e´ekÕj· T +

qcÕº\u≤] qT+&ç ˝≤uÛ≤\ u≤≥øÏ

AGRICULTURE
From Poverty To Prosperity

-&܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY

 e´ekÕj·T+

e´ekÕj· T +
qcÕº\u≤] qT+&ç ˝≤uÛ≤\ u≤≥øÏ
$wüjT· dü÷∫ø£ ............
1. e´ekÕj·T+-ù|<ä]ø£+ qT+∫ Ä<ëj·÷ìøÏ............ 3
2. õ.j·T+ $‘·ÔHê\T - ¬s’‘·T Á|üjÓ÷»Hê\T ................ 23
3. m|òt&ç◊ n+fÒ uÛÑj·T+ m+<äT≈£î? ............................ 30
4. ø=ìï eTTK´yÓTÆq >∑D≤+ø±\T ................................ 36

yÓ\ : 30/`
FDR and Lok Satta publication
2013, Hyderabad

H.No. 806, 8th Floor, Srinivasa Towers,

Beside ITC Kakatiya Hotel, Begumpet, Hyd-16
Ph: +91-40-2341 9949, Fax: +91-40-2341 9948
Email : info@fdrindia.org
Web : www.fdrindia.org
© All rights reserved
2
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY

e´ekÕj·T+
qcÕº\u≤] qT+&ç ˝≤uÛ≤\ u≤≥øÏ
lmHé.õ s¡+>±≈£î Äj·Tq 112e »j·T+‹ dü+<äs“¡ +¤ >± ìyêfi¯ó\]Œ+#˚+<äT≈£î
@sêŒ≥T#˚dqæ á ø±s¡´Áø£eT+˝À (qe+ãsY 7, 2012q) bÕ˝§Zq{≤ìï H˚qT ˇø£
>ös¡e+>± uÛ≤$düTHÔ êïqT. Ä#ês¡´ mHé.õ s¡+>± mH√ï \øå±´\ ø√dü+ b˛sê&Üs¡T.
nH˚ø£ dü+dü*ú ï ì]à+#ês¡T. \ø£˝å ≤~ Vü≤è<äj÷· \˝À #Ós>¡ ì∑ eTTÁ<ä y˚XÊs¡T. s¬ ‘’ T· \T,
øö\T<ës¡T\T, e´ekÕj·T ≈£L©\T, #˚H‘˚ ø· ±s¡T\T, <ä[‘·T\T- Ç˝≤ eTq Á>±MTD
ÁbÕ+‘ê\˝À ‘·s‘¡ s· ê\T>± ù|<ä]ø£+ ø√s¡˝À¢ q*–b˛‘·Tqï Á|ü‹s¡+>∑+yê] ø√dü+
Äj·Tq |üì#˚XÊs¡T.
1930˝À ‘=*kÕ]>± ôd+Á≥˝Ÿ ˝…õùd{¢ yÏ é nôd+;¢øÏ mìï¬øq’ Hê{Ï qT+∫,
1991˝À bÕs¡y¢ TÓ +≥T düuTÑÛ ´ì>± yÓ<’ =*π>+‘· es¡≈L£ 60@fi¯¢ bÕ≥T Ä#ês¡´ s¡+>±
Á|üC≤J$‘·+ ø=qkÕ–+~. Äj·Tq kÕ«‘·+Á‘·´ b˛sê≥+˝À ø°\ø£bÕÁ‘· b˛wæ+#·≥+,
yÓTT<ä{Ï sö+&éfãÒ T˝Ÿ düe÷y˚X+¯ ˝À bÕ˝§Zq≥+ ø£Hêï <˚X¯ ìsêàD≤ìøÏ, Á>±MTD
uÛ≤s¡‘· Ä]úø£ $eTTøÏøÔ Ï #˚dqæ ø£èwæ mH√ï s¬ ≥T¢ $\TyÓq’ ~.
mìï s¡ø±\T>± #·÷dæHê, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝À s¬ ‘’ T· ñ<ä´eT #·]Á‘·qT s¡+>± J$‘·+

