03. Hronologija.

03.01. Naziv i osnovna podela kvartarnog perioda

03.02. Opšta podela i trajanje kvartara
03.03. Istorijat istraživanja kvartarnog perioda
03.04. Globalna hronologija kvartara – stratigrafija kiseonikovih izotopa
03.05. Regionalne stratigrafske podele kvartara
03.05.01. Stratigrafska podela pleistocena u Alpima
03.05.02. Stratigrafska podela pleistocena u severnoj Evropi
03.05.03. Podela holocena u Baltičkoj oblasti

Razumevanje protoka vremena i odredba starosti jedan su od

najvažnijih zadataka arheologije. Da bi odredila vreme i redosled dogadjaja u
prošlosti arheologija se oslanja na relativnu i apsolutnu hronologiju 1. Relativna
hronologija u arheologiji zasniva se na karakteristikama materijalnih kultura
ljudskih zajednica, i na osnovu nje je izvršena osnovna arheološka podela na
praistorijsko doba, doba antičkih civilizacija, srednji vek, novi vek i savremeno
doba, odnosno podela praistorije na kamena i metalna doba. Apsolutna
hronologija starost izražava u godinama, a zasniva se na različitim pojavama i
procesima koje se odvijaju u poznatom vremenu u neoorganskom ili
organskom svetu. Kada su u pitanju najstarije etape u razvoju čoveka,
arheologija se oslanja na geohronologiju i metode apsolutnog datovanja koje
se primenjuju u geologiji.

U geoloskoj podeli vremena čovekova istorija odvija se u geološkoj eri

kenozoik (koji obuhvata poslednjih 65 miliona godina), u poslednjoj epohi
starijeg kenozojskog perioda tercijara koja se naziva pliocen (pre 5-2.6
miliona godina), i u kvartarnom periodu (poslednjih 2.6 miliona godina) 2. U
pliocenu se od predačkih čovekolikih majmuna odvaja i evoluira prvi
predstavnik čovekove familije, rod Australopithecus. Pojava čovekovog roda
Homo, i celokupna preostala praistorija i istorija odvijaju se u kvartaru.

S obzirom na izrazita klimatska kolebanja u kvartaru, hronologija

kvartara se u najvećoj meri zasniva na klimatskim promenama, pre svega na
smeni hladnih i toplih razdoblja.

03.01. Naziv i osnovna podela kvartarnog perioda 3

Naziv kvartar koristi se još od početaka razvoja geologije, kada se

istorija Zemljine kore delila na primarno, sekundarno, tercijarno i
kvartarno doba. Prvi ga je upotrebio Đovani Arduino 1759. za aluvijalne
naslage reke Po u Italiji, Kasnije (1829) francuski geolog Denoaje

1
hronologija je nauka o vremenu, odnosno redosledu događaja
2
pri upotrebi geohronoloških jedinica mora se voditi računa o njihovoj hijerarhiji. Najvažnije
geohronološke jedinice su: eon, era, period i epoha (poredjane od šire ka užoj). Na primer,
fanerozojski eon, kenozojska era, kvartarni period, pleistocenska epoha. Zbog toga je
pogrešno reći kvartarna era, ili kvartarna epoha, a pravilno isključivo kvartarni period.
3
iz Stevanović, Marović i Dimitrijević 1992, Geologija kvartara, malo izmenjeno.
(Desnoyers) nazvao je kvartarnim rečne naslage koje prekrivaju tercijarne
tvorevine u Pariskom basenu.

Paralelno sa razvojem glacijalne teorije, kao sinonim za kvartar u

upotrebi je naziv lednički period. Č.Lajel (Ch.Lyell), 1839.godine, uvodi
termin pleistocen (grčki πλεῖστος = većinom, i καινός = nov). Njime je
označio slojeve sa ostacima molusaka medju kojima ima preko 70 %
savremenih vrsta, za razliku od tercijara (50% savremenih vrsta), ili još
starijih perioda u kojima preovladjuju ili su isključivo zastupljene izumrle
vrste. E.Forbs (E.Forbes), 1864.godine predlaže da naziv "pleistocen"
bude sinonim za lednički period, a da se za postlednički uvede termin
savremeni (recentni).

