvaraju i redeponuju soli i okside, i tako započinje proces dijageneze –
pretvaranja sedimenta u stenu. Ako se u ovaj proces uključe živi organizmi –
oni pomeraju, mešaju i usitnjavaju deliće materijala u sedimentu, i uz pomoć
vlage i temperature proizvode hemijske promene, započinje proces
pedogeneze. Formiranje zemljišta je proces koji započinje na stabilnom
supstratu (na kome se ne odvija ni taloženje ni erozija), a prestaje kada dodje
bilo do zatrpavanja, bilo do erozije. Dok su sedimentacija i erozija dogadjaji,
bez obzira na to što se mogu odvijati kroz kratko, ali i vrlo dugo vreme,
formiranje zemljišta je proces.
Faktori od kojih zavisi formiranje zemljišta su klima, organski svet,
topografija, stenska podloga i vreme.
Glavni faktori klime su temperatura i vlažnost, pa su to istovremeno i
faktori od kojih najviše zavisi formiranje zemljišta. Pri tome, ekstremne
vrednosti temperature i vlažnosti ne pogoduju pedogenetskim procesima, tj.
pedogenetski procesi se odvijaju u rasponu tememperature i vlažnosti
izmedju ekstremnih vrednosti, dok se na ekstremnim vrednostima
pedogenestki procesi zaustavljaju. Napr. formiranje zemljišta ispod nivoa
podzemnih voda izostaje - nema oksidacije, koja je inače tipična za aktivno
zemljište, nema uslova za opstanak organizama, i pedogenetski proces se
zaustavlja. Iz istih razloga, zemljište se ne formira ni u ekstremnim aridnim
uslovima, ni u permafrostu.
Organski svet učestvuje u pedogenezi na dvojak način: daje zemljištu
organski materijal u vidu uginulih biljaka i životinja, i aktivnošću koja dovodi do
usitnjavanja i mešanja materijala. Dejstvo živih organizama u ovom smislu
naziva se bioturbacija. Bakterije i veliki broj vrsta životinja živi i hrani se u
zemljištu: crvi, gliste, larve, mravi, mekušci, bubojedi, glodari i zečevi. Krećući
se u potrazi za hranom, ili gradeći svoja staništa, životinje premeštaju
materijal, a neke od njih "vare" svakodnevno znatnu količinu sedimenta. Kišne
gliste, na primer, propuštaju organske ostatke kroz svoj probavni trakt zajedno
sa mineralnim materijama, a zatim ih izbacuju u zemljište i utiču na
obrazovanje zrnaste strukture zemljišta. Biljke takodje menjaju strukturu
zemljišta – korenje se kroz zemljište probija, i razdvaja ga, a kada ugine i
istruli, prazne prostore u kojima se nalazilo ispunjavaju delići ispremeštanog
materijala.
Uticaj topografije na formiranje zemljišta proizilazi iz efekta nagiba. Što
je padina strmija, efekat gravitacije je izraženiji, intenzivnija je erozija i manja
stabilnost naslaga, pa se na vrlo strmim padinama zemljišta uopšte ne mogu
formirati. Nadmorska visina i (aspekat (osunčanost)) utiču na mikroklimu, pa
time i na organizme koji učestvuju u procesu formiranja zemljišta.
Uticaj stenske podloge ogleda se u tome što od stenske podloge potiče
primarno neorganska materija koja učestvuje u izgradnji zemljišta. Stenska
podloga se karakteriše sastavom, veličinom zrna, rastvorljivošću i strukturnim
sklopom različite konzistencije, što sve utiče na osobine i brzinu razvijanja
zemljišta. Kako se zemljište razvija, tako je uticaj stenske podloge sve manji,
odnosno pedogenetski procesi modifikuju stensku podlogu. Neki
karakteristični tipovi zemljišta vezuju se isključivo odredjenu vrstu stenske
podloge, napr. mediteranska crvenica koja nastaje na krečnjacima.
Da bi se na stenskoj podlozi, pod uticajem pedogenetskih procesa
formiralo zemljište, potrebno je da protekne odredjeno vreme.
I pored velike raznovrsnosti faktora koji utiču na pedogenetske
procese, proces formiranja zemljišta ima neke opšte osobine. U organskom
materijalu koji se nalazi na površini zemljišta, tj u površinskom sloju, usled
raspadanja organske materije dolazi do stvaranja humusnih kiselina. Voda iz
atmosferilija u dodiru sa ovim kiselinama postaje kisela, i kao takva prodire u
dubinu zemljišta, gde rastvara soli, okside i gline. Horizont u kome je
rastvaračko dejstvo kiselih rastvora preovladjujuće naziva se eluvijalni, a
proces eluvijacija. Ovaj rastvoreni materijal se prenosi u dublji horizont, i u
njemu taloži, i taj horizont, u kome preovladjuje taloženje materijala naziva se
iluvijalni, a proces iluvijacija. Pedogenetski procesi, prema tome, formiraju u
zemljištu horizonte, koji su paralelni površini slojevitosti, i koji nastaju,
utvrdjenim redosledom, od površine ka dubini. Sled pedoloških horizonata čini
pedološki profil.
Nikako ne treba zaboraviti da pedološki horizonti NISU slojevi, i da se
razlikuju od geoloških i arheoloških/kulturnih slojeva po tome što nastaju od
materijala na mestu, a ne prinosom i taloženjem materijala, i po tome što
formiranje pedoloških horizonata ide u suprotnom pravcu – od površine ka
dubini. Pedološki horizonti ne samo da nisu slojevi, nego oni menjaju, i na
kraju uništavaju geološke i/ili arheološke/kulturne slojeve. Nerazlikovanje
pedoloških horizonata i arheoloških/kulturnih slojeva može dovesti do
drastičnih grešaka u interpretaciji stratigrafije arheoloških nalazišta u
zemljištu: razdvajanje arheološkog sloja na osnovu granica pedoloških
horizonata, ili, spajanje različitih arheoloških slojeva u jedan, tamo gde su
intenzivni pedološki procesi modifikovali ili izbrisali granice izmedju slojeva.