3
 e´ekÕj·T+
qT+∫ y˚sT¡ #˚jT· ˝Ò+. »$T+<ëØ s¡<Tä › ø√dü+ b˛sê≥+˝À Äj·Tq eTT+<äT ì*#ês¡T.
1959˝À HÓÁVüA Á|ü‹bÕ~+∫q düeTwæº e´ekÕj·T+ nH˚ ô|qT $<Ûëq‘·|Œæ <ä
Á|üjT· ‘·ï+ qT+∫ s¬ ‘’ T· \qT, <˚XÊìï ø±bÕ&ç+~ s¡+>± Hêj·Tø£‘«· y˚T. m≥T#·÷dæHê
k˛wü*»+, dü$Twæ$º <ÛëHê\ |ü≥¢ >∑T&ç>¶ ± eT<ä‘› T· \_ÛdTü qÔ ï ‘·sT¡ D+˝À e´øÏùÔ d«#·Ãø¤ ,Ï
ÄdæÔ Vü≤≈£îÿ\≈£î, b˛{°‘‘· ê«ìøÏ, ˝≤uÛ≤ù|ø£øå Ï ñqï ÁbÕ<Ûëq´‘·qT s¡+>± düŒwü+º >±
ns¡+ú #˚dTü ≈£îì ìs¡«› +<ä«+>± ‘·q >∑fi≤ìï $ì|æ+#ês¡T. k˛wü*düT>º ± ‘·q J$‘êìï
ÁbÕs¡+_Û+∫q s¡+>±, e÷qe dü«uÛ≤yêìï m+‘√ ì•‘·+>±, ˝À‘·T>± ns¡ú+
#˚dTü ≈£îHêïs¡T. sêJ˝Òì ùd«#êäyê~>±, e÷qe‘êyê~>± s¡÷|ü⁄~<äT≈› î£ Hêïs¡T.
k˛$jÓT{Ÿ qeT÷Hê Äø£s¸¡ D≈£î ˝ÀHÓq’ HÓÁVüA dü$Twæº kÕ>∑T neT\T ø√dü+
#ê˝≤ <ä÷≈£î&ÉT>±H˚ Á|üjT· ‹ï+#ês¡T. j·÷»e÷q´ Vü≤≈£îÿ, Ä]úø£ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£+ ˝Ò≈î£ +&Ü
kÕ>∑T #˚jT· ≥+ e\¢ e´ekÕjÓ÷‘·Œ‹Ô <Óã“‹ì ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘≈· î£ Á|üe÷<ä+ ‘·˝‘… T· ‘Ô T· +<äì
Äj·Tq >∑T]Ô+#·˝<Ò Tä . k˛wü*düTº <Óe’ + ø√dü+ s¬ ‘’ T· \ ÄdæVÔ ≤ü ≈£îÿ*ï s¡<Tä #› d˚ æ dü$Twæº
e´ekÕj·÷ìï ô|<äm› ‘·TqÔ #˚|{ü ≤º\ì Äj·Tq ãèVü≤‘Y Á|üD≤[πø s¡∫+#ês¡T. HÓÁVüAqT
e´‹πsøÏ+#·≥+ n+fÒ sê»ø°jT· Ä‘·àVü≤‘˚´ nH˚ |ü]dæ‹ú ñqï Äs√E\˝À ‘êqT
e´øÏ>Ô ‘∑ +· >± m+‘√ qwübº ˛‘êqì ‘Ó*dæHê s¡+>± dæ<|Δä &ü ˚ HÓÁVüA≈£î e´‹πsø£+>±
kÕVü≤k˛ù|‘·+>± b˛sê&Üs¡T. á >=|üŒ b˛sê≥ $»j·Ty˚T eTq s¬ ‘’ T· *ï, Ç+ø±
#ÓbÕŒ\+fÒ eTq<˚XÊìï s¡ø+åÏ ∫+~. eT÷&ÉT <äXÊu≤›\ ‘·sê«‘· ÄVü‰s¡s+¡ >∑+˝À
k˛$jÓT{Ÿ j·T÷ìj·THé |òTü Às¡y|’Ó \üò ´y˚T Ä <˚X¯ |ü‘H· êìøÏ ø±s¡DyÓT+Æ ~. eTq<˚X+¯ ˝À
≈£L&Ü, HÓÁVüA ‘·q dü$Twæº e´ekÕj·T+ ø±s¡´Áø£e÷ìï HÓ–+Z #·Tø√˝Òøb£ ˛sTTHê,
øπ +Á<äÁ|üuTÑÛ ‘·« Ä<Û«ä s¡´+˝À uÛ≤ØkÕúsTT øπ +Á<äÁ|üuTÑÛ ‘·« e´ekÕj·Tøπ Áå ‘ê\qT ìs¡«Væ≤+#˚
Á|üjT· ‘·ï+ #˚XÊs¡T. ô|<äm› ‘·TqÔ eTÚ*ø£edü‘T· \T, Á|üuTÑÛ ‘·« kÕj·T+ ñHêï ≈£L&Ü Ä
øπ Áå ‘ê\˝Àì ñ‘·Œ‹Ô bıs¡T>∑Tqï ñqï s¬ ‘’ T· \ uÛ÷Ñ eTT\ qT+∫ e#˚à ñ‘·Œ‹Ô‘√ b˛*ùdÔ
ãVüQdü«\Œ+. Ç|üŒ{ÏøÏ ≈£L&Ü 14 øπ +Á<ä (Á|üuTÑÛ ‘·«) e´ekÕj·T øπ Áå ‘ê\T ‘Ó\@¢ qT>∑T˝≤¢,
>∑‘ø· ±\|ü⁄ ‘·|Œæ <ë\≈£î ∫Vü‰ï\T>± $T–˝Òe⁄HêïsTT.
n<˚rs¡T>±, ÄdæÔ Vü≤≈£îÿ*ï Vü≤]+#˚+<äT≈£î HÓÁVüA bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À sêC≤´+>±ìøÏ
17e dües¡DqT Á|ü‹bÕ~+∫q|ü⁄Œ&ÉT ≈£L&Ü eT∞¢ s¡+>±j˚T m<äTs¡Tì*#ês¡T. ‘·q
‘ê]ÿø£‘‘· √, n+<ä] Á|üj÷Ó »Hê\q÷ düeTq«j·T+ #˚d÷ü Ô ˇ|æŒ+#˚ yê<äHê|ü{eÏ T‘√
4
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
HÓÁVüA≈Äø±+ø£\å øÏ e´‹πsø£+>± bÕs¡y¢ TÓ +≥TqT @ø£+ #˚XÊs¡T. dües¡D M–b˛j˚T˝≤
#˚XÊs¡T. ‘·sê«‘· HÓÁVüA eTè‹ nq+‘·s¡+ Äj·Tq >ös¡yês¡ú+ Ä dües¡DqT
bÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À #˚XÊs¡T. nsTT‘˚, >√\ø˘Hê<∏é (1967), øπ X¯yêq+<é uÛ≤s¡‹ (1973)
rs¡TŒ\˝À, ùd«#·Ã¤qT, sêC≤´+>∑ã<äΔ‘·‘·qT, dü¬s’q $<ÛëHê\ s¡÷|üø£\Œq≈£î
nqTdü]+#ê*‡q |ü<‹Δä ì |ü]s¡ødåÏ ÷ü ,Ô e÷qe >ös¡e+ô|,’ e´øÏ>Ô ‘∑ · #=s¡eô|’ @ø£|øü å£
sêC≤´+>∑|+ü <∏ë <ë&ÉT\ Á|üu≤Û yêìï düTÁ|”+ø√s¡Tº |ü]Vü≤]+∫+~.
sêC≤J, $Tq÷ eTkÕ˙, s¡+>±, >ö‘·T \#·Ãqï, <ä÷s¡<èä wæº >∑\ yê] düV≤ü #·sT¡ \T
‘·eT ø±\+ ø£+fÒ m+‘√ eTT+<äT J$+∫qyês¡T. yê]˝À s¬ ‘’ T· \ Vü≤≈£îÿ\ |ü]s¡øDå£ ≈£î
»]–q b˛sê≥ #·]Á‘·˝À s¡+>± ù|s¡T nÁ>∑kÕúHêq ì\TdüT+Ô ~. n+<äTøπ ∫es¡≈î£
HÓÁVüA ≈£L&Ü ªªbÕs¡y¢ TÓ +≥T˝À s¡+>±J ñqï+‘·es¡≈L£ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ s¬ ‘’ T· \T ì•Ã+‘·+>±
ìÁ<äb˛e#·TÃμμ nì ˝Àø˘duü ˝ÑÛ À ˇ|ü⁄Œø√yê*‡ e∫Ã+~.
s¬ ‘’ T· \≈£î Hê´j·TyÓTqÆ ˝≤uÛ+Ñ ø√dü+ áy˚fi¯ #˚ùd @ b˛sê≥yÓTqÆ s¡+>±, Äj·Tq
düV≤ü #·sT¡ \T ndü+|üPs¡+í >± e~˝Òdqæ <ä>sZ∑ T¡ ï+#˚ yÓTT<ä\yê«*.
Á|üeTTK |üÁ‹ø£ mø£Hê$Tdtº y˚T, 1991 dü+∫ø£˝À ‘êqT sêdæq z ÁbÕe÷DÏø£
yê´dü+˝À ø£s¢ TTyé Á≈£Lø˘ Ç˝≤ yê~+#ês¡T: ªªuÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ sê»ø°jT· H˚‘\· T, $<Ûëq
ìπs‘í \· T, Á|üD≤[ø±s¡÷|üøs£ \Ô¡ T n+‘ê ø£*dæø≥£ Tº>± ≈£Ls¡TÃì uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ e´ekÕj·÷ìï
HêX¯q+ #Ój÷· ´\ì ≈£îÁ≥|üìïHê, Ç|ü⁄Œ&ÉT #˚dqæ |üqT\H˚ #˚dæ ñ+&˚yês¡T!μμ. düeTwæº
e´ekÕj·T+, 17e sêC≤´+>∑ dües¡D Ç$ ¬s+&É÷ ‘=*s√E\˝À $<ÛëHê\
s¡÷|üø£\Œq˝À #˚dæq ø°\ø£ ‘·|æŒ<ë\T ø±>±, yê{Ïì mHé.õ s¡+>±˝≤+{Ï
Hêj·T≈£î\‘√bÕ≥T ø√s¡T\º T ‹|æŒø=≥º>*∑ >±sTT. ø±˙ Ç+ø± nH˚ø£ ñ≈£îÿìj·T+Á‘·D\T,
s¬ ‘’ T· e´‹πsø£, ù|<ä\ e´‹πsø£ $<ÛëHê\T, #·s´¡ \T n&É÷Ķ |üP ˝Ò≈î£ +&Ü ø=qkÕ>∑T‘·÷H˚
ñHêïsTT. Á>±MTD Ä]úøe£ ´edüqú T, e´ekÕj·÷ìï HêX¯q+ #˚d÷ü Ô uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ n_Ûeè~Δì,
dü+|ü<dä èü wæìº <Óã“rdüTHÔ êïsTT. 1955-56˝À e´ekÕj·Ts¡+>∑+˝À e⁄qïyê] ‘·\dü]
Ä<ëj·T+ s¡÷.195 e÷Á‘·yT˚ ñ+<äì, n~ e´ekÕj˚T‘·s¡ s¡+>±\˝À ñqï yê]
Ä<ëj·T+ (s¡÷.485)˝À 40XÊ‘·+ e÷Á‘·y˚Tqì s¡+>± ˝…ø£ÿø£{Ϻq≥Tº øÏ˝≤s¡T
|üPs¡#í +· Á<äsêe⁄ ñ≥+øÏ+#ês¡T. es¡Tdü Á|üuTÑÛ ‘ê«\ ‘·|Œæ <ë\T, yÓ|’ ˝üò ≤´\ |ü⁄D´e÷ì
áy˚fi¯ Ä Ä<ëj·T|ü⁄ n+‘·s+¡ 6 s¬ ≥T¢øÏ ô|]–+~. áy˚fi¯ ≈£L&Ü uÛ≤s¡rj·TT\˝À
5
 e´ekÕj·T+
55XÊ‘·+eT+~ ‘·eT JeH√bÕ~ÛøÏ e´ekÕj·T+ MT<˚ Ä<Ûë|ü&ÉT‘·THêï yÓTT‘·Ô+
dü÷\ú C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À (õ.&ç.|æ)˝À yê] yê{≤ øπ e\+ 15XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ ñ+~.
á yê{≤ @{≤ 0.5XÊ‘·+ #=|ü⁄Œq ‘·–bZ ˛‘√+~. e´ekÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç
»HêuÛ≤ dü+K´ e÷Á‘·+ ô|<ä>› ± ‘·>øZ∑ b£ ˛sTTHê ≈£L&Ü.
Á|ü|+ü #·+˝À mø£ÿ&ÓH’ ê e´ekÕj·T+ z øÏw¢ yºü TÓ qÆ , qwüÁº |üe÷<ä+ bı+∫e⁄qï eè‹Ô.
s¬ ‘’ T· \T m|ü⁄Œ&É÷ Á|üøè£ ‹ <äj÷· <ëøÏDå ≤´\ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç e⁄+{≤s¡T. yê] Ä<ëj·T+
Ç‘·s¡ s¡+>±\˝Àyê] ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>± ñ+≥T+~. nsTTHê, e´ekÕj·Ty˚T Hê>∑]ø£‘≈· î£
|ü⁄Hê~. ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘ì· düT+Ô ~. |ü]ÁX¯eT\≈£î eTT&çdsü ≈¡ î£ *ï ÇdüT+Ô ~. s√Es√Eø°
Ç+<Ûäq ø=s¡‘· HÓ<äTs=ÿ+≥Tqï Á|ü|ü+#êìøÏ Ç+<Ûäq eqs¡T>± ≈£L&Ü ñ
|üj÷Ó >∑|&ü TÉ ‘·T+~. á n+XÊ*ï >∑T]Ô+#˚ Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± Á|üuTÑÛ ‘ê«\T e´ekÕj·÷ìï
eT÷&ÉT $<Ûë\T>± Áb˛‘·‡Væ≤düTHÔ êïsTT: ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#˚+<äT≈£î kÕ>∑T˙s¡T n+~+#·≥+,
eTTs¡T>∑T˙{Ï e´edüqú T @sêŒ≥T #˚jT· ≥+, s¡TDdü<Tä bÕj·T+ ø£*Œ+#·≥+, |ü]XÀ<Ûqä ,
$düsÔ D¡ — Ä<ëj·÷ìï ø±bÕ&˚+<äT≈£î $<˚o b˛{° qT+∫ s¡øDå£ , nedüsy¡ TÓ qÆ |ü⁄Œ&ÉT
>±´s¡+{° eT<ä‘› T· <Ûsä ¡ ø£*Œ+#·≥+— ˇ&ç<Tä &ÉT≈£î\qT, eè<ÛëqT ìyê]+#˚+<äT≈£î
;e÷, –&É+¶ >∑T\T, ì\« dü<Tä bÕj·T+ ø£*Œ+#·≥+, e÷¬sÿ{Ÿ≈î£ neø±X¯+ ø£*Œ+#·≥+,
$\Te Ä<Ûë]‘·+>± e÷s¡Ã≥+.
ìs¡+‘·s¡+ ô|s¡T>∑T‘·Tqï »HêuÛ≤≈£î, Ä]úø£ e´edüú nedüsê\T rs¡Ã{≤ìøÏ
ñ‘êŒ<äø‘£ · ≈£L&Ü ô|s¡T>∑T‘·T+&É≥+ ø°\ø£+. ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ , K∫Ñ·yTÓ qÆ Ä<ëj·÷\T
¬s’‘·T eTqT>∑&É≈£î, e´ekÕj·T+ |ü]s¡ø£åD≈£î n‘·´+‘· eTTK´+. düVü≤»+>±H˚,
e´ekÕj·T+ #ê˝≤ ]düTÿ‘√ ≈£L&ÉT≈£îqï~, <Ûäs¡\T ì\ø£&É>± e⁄+&Ée⁄. ø±ã{Ϻ
ñ‘·Œ‘·T\Ô <Ûsä \¡ T Ä ]düTÿqT uÛØÑ Ô #˚j÷· *. s¬ ‘’ T· ø£cÕºìøÏ Á|ü‹|ò\ü + Çyê«*. e÷¬sÿ{Ÿ≈î£
H˚sT¡ >± neø±X¯+ ø£*Œ+#·≥+ <ë«sê, e÷¬sÿ{Ÿ düe÷#êsêìï eT]+‘· yÓTs¡T>±Z,
$düèÔ ‘·+>±, ‘êC≤>± n+~+#·≥+, düs|¡ süò ê˝À Ä≥+ø±\T ˝Ò≈î£ +&Ü düs≈¡ î£ s¡yêD≤≈£î
dü<Tä bÕj·÷*ï yÓTs¡T>∑T|üs#¡ ≥· +, eè<ÛëqT n]ø£{ºÏ $\TeqT CÀ&ç+#˚+<äT≈£î e´ekÕj·T
ÁbÕôddæ+>¥qT @sêŒ≥T #˚jT· ≥+ <ë«sê <Ûsä \¡ ˝À ˇ&ç<Tä &ÉT≈£î\qT ‘·–+Z #ê*.
uÛ≤s¡rj·T e´ekÕj·T+ <ës¡TD |ü]dæ‘ú T· \qT m<äTs√ÿe{≤ìøÏ Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+
Á|üuÛÑT‘·«+ #˚j·÷*‡q |üqT\T #˚j·T≈£î+&Ü, #˚j·T≈£L&Éì |üqT*ï ô|<ä›m‘·TÔq
6
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
ø=qkÕ–+#·≥+. áy˚[øº ° |ü+≥\T |ü+&ç+#˚ uÛ÷Ñ $T˝À eT÷&ç+≥ s¬ +&√e+‘·T
#Ó<Tä s¡TeT<äTs¡T esê¸\T |ü&˚ yÓT≥º ÁbÕ+‘·+. Çø£ÿ&É kÕ>∑T˙{ÏøÏ m˝≤+{Ï Vü‰MT
e⁄+&É<Tä . ˙{Ï dü+s¡øDå£ , uÛ÷Ñ kÕs¡ |ü]s¡øDå£ \˝À Á|üuTÑÛ ‘ê«\T $|ò\ü eTj·÷´sTT.
s¬ ‘’ T· *ï Á|üøè£ ‹ <äj÷· <ëøÏDå ≤´\≈£î $&ç∫ô|{≤ºsTT.
Vü≤]‘· $|üe¢ ø±\+˝À e´ekÕj·T |ü]XÀ<Ûqä , $düsÔ D¡ m+|æø#£ d˚ qæ ÁbÕ+‘ê\˝À
#ê˝≤ ô|<äk› ÕúsTT˝À ñ+&˚$. |ò*ü ‘·+>±, eTq ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ ñ‘·Œ‹Ô >∑D˙j·T+>±
ô|]–+~. kı+‘· nedüsê\qT $T+∫ ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ sêX¯ó\T b˛>∑j·÷´sTT.