Jedno vreme, dok se smatralo da su eratički blokovi severne

Nemačke iz vremena "velikog potopa", korišćeni su nazivi diluvijum za
lednički i aluvijum za postlednički period. Upotreba ovih termina se
naročito dugo zadržala kod nemačkih naučnika.

Kako je jedno od glavnih obeležja kvartarnog perioda pojava i

razvoj čoveka, ruski naučnik Pavlov 1922.godine uvodi naziv antropogen
(anthropos, grč.= čovek). Ovaj termin se i danas koristi, naročito u ruskoj
literaturi, i upotrebljava se paralelno sa nazivom kvartar.

Neki istrazivači predlagali su da se kvartar, s obzirom na pojavu i

razvoj čoveka, izdvoji kao posebna era - antropozoik. Medjutim, iako se
čovek tokom kvartarnog perioda istakao kao "geološki faktor", koji u
znatnoj meri utiče na razvoj organskog sveta i reljefa na Zemljinoj
površini, nije opravdano izdvajati ga kao posebnu eru, s obzirom na
kratko trajanje u odnosu na starije ere. S druge strane, ima shvatanja
da kvartar ne bi uopšte trebalo izdvajati u samostalni period, jer je
njegova dužina manja od bilo kojeg kata tercijara, pa su kao nazivi za
kvartar korišćeni i termini postpliocen, posttercijar i dr.

O svakom od pomenutih naziva, odnosno o preciznosti termi-

nološke odrednice vodjene su brojne diskusije, i nijedan naziv nije
bezrezervno prihvaćen. Tako, na primer, naziv "kvartar''' je izgubio
prvobitni smisao, jer nije četvrta era po redu. "Lednički period" ne
odgovara u potpunosti vremenu koje markira, jer su se hladni glacijalni
stadijumi smenjivali sa interglacijalnim u kojima je klima bila slična
današnjoj ili toplija. Ipak, najšire je prihvaćen termin "kvartar''', zvanično
potvrdjen još 1888.godine na Medjunarodnom geološkom kongresu u
Bolonji, koji se i dalje oficijelno koristi u Medjunarodnom savezu
geoloških nauka (lUGS).

03.02. Opšta podela i trajanje kvartara4

4
prema Stevanović, Marović i Dimitrijević 1992, Geologija kvartara
 Kvartar je najmladji i najkraći geološki period. Deli se na dve
epohe sasvim različite dužine: pleistocen, koji obuhvata vreme izmedju
2.6 miliona godina i 11.500 godina, i holocen, koji počinje pre 11.500
godina i još uvek traje.

Pleistocen je epoha tokom koje se na Zemlji smenjuju ledena i

medjuledena doba, a holocen epoha koja odgovara poslednjem,
sadašnjem medjuledenom dobu. Pleistocen se deli na donji, srednji i
gornji.

Donja granica donjeg pleistocena, a time i kvartarnog perioda, vezuje

se za početak negativne paleomagnetne epohe Matujama, pre 2.6 miliona
godina, zbog toga što u to vreme dolazi do značajnog zahlađenja na
severnoj polulopti, i smene suvih hladnih i toplih vlažnih razdoblja. 5

Granica izmedju donjeg i srednjeg pleistocena nalazi se na granici

negativne paleomagnetne epohe Matujama i pozitivne Brines, tj. približno
pre 0.73 miliona godina.

Granica izmedju srednjeg i gornjeg pleistocena odgovara izotop-

skom stadijumu № 5, tj. pre oko 125.000 godina.

Granica izmedju pleistocena i holocena odredjuje se u 11.500

godina pre sadašnjosti, a vezuje za povlačenje ledničkih pokrova na
severnoj hemisferi.