06.02. Tipovi zemljišta

Zemljišta su vrlo raznovrsna po boji, mehaničkom sastavu, dubini,

plodnosti i drugim osobinama. Najvažniji tipovi zemljišta su černozem
smonica, gajnjača, podzol i crvenica.
 Černozem (ukrajinski Чорнозем, crna zemlja) je zemljište sa visokim
sadržajem humusa (15-20%) i veoma plodno. Nastaje u uslovima suve ili
umerene klime, u ravnicama pokrivenim travnatim pokrivačem. To je tip
zemljišta koji se razvija na lesu . Profil černozema je A, AC i C. U svetu se
javlja u dva velika pojasa. Jedan se pruža od Panonske nizije, preko Ukrajine
i južne Rusije do Sibira, a drugi u svernoameričkim prerijama. Javlja se
takodje u Kini.

Smonica je narodni naziv za zemljište crne boje, glinovitog sastava,

koje je lepljivo kao smola. Najčešće se razvijaju na blago zatalasanom reljefu,
na tercijarnom supstratu. U Srbiji su česte na nadmorskoj visini 200-600 m,
naročito u Šumadiji, oko Zaječara i u Vranjskoj kotlini. Međunarodni naziv
vertisol (lat. vertere – okrenuti) ukazuje da je specifičnost ovog tipa zemljišta
da usled nejednakog bubrenja i bočnih pritisaka dolazi do mešanja
površinskih sa donjim horizontima. Ovo je relativno plodno zemljište, čiji
humusni horizont doseže do 1 m debljine. Kada ima dosta vlage glina bubri i
zemljište ima smolast izgled. U sušnom periodu dolazi do stvaranja pukotina.
Na profilu su zastupljeni horizonti A i C.

Gajnjača je smeđe zemljište koje nastaje procesom "ogajnjačavanja"

već postojećeg zemljišta (černozem, smonica, i dr.) ili direktno na
odgovarajućoj geološkoj podlozi. Ovaj proces je dugotrajan i podrazumeva
oglinjavanje. Naziv potiče od reči gaj=šumica. Nastaje u umereno vlažnoj i
umereno toploj klimi, u oblasti listopadnih šuma, na nadmorskoj visini 50-500
m, na veoma raznovrsnoj geološkoj podlozi (na jezerskim sedimentima,
aluvijonu, lesu). Profil zemljišta je A-(B)-C.

Podzol je tip zemljišta koje se stvara u polarnim i umerenim oblasti, u

kojima vladaju relativno niske temperature, a organska materija se sporo
razlaže i na taj način obrazuje veliku količinu humusa. Boja zemljišta je
pretežno svetlo siva, a debljina može dostići 10-20 metara. U slučaju
prezasićenosti vodom, podzolski proces je usmeren na formiranje blatnih
zemljišta, što je karakterstična pojava u zonama tundri ili na višim geografskim
širinama umerenih oblasti (u graničnom pojasu prema polarnim oblastima).
Vegetacij je predstavljena četinarskim šumama i tresavama. Razvija se na
supstratu bogatom silicijumom. Horizonti A, B i C. Kod nas je ovaj tip zemljišta
slabo zastupljen, a zauzima više položaje planinskih područja, iznad 900 m
nadmorske visine.

Crvenica (italijanski=terra rossa) je tip zemljišta karakterističan za

Mediteran. Razvija se na krečnjacima i dolomitima, a prirodna vegetacija je
makija zimzelenog i listopadnog šiblja, ili šumska zajednica crnog jaseena i
primorskog hrasta. To je relativno plitko zemljište, dubine 50-60 cm, i obično
se prostire na relativno maloj površini, u depresijama – kraškim poljima, i
vrtačama. Profil zemljišta je A-(B)-C.