d”«j·TdüeTè~Δ‘√bÕ≥T $T>∑T\T <ÛëHê´\qT ≈£L&Ü uÛ≤s¡‘Y kÕ~Û+#·Tø√>∑\T>∑T‘·T+~.
1950e <äXø¯ +£ ˝À <˚X+¯ ˝À yÓTT‘·+Ô ÄVü‰s√‘·Œ‹Ô 5 ø√≥¢ ≥qTï\T ø±>±, ás√E
u≤>± ~>∑Tã&ç ‘·sT¡ D+˝À düsêÿØ –&É+¶ >∑T\˝À ì\« ñ+∫q <Ûëq´y˚T 8.3 ø√≥¢
≥qTï\T. ø±˙ Vü≤]‘· $|üy¢ êìï |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\T, q÷HÓ$‘·HÔ ê\≈£î, yÓT≥º uÛ÷Ñ $T
e´ekÕj·÷ìøÏ $dü]Ô +#·˝<Ò Tä . z |üøÿ£ |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\ ø=s¡‘H· <Ó Tä s=ÿ+≥÷, eTs√|üøÿ£
eTq+ 1ø√{Ï ≥qTï\ e+≥q÷HÓqT ~>∑TeT‹ #˚dTü ≈£î+≥THêï+.
ø±˙ yêdüyÔ êìøÏ Á|üuTÑÛ ‘ê«\ |òTü Às¡yTÓ qÆ ‘·|Œæ <ë\T ñ‘·Œ‹Ô s¡+>∑+˝Àø£+fÒ <Ûsä \¡
s¡+>∑+˝À ñHêïsTT. e÷¬sÿ≥¢˝À yÓ|’ Øü ‘ê´\T düèwæ+º #·≥+, ñ<˚X› |¯ Pü s¡«ø£+>± <Ûsä *¡ ï
<Óã“rj·T≥+, n$˙‹eTj·TyÓTÆq ˝…’ôdHé‡-|ü]à{Ÿ-ø√{≤ e´edüú‘√ ¬s’‘·T*ï
nD>∑<=ø£ÿ≥+˝À bÕ\≈£î\ ndü˝q’… ‘·|Œæ <ë\T ñHêïsTT. ˇø£<Xä ˝¯ À, 1973˝À
ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ {À≈£î yêDÏC≤´ìï ≈£L&Ü ø=~›ø±\+ C≤rsT÷ø£]+#ês¡T. Ä Á|üj÷Ó >∑+
|òTü Às¡+>± $|ò\ü yÓT+Æ ~. ø±˙ ]f…˝Æ Ÿ yê´bÕsêìï e÷Á‘·+ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T n‘·T´‘ê‡Vü≤+‘√
ìj·T+Á‹dü÷Ô edüTHÔ êïsTT. ì\«, s¡yêD≤,neTàø±\T Ç+ø± sê»ø°jT· H˚‘\· , n~Ûø±s¡
j·T+Á‘ê+>∑+ <äj·÷<ëøÏåD≤´\ MT<˚ Ä<Ûës¡|ü&çe⁄HêïsTT. #ê˝≤ uÛ≤ØkÕúsTT˝À
ndü e Ts¡ ú y Ó T Æ q , n$˙‹eTj· T yÓ T Æ q Á|ü C ≤|ü + |æ D ° e´edü ú (|æ . &ç . mdt ) qT
‘·j·÷s¡T#˚dæô|{≤ºs¡T. <Ûäs¡*ï nD>∑<=ø£ÿ≥+‘√ |æ.&ç.mdt˝Àì ÄVü‰s¡<ÛëHê´\˝À
düTe÷s¡T 40XÊ‘·+ ªØ ôdø’ ˝Ï Ÿμ nsTT ‹]– m|ò.t dæ.◊øÏ #˚sT¡ ‘·THêïsTT. m|ò.t dæ.◊
e<äq› Tqï ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\˝À eT÷&√e+‘·T ø£+fÒ m≈£îÿe m≥Te+{Ï ô|ø’ |£ Pü Œ ˝Ò≈î£ +&Ü
Äs¡Tu…≥’ ñ+&É≥yÓ÷ ˝Òø£ n<Ûë«qï|ü⁄ |ü]dæ‘ú T· \˝À ì\«ñ+&É≥yÓ÷ »s¡T>∑T‘·T+&É≥+
e\¢ $|üØ‘·yTÓ qÆ eè<Ûë, n$˙‹ »s¡T>∑T‘·THêïsTT. ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ ùdø£sD¡ , |ü+|æD˝° À
7
 e´ekÕj·T+
|æ.&ç.mdt˝À e´ed”úø£è‘·yÓTÆq n$˙‹ »s¡T>∑T‘√+~. á XÊK\˝À ñ<√´>±\T
C≤ø˘bÕ{Ÿ\T˝≤>± ‘·j÷· s¬ ’ yê{ÏøÏ uÛ≤Ø e÷¬sÿ{Ÿ @s¡Œ&ç+~. ã~©\øÏ ø√≥T¢ #˚‘T· \T
e÷s¡T‘·THêïsTT. nsTTHê ≈£L&Ü Á|üuTÑÛ ‘·«+ ÄVü‰s¡ uÛÁÑ <ä‘· #·≥+º ù|s¡T‘√ 72XÊ‘·+
Á|ü»\≈£î sêsTTr ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\qT düs|¡ süò ê #˚ùd+<äT≈£î dæ<eΔä Te⁄‘√+~. <ëìe\¢
e÷¬sÿ{Ÿ yÓ|’ Øü ‘ê´\≈£î ˝Àqe≥+, n$˙‹ ô|#·Ã]\¢≥+ e+{Ï |ü]D≤e÷\T ‘·˝‹… Ô
n+‹eT+>± ù|<ä]ø±ìï ø=qkÕ–kÕÔsTT, s¬ ‘’ T· *ï <Óã“rkÕÔsTT.
Ç≥Te+{Ï |ü]dæú‘·T\˝À Á|üuÛÑT‘ê«\T Á|üø£{ÏdüTÔqï ø£˙dü eT<䛑·T <Ûäs¡ n≥T
Hê´j·Tã<ä+Δ >± ˝Ò<Tä , Ç≥T –≥Tºu≤≥T>± ≈£L&Ü ˝Ò<Tä . ‘·≈î£ ÿe HêD´‘· >∑\ Hêdæsø¡ +£
<Ûëq´+ ñ‘·Œ‹Ôì, neTàø±ìï Áb˛‘·‡Væ≤düT+Ô ~. <ëìe\¢ s¬ ‘’ T· ≈£î @e÷Á‘·+ ˝≤uÛ+Ñ
ø£\>∑≈î£ +&Ü KC≤Hê≈£î rÁe qwü+º yê{Ï\T¢‘÷· ÄVü‰s¡+ #ê˝≤y˚Ts¡ eè<Ûë ne⁄‘·T+~
˝Ò<ë ªØ ôdø’ ˝Ï Ÿμ ne⁄‘·T+~. ÄVü‰s¡ dü_‡&û\ô|’ Á|üuTÑÛ ‘ê«\T #ê˝≤ Ks¡Tà #˚dTü qÔ ï≥Tº
ø£qã&ÉT‘·T+~>±˙ ù|<ä\≈£î e÷Á‘·+ ‘·≈î£ ÿe Á|üj÷Ó »q+ <ä≈î£ ÿ‘√+~. bÕ\≈£î\
$<ÛëHê\ e\¢ e÷¬sÿ{Ÿ yÓ|’ Øü ‘ê´\≈£î ˝Àqe⁄‘·T+&É≥+‘√ ms¡Te⁄\≈£î sêsTTr*ï
ÇdüTHÔ êïs¡T. eT∞¢ z|üøÿ£ KC≤Hê U≤∞ ne⁄‘·÷, eTs√|üøÿ£ bÕ¢+{Ÿ b˛wüø±\ $<Ûëq+˝À
rÁe ndüeT‘·T\´‘· ø=qkÕ>∑T‘√+~. #Ó&bç ˛≈£î+&Ü ì\« ñ+&˚ |ü‹,Ô $Ts¡|,ü |üdTü |ü⁄
e+{Ï ñ‘·Œ‘·T\Ô <Ûsä \¡ T ≈£L&Ü, ì\« edü‘T· \T n‘·´+‘· n<Ûë«qï+>± ñ+&É≥+ e\¢
rÁe ˇ&ç<Tä &ÉT≈£î\≈£î ˝Àqe⁄‘·THêïsTT. o‘·\ –&É+¶ >∑T\T, ÁbÕôddæ+>¥ ˝Òøb£ ˛e≥+
e\¢ |ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\˝À 30-35XÊ‘·+ eè<Ûë ne⁄‘·THêïsTT. ñ‘·Œ‹Ô<ës¡TìøÏ,
$ìjÓ÷>∑<ës¡TìøÏ eT<Ûä´ nH˚ø£ n+#Ó\ ô|<ä› e÷¬sÿ{Ÿ >=\TdüT ñ+~. |ü\T
dü+<äsꓤ\˝À $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T #Ó*+¢ #˚ <Ûsä ˝¡ À øπ e\+ 35XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ s¬ ‘’ T· \≈£î
<ä≈î£ ÿ‘√+~. ì\«ñ+&É≈î£ +&Ü ≈£î[¢b˛j˚T ñ‘·Œ‘·T\Ô $wüjT· +˝À s¬ ‘’ T· \≈£î <äøπ ÿyê{≤
øπ e\+ 12-20XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ .
@ø£|øü yå£ TÓ qÆ , ns¡sú V¡ ≤æ ‘·yTÓ qÆ yêDÏ»´ ìj·T+Á‘·D\T, ì\ø£&˝É ìÒ , ‘ê‘êÿ*ø£yTÓ qÆ
Á|üuTÑÛ ‘·« $<ÛëHê\T s¬ ‘’ T· \ J$‘ê\‘√ #Ó\>±≥e÷&ÉT‘·THêïsTT. eTq ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\
ì\«\T ≈£î[¢b˛‘·÷ <Ûsä \¡ T |ü&bç ˛‘·÷ ñ‘·Œ‹Ô ô|s¡T>∑T‘·T+fÒ, ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ m>∑TeT‹ì
e÷Á‘·+ @fi¯¢ ‘·sã¡ &ç ìùw~Û+#ês¡T. s¬ ‘’ T· dü+|ò÷ü \T, ˝Àø˘d‘ü êÔ b˛sê{≤\T #˚XÊø£,
m+‘√ Ä\dü´+>± 2011 ñ‘·sÔ ês¡+ú ˝À _j·T´+ m>∑TeT‘·T*ï nqTeT‹+#ês¡T.
8
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
n~ ≈£L&Ü ø√{≤\T, wüs‘¡ T· \‘√. m>∑TeT‘·T\≈£î nqTeT‹∫Ãq dü+<äs“¡ +¤ ˝À ≈£L&Ü,
b˛s¡T\º e<ä› n$˙‹, $<Ûëq|üsy¡ TÓ qÆ nes√<Ûë\T, ndüeTs¡‘ú · eTq+ |ü+&ç+∫q
<Ûëq´+ n+‘·sê®rj·T e÷¬sÿ≥¢≈î£ #˚s≈¡ î£ +&Ü Ä≥+ø±\T>± e÷sêsTT. nì•Ã‹,
‘ê‘êÿ*ø£ <Û√s¡DT\ e\¢ uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ _j·T´+ <∏ëjYT _j·T´+‘√ b˛*ùdÔ ‘·≈î£ ÿe
<Ûäs¡≈£î neTTà&Ée⁄‘√+~. yês¡+yês¡+ m>∑TeT‹ ø√{≤\ô|’ @ø£|üø£å ìs¡íj·÷\T,
ìs¡ í j · ÷ \T yÓ q øÏ ÿ rdü T ø√e≥+ Á|ü e ÷<ë\T uÛ ≤ s¡ ‘ · Á|ü u Û Ñ T ‘· « + qT+∫
bı+∫e⁄+≥THêïsTT. á nì•Ã‹ e\¢ m>∑TeT‹<ës¡T\T ]dtÿ\T rdüTø√e{≤ìøÏ,
Bs¡Èø±*ø£ e÷¬sÿ{Ÿ dü+<ÛëHê*ï ô|+bı+~+#·{≤ìøÏ dæ<äΔ|ü&É˝Òø£b˛‘·THêïs¡T.
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ e+{Ï sêÁcÕº\˝À ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\qT sêÁwüº dü]Vü≤<äT\› T <ë{Ï+∫ neTà{≤ìï
≈£L&Ü #·≥$º s¡T<ä+Δ >± ìùw~Û+∫, ø£èÁ‹eT+>± <Ûsä *¡ ï nD>∑<=øÏÿ s¬ ‘’ T· \qT rÁe+>±
<Óã“rXÊs¡T.
e´ekÕj·Ts¡+>∑+˝À ‘ê‘êÿ*ø£ m>∑TeT‹ $<ÛëHê\T &çe÷+&é, düs|¡ süò ê, <Ûsä \¡ ‘√
eTT&ç|&ü qç Ä]úø£ dü÷Á‘ê\qT |üP]Ô>± $düà]+#êsTT. |ü‹Ô m>∑TeT‹øÏ dü+ã+~Û+∫q
$<ÛëHê*ï #·÷ùdÔ #ê\T á <ës¡TD ‘·|Œæ <ä+ ø£fi≈¢¯ î£ ø£&TÉ ‘·T+~. e´ekÕj·Ts¡+>∑+˝Àì
Ä‘·àVü≤‘·´\˝À m≈£îÿeXÊ‘·+ rÁe+>± qwübº ˛sTTq |ü‹s¬Ô ‘’ T· \y˚. nsTTHê Á|üuTÑÛ ‘·«+
<Ûäs¡*ï <Óã“rùd $<ÛëHêìï ìdæ‡>∑TZ>± ø=qkÕ–düTÔ+~. uÛ≤s¡‘· eÁdüÔ|ü]ÁX¯eT≈£î
eTT&çdsü ≈¡ î£ ø±yê\H˚ kÕ≈£î‘√ ø√{≤\T $~Û+∫, ñ<˚X› |¯ Pü s¡«ø£+>± m>∑TeT‘·T*ï
ìùw~ÛdTü +Ô ~. <Ûsä ¡ u≤>∑T+fÒ -uÛ≤s¡rj·TT˝…H’ ê, $<˚oj·TT˝…H’ ê- me]¬øH’ ê s¬ ‘’ T· \T
dü+‘√wü+>± neTTà‘ês¡T. uÛ≤s¡‘˝Y À ø=s¡‘· ñ+fÒ, Äy˚Ts¡≈î£ <Ûsä \¡ T ô|s¡T>∑T‘êj·TH˚
dü+øπ ‘êìïyê«*, ñ‘·Œ‹Ôì ô|+∫ <Ûsä *¡ ï dæØú ø£]+#ê*. <ëìøÏã<äT\T, m>∑TeT‘·T\ô|’
ìj·T+Á‘·D*ï $~ÛdTü HÔ êïs¡T. dü+øå√uÛ+Ñ ˝À ∫≈£îÿ≈£îqï e´ekÕj·Ts¡+>∑+ øπ e\+ ø=ìï
|ü]ÁX¯eT\≈£î ˝≤uÛ≤*ï ô|+#·≥+ ø√dü+ ‘·≈î£ ÿe <Ûsä \¡ ≈£î ‘Ó>q∑ eTTà≈£îH˚ |ü]dæ‘ú T· \˝ÀøÏ
HÓ≥㺠&ÉT‘√+~. |ü‹øÔ Ï ‘·≈î£ ÿe <Ûsä ¡ ek˛Ô+<äì s¬ ‘’ T· \T >∑qø£ Ç‘·s¡ |ü+≥\yÓ|’ ⁄ü
eT[¢‘,˚ Bs¡øÈ ±*ø£ ø=s¡‘· @s¡Œ&ç, <Ûsä \¡ ô|s¡T>∑T<ä\ Ä]úøs£ +¡ >∑+ô|’ Á|ü‹≈£L\ Á|üu≤Û yêìï
#·÷|ü⁄‘·T+~.
e+≥q÷HÓ*ï n‘·´~Ûø+£ >± ~>∑TeT‹ #˚dTü ≈£îH˚ <˚X+¯ uÛ≤s¡‘.Y Á|üdTü ‘Ô +· ø=s¡‘q· T
n~Û>$∑ T+#·{≤ìøÏ eTq+ ~>∑TeT‹#˚dTü ≈£î+≥THêï, q÷HÓ–+»\ ñ‘·Œ‹Ôì ô|<äm› ‘·TqÔ
9
 e´ekÕj·T+
#˚|ü{≤º*‡q nedüs¡eTT+~. Á|ü|ü+#·yê´|üÔ+>± #·÷ùdÔ, e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\
~>∑TeT‘·T\ô|’ kÕ<Ûës¡DkÕúsTT qT+∫ uÛ≤ØkÕúsTT es¡≈L£ düT+ø±*ï $~Û+#·≥+,
dü«<˚o ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·{≤ìøÏ sêsTTr*e«≥+ ÄqyêsTTr>± ø£ì|ædTü +Ô ~. ø±˙
n<˚+{À, e+≥q÷HÓ\ ~>∑TeT‹ô|’ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ m≥Te+{Ï düT+ø±©ï $~Û+#·<Tä .
nH˚ø£dü+<äsꓤ\˝À, ~>∑TeT‘·T\ MT<ä uÛ≤s¡‘·<˚X¯+ Ä<Ûës¡|ü&É{≤ìï >∑eTì+∫,
m>∑TeT‹ #˚düTÔqï <˚XÊ\T m>∑TeT‹ düT+ø±ìï $~ÛdüTÔHêïsTT. e+≥q÷HÓ\
~>∑TeT‘·T\ô|’ ‘·≈î£ ÿe˝À ‘·≈î£ ÿe>± 10XÊ‘·+ ~>∑TeT‹ düT+ø£+ $~Û+∫, Ä &ÉãT“qT
ñ‘·Œ‹Ô ô|+#˚+<äT≈£î q÷HÓ–+»\ ¬s’‘·T\≈£î sêsTTr>± ÇùdÔ, πøe\+ ø=ìï
dü+e‘·‡sê\˝À eTq+ ø=s¡‘\· qT+∫ u…≥’ |ü&‘É ê+. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+, <Ûsä ¡
sêsTTr\T n+<äTu≤≥T˝À e⁄+fÒ |òTü q|ò*ü ‘ê\qT kÕ~Û+#·>\∑ eTì uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì
ù|<ä, ìs¡øså£ êdü´ ∫qï s¬ ‘’ T· \T |ü\Te÷s¡T¢ s¡TEe⁄ #˚XÊs¡T.
düs¬ q’ <Ûsä \¡ qT n+~+#˚+<äT≈£î ‘·–q #·s´¡ \qT #˚|≥ü ≈º î£ +&Ü e⁄qï Á|üuTÑÛ ‘·«
$<ÛëHê\ |òTü Às¡y|’Ó ˝üò ≤´ìï ø£fi≈¢¯ î£ ø£≥{º ≤ìøÏ ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\T, |ü‹,Ô e+≥q÷HÓ\T-
á eT÷&ç+{Ïô|’ ‘ê‘êÿ*ø£, ÁVü≤dü«<äèwæ>º \∑ ã÷E|ü{qºÏ $<ÛëHê\ Á|üu≤Û e+ >∑T]+∫