03.03. Istorijat istraživanja kvartarnog perioda6

U ranim stadijumima razvoja geoloških nauka, kvartarne tvorevine

nisu izazivale naročitu paznju istraživača. Obično su tretirane kao
"nanos" koji predstavlja prepreku za proučavanje starijih tvorevina. Prva
istraživanja bila su prostorno vezana pre svega za područje
pleistocenskih glacijacija, dok je istraživanje vanglacijalnih terena dugo
bilo u drugom planu.

Veliki značaj za razumevanje fenomena kvartarnog perioda imala

su proučavanja savremenih glacijalnih oblasti. Prvi "naučni rad" o
savremenim lednicima odnosi se na lednike Islanda, a napisan je krajem
XVII veka, doks u alpski lednici u Evropi prvi put opisani početkom XVIII
veka.

Veliki interes za kvartar glacijalnih oblasti u vezi je sa pojavom

5
Do skora je početak pleistocena, odnosno kvartara vezivan za početak zahladjenja u
Mediteranskom basenu, odnosno za početak pozitivne paleomagnetne epizode Olduvaj
(unutar negativne paleomagnetne epohe Matujama), tj. 1.87 miliona godina pre
sadašnjosti.
6
iz Stevanović, Marović i Dimitrijević, 1992, prilagodjeno
eratičkih blokova – takozvanog "lutajućeg kamenja". To su uglačani i
izbrazdani blokovi stena transportovani ledom, koji leže na podlozi sa
kojom nemaju ništa zajedničko. Oni su dokaz da su oblasti u kojima se
nalaze nekada bile prekrivene ledom, a na osnovu eratičkih blokova koji
imaju karakterističan petrološki sastav, ili sadrže fosile, može se odrediti
dužina i pravac kretanja nekadašnjih lednika.

Na njihovo ledničko poreklo pojedini prirodnjaci ukazivali su još

krajem XVIII veka, ali će se još dugo potom o njihovom poreklu voditi
diskusija. Ne treba zaboraviti da je ovo vreme kada su i učeni ljudi
verovali u realnost biblijskog potopa i kada je kod većine geologa bilo
rasprostranjeno mišljenje da su eratički blokovi na velike razdaljine bili
preneti bujicama velikog potopa. Čuveni britanski geolog Čarls Lajel
(Charles Lyell, 1797 –1875) dao je nešto drugačije objašnjenje - da su
"lutajuće kamenje" donele ledene sante koje su plutale po moru Evrope.
Ova hipoteza bila je zasnovana na poredjenju sa inače tačnim
podacima, o materijalu koji raznose ledene sante oko Grenlanda.

I pored sve većeg broja pojedinačnih dokaza u korist ledničke

teorije, tek je Luj Agasi (Louis Agassiz, 1807-1873), švajcarski
paleontolog i geolog uspeo da zainteresuje naučnu javnost i uzdrma
dotadašnje shvatanje, utvrdivši ledničko poreklo lutajućeg kamenja na
planini Juri. Njegovo predavanje na godišnjem skupu Švajcarskog
prirodnjačkog društva održanom 1837. godine označilo je početak prihvatanja
teorije o ledenom dobu.

Krajem XIX i početkom XX veka objavljivano je sve više radova

koji idu u prilog ledničkoj teoriji. U prvo vreme smatralo se da je
postojalo samo jedno veliko ledeno doba (monoglacijalizam). Kada je
utvrdjeno da postoji više horizonata morena, koje su dokaz da je lednički
pokrov nadirao i povlačio se u više navrata, prihvaćeno je shvatanje da
je tokom kvartara bilo više ledenih doba koja su se smenjivala sa toplijim
razdobljima (poliglacijalizam).