H˚qT dü÷\ú +>± $e]+#êqT. á yÓ|’ \üò ´+ Ä]úøe£ ´edü˝ú À Bs¡øÈ ±*ø£ Á|üe÷<ë\≈£î
<ë]rk˛Ô+~. Ç{°e\ >√<ëe] &Ó˝≤º˝À s¬ ‘’ T· \T |ü+≥ $sêeT+ Á|üø{£ +Ï #·≥+
HêHê{Ïø° rÁe‘·se¡ Te⁄‘·Tqï dü+øå√uÛ≤ìøÏ n<ä+› |ü&TÉ ‘√+~. $X¯«dü˙j·T e÷¬sÿ{Ÿ
düe÷#ês¡+ ˝Ò≈î£ +fÒ s¬ ‘’ T· \T yÓTs¡T>¬ q’ Ä<ëj·÷\ ø√dü+ >±*yê≥+>± ˇø£ |ü+≥
qT+∫ Ç+ø√ |ü+≥øÏ yÓ+≥yÓ+≥H˚ e÷s¡T‘·T+{≤s¡T. Bìe\¢ <Ûsä \¡ ˝À ‘·s#¡ ÷·
ôV≤#·TÑ·>T∑ \Z T ‘·˝‘… T· ‘Ô T· +{≤sTT. Hê´j·TyÓTqÆ <Ûsä \¡ ≈£î uÛsÑ √kÕ ˝Òøb£ ˛e≥+ e\¢
Bs¡øÈ ±*ø£ ø=s¡‘\· T, e´ekÕj·Ts¡+>∑+˝À dü+øå√uÛ+Ñ Ç$ s¬ +&É÷ Ä]úøe£ ´edü≈ú î£
ndü˝q’… , n+‘·ø+£ ‘·≈L£ rÁe‘·se¡ Te⁄‘·Tqï düyêfi¯ó.¢ Á|üuTÑÛ ‘·«+, sê»ø°jT· bÕغ\T
‘·«]‘·+>±, $»„‘‘· √ ø£<\ä ø£b˛‘˚ á dü+øå√uÛ+Ñ Á>±MTD uÛ≤s¡‘+· ˝À ô|qT dü+øå√uÛ≤ìøÏ
<ë]rdüT+Ô ~.
Á|ü|+ü #·+˝Àì e´ekÕj·TuÛ÷Ñ $T˝À 11XÊ‘·+ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝ÀH˚ ñ+~. |ü⁄wüÿ\yÓTqÆ
dü÷s¡´s¡•à ñ+~. eT+∫ es¡¸bÕ‘·+, |ü{wÏ yºü TÓ qÆ e´ekÕj·T dü+düÿè‹ eTq kı‘·T.Ô
eTq ã˝≤*ï yÓ*øÏrdæ dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚dæ e´ekÕj·÷ìï Ä]úøe£ ´edü≈ú î£ uÛ≤s¡+>±
10
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
ø±≈£î+&Ü, m>∑TeT‘·T\ <ë«sê Ä<ëj·÷ìï Ä]®+#˚ s¡+>∑+>±, n_Ûeè~ΔøÏ #√<äøX£ ø¯ >ÔÏ ±
#˚ùd˝≤ ˇø£ düeTÁ>∑ $<ÛëHêìï Ä$wüÿ]+#ê*‡ ñ+~. ¬s’‘·T\ Á|üjÓ÷»Hê\T,
bÕ]ÁXÊ$Tø±_Ûeè~Δ, <˚X¯ düTdü+|üqï‘· á eT÷&É÷ |üsd¡ Œü s¡+ $&ÉBj·T˝Òìeì á
eP´Vü‰‘·àø£ e÷s¡TŒ >∑T]Ô+#ê*. e´ekÕj·÷ìøÏ, ÄVü‰sêìøÏ, yêDÏC≤´ìøÏ,
|üsê´es¡D≤ìøÏ y˚sπ «s¡T eT+Á‘·T\qT @sêŒ≥T#˚ùd dü+≈£î∫‘·, $uÛ»Ñ q Ä˝À#·Hê<Û√s¡DÏ
qT+∫ eTq+ u…≥’ |ü&Ü*. s¬ ‘’ T· , $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ç n_Ûeè~Δ s¬ +&É÷ $&ÉBj·T˝Òì$,
n~ |üsd¡ Œü sê<Ûë]‘· \ø£´å +.
á H˚|<ü ´ä∏ +˝À s¬ ‘’ T· \≈£î Hê´j·TyÓTqÆ , ˝≤uÛkÑ Õ{Ï <Ûsä \¡ ≈£î >±´s¡+{° Ç∫à Á>±MTD
|ü⁄qs¡TJ®eq+, <˚X¯ düeTÁ>∑ Ä]úø£ Á|ü>‹∑ kÕ~Û+#·{≤ìøÏ #˚jT· e\dæ+<˚$T{Ï? eTq+
nH˚ø£ $uÛ≤>±\˝À- yêDÏ»´ $<ÛëHê\T, –&É+¶ >∑T\T, e÷¬sÿ{Ÿ neø±X¯+, $\Te
Ä<Ûë]‘·+>± e÷s¡Ã≥+, q÷‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+, eT<ä‘› T· >± <Ûsä ,¡ e´ekÕj·T
eT<ä‘› T· qT |ü⁄qsYe´ed”øú ]£ +#·≥+˝À #·s´¡ \T #˚|{ü ≤º*‡ ñ+~.
yêDÏ»´ $<ÛëHê\T, düs≈¡ î£ \ <Ûsä *¡ ï ìs¡sí TT+#·≥+ qT+∫ yÓTT<ä\Tô|&É<ë+.
dü«\Œø±*ø£+>± >±˙, Bs¡øÈ ±*ø£+>± >±˙ ùd«#êäyêDÏ»´+ <ë«sêH˚ düs≈¡ î£ \ düs|¡ süò ê
nes√<Ûë\T ˝Ò≈î£ +&Ü K∫Ñ·kÕúsTT˝À »s¡T>∑T‘·T+<äì eTq≈£î >∑‘· X¯‘êã›|⁄ü Á|ü|+ü #·
#·]Á‘· #Ó|Œæ q bÕsƒ+¡ . dü«\Œø±*ø£+>± #·÷ùd,Ô &çe÷+&é, <Ûsä \¡ T mø£ÿ&É m≈£îÿe>± ñ
+fÒ nø£ÿ&çøÏ düs|¡ süò ê ñ+≥T+~. Bs¡øÈ ±*ø£+>±, eT+∫ <Ûsä \¡ <ë«sê, n|üŒ{Ï<ëø±
düs¡|òüsê ‘·≈£îÿe>± ñqï düs¡≈£î ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#˚+<äT≈£î Áb˛‘ê‡Vü‰ìïdüTÔ+~.
e´ekÕj·T+˝À k˛$jÓT{Ÿ j·T÷ìj·THé yÓ|’ \üò ´+, ùd«#êäyêDÏ»´+ neT\T ‘·sê«‘·
#ÓH’ ê e´ekÕj·T+ kÕ~Û+∫q $»j·T+-Ä]úø£ ùd«#·Ã≈¤ î£ qï Á|üj÷Ó »Hê*ï s¡TEe⁄
#˚ùd ã\yÓTqÆ kÕøå±´\T. ns¡T<äT>± e#˚à ÄVü‰s¡ø=s¡‘ì· ‘·≥Tºø√e{≤ìøÏ Á|üuTÑÛ ‘·«+
eP´Vü ‰ ‘· à ø£ ì\«\qT @sêŒ≥T#˚ j · ÷ *‡+<˚ . –&É ¶ + >∑ T \≈£ î , e÷¬ s ÿ{Ï + >¥
eTÚ*ø£dü<äTbÕj·÷\≈£î düsêÿs¡T }‘·$Tyê«*‡+<˚. ¬s+&√ Á|ü|ü+#·j·TT<äΔ
düeTj·T+˝À˝≤>± uÛÑj·T+ø£s¡yÓTÆq ø£s¡e⁄ |ü]dæú‘·T\T HÓ\ø=qï|ü⁄Œ&ÉT #ê˝≤
düeTs¡úe+‘·yÓTÆq Á|üC≤|ü+|æD° e´edüú ñ+&Ü*. s√&ÉT¶ kÂø£s¡´+, ì\«, ]f…Æ˝Ÿ
eTÚ*ø£edü‘T· \≈@sêŒ≥T¢ |ü{wÏ +ºü >± ñ+&Ü*. ø±˙ sπ wüì+>¥, <Ûsä \¡ ìj·T+Á‘·D
Bs¡øÈ ±\+˝À m|ü⁄Œ&É÷ dü‘Œ· *¤ ‘ê\ìe«e⁄. n$˙‹øÏ, sêsTTr düs≈¡ î£ *ï m≈£îÿe <Ûsä \¡ Tqï
e÷¬sÿ≥¢˝À neTTà≈£îH˚ <äfi≤Ø e´edü≈ú î£ <ë]rkÕÔsTT.
11
 e´ekÕj·T+
π s wü H é $<Û ë q+ |ü ø ±ÿ>± neT˝… ’ + ~ ø£ ] ƒ H ê‹ø£ ] ƒ q +>± •ø£ å \ T y˚ ù d
j·TT<ädΔ eü Tj·T+˝ÀH˚. kÕº*HéÁ>±&é eTT≥º&ç dü+<äs“¡ +¤ >± s¡w´ü Hé »qs¡˝Ÿ e÷s¡¸˝Ÿ s¡aTø√yé
Á≈£Ls¡yÓTÆq nD∫y˚‘· |ü<äΔ‘·T\˝À πswüì+>¥ì neT\T#˚XÊs¡T. ‹+&ç ø√dü+
n\eT{ÏdTü qÔ ï z ≈£î≥T+ã+ Äø£* #êe⁄qT ‘·|Œæ +#·T≈£îH˚+<äT≈£î n<äq|ü⁄ sπ wüq¢
ø√dü+ ÄX¯|ü&ç ‘·eT ≈£î≥T+ã ô|<ä› eTs¡DÏ+#ês¡H˚ düe÷#êsêìï >√|ü´+>±
ñ+#·≥+‘√ Ä ≈£î≥T+u+˝Àì yês¡+<äØï s¡aTø√yé ø±*Ã#·+bÕs¡T. uÛj Ñ T· +ø£sy¡ TÓ qÆ
ø=s¡‘,· C≤rj·T dü+øå√uÛ+Ñ e+{Ï dü+<äsꓤ\˝À n≥Te+{Ï ø£]Hƒ ê‹ø£]qƒ yÓTqÆ #·s´¡ \T
nedüse¡ Te⁄‘êsTT. ø±˙ kÕ<Ûës¡D düeTj·÷\˝À n$ n+^ø±s¡j÷Ó >∑´+ø±e⁄. ô|ô’ |#·TÃ
e´‹πsø£ |ò*ü ‘ê\ìkÕÔsTT. eTTK´+>± ÄVü‰s¡ ñ‘·Œ‹Ô eTq nedüsê\ì $T+∫
»s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄Œ&ÉT ìj·T+Á‘·D, ø£]qƒ #·{≤º\T, Á≈£Ls¡#s· ´¡ \T n$˙‹ì ô|+#·T‘êsTT,
e´ekÕj·÷ìï ≈£î+>∑BkÕÔsTT.
‘·–q+‘· düs¡|òüsê ñqï düeTj·÷\˝À, Hê´j·TyÓTÆq yêDÏ»´+ »]π>≥≥Tº,
e÷¬sÿ{Ï+>¥≈î£ eTÚ*ø£d<ü Tä bÕj·÷\T ñ+&˚≥≥Tº Á|üuTÑÛ ‘·«+ ‘·–q #·s´¡ \T rdüT≈£îì
düe÷qeø±XÊ\‘√ ≈£L&çq b˛{° HÓ\ø=H˚≥≥Tº #·÷&Ü*. Á|üuÛÑT‘·« kÕj·T+
nedüse¡ TTqï ù|<ä\T ãVæ≤s¡+>∑ e÷¬sÿ{Ÿ˝À ÄVü‰sêìï ø=qT>√\T #˚dTü ø√e{≤ìøÏ
M\T>± yê]øÏ q>∑<Tä düV‰ü j·T+ ˝Ò<ë ÄVü‰s¡ kÕº+|ü⁄\qT n+~+#·≥+ e\¢
m≈£îÿe>± \_Δ bı+<ä>∑\T>∑T‘ês¡T. <ëìøÏ ã<äT\T eTq+ ìj·T+Á‘·D\ MT<ä,
ì‘ê´edüs¡ edüTÔe⁄\ #·≥º+ <ë«sê n$˙‹eTj·T+>± e÷]q bÂs¡düs¡|òüsê\
j·T+Á‘ê+>∑+ MT<ä $|üØ‘·+>± Ä<Ûës¡|&ü TÉ ‘·THêï+. |ò*ü ‘ê*ï #·÷dü÷HÔ ˚ ñHêï+.
e´ed”øú è£ ‘· n$˙‹, düsêÿØ @ø£|øü å£ ìs¡j
í ÷· \T, Á|üC≤<Ûqä + eè<Ûë, Øôdø’ +¢Ï >¥, sêsTTr
düs≈¡ î£ \qT e÷¬sÿ≥¢≈î£ ‘·s*¡ +#·≥+ <ë«sê {À≈£î n$˙‹, n$˙‹ì ô|+∫ b˛wæ+#˚
ã~©\ yê´bÕs¡+, e÷¬sÿ{Ÿ <Ûäs¡*ï nD>∑<=ø£ÿ≥+, ÄÁ•‘·|üø£åbÕ‘· <Û√s¡DÏ,
yê´bÕs¡+˝À, yêDÏ»´+˝À Á|üuTÑÛ ‘·« ÄkÕúq $<ë«+düT\ dü+düÿè‹ - Çe˙ï Ä
<äTÁwüŒuÛ≤yê˝Ò.
‘ê‘êÿ*ø£ <Û√s¡DT\‘√, Çwüyº TÓ T∫Ãq≥Tº e´eVü≤]+#˚ Á|üuTÑÛ ‘·« $<Ûëq+ e\¢
e÷¬sÿ{Ÿ m˝≤ yÓ|’ Øü ‘ê´\≈£î ˝Àqe⁄‘·T+<√ Ç|üŒ{Ïøπ $e]+#êqT. eTq≈£î kÕeTs¡´ú +
ñqï #√≥ eTq yê´bÕs¡T\T n_Ûeè~Δ #Ó+<˚ neø±XÊìï ø£*Œ+∫ Á|ü|+ü #· e÷¬sÿ≥¢˝À
12
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
Á|üu≤Û e+ #·÷ù| kÕúsTTøÏ m~π> neø±XÊ\T ø£*ŒùdÔ n|ü⁄Œ&ÉT eTq<˚X+¯ m>∑TeT‘·T\˝À
eTT+<äT≈£î <ä÷düT≈£îb˛>∑\T>∑T‘·T+~. n˝≤ø±≈£î+&Ü <˚X+¯ ˝À˝À|ü˝Ò ˝…ô’ dHé‡-ø£+Á{À˝Ÿ-
|ü]à{Ÿ sêC≤´ìï ì]à+∫, ø£s&¡ TÉ >∑f˝ºÒ ≤ ‘·j÷· s¡T#˚jT· ≥+ n≥T s¬ ‘’ T· *ï, Ç≥T
$ìjÓ÷>∑<ës¡T©ï eT]+‘· <Óã“rdüT+Ô ~. e+≥q÷HÓ\T, |ü+#·<ës¡, |ü|⁄ü Œ~qTdüT\T-
n˙ï ø£+Á{À˝Ÿ sê»´+ e\¢ <Óã“‹+≥THêïsTT. ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#˚˝≤ Áb˛‘ê‡Vü≤ø£ <Ûsä *¡ ï
n+~+#·{≤ìøÏ ã<äT\T, eTq+ ø=s¡‘\· T, n$˙‹ì ô|+∫b˛wæ+#˚ Ä]úøe£ ´edüqú T
ì]àdüTHÔ êï+.
<Ûëq´+, _j·T´+ô|’ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ #·≥$º s¡T<ä+Δ >± $~Û+∫q Ä+ø£*å ï
á dü+<äs“¡ +¤ >± z ñ<ëVü≤s¡D>± #Ó|⁄ü Œø√yê*. sêÁcÕº\ eT<Û´ä yêDÏC≤´ìøÏ nìï
Ä≥+ø±©ï øπ +Á<äÁ|üuTÑÛ ‘·«+ ‘=\–+∫+~. ˇø£ øπ +Á<ä#≥· +º ô|’ øπ +Á<ä+ Ä<˚XÊ\øÏ,
dü÷#·q\øÏ e´‹πsø£+>± e´eVü≤]+#˚ n~Ûø±s¡+ sêÁcÕº\≈£î ˝Ò<äT. nsTTHê,
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ düqïs¡ø+£ <Ûëq´+ _j·T´+ sêÁwüdº ]ü Vü≤<äT\› T <ë≥≈£î+&Ü
Ä+ø£*å ï ø=qkÕ–k˛Ô+~. |òÁæ ãe], 2012˝À _.|æ.{Ï <Ûëq´+ 75 øÏ˝À\ ãkÕÔ
ø£sêí≥ø£, eTVü‰sêÁwü˝º À s¡÷.1200 ñ+fÒ, dü]Vü≤<äT≈› î£ Çe‘·\ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À
s¡÷.750 e÷Á‘·yT˚ ñ+~. #·≥$º s¡T<äΔ Ä+ø£\å |ü⁄D´e÷ì. dü]Vü≤<äT\› e<ä› »]π>
yêDÏ»´ ø£˝≤bÕ\˝À n$˙‹ y˚T≥y˚d+æ ~. n|ü⁄Œ&ÉT ˝Àø˘d‘ü êÔ, dü«‘·+Á‘· s¬ ‘’ T· dü+|ò÷ü \
düe÷K´ ª¬s‘’ T· dü‘ê´Á>∑V≤ü +μ #˚|{ü ≤ºsTT. ø£s÷¡ ï\T qT+∫ ø£sêí≥ø£≈î£ , ìC≤e÷u≤<é
qT+∫ Hê+<˚&≈é î£ y˚T+ ªbÕ<äj÷· Á‘·μ #˚|{ü ≤º+. e+<ä˝≤~ e\+{°sT¡ ¢ uÛTÑ C≤\ MT<ä
<Ûëq´+, _j·T´+ eT÷≥*ï yÓ÷dü÷Ô Á|üuTÑÛ ‘·« ìùw<Ûëìï ~Ûøÿ£ ]dü÷Ô dü]Vü≤<äT› <ë{Ï
|üøÿ£ sêÁcÕº\˝À düs≈¡ î£ *ï ne÷às¡T. #˚‘H· ‘’Ó ˚ n¬sdüTº #˚dæ ÁbÕdæ≈L£ ´{Ÿ #˚j÷· \ì
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìï düyê\T #˚XÊs¡T. ìùw<Û+ä #·≥$º s¡T<ä+Δ , nHÓ‹’ ø£+ nì
>∑T]Ô+∫q sêÁwüÁº |üuTÑÛ ‘·«+ eTeTà*ï n¬sdüTº #˚ùd kÕVü≤dü+ #˚jT· ˝Ò<Tä . <Ûëq´+, _j·T´+
s¡yêD≤qT n&ÉT≈¶ î£ H˚ Vü≤≈£îÿ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ˝Ò<ìä ø=ìï s√E\ e´e~Û˝ÀH˚ s¬ ‘’ T· \≈£î,
yê´bÕs¡dTü \Ô ≈£î ns¡yú TÓ +Æ ~. Ä yÓ+≥H˚ Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ˝À <Ûëq´+ 75 øÏ˝À\ ãkÕÔ <Ûsä ¡
s¡÷.1200øÏ ô|]–+~. øπ e\+ ø=ìïyêsê\˝ÀH˚ s¡÷.450, n+fÒ 60XÊ‘·+ ãkÕÔøÏ
sπ ≥T m>∑u≤øÏ+~. düTe÷s¡T 40 \ø£\å ≥qTï\ _.|æ.{Ï _j·T´+ (˝Ò<ë düe÷qyÓTqÆ
<Ûëq´+) Ä düeTj·T+˝À neTàø±ìøÏ dæ<+Δä >± ñ+~. ùd«#êäyêDÏC≤´ìï kÕ~Û+#·≥+