Izuzetan značaj za prihvatanje shvatanja o postojanju više ledenih

doba imali su radovi Penka (Albrecht Penck) i Briknera (Eduard
Brückner) koji započinju svoja klasična istraživanja 1901. a završavaju ih
1909.godine. Izmedju ostalog, ovi autori su ustanovili četiri glacijala
(ginc, mindel, ris i virm) i tri interglacijala i postavili stratigrafsku podelu
koja je, sa kasnijim dopunama, u upotrebi sve do današnjih dana.

U XX veku kvartarna istraživanja su vrlo intenzivna i raznovrsna.

Pri tome je došlo do formiranja različitih stratigrafskih podela u različitim
oblastima. U oblasti velikih kontinentalnih ledničkih pokrova (severna
Evropa i severna Amerika) regionalne hronostratigrafske podele
izvedene su na osnovu stratigrafije morenskih i fluvioglacijalnih
sedimenata; u alpskoj visokoplaninskoj oblasti, podela je izvršena na
osnovu broja i položaja fluvioglacijalnih i aluvijalnih terasa; u
periglacijalnim oblastima na osnovu horizonata pogrebenih zemalja u
lesnim naslagama; u priobalnim oblastima na osnovu marinskih
tvorevina.

Zbog toga što se zasnivaju na genetski različitim tipovima

naslaga, granice pleistocenskih etapa u različitim regionalnim podelama
kvartara nemaju uvek isti položaj. Takodje, klimatska kolebanja, koja u
velikoj meri odredjuju cikličnost kvartarnih naslaga, nisu bila istog
intenziteta i nisu se odrazila istovremeno u različitim oblastima. Usled
toga je korelacija regionalnih hronostratigrafskih shema veoma složena,
a njihov značaj i primena lokalnog karaktera.

Šezdesetih godina XX veka razvija se "Delta 0 18 stratigrafija", ili

"stratigrafija kiseonikovih izotopa", koja predstavlja globalnu hronologiju
kvartara i koja potvrdjuje astronomsku teoriju o promeni klime i uzrocima
glacijacija.

03.04. Globalna hronologija kvartara – stratigrafija kiseonikovih izotopa 7

Globalna hronologija kvartara zasniva se na astronomskoj teoriji o

promeni klime i uzrocima glacijacija, a naziva "stratigrafija kiseonikovih
izotopa". Zasniva se na “marinskim izotopskim stadijumima” (MIS - Marine
Isotope Stage), koji su ranije nazivani “kiseonikovi izotopski stadijumi” (OIS).
Marinski izotopski stadijumi su vremenski intervali izdvojeni na osnovu
proučavanja odnosa kiseonikovih izotopa u karbonatnim ljušturicama
foraminifera, koji odražavaju promene u klimi (viši odnos 18O/16O - hladnija
klima, niži odnos – toplija). Svaki od ovih stadijuma predstavlja jedan glacijal,
interglacijal, stadijal ili interstadijal. Interglacijali su predstavljeni neparnim
brojevima, a glacijali parnim, a brojanje počinje od sadašnjosti pa sve dublje u
prošlost. Stadijumi su objedinjeni u cikluse, koje čine obično jedan interglacijal
i jedan glacijal, i obeleženi su velikim latiničnim slovom. Izuzetak je ciklus A,
koji je nedovršen, odnosno sastoji se samo od interglacijala MIS1, i ciklus B,
koji obuhvata 4 stadijuma, MIS2-5, pri čemu MIS2-4 odgovaraju poslednjem
glacijalu (MIS3 je prvobitno pogrešno smatran za interglacijal), a MIS 5
poslednjem interglacijalu.
Od početka srednjeg pleistocena, odnosno poslednjih 700.000 godina,
izdvojeno je osam kompletllih ciklusa (glacijal + interglacijal), i jedan
nedovršen (ciklus A, holocen), odnosno 10 ciklusa u poslednjih milion
godina. Od početka kvartara zabeleženo je oko 50 klimatskih ciklusa, od
čega više od polovine nije registrovano na kopnu, jer su klimatske promene
na početku kvartara bile manjeg intenziteta. Ciklusi su označeni velikim
latiničnim slovima, a granice izmedju ciklusa rimskim brojevima.
Apsolutna starost najvažnijih granica odredjena je na osnovu
granica izmedju paleomagnetnih epoha i epizoda. Početak kvartara
odredjuje početak reversne paleomagnetne epohe Matujama; početak
ciklusa I, odnosno granicu IX, tj, donju granicu srednjeg pleistocena –
odredjuje početak normalne paleomagnetne epohe Brines.

7
iz Stevanović, Marović i Dimitrijević, 1992, prilagodjeno
 Najvažnija topli intervali u "zapisu" kiseonikovih izotopa datovani
su U /Th metodom u koralnim sprudovima.- Pojedini ciklusi, intervali i
granice izmedju njih, datovani su drugim metodama apsolutnog
datovanja – kao što je C14 za intervale pretposlednjeg ciklusa (ciklus B).

03.05. Regionalne stratigrafske podele kvartara8

Regionalne hronostratigrafske podele u raznim oblastima sveta vezuju

se za stratigrafiju različitih genetskih tipova kvartarnih naslaga. U oblastima
koje su u glacijalima bile pod velikim ledničkim pokrovima (npr. severna
Evropa, severna Amerika) to su morene i fluvioglacijalne naslage, u
visokoplaninskim regionima (npr. alpska oblast zaglečeravanja) - čeone
morene i fluvioglacijalne terase, u periglacijalnim oblastima - les i aluvijalne
naslage, a u priobalnim oblastima - marinske tvorevine. Usled toga je
korelacija regionalnih hronostratigrafskih shema složena, a značaj i primena
imaju lokalni karakter.
Hronostratigrafske jedinice izdvojene u najbolje proučenim oblastima,
naročito u severnoj Evropi i alpskoj oblasti zaglečeravanja, dugo su korišćene
u geološkoj i arheološkoj literaturi kao hronološke jedinice i nekritički
primenjivane i na druge genetske tipove kvartarnih naslaga. Osim toga,
ustanovljeno je da su klasične hronostratigrafske sheme u mnogo čemu
pojednostavljene. Na primer, virm, izdvojen kao poslednji ili najmlađi glacijal u
alpskoj hronostratigrafskoj shemi, dugo je u evropskoj geologiji kvartara bio
sinonim za poslednji glacijal. Utvrđeno je, međutim, da virmske naslage
obuhvataju tvorevine više od jednog glacijala, i, takođe, interglacijalne
naslage. Zbog toga se smatra da je korišćenje termina virm kao
morfostratigrafske jedinice, pravilno isključivo u alpskoj oblasti
zaglečeravanja. Isto važi i za druge hronostratigrafske jedinice u regionalnim
podelama kvartara, pa treba izbegavati njihovu upotrebu kao hronološke
jedinice.
Stratigrafsku podelu pleistocena u Alpima i u Severnoj Evropi treba
znati zbog toga što se u ovim oblastima nalaze značajna paleolitska nalazišta,
ali i zbog toga što se sa njima, kao hronološkim odrednicama srećemo u
starijoj literaturi.

03.05.01. Stratigrafska podela pleistocena u Alpima 9

Podela pleistocena u Alpima izvršena je na osnovu broja flu-

vioglacijalnih terasa, pre svega na terasama pritoka Dunava u
Bavarskoj i Austriji. Ovde je ustanovljeno je da se u dolinama reka
nalaze čeone morene koje se mogu svrstati u četiri grupe koje se ste-
penasto nalaze uz reku na različitim visinama (Penk i Brukner, 1909).
Sa svakom čeonom morenom stoji nizvodno u vezi po jedna
fluvioglacijalna terasa. Starije terase ostale su u "visećem položaju" u
odnosu na dno rečne doline i znatnim delom su razorene
postglacijalnom erozijom i denudacijom. S obzirom na neposrednu vezu
8
iz Arheološki leksikon, Hronologija kvartara, prilagođeno
9
iz Stevanović, Marović i Dimitrijević, 1992, Geologija kvartara, prilagodjeno
sa susednom čeonom morenom, Penk i Bikner su smatrali da svaka
fluvioglacijalna terasa odgovara jednom glacijalnom stadijumu i
zaključili da su se u Alpima smenila četiri glacijala, koje su nazvali
imenima manjih reka u Alpima: Würm (virm), Riss (ris), Mindel (mindel) i
Günz (ginc). Umesto punih naziva glacijalnih stadijuma, u literaturi se,
često, kao oznake, upotrebljavaju početna slova: W, R, M, G.