13
 e´ekÕj·T+
<ë«sê á s¬ ‘’ T· dü‘ê´Á>∑V≤ü + s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·÷ìï øπ e\+ ˇø£ÿ d”»Hé˝À, ˇø£ÿ yÓs¬ {’ °
(_.|æ.{Ï) |ü+≥≈£î, øπ e\+ ˇø£ÿ sêÁwü+º ˝À s¡÷.3600ø√≥T¢ y˚Ts¡ ô|+#·>*∑ –+~.
n$˙‹ <ëø± yÓfi≈¢¯ î£ +&ÜH˚, øπ e\+ Á|üuTÑÛ ‘ê«\ ìj·T+Á‘·D\ e\¢ @{≤ s¬ ‘’ T· \T
m+‘· uÛ≤ØkÕúsTT˝À qwüºb˛‘·THêïs√ á ¬s’‘·Tdü‘ê´Á>∑Vü≤+ Áø£e÷ìï #·÷ùdÔ
ns¡eú Te⁄‘·T+~. Á<äy√´\“D≤ìï ìj·T+Á‹+#·{≤ìøÏ yêDÏC≤´ìï ø£≥&º ç #˚j÷· \H˚
yê<äq, ns¡Te⁄ ‘Ó#T· Ã≈£îqï uÛ≤eC≤\+‘√ #ê˝≤ nee÷qø£sy¡ TÓ qÆ s¬ ‘’ T· e´‹πsø£
$<ÛëHêìï düeT]ú+#˚ <Û√s¡D.Ï s¬ ‘’ T· ≈£î, $ìjÓ÷>∑<ës¡TìøÏ eT<Û´ä ñqï <äfi≤Ø >=\TdüTì
‘=\–+∫ ˝≤yê<˚M*ï H˚sT¡ >± »]ù| @sêŒ≥T #˚jT· >∑*–‘˚, $ìjÓ÷>∑<ës¡Tìô|’
uÛ≤s¡+ ‘·–Z Hê´j·Tã<äyΔ TÓ qÆ <Ûsä ˝¡ À düs≈¡ î£ \T n+<äTu≤≥T˝À ñ+{≤sTT‘·|Œü , Ç|üŒ{Ïøπ
rÁe+>± qwübº ˛sTT ù|<ä]ø£+˝À≈eT>∑T‘Z T· qï s¬ ‘’ T· \ MT<ä ìj·T+Á‘·D*ï $~Û+∫
Ç+ø± <Óã“rj·T≥+ <ë«sê ø±<äT. yêdüyÔ êìøÏ <Ûsä *¡ ï nD>∑<=ø£ÿ≥+ e\¢ Bs¡øÈ ±\+˝À
ø=s¡‘· Ç+ø± m≈£îÿyÓ’ <Ûsä \¡ T eT]+‘· ô|s¡T>∑T‘êsTT. s¬ ‘’ T· \T $~Û˝øÒ £ Ç‘·s¡ eè‘·T\Ô ø√,
˝Òø£ ø±düÔ m≈£îÿe Ä<ëj·T+ e#˚à ìj·T+Á‘·D˝Òì |ü+≥\yÓ|’ ⁄ü ø√ eTfi≤¢*‡q |ü]dæ‹ú
@s¡Œ&ÉT‘·T+~.
<˚X¯+˝À|ü\, <˚X¯ dü]Vü≤<äT›\≈£î Äe\ ÄVü‰s¡<ÛëHê´\ yêDÏ»´+ô|’ ñqï
|ü]$T‘·T*ï, ìj·T+Á‘·D*ï eTq+ ìs¡«› +<ä«+>± m‹Ôyj ˚ ÷· *. Á|üuTÑÛ ‘·« >√<ëeTT\˝À
ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\ sêX¯ó\T eTTøÏÿb˛‘·÷ ≈£î[¢b˛‘·T+fÒ, ì\«≈£î, ìs¡«Vü≤D≈£î uÛ≤Ø>±
Á|üC≤<ÛäHêìï $ìjÓ÷–düTÔ+fÒ, n+‘·sê®rj·T yêDÏC≤ìï ì\T|ü⁄#˚j·T≥+ ˝Ò<ë
ìj·T+Á‘·D $~Û+#·≥+ H˚sd¡ eü ÷q ‘·|Œæ <äeTe⁄‘·T+~. Ä|ü<˝ä À Ä<äTø√e{≤ìøÏ
nedüsy¡ TÓ qÆ y˚Ts¡ eP´Vü‰‘·àø£ ì\« #˚dTü ≈£î+fÒ #ê\T, |ü+≥ì ñ‘·Œ‹Ô #˚ùd s¬ ‘’ T· \
Á|üjÓ÷»Hê\ì ø±bÕ&ç‘˚, n~ <Ûäs¡\ dæús¡‘ê«ìøÏ <ë]rdæ $ìjÓ÷>∑<ës¡T\
Á|üj÷Ó »Hê\ì ø±bÕ&ÉT‘·T+~. á$<Û+ä >± $<ÛëHê\ì e÷]ùdÔ <Ûëq´+ ùdø£sD¡ ,
ì\«≈u≤>± ‘·>T∑ ‘Z êsTT. <Ûëq´+ ùdø£sD¡ , ì\«, ndüeTs¡ú Á|üC≤|ü+|æD,° n$˙‹,
©πøJ\T, sêsTTr düs≈¡ î£ \‘√ nÁø£e÷\T ‘·~‘·sê\ô|’ Ç|ü⁄Œ&ÉT Ks¡Ãj˚T´ y˚\ø√≥T¢
Ä<ë ne⁄‘êsTT. n≥T ñ‘·Œ‹Ô<ës¡T\≈£î, Ç≥T $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î ˝≤uÛÑ+
#˚≈L£ s¡T‘·T+~. Ç˝≤ eè<Ûë Ks¡TÃì ‘·–+Z ∫ eqs¡T\ì $»„‘‘· √, eTT+<äT#·÷|ü⁄‘√
$ìjÓ÷–ùdÔ s¬ ‘’ T· \T, ù|<ä\T \_Δbı+<äT‘ês¡T.
14
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
|ü‹Ô e+{Ï ÄVü‰sπ ‘·s¡ ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î dü+ã+~Û+∫, Ç<˚ $<Ûyä TÓ qÆ Bs¡øÈ ±*ø£, düs¬ q’
n+#·Hê\‘√ ≈£L&çq $<ÛëHêìï #˚|≥ü ≥º + e\¢ eT+∫ |ò*ü ‘ê\T ekÕÔsTT. nìï
s¡ø±\ yêDÏ»´ Ä+ø£*å ï ‘=\–+#ê*. uÛ≤s¡‘˝Y Àì <Ûsä *¡ ï Á|ü|+ü #· yê´|ü+Ô >± ñqï
<Ûsä \¡ ‘√ b˛*Ã#·÷&Ü*. ˇø£ÿkÕ] <Ûsä \¡ dæsú ‘¡ «· + e#êÃø£ eTq s¬ ‘’ T· \T Bs¡øÈ ±*ø£
Á|üD≤[ø£\‘√ e´eVü≤]+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T, eTq kÕeTsêú´*ï Á|ü<]ä Ù+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T.
$\TyÓq’ $<˚o e÷s¡øÁ£ <äyê´ìï eTq<˚X+¯ Ä]®+#·>\∑ T>∑T‘·T+~. eTq e´ekÕj·T+
˝≤uÛÑkÕ{Ï>± e÷], Á|üuÛÑT‘·«+ ≈£L&Ü ø=+‘·y˚Ts¡ ms¡Te⁄\ dü_‡&û uÛ≤sêìï
‘·–+Z #·Tø√>∑\T>∑T‘·T+~. yÓTTø£ÿ\ b˛wüø±\qT ùV≤‘·Tã<ä+Δ >± $ìjÓ÷–+#˚ ~X¯>±
#·s´¡ \ô|’ <äèwæº kÕ]+#·>\∑ T>∑T‘·T+~.
bÕe÷sTT˝Ÿ, #ê˝≤ dü+<äsꓤ\˝À |ü|⁄ü Œ~qTdüT\ ~>∑TeT‘·T\ $wüjT· +˝À eTq+
dü«\Œø±*ø£ ø=s¡‘*· ï n~Û>$∑ T+∫, eT<Û´ä ø±*ø£ ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#˚ s¬ +&ÉT \øå±´\‘√
ˇø£ ùV≤‘·Tã<äΔ $<ÛëHêìï nqTdü]+#ê\T‡+~. n+‘·sê®rj·T ~>∑TeT‘·T\ qT+∫
eTq s¬ ‘’ T· *ï s¡ø+åÏ #˚+<äT≈£î eTq≈£î Á|ü|+ü #· yêDÏ»´ ˇ|üŒ+<ë\˝À eTq≈£î nìïs¡ø±\
yÓdTü \Tu≤≥T¢ ñHêïsTT. m≈£îÿe düT+ø±*ï ≈£L&Ü $~Û+#·T≈£îH˚ neø±X¯+ eTq≈£î+~.
Á|üdTü ‘Ô +· e+≥q÷HÓ ~>∑TeT‹øÏ s¡÷.40,000ø√≥T¢ Ks¡TÃ#˚dTü HÔ êï+. 10-20XÊ‘·+
~>∑TeT‹ düT+ø£+ $~Û+∫, Ä &ÉãT“*ï ñ‘·Œ‹Ô ô|+#˚ ~X¯>± s¬ ‘’ T· \≈£î sêsTTr\T>±
Çe«≥+ ‘Ó*yÓq’ #·s´¡ ne⁄‘·T+~. á $<Ûëq+ e\¢ n+<äTu≤≥T <Ûsä \¡ ≈£î, ñ
‘·Œ‹Ô˝À ô|s¡T>∑T<ä\≈£î, nedüsê\≈£î ‘·>Z∑ ñ‘·Œ‹Ô n+<äTu≤≥T˝À ñ+&˚+<äT≈£î uÛsÑ √kÕ
@s¡Œ&ÉT‘·T+~. Ç≥Te+{Ï eP´Vü‰‘·àø£yTÓ qÆ $<Ûëq+ e´ekÕj·Ts¡+>±ìøÏ z ã\yÓTqÆ
dü+øπ ‘êìïdüT+Ô ~, $<˚o e÷s¡øÁ£ <äyê´ìï ≈£L&Ü Ä<ë #˚dTü +Ô ~.
n˝≤π> Á|üuTÑÛ ‘·« ìj·T+Á‘·D\øÏ >∑T]ø±ì, ì\« ñ+&˚ |ü+≥\T ≈£L&Ü <Ûsä \¡ ˝À
rÁekÕú s TT ˇ&ç < ä T &É T ≈£ î \≈£ î ˝Àqe⁄‘· ÷ n≥T ñ‘· Œ ‹Ô < ës¡ T \qT, Ç≥T
$ìjÓ÷>∑<ës¡T\qT rÁe+>± <Óã“rdüTHÔ êïsTT. |ü‹,Ô $Ts¡|,ü |üdTü |ü⁄ eT÷&ÉT ñ
<ëVü≤s¡D\T. m|ò.t dæ.◊ <Ûëq´+/_j·T´+ ùdø£sD¡ <ë«sê Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+
s¡÷.1500 ø√≥¢ y˚Ts¡ |üqTï Ä<ëj·÷*ï @{≤ bı+<äT‘·THêï, eTs√ s¡÷.400-
500 ø√≥T¢ e÷¬sÿ{Ÿ ôddüT‡ s¡÷|ü+˝À edü÷\T#˚dTü HÔ êï Á|üuTÑÛ ‘·«+ ìs¡«Væ≤düTqÔ ï
e÷¬sÿ≥T¢ n‘·´+‘· n<Ûë«qï|ü⁄ dæú‹˝À e⁄HêïsTT. ì\« #˚ùd+<äT≈£î ø±e\dæq
15
 e´ekÕj·T+
eTÚ*ø£edü‘·T\ ø£\Œq≈£î ô|<ä›m‘·TÔq ô|≥Tºã&ÉT\T ô|{Ϻ, |ü+≥ ñ‘·Œ‘·TÔ\qT
ì\«#˚dTü ≈£îqï s¬ ‘’ T· \≈£î >±´s¡+{° ô|&¢ ®ç s¡TD≤\T n+~+#˚+<äT≈£î @sêŒ≥T¢ #˚jT· ≥+
e\¢ s¬ ‘’ T· \≈£î m+‘√ }s¡≥ \_ÛdTü +Ô ~. |ü‹,Ô $Ts¡|,ü |üdTü |ü⁄˝≤+{Ï |ü+≥\ <Ûsä \¡ T
z e\j·T+˝À ∫≈£îÿ≈£îqï≥T¢ ôV≤#·TÑ·>T∑ \Z ≈£î ˝Àqe⁄‘·THêïsTT. n<˚>q∑ ø£ s¬ ‘’ T· ≈£î
‘·q |ü+≥qT ì\« #˚dTü ≈£îH˚ dü<Tä bÕj·T+ ñ+&ç, ‘·q Ks¡TÃ≈£î, ñ‘·Œ‹Ô nedüsê\≈£î
&ÉãT“ ‘Ó#T· Ã≈£îH˚ neø±X¯+ ñ+fÒ nsTTqø±&çøÏ ‘Ó>q∑ eTTàø√yê*‡q nedüs+¡ ˝Ò<Tä .
‘·q≈£î q∫Ãq <Ûäs¡≈£î neTTà≈£îH˚ ùd«#·Ã¤ ¬s’‘·TøÏ \_ÛdüTÔ+~, <Ûäs¡\T ñqïø=B›
yÓTs¡T>∑T|ü&TÉ ‘·T+{≤sTT. n<˚Ø‹˝À, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T ≈£L&Ü düs≈¡ î£ \ ø=s¡‘· ñ
qï|ü⁄Œ&ÉT m≈£îÿe <Ûäs¡\T #Ó*¢+#ê*‡q nedüs¡+ ñ+&É<äT. <Ûäs¡\T ô|]–‘˚, ñ
‘·Œ‹Ô<ës¡T\T ‘·eT düs≈¡ î£ *ï neTàø±ìøÏ e÷¬sÿ{Ÿ˝ÀøÏ rdüTø=kÕÔsT¡ . &çe÷+&é, düs|¡ süò ê
ùd«#êäe÷¬sÿ{Ÿ˝À ø=qkÕπ> @sêŒ≥T e\¢ <Ûsä \¡ T ì\ø£&>É ± ñ+{≤sTT. ˇø£ÿkÕ]
Bs¡øÈ ±*ø£ <Ûsä \¡ T dæsú |¡ &ü ‘ç ,˚ e´ekÕj·T+˝ÀøÏ ô|≥Tºã&ÉT\T Á|üeVæ≤kÕÔsTT. ñ‘·Œ‹Ô,
ñ‘êŒ<äø‘£ · s¬ +&É÷ >∑D˙j·T+>± ô|s¡T>∑T‘êsTT. ñ‘êŒ<äø‘£ · ô|s¡T>∑T‘·Tqïø=B› <Ûsä \¡ T
ìj·T+Á‘·D˝À ñ+{≤sTT. yÓTT‘·+Ô Ä]úøe£ ´edüú Bs¡øÈ ±\+˝À ˝≤uÛ|Ñ &ü TÉ ‘·T+~. ì\«ñ
+&˚ |ü+≥\ $wüjT· +˝À ≈£L&Ü ~>∑Tã&ç ‘·sê«‘· ‘·–q $<Ûëq+‘√ e´eVü≤]+#·≥+˝À
Á|üuTÑÛ ‘ê«\T |òTü Às¡+>± $|ò\ü eTj·÷´sTT. á yÓ|’ \üò ´+ e\¢ e´ekÕj·Ts¡+>∑+˝À
nkÕ<Ûës¡D ø£wqºü cÕº\T @s¡Œ&ç, dü+øå√uÛ+Ñ rÁe‘·sy¡ TÓ +Æ ~. H˚qT Ç+‘·≈î£ eTT+<˚ #Ó|Œæ q≥Tº
uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ ˝Àì e´ekÕj·T Ä‘·àVü≤‘·´\˝À m≈£îÿeXÊ‘·+ á ì\«ñ+&˚ |ü+≥\
s¬ ‘’ T· \y˚.
s¬ ‘’ T· \ qT+∫ ô|<äm› ‘·TqÔ |üqTï*ï, ôddüT‡*ï edü÷\T #˚dTü HÔ êï ≈£L&Ü e÷¬sÿ{Ï+>¥
dü<Tä bÕj·÷\T ø£*Œ+#·˝ìÒ Á|üuTÑÛ ‘·« yÓ|’ \üò ´+ nø£ÿ&É øπ e\+ –&É+¶ >∑T\ dü<Tä bÕj·÷\
ø=s¡‘øπ· |ü]$T‘·+ø±˝Ò<Tä . e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\T |üP]Ô>± Á|üuTÑÛ ‘·« #˚‘T· \˝À ñHêïsTT.
yê] ìsê«Vü ≤ ≈£ î *ï kÕú ì ø£ XÊdü q dü u Û Ñ T ´\T ÇcÕº s TTcÕº \ y˚ T s¡ ≈ £ î bÕغ \
sê»ø°j·÷edüsê\ø£qT>∑TD+>± ìj·T$T+#·T≈£î+≥THêïs¡T. |üqTï\qT, e÷¬sÿ{Ÿ
ôddüT‡qT #Ó*+¢ #˚, |ü+≥\qT ñ‘·Œ‹Ô #˚dæ yê{Ïì e÷¬sÿ{Ÿ #˚dTü ø√yê*‡q s¬ ‘’ T· \≈£î
e÷Á‘·+ e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\ ìs¡«Vü≤D˝À n~Ûø±s¡+ ˝Ò<Tä . yê] e÷≥≈£î $\Te
˝Ò<Tä . #ê˝≤ e÷¬sÿ{Ÿ ø£$T{°\T <äjT· ˙j·T dæ‹ú ˝À nekÕq <äX˝¯ À e⁄HêïsTT.

16
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
s¬ ‘’ T· \≈£î e÷¬sÿ{Ÿ neø±X¯+ ø£*Œ+#·≥+ ˝Ò<Tä . nHÓ‹’ ø£ Áô|y’ ≥˚ T yê´bÕs¡T\ qT+∫
yê]øÏ s¡øDå£ ø£*Œ+#·≥+ ˝Ò<Tä . ‘Ó\+>±D ÁbÕ+‘·+˝À˝≤ e÷¬sÿ≥T¢ m+‘√ø=+‘·
|üì#˚dTü qÔ ï ø=ìï#√≥¢ ≈£L&Ü |ü]dæ‘ú T· \T n<Ûë«qï+>± ñHêïsTT. s¬ ‘’ T· \≈£î ‘·\<ë#·T≈£îH˚
#√≥T ˝Ò<Tä . e÷¬sÿ{ŸøÏ ‘Ó#Ã˚ <Ûëq´+ ˝Ò<ë |ü‹øÔ Ï es¡¸+ qT+∫ s¡øDå£ @sêŒ≥T¢ ˝Òe⁄,
Á|üV≤ü Ø >√&É\T ˝Òe⁄ (|ò*ü ‘·+>± |ü+~ø=≈£îÿ\T, M~∏≈î£ ø£ÿ\ u…&<É ä m≈£îÿyÓ+’ ~),
eTs¡ T >∑ T <=&É T ¢ , bÕ]X¯ ó <ä Δ ´ + ˝Ò e ⁄, m\Áø±º ì ø˘ ‘· ÷ ìø£ \ T ˝Ò e ⁄, ùdø£ s ¡ D
Á|üe÷D≤\ø£qT>∑TD+>± ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\˝À ‘˚eTXÊ‘êìï ‘·–+Z #˚+<äT≈£î Á&Ój ’ T· s¡T¢ ˝Òe⁄.
ìC≤j·Tr>±, dü>s∑ «¡ +>± ñ‘·Œ‹Ô#d˚ æ ‘Ó#Ã˚ yê]ì _#·Ã>±fi¯˝¢ ≤ #·÷düTHÔ êïs¡T. yê]
Ä‘·à>ös¡yêìï, Ä<ëj·÷ìï ø=\¢>=&ÉT‘·THêïs¡T.
ñ‘·Œ‹Ô<ës¡TìøÏ, $ìjÓ÷>∑<ës¡TìøÏ eT<Û´ä |ü\T n+#Ó\ >=\TdüTø£≥Tº <äfi≤Ø
e´edüú ñ+~. |ò*ü ‘·+>±, $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ÉT #Ó*+¢ #˚ &ÉãT“˝À #ê˝≤ ø=~› yê{≤
e÷Á‘·yT˚ s¬ ‘’ T· ≈£î <ä≈î£ ÿ‘√+~. eTs√|üøÿ£ $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ÉT m≈£îÿe <Ûsä ¡ #Ó*+¢ ∫
ø=qT>√\T #˚jT· ≥+ $TqVü‰ >∑‘´· +‘·s+¡ ˝Òøb£ ˛‘√+~. s¬ ‘’ T· ≈£î ‘·≈î£ ÿe Ä<ëj·T+,
m≈£îÿe ÄVü‰s¡Á<äy√´\“D+- s¬ +&É÷ ø£\>∑*dæ ø=qkÕ>∑T‘·Tqï $∫Á‘· |ü]dæ‹ú Ç~.
s¬ ‘’ T· ãC≤s¡q¢ T düeTs¡eú +‘·+>± neT\T#˚dTü qÔ ï #√≥ ∫qï¬s‘’ T· \≈£î H˚sT¡ >± e÷¬sÿ{Ÿ
neø±X¯+ \_Ûk˛Ô+~. e÷¬sÿ{Ÿ˝À ø=qT>√\T<ës¡T\T #Ó*+¢ #˚+<äT≈£î dæ<|Δä &ü qç <Ûsä ¡
yê]øÏ n+<äT‘√+~. eTÚ*ø£edü‘T· \ ˝ÀbÕ\T, yê´bÕs¡dTü \Ô Tø±≈£î+&Ü s¬ ‘’ T· \T e÷Á‘·yT˚
$ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚˝≤ |ü{Ïwüº #·s¡´\T rdüTø√e≥+˝À n~Ûø±s¡j·T+Á‘ê+>∑+
$|òü\eTe≥+ e\¢ ¬s’‘·TãC≤s¡¢ ô|’˝…{Ÿ ÁbÕC…≈£îº\T |üP]Ô>± $»j·Te+‘·+
ø±˝Òøb£ ˛j·÷sTT. nsTTHê á ns¡ø=s¡, ndü+‘·è|ükÔ ÕúsTT |ü]dæ‘ú T· \˝À ≈£L&Ü n$
$»j·T+ kÕ~Û+#·≥+ #·÷ùd,Ô H˚sT¡ >± e÷¬sÿ{Ÿ neø±X¯+, e÷¬sÿ{Ÿ n+#Ó\ >=\TdüTì
≈£î~+#·≥+ e\¢ s¬ ‘’ T· \≈£î yÓTs¡T>¬ q’ <Ûsä ¡ \_ÛdTü +Ô <äì, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î n+<äTu≤≥T
<Ûsä \¡ ˝À HêD´yÓTqÆ ñ‘·Œ‘·T\Ô T \_ÛkÕÔjT· ì s¡TEyÓ+’ ~.
ø±ã{Ϻ e÷¬sÿ≥¢ì |üP]Ô>± Á|üC≤kÕ«MTø£]+∫ s¬ ‘’ T· \ Á|ü‘´· ø£å ìj·T+Á‘·D˝ÀøÏ
rdüT≈£îsêyê*‡ ñ+~. s¬ ‘’ T· \ Á|üj÷Ó »Hê\qT |ü]s¡ø+åÏ #·{≤ìøÏ yês¡T ø√]‘˚ >∑qø£
ìs¡«Vü≤D≈£î, eè‹Ô|sü y¡ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´\≈£î ‘·–q kÕj·T+ n+~+#ê*. ø±˙ u…{’ Ï
qT+∫ e÷¬sÿ≥¢ô|’ ô|‘·qÔ + ñ+&É{≤ìøÏ M˝Ò<¢ Tä . Á|üC≤kÕ«$Tø£ ìj·T+Á‘·D˝ÀH˚,
17
 e´ekÕj·T+
uÛ≤>∑kÕ«eTT˝…’q ¬s’‘·T\ ìs¡«Vü≤D˝ÀH˚ n$ ñ+&Ü*. e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\≈£î
dü+ã+~Û+∫q nìï s¡ø±\ |üqTï*ï, ôddüT‡*ï e÷¬sÿ≥¢˝À eTÚ*ø£edü‘·T*ï
yÓTs¡T>∑T|ü]#˚+<äT≈£î H˚sT¡ >± »eT #˚j÷· *. e÷¬sÿ{Ÿ neø±XÊìï yÓTs¡T>∑T|ü]#˚+<äT≈£î,
eT+∫ <Ûsä ¡ \_Û+#˚+<äT≈£î M\T>± –&É+¶ >∑T\T, Ç‘·s¡ dü<Tä bÕj·÷\ ø£\Œq≈£î Ä
eqs¡T*ï H˚sT¡ >± mìï¬øq’ ø£$T{°\≈£î ã~© #˚j÷· *. »yêãT<ëØ‘·q+, bÕs¡<sä Ù¡ ø£‘·
ø√dü+ á ìs¡«Vü≤D düeT<äèw摺 √, <äè&Û‘É «· +‘√ e´eVü≤]+#˚ |üs´¡ y˚øDå£ øÏ+<ä »]π>
@sêŒ≥T #˚j÷· *.
Çø£ ≈£î[flb˛j˚T |ü+≥\T. Á|üøè£ ‹˝À e#˚à nq÷Vü≤´e÷s¡TŒ\ e\¢, &çe÷+&é-
düs|¡ süò ê\ eT<Û´ä ndüeT‘·T\´‘·\ e\¢ ≈£î[¢b˛j˚T ñ‘·Œ‘·T\Ô <Ûsä \¡ ˝À ôV≤#·TÑ·>T∑ *Z ï
ìj·T+Á‹+#·≥+ e´ekÕj·T e÷¬sÿ{Ï+>¥˝Àì n‹ô|<ä› düyêfi¯˝¢ À ˇø£{.Ï n<Ûë«qï+>±
e⁄qï ì\«dü<Tä bÕj·÷\T, e÷¬sÿ{Ÿ˝À neTTà&ÉjT˚ ´yê{Ï ø£+fÒ m≈£îÿe düs|¡ süò ê e\¢
eTq |ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\˝À 35XÊ‘·+ eè<Ûë ne⁄‘·THêïsTT. ns¡ø=s¡ e÷¬sÿ{Ÿ
neø±X¯+, k˛ºsπ J dü<Tä bÕj·T+ ˝Òøb£ ˛e≥+ n+fÒ, eT<äq|ü*˝¢ À {e÷{≤ øÏ˝À
ns¡sú ÷¡ bÕsTT (50ô|d’ \ü T) ñ+fÒ, ôV≤’ <äsêu≤<é˝À $ìjÓ÷>∑<ës¡T\T øÏ˝ÀøÏ s¡÷.15
#Ó*+¢ ∫ ø=qT>√\T #˚dTü +Ô {≤s¡qïe÷≥. <Ûsä \¡ T $|üØ‘·+>± m–dæ|&ü TÉ ‘·÷ s¬ ‘’ T· *ï,
$ìjÓ÷>∑<ës¡T*ï <Óã“rdüTHÔ êïsTT. á düeTdü´\qT n~Û>$∑ T+#·{≤ìøÏ n_Ûeè~Δ
#Ó+~q <˚XÊ\˝À, n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·Tqï #ê˝≤ Ä]úø£e´edüú\˝À eT+∫
s¡yêD≤e´edüqú T, o‘·\ì\« dü<Tä bÕj·÷*ï @sêŒ≥T #˚XÊs¡T. yê{Ïø‘Ï √&ÉT, eè<ÛëqT
n]ø£ ≥ º { ≤ìøÏ , e´ekÕjÓ ÷ ‘· Œ ‘· T Ô \ ≈£ î n<ä q |ü ⁄ $\Te #˚ ≈ £ L s¡ à {≤ìøÏ ,
bÕ]ÁXÊ$Tø°øs£ D¡ qT Áb˛‘·‡Væ≤+#·{≤ìøÏ, ñbÕ~Û neø±XÊ\ ø£\Œq≈£î, s¬ ‘’ T· \ e<ä›
bı\+ qT+∫ H˚sT¡ >± ùdø£]+#˚ <Ûsä *¡ ï ô|+#˚+<äT≈£î #ê˝≤ ô|<äk› ÕúsTT˝À ÄVü‰s¡
ÁbÕôddæ+>¥ |ü]ÁX¯eTqT n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘Ó#êÃs¡T. m|ü⁄Œ&Ó‘’ ˚ ‘·–q+‘· ì\«, ÁbÕôddæ+>¥
ñ+<√, s¬ ‘’ T· \T nsTTqø±&çøÏ neTTàø√yê*‡q |üì˝Ò<Tä . ÄVü‰s¡+ eè<Ûë ne<äT.
e÷¬sÿ{Ÿ˝À &çe÷+&é ‘·≈î£ ÿe>± ñ+&ç düs|¡ süò ê m≈£îÿe>± ñ+&ç <Ûsä *¡ ï <Óã“rdüT+Ô fÒ,
ø£˙dükÕúsTT >±´s¡+{° <Ûäs¡\≈£î á ÁbÕôddæ+>¥ $uÛ≤>±\T ø=qT>√\T #˚kÕÔsTT.
#·≥|º sü y¡ TÓ qÆ @sêŒ≥¢‘√ Bìï eT]+‘· Áb˛‘·‡Væ≤+∫ ˇ|üŒ+<ä (ø±+Á{≤ø˘)º e´ekÕj·÷ìï
ô|+bı+~+∫ s¬ ‘’ T· \ Á|üj÷Ó »Hê\qT |ü]s¡ø+åÏ #·e#·TÃ. s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·÷ìøÏ ÄØ‹˝À

18
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
uÛÑs√kÕ ø£*Œ+#·e#·TÃ. eè<Ûë>± b˛j˚T |ü+&ÉT¢, ≈£Ls¡>±j·T\qT dü~«ìjÓ÷>∑+
#˚jT· e#·TÃ. |ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\T düs|¡ süò ê &çe÷+&éøH£ êï ‘·–Z e÷¬sÿ{Ÿ˝À <Ûsä \¡ T
ô|]–q dü+<äsꓤ\˝À, ÁbÕôddt #˚dqæ ÄVü‰s√‘·Œ‘·T\Ô T e÷¬sÿ{Ÿ˝ÀøÏ Á|üy•˚ +∫ &çe÷+&é
nedüsêìï uÛØÑ #Ô k˚ ÕÔsTT. Bìe\¢ ø=s¡‘\· T ‘·–Z <Ûsä \¡ T dæsú +¡ >± ñ+{≤sTT.
@{≤ 20 ø√≥¢ ≥qTï\ |ü+&ÉT,¢ ≈£Ls¡>±j·T\ ñ‘·Œ‹Ô‘√ uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ Á|ü|+ü #·+˝À
s¬ +&√kÕúq+˝À ñ+~. eTq≈£î 5000≈£îô|∫’ \T≈£î e÷Á‘·yT˚ o‘·\ì\« dü<Tä bÕj·÷\T
ñHêïsTT. M{Ï yÓTT‘·+Ô kÕeTs¡´ú + 2.36 ø√≥¢ yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\T. á o‘·\ì\«
dü<Tä bÕj·÷\˝À 80XÊ‘·+ ã+>±fi¯<Tä +|ü\ ø√düyT˚ $ìjÓ÷–düTHÔ êïs¡T. ñ<ë´qeq
|ü+≥˝À¢ 35-40XÊ‘·+, ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´\˝À 10XÊ‘·+ ì\«≈£î dü<Tä bÕj·T+˝Òø£ eè<Ûë>±
b˛‘·THêïsTT. ì\«ñ+&Éì ñ‘·Œ‘·T\Ô ≈£î ~>∑Tã&ç ‘·sê«‘· »s¡T>∑T‘·Tqï qcÕº\ yÓTT‘·+Ô
@{≤ s¡÷.1,00,000 ø√≥T¢ ô|e’ ÷fÒqì n+#·Hê. H˚sd¡ eü ÷qyÓTqÆ eè<Ûëì n]ø£{,ºÏ
s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·÷*ï yÓTs¡T>∑T|ü]#˚+<äT≈£î, $ìjÓ÷>∑<ës¡T\≈£î n+<äTu≤≥T <Ûsä *¡ ï
dæØú ø£]+#˚+<äT≈£î, HêD´yÓTqÆ ÄVü‰s¡dsü |¡ süò ê≈£î uÛsÑ √kÕ Ç#˚Ã+<äT≈£î s¡yêD≤, o‘·\ì\«,
ÁbÕôddæ+>¥, ]f…˝Æ Ÿ #Ûq’Ó ˝¢ À uÛ≤Ø ô|≥Tºã&ÉT\T nedüs+¡ .
á eTÚ*ø£d<ü Tä bÕj·÷*ï yÓTs¡T>∑T|ü]#˚+<äT≈£î n+<äTu≤≥T˝À e⁄qï Á|ü‹ eqs¡Tq÷
Á|üuÛÑT‘·«+ $ìjÓ÷–+#ê*. ø±˙ n+‘· uÛ≤Øø±s¡´Áø£e÷ìï #˚|ü≥º{≤ìøÏ ‘·–q
eqs¡T\T>±˙, ìs¡«Vü≤D≤ kÕeTs¡´ú +>±˙ Á|üuTÑÛ ‘ê«ìøÏ ˝Òe⁄. yêdü$Ô ø£ <äèw摺 √ Ä˝À∫ùd,Ô
Ç|ü⁄Œ&ÉTqï ¬s>∑T´f…&é e÷¬sÿ≥¢qT yÓTs¡T>∑T|ü]∫, eTÚ*ø£dü<äTbÕj·T*ï ø£*Œ+∫,
–&É+¶ >∑T*ï n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚>\∑ e⁄. uÛ≤s¡‘˝Y À ]f…˝Æ Ÿ yê´bÕs¡+ @{≤ düTe÷s¡T
590 _*j·THé &Ü\s¡¢ y˚Ts¡ ñ+≥T+<äì, Á|ü‹ @&ÜB n~ 13XÊ‘·+ y˚Ts¡
ô|s¡T>∑T‘√+<äì n+#·Hê. Áπ>&ç+>¥, ˇ|üŒ+<ä e´ekÕj·T+, bÕ´πøõ+>¥, ô|≥Tºã&ç
düVü‰j·T+, nedüs¡yÓTÆq Ç‘·s¡ ‘√&ÜŒ≥T\ <ë«sê e´ekÕjÓ÷‘·Œ‘·TÔ\ HêD´‘·
ô|+#˚+<äT≈£î e´ed”øú è£ ‘· ]f…˝Æ Ÿ |ü]ÁX¯eT nedüs+¡ . düs|¡ süò ê e´edüqú T, dü+ã+~Û‘·
eTÚ*ø£edü‘T· *ï yÓTs¡T>∑|sü #¡ ≥· + <ë«sê eè<Ûë ˝Ò≈î£ +&Ü b˛‘·T+~. s¬ ‘’ T· \≈£î H˚sT¡ >±
e÷¬sÿ{Ÿ neø±X¯+ n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ edüTÔ+~. e´ekÕj·T Ä<ëj·÷\qT
yÓTs¡T>∑T|üs¡#·≥+‘√bÕ≥T HêD´‘êÁ|üe÷D≤\T ô|s¡>∑≥+ e\¢ eTq ¬s’‘·T\T
Á|ü|ü+#·e÷¬sÿ≥¢˝À ø=‘·Ô neø±XÊ\qT n+<äTø√>∑\T>∑T‘ês¡T. düT$XÊ\yÓTÆq
19
 e´ekÕj·T+
kÕ>∑TjÓ÷>∑´ uÛ÷Ñ $T, eT+∫ dü÷s¡´s¡•à, ñwüeí T+&É\ yê‘êes¡D+, ‘·–q+‘· es¡¸bÕ‘·+
ø£*–q uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ HêD´‘·qT yÓTs¡T>∑|]ü #˚+<äT≈£î s¬ ‘’ T· \≈£î ‘√&ÜŒ≥T ≈£L&Ü ÇùdÔ
$\TyÓq’ $<˚o e÷s¡ø£ Á<äyê´ìï Ä]®+#˚ Á|ü<ëÛ q <˚X+¯ >± eTq<˚X+¯ Á|ü|+ü #·|≥ü +˝À
yÓ\T>=+<äT‘·T+~.
eTq e´ekÕj·÷ìøÏ »edü‘ê«*ï n+~+∫, <Ûsä *¡ ï dæØú ø£]+∫, ñ<√´>±*ï
düèwæº+∫, m>∑TeT‘·T*ï Áb˛‘·‡Væ≤+#·{≤ìøÏ e´ed”úø£è‘· ]f…Æ˝Ÿ #ÛÓ’q¢˝À uÛ≤Øm‘·TÔ
ô|≥Tºã&ÉT\T ø±yê*. ¬s’‘·T\ Á|üjÓ÷»Hê*ï ø±bÕ&É{≤ìøÏ ‘·–q #·s¡´\T
rdüT≈£î+≥Tqï+‘· es¡≈L£ ô|≥Tºã&ÉT\T mø£ÿ&ÉTï+∫ edüTHÔ êïj·Tqï~ ô|<ä› n+X¯+
ø±<äT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, <˚X+¯ ˝À|ü˝Ò ùdø£sD¡ #˚jT· {≤ìï ‘·|Œü ì#˚jT· ≥+, ø=qT>√\T˝À
>∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´*ï ìyê]+#˚+<äT≈£î ìj·T+Á‘·D≤ e´edü\ú @sêŒ≥T nedüs+¡ . m|ò.t &ç.◊
MT<ä Ç{°e* #·sá #ê˝≤es¡≈L£ |üøÿ£ <√e |ü{+ºÏ ~. &Ó+>¥ õj·÷y√ |æ+>¥ Á|üXd¯ +Ôü >±
#Ó|Œæ q≥Tº, m\ø£*ï |ü&TÉ ‘·Tqï+‘· es¡≈L£ |æ*¢ q\¢<ë, ‘Ó\<¢ ë nH˚ Á|üXï¯ nqedüs+¡ .
ô|]–b˛‘·Tqï Á<äe´˝À≥T, ]ø±s¡Tk¶ ÕúsTT ø£s¬ +≥T U≤‘ê ˝À≥TqT >∑eTìùd,Ô <˚X+¯ ˝ÀìøÏ
$<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT˝Ò (m|òt.&ç.◊) ÁX‚j·Tdüÿs¡eTì n+^ø£]+#·ø£‘·|üŒ<äT.
m+<äTe\¢q+fÒ, kÕºø˘e÷¬sÿ{Ÿ˝ÀøÏ Á|üeVæ≤+#˚ eTK˝À e∫à |ü⁄ã“˝À b˛j˚T
dü«uÛ≤eeTTqï $<˚o dü+kÕú>∑‘· ô|≥Tºã&ÉT\ e\¢ (m|òt◊◊) <˚X¯+˝À dü+øå√uÛÑ+
eTT<äTs¡T‘·T+~. ñ<√´>±\qT düèwæ+º #˚ ô|≥Tºã&ç, eTq |æ\\¢ MT<ä≈î£ uÛ≤sêìï HÓfºÒ
n|ü⁄Œ\ø£Hêï m|ü⁄Œ&É÷ qj·Ty˚T.
ñ‘êŒ<äø‘£ · düeTdü´\ô|,’ q÷HÓ–+»\T, |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\T, Ç‘·s¡ ñ‘·Œ‘·T\Ô ˝À HÓ\ø=qï
rÁekÕúsTT ˝ÀbÕ\ô|’ ø£˙dükÕúsTT <äèwæìº ≈£L&Ü eTq+ ô|≥ºøb£ ˛‘˚ e´ekÕj·T
Ä<ëj·÷\ô|’ eTq+ #˚ùd @s¡øy£ TÓ qÆ ÁbÕe÷DÏø£ #·sá sTTHê ndü+|üP]Ô>±H˚ ñ+≥T+~.
Vü≤]‘· $|üe¢ düeTj·T+˝À e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\‘√ ø£*dæ ◊.dæ.m.ÄsY
Á|üX¯+dü˙j·TkÕúsTT ø£èwæ #˚dæ+~. ø±˙ Ç{°e* dü+e‘·‡sê\˝À, #ê˝≤
$X¯«$<ë´\j·÷\T #·se¡ T<äX≈¯ î£ #˚sT¡ ≈£îHêïsTT. eTq+ ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘≈· î£ , s¬ ‘’ T· \≈£î
Ä<ëj·÷\≈£î >±´s¡+{° Çe«{≤ìøÏ ø°\ø£yTÓ qÆ |ü]XÀ<Ûqä \≈£î ì<ÛTä \ øπ {≤sTT+|ü⁄qT,
HêD´yÓTÆq XÊÁdüÔy˚‘·Ô\qT Á|üuÛÑT‘ê«\T ìs¡¢ø£å´+ #˚XÊsTT. e´ekÕj·T kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hê\˝À, »qT´e÷]Œ&ç‘√ yÓTs¡T>¬ q’ e+>∑&Ü\ ‘·j÷· Ø˝À, ‘Ó>T∑ fi¯¢ ìj·T+Á‘·D,
20
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
uÛ÷Ñ kÕs¡ ìs¡«Vü≤D, ø£se¡ ⁄qT ‘·≥Tºø√e≥+, ~>∑Tã&ç nq+‘·s¡ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+,
JekÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+˝Àì q÷‘·q n+XÊ\˝À >∑D˙j·T ô|≥Tºã&ÉT\T nedüs+¡ .
b˛{°‘‘· «· +, Á|ü|+ü Nø£sD¡ ñqï n+‘·sê®rj·T e´edü˝ú À uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hêìï m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT n+~|ü⁄#·TÃ≈£î+≥T+&Ü*. eTq¬s‘’ T· \≈£î, |ü]ÁX¯eT\≈£î
n‘·T´‘·eÔ T kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ø±yê*. ˝Ò≈î£ +fÒ, >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´\T, ãVüQfi¯ C≤‹
dü+dü\ú T eTq*ï ìsê›øDåÏ ´+>± <√#˚kÕÔsTT.
»qT´|ü s ¡ + >± e÷]Œ&ç #˚ d æ q |ü + ≥\ô|’ ô|<ä › m ‘· T Ô q Ä+<√fi¯ q \T
e´ø£eÔ Te⁄‘·THêïsTT. eTq+ yêDÏ»´+, >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´\≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\
qT+∫ f…ø±ï\Jì y˚sT¡ #˚dæ #·÷&Ü*. eTq uÛ$Ñ wü´‘·T≈Ô î£ »qT´ |ü]XÀ<Ûqä , »qT´e÷]Œ&ç
|ü+≥\T ø°\ø£eTì ìã<ä‘Δ >· \∑ @ JeXÊÁdüyÔ ‘˚ øÔ· s£ TTHê ‘Ó\TdüT. Væ≤*jÓ÷~∏dqt T
‘·≥Tº≈î£ H˚ s¡ø±\qT n_Ûeè~Δ #˚jT· ≥+ <ë«sê _.{Ï |ü‹Ô nq÷Vü≤´+>± ~>∑Tã&ÉT\qT
ô|+∫+~. |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\ $ìjÓ÷>±ìï ‘·–+Z ∫+~. eTq q÷HÓ–+»\ ñ‘·Œ‹Ô˝À
$|üy¢ ê‘·àø£ e÷s¡TŒ ‘Ó∫à yÓT≥ºÁbÕ+‘· s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·÷*ï yÓTs¡T>∑T|ü]#˚˝≤ ÇÁøÏXÊ{Ÿ
(◊.dæ.ÄsY.◊.mdt.m.{Ï) »qT´e÷]Œ&ç y˚sT¡ XËq>∑qT n_Ûeè~Δ #˚k˛Ô+~. k˛j·÷∫≈£îÿ&ÉT,
yÓTTø£ÿC£qï, Ç‘·s¡ »qT´e÷]Œ&ç |ü+≥\T Ç|üŒ{Ïπø Á|ü|ü+#· e´ekÕj·÷ìï
e÷]Ãy˚dTü HÔ êïsTT. >∑‘· <äXÊã›+˝À Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± düTe÷s¡T e+<äø√≥¢ ôV≤ø±ºs˝¢¡ À
»qT´e÷]Œ&ç (õ.m+) |ü+≥*ï y˚XÊs¡T. Á|üdTü ‘Ô +· »qT´e÷]Œ&ç |ü+≥\ kÕ>∑T
$d”sÔ +í¡ 16 ø√≥¢ ôV≤ø±ºsT¡ >¢ ± ñ+~. &Éj÷· u…{øÏ ˘ s√>∑T\T ñ|üj÷Ó –+#˚ u£yì’Ó
ÇqT‡*Hé˝À ÇqT‡*Hé ìs√<Ûøä X£ ø¯ ìÔÏ ‘=\–+#˚+<äT≈£î Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± ñ|üj÷Ó –+#˚
e÷qe ÇqT‡*Hé »qT´e÷]Œ&ç yÓ<’ ´ä ñ‘·Œ‘˚.Ô nyÓT]ø±, Áu…õ˝Ÿ, #ÓH’ ê, <äøDåÏ ≤Á|òøæ ±,
ÄÁùd*º j·÷, ø¬ q&Ü, nìï Á|ü<ëÛ q e´ekÕj·T ñ‘·Œ‹Ô <˚XÊ\T ‘·eT ñ‘êŒ<äø‘£ q· T,
ÄVü‰s¡ HêD´‘·qT, Ä<ëj·÷ìï, bÂwæøº £ $\Te*ï ô|+#·T≈£îH˚+<äT≈£î õ.m+ kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hêìï ñ|üj÷Ó –düTHÔ êïsTT.
ø=ìï ãVüQfi¯ C≤‹ dü+dü\ú (m+.mHé.dæ\) >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´ìï ìs√~Û+#˚+<äT≈£î
K∫Ñ·+>± nìï ìj·T+Á‘·D≤#·s´¡ *ï rdüTø√yê*‡+<˚. eTq $X¯«$<ë´\j·÷\˝À
õ.m+ |ü ] XÀ<Û ä q *ï, ˝≤´u£ π s ≥Ø\˝À ◊.dæ . m.ÄsY |ü ] XÀ<Û ä q *ï
Áb˛‘·‡Væ≤+#·≥+‘√bÕ≥T s¬ ‘’ T· \≈£î uÛÁÑ <ä‘· ø£*Œ+#˚+<äT≈£î eTq+ nH˚ø£ #·s´¡ *ï #˚|{ü ≤º*‡
21
 e´ekÕj·T+
ñ+~. Á|ü|+ü #·kÕúsTT ne>±Vü≤q, düeTq«j·T+ ñqï XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· H˚ ìj·T+Á‘·D≤
dü+düú\˝ÀøÏ m+|æø£#˚j·÷*. kÕ«s¡úX¯≈£îÔ\T bÕ>± y˚j·T≈£î+&Ü ìØí‘· |ü<äMø±\
|ü]$T‹ì ô|{Ϻ ‹]– ìj·÷eTø±ìøÏ neø±X¯+ ˝Ò≈î£ +&Ü #˚j÷· *. ‘=\T‘· n_Ûeè~Δ
#˚dqæ m+≥sYÁô|q÷´sY\≈£î ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ <Ûsä ¡ \_Û+#˚˝≤, >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· +‘√ <Ûsä \¡ ‘√
<√|æ&û #˚jT· ≈£î+&Ü õ.m+ $‘·HÔ ê\≈£î Hê´j·Tã<äyΔ TÓ qÆ <Ûsä q¡ T ìs¡sí TT+#˚+<äT≈£î
dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹>Ô \∑ ìj·T+Á‘·D≤ e´edüqú T @sêŒ≥T #˚j÷· *. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ô|’
|ü]$T‘· ø±\+ es¡øπ >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´· + ñ+&˚˝≤ ù|f…+{Ÿ #·{≤º*ï düe]+#ê*.
eTq ¬s’‘·T*ï, C≤rj·T Á|üjÓ÷»Hê*ï |ü]s¡øÏå+#˚+<äT≈£î á #·s¡´\ìï{Ï˙
rdüTø√yê*. >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´\≈|ü≥¢ ÄÁ>∑V≤ü +‘√ eTq≈£î kÕ+πø‹ø£|]ü C≤„q+ e<äì›
<ä÷s¡+ #˚dTü ø√e≥+ eTTK+ MT<ä ø√|ü+‘√ eTT≈£îÿqT ‘Ó>q∑ s¡Tø√ÿe≥+˝≤+{Ï~.
eTq e´ekÕj·T kÕeTsêú´ìï |üP]ÔkÕúsTT˝À dü~«ìjÓ÷>∑+ #˚dTü ø√yê\+fÒ, uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯
kÕúsTT ô|<ä› Ä]úø£e´edüú≈K∫Ñ·+>± n‘·T´‘·ÔeT kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT
n+~|ü⁄#·TÃø√yê*. eTq≈£î eTqy˚T f…ø±ï\J\qT ‹s¡dÿü ]+#·T≈£îì ‘√dæ|⁄ü #·Ã≥+
kÕïq+ ‘={Ϻ ˙{Ï‘√bÕ≥T _&Éq¶ T ≈£L&Ü $dæsπ j·T≥y˚T ne⁄‘·T+~.
eTq e´ekÕj·÷ìï X¯øeÔÏ +‘·yTÓ qÆ , Á|ü|+ü #· kÕúsTT˝À b˛{°|&ü >É \∑ , y˚>+∑ >±
n_Ûeè~Δì kÕ~Û+#·>\∑ , ñ<√´>±eø±XÊ\qT düèwæ+º #·>\∑ s¡+>∑+>± r]Ã~<äTø› √>∑\
X¯øÏÔ uÛ≤s¡‘Y≈£î ñ+~. eTq Ä]úø£e´edüú≈£î @<Ó’‘˚ uÛ≤s¡+>± ø£ì|æk˛Ô+<√ Ä
e´ekÕj·Ts¡+>∑yT˚ n_Ûeè~ΔøÏ #√<äøX£ ø¯ ÔÏ ø±>∑\<äT. ù|<ä]ø±ìøÏ ã<äT\T n_Ûeè~Δì,
esê\T, ‘ê‘êÿ*ø£ |ü<øä∏ ±\≈£î ã<äT\T neø±XÊ*ï, Á|üuTÑÛ ‘·« ìj·T+Á‘·D\≈£î ã<äT\T
ùd«#·Ãì¤ eTq+ m+#·Tø√yê*. rÁe nes√<Ûë\≈£î, Ä≥Tb˛≥¢≈î£ , n&ÉT>∑&TÉ >∑THê
ã+<ÛHä ê\≈£L m<äTs=&ç¶ eTq s¬ ‘’ T· \T >=|üŒ |ò*ü ‘ê\qT kÕ~Û+∫ #·÷bÕs¡T. ˇø£ÿkÕ]
dü+ø¬ fi¯q¢ T ‘=\–ùd,Ô düs¬ q’ Áb˛‘ê‡Vü≤ø±\qT n+~ùdÔ #ê\T, uÛ≤s¡rj·T s¬ ‘’ T· \T
Á|ü|+ü #·+˝À me]‘√HÓH’ ê B≥T>± b˛{°|&ü >É \∑ s¡T. n|ü⁄Œ&˚ eTq Á>±MTD Ä]úø£
e´edü˝ú À düeT÷\ e÷s¡TŒ edüT+Ô ~. i