Navedeni glacijali razdvojeni su toplim interglacijalnim fazama

kada su se glečeri povlačili prepuštajući svoje doline radu rečne erozije.
Dok se tokom glacijala vršilo intenzivno nasipanje terasnog šljunkovitog
materijala, u interglacijalima alpske reke, smatrali su Penk i Brikner, sa
povećanom količinom vode, produbljuju svoje korito i usecaju se ispod
nivoa akumulativne terase. U manjim jezerima ili u močvarama alpske
oblasti, taložili su se limnički i baruštinski sedimenti, kao što su trakasta
glina, jezerska kreda, škriljavi lignit.

Tri interglacijacije koje su izdvojene izmedju navedene četiri

glacijacije označene su, prema neposredno starijoj i mladjoj glacijaciji,
kao ris-virm interglacijal (R/W), mindel-ris (MIR) i ginc-mindel interglacijal
(G/M).

U novije vreme izdvojena su i dva starija glacijala: Dunav i Biber, a u

okviru već postojeće četvoročlane podele pleistocena u Alpima i više stadijala
i interstadijala vezanih za svaki glacijacijal. U virmskom glacijalu izdvojena
su tri stadijala (W1, W2 i W3) i dva interstadijala (W1/2, W2/3), a u risu,
mindelu i gincu po dva stadijala i jedan interstadijal.

03.05.02. Stratigrafska podela pleistocena u severnoj Evropii 10

Glacijalni stadijumi u oblasti koju je nekada pokrivao Skandi-

navski lednički štit nazivaju se Weichsel ili Visla, Warthe (varta), Saale
(zala) i Elster. Ustanovljeni su na osnovu sistema čeonih morena koje
se pružaju kroz Dansku, Holandiju, severnu Nemačku i Poljsku, a
nazive su dobili po rekama ovih oblasti. Morene glacijacija visle i varte
imaju očuvanu topografiju, morene zala glacijacije su raskomadane i
zaravnjene, a morene elster su gotovo potpuno izgubile prvobitnu
morfologiju, tako da je pružanje leda u glacijalu elster rekonstruisano
na osnovu rasprostranjenja tilova i eratičkih blokova. Starije čeone
morene leže južnije od mladjih, što je bio i osnovni uslov za njihovo
očuvanje i prepoznavanje. Na primer, u stadijumu visla, lednički štit
nije dostigao rasprostranjenje ka jugu iz stadijuma zala ni na jednom
mestu, dok elsterske morene imaju najmanje rasprostranjenje na
površini, jer su na širokoj teritoriji prekrivene naslagama zala
glacijacije. Čeone morene varta glacijacije neki autori svrstavaju u
glacijacije visla ili zala. Drugi joj priznaju samostalnost i izdvajaju je kao
posebnu glacijaciju.

Dok su mladji glacijalni stadijumi izdvojeni na osnovu morenskih

naslaga, stariji su uspostavljeni pretežno na osnovu fosila koji ukazuju
10
na hladniju klimu. To su menap, eburon i brigen (Briiggen) zahladjenje.
Moguće je da se u glacijalima preelsterskog doba lednički štit nije
pružao dalje od južnih obala Severnog mora i Baltika, tako da u
Nemačkoj i Poljskoj nije ostavio direktne dokaze o svom
rasprostranjenju.