22
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY

õ.j·T+ $‘·ÔHê\T - ¬s’‘·T Á|üjÓ÷»Hê\T

eTq<˚X¯ dü÷\ú C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À e´ekÕj·Ts¡+>∑+ yê{≤ øπ e\+ 15XÊ‘·yT˚
ñqï|ü Œ {Ï ø ° , á s¡ + >∑ + <ë«sê <˚ X ¯ »HêuÛ ≤ ˝À 55XÊ‘· + eT+~
bı≥ºb˛düT≈£î+≥THêïs¡T. e´ekÕj·T+ MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ç ã‘·T≈£î‘·Tqïyê] ‘·\dü]
Ä<ëj·T+ $T–*q »HêuÛ≤ ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À Äs√e+‘·T ø£+fÒ ‘·≈î£ ÿe>±,
16XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ ñ+<äì #Ó|Œü {≤ìøÏ ô|<ä› ˝…øÿ£ \ |ü]C≤„q+ nø£ÿsπ <¢ Tä . dü÷\ú
C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À e´ekÕj·T+ yê{≤ Áø£eT+>± ~>∑C≤]b˛‘√+~. ø±˙, e´ekÕj·T+
MT<ä Ä<Ûës¡|&ü qç »HêuÛ≤ dü+K´ e÷Á‘·+ n<˚kÕúsTT˝À ‘·>≥Z∑ + ˝Ò<Tä . |ò*ü ‘·+>±,
Á>±MTD ÁbÕ+‘· + ˝À nXÊ+‹, e´ekÕj· T dü + øå √ uÛ Ñ + s√Es√Eø°
rÁe‘·se¡ Te⁄‘·THêïsTT. á H˚|<ü ´ä∏ +˝À, |ü+≥\ ñ‘êŒ<äø‘£ q· T, s¬ ‘’ T· \, øö\T<ës¡T\
Ä<ëj·÷ìï ô|+#·≥+ z ø°\ø£ C≤rj·T ÁbÕ<Ûëq´‘ê+X¯+>± e÷]+~.
e´ekÕj·Ts¡+>∑ n_Ûeè~Δ yÓTT‘·+Ô dü+ø£s¡ s¡ø±\ ‘·j÷· Ø, ôV≤’ Á_&é\, uÛ≤Ø
~>∑Tã&ÉT\ì#˚Ã s¡ø±\ n_Ûeè~Δ, Ä•+∫q »qT´\ø£Då ≤\‘√ ≈£L&çq yÓTTø£ÿ\ s¡ø±*ï
m+|æø£ #˚düTø√e≥+‘√H˚ eTT&ç|ü&ç e⁄+≥T+~. Ä $<Ûä+>±H˚ e÷qeC≤‹

23
 e´ekÕj·T+
e´ekÕj·T+˝À HÓ|’ ⁄ü D≤´ìï kÕ~Û+∫ n<äq|ü⁄ ñ‘·Œ‘·T\Ô qT kÕ~Û+#·>*∑ –+~. Vü≤]‘·
$|üy¢ êìøÏ Hê+~ |ü\ø£≥+ <ë«sê e÷qeC≤‹øÏ quÛ÷Ñ ‘√ nH˚Ø‹˝À y˚T\T#˚dqæ
&܈ˆ Hês¡àHé uÀsê¢>¥ ø£èwæì eTq $<Ûëqìπs‘í \· T, XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T, bÕ\Hêj·T+Á‘ê+>∑+
düeTs¡eú +‘·+>± n+~|ü⁄#·TÃ≈£îHêïs¡T. uÀsê¢>¥ ÄHê&ÉT kÕ~Û+∫q eTVü≤‘·sÔ ¡ $|üe¢ +
»qT´ |ü]C≤„Hêìï nq«sTT+#·≥+, \øå±´\≈£î nedüs¡yÓTÆq »qT´\ø£åD≤\qT
m+|æø#£ d˚ Tü ≈£îì $düèÔ ‘· Á|ü#ês¡+ #˚jT· ≥+ <ë«sêH˚ kÕ<Û´ä yÓT+Æ ~. <˚XÊìøÏ kÕ«‘·+Á‘·´+
e∫Ãq|ü⁄Œ&ÉT uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ÄVü‰s√‘·Œ‹Ô 5.2 ø√≥¢ ≥qTï\ y˚Ts¡ ñ+fÒ, áy˚fi¯ eT+∫
d”»Hé düeTj·T+˝À m|ò.t dæ.◊ –&É+¶ >∑T\˝À ì\« e⁄qï ÄVü‰s¡<ëÛ Hê´˝Ò 8.3 ø√≥¢
≥qTï\T ñHêïj·T+fÒ, Hê{Ï »qT´|ü]C≤„q Ä<Ûë]‘· Vü≤]‘· $|üe¢ y˚T n+<äT≈£î
Á|ü<ëÛ q ø±s¡D+. e´ekÕj·T+ eè~Δ #Ó+<ë\+fÒ m|üŒ{Ïø|£ ⁄ü Œ&ÉT q÷‘·q »qT´
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT nqTdü]+#ê*‡+<˚.
|ü+≥\˝À »qT´ Ç+õ˙]+>¥ n+fÒ, ˇø£ yÓTTø£ÿ õH√yéT˝À JHé-düŒ¢ sTTdæ+>¥
f…øïÏ ≈£îÿ\ <ë«sê &ç.mHé.m X¯ø˝£ ≤\ì m+|æø£ #˚dTü ≈£îqïØ‹˝À Á|üyX˚ ô¯ |≥º≥+ e÷Á‘·yT˚ .
á Á|üÁøÏjT· <ë«sê Ä yÓTTø£ÿ≈£î ‘Ó>T∑ fi¯q¢ T ‘·≥Tº≈î£ H˚, ø£se¡ ⁄qT ‘·≥Tº≈î£ H˚ \ø£Då ≤\‘√bÕ≥T
yÓTs¡T>¬ q’ ~>∑Tã&ç, bÂwæøº £ $\Te\T e+{Ï eTq+ Ä•düTqÔ ï \ø£Då ≤\T düeT≈£Ls¡‘êsTT.
m+|æø£ #˚dqæ yÓTTø£ÿ*ï n+≥Tø£{ºÏ n_Ûeè~Δ #˚jT· ≥+ <ë«sê dü+Á|ü<ëj·T »qT´e÷]Œ&ç
»s¡T>∑T‘·T+≥T+~. n<˚ »qT´e÷]Œ&ç (õ.m+) kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìø=ùd,Ô XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T
Ä Ä•+∫q \ø£Då ≤\qT m+‘√ y˚>+∑ >±, K∫Ñ·‘«· +‘√ kÕ~Û+#·>\∑ T>∑T‘ês¡T. ø±ã{Ï,º
ù|<ä]ø£+ô|’ b˛sê≥+˝À, ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘q· T kÕ~Û+#·Tø√e≥+˝À õ.m+ kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„q+ ˇø£ ø°\ø£kÕ<Ûqä +.
Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± »qT´|ü]es¡qÔ s¡ø+£ e´ekÕj·T, ÄVü‰s¡ |ü+≥\ kÕ>∑T$d”sÔ +í¡
yÓTT‘·+Ô Ç|üŒ{Ïes¡≈L£ 100 ø√≥¢ ôV≤ø±ºs¢¡ y˚Ts¡ ñ+≥T+~. Á|üdTü ‘Ô +· @{≤ 16 ø√≥¢
ôV≤ø±ºs˝¢¡ À õ.m+ |ü+≥*ï |ü+&çdTü HÔ êïs¡T.
õ.m+ |ü+≥*ï Á|üyX˚ ô¯ |fÒeº TT+<äT yê{ÏøÏ ø£]qƒ |üØø£\å T, ‘·ìF\T »s¡T|ü⁄‘ês¡T.
|ü{wÏ yºü TÓ qÆ ìj·T+Á‘·D≤ #·s´¡ \T neT\T˝À e⁄HêïsTT. Ç|üŒ{Ï<ëø± <ë<ë|ü⁄ 15
@fi¯¢ qT+∫ Ä kÕ+πø‹ø£|]ü C≤„q+ $ìjÓ÷>∑+˝À ñ+~. eT+∫ |ò*ü ‘ê\ì∫Ã+~.

24
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
1970e <äXø¯ +£ ∫es√¢ uÛ≤s¡‘Y bı&ÉT>∑Ts¡ø+£ (˝≤+>¥-ùd|º ⁄ü ˝Ÿ)¶ ôV≤’ Á_&é |ü‹ìÔ
n_Ûeè~Δ #˚d+æ ~. <ë+‘√, øπ e\+ ˇø£ <äXÊã›ø±\+˝ÀH˚, ñqï‘· HêD´‘êÁ|üe÷D≤\T
>∑\ |ü‹Ô ñ‘·Œ‹Ô >∑D˙j·T+>± ô|]–+~. ø±˙, 1990e <äXø¯ +£ ∫e]ø=#˚Ã≥|üŒ{ÏøÏ
|ü‹Ô |ü+≥ s¬ dæôd+º {Ÿ ôV≤*jÓ÷~∏dt (uÀ˝ŸyêsYà) s¡÷|ü+˝À rÁe‘·sy¡ TÓ qÆ ‘Ó>T∑ \T
u≤]q|ü&+ç ~. mìï |ü⁄s¡T>∑TeT+<äT\T #·*H¢