Klasični interglacijalni stadijumi severne Evrope su em (Eem),

holštajn (Holstein) i kromer (Cromer). Predstavljeni su naslagama iz
marinskih transgresija i tresetišta čiji sadržaj polena dokumentuje
postojanje šuma umerene klime u severozapadnoj Evropi. Stariji in-
terglacijalni stadijumi izdvojeni su takodje prevashodno na osnovu
ostataka faune i flore, kao topla razdoblja val (Waal) i tegelen.

Prema tome, u klasičnoj podeli pleistocena u severnoj Evropi

izdvojeni su:

Visla glacijacija

Em interglacijacija

Zala glacijacija

Holštajn interglacijacija

Elster glacijacija

Kromer interglacijacija

Menap zahladjenje

Val topli period

Eburon zahladjenje

Tegelen topli period

Brigen zahladjenje

Morske naslage najmladje, emske interglacijacije, mogu se pratiti

od Holandije, preko Danske, severne Nemačke, sve do Poljske i Baltika.
One su se nataložile u Baltičkom moru, koje se širilo skoro 200 km na
jugoistok od Finskog zaliva, a ka severoistoku pružalo se u vidu
moreuza, koji je spajao Baltičko sa Belim morem. Mekušci pronadjeni u
ovim naslagama ukazuju da je temperatura mora tokom emske
interglacijacije bila viša od današnje.

Holštajnski interglacijalni sedimenti poznati su iz Holandije, Da-

nske, severne Nemačke i Poljske i predstavljeni su morskim i rečno-
jezerskim sedimentima. Tokom ove interglacijacije holštajnsko more je
zauzimalo Baltički basen i severno more, uz transgresiju u nekim
udolinama više od 100 km od današnje obale. U tipskim oblastima,
izmedju interglacijalnih naslaga holštajna, nalaze se sedimenti sa
karakteristikama hladne klime.

Tipska lokalnost interglacijacije kromer, Cromer Forest Bed, na-

lazi se na klifovima Severnog mora kod Runtona u Engleskoj. Pred-
stavljena je serijom slatkovodnih, brakičnih i marinskih slojeva koji se
smenjuju, a sadrže ostatke "toplodobnih" sisara i polen mešovitih šuma.
Medjutim, iz Holandije su opisana najmanje tri posebna interglacijala u
okviru stratigrafskog položaja kromera; višefazni karakter horizonata sa
kromerskom faunom poznat je i iz Nemačke.

Takodje je i za glacijalne naslage, za koje se ranije smatralo da

pripadaju jednom glacijalu, utvrdjen višefazni karakter, što je omogućilo
da se izvrše lokalne podele glacijala zala i elster na po tri podfaze.

Pokušaji korelacije alpskih i severnoevropskih glacijacija dali su

različite rezultate, ali većina autora prihvata korelaciju izloženu na sledeći
način:

Alpi Severna Evropa

Virm glacijacija Visla glacijacija

Ris glacijacija Zala glacijacija

Mindel glacijacija Elster glacijacija

Ginc glacijacija Menap zahladjenje

Donau glacijacija Eburon zahladjenje

Biber glacijacija Brigen zahladjenje

03.05.03. Podela kasnog glacijala i holocena u Baltičkoj oblasti

Mladja epoha kvartara i najmladja epoha Zemljine istorije naziva

se holocen (ὅλος (holos) = ceo i καινός (kainos) = nov). Počinje približno
pre 11.500 godina.
Podela holocena zasniva se na redosledu dogadjaja kroz koje je
prolazilo Baltičko more, odnosno smeni marinskog i jezerskog režima tokom
povlačenja velikog ledničkog štita. Rekonstrukcija evolucije Baltičkog mora
izvršena je na osnovu proučavanja trakastih glina, palinoloških analiza i
primenom metode 14C, koji su omogućili odredjivanje starosti pojedinih faza u
godinama.
Idući hronološkim redom, izdvojeni odeljci se nazivaju preboreal,
boreal, atlantik, subboreal i subatlantik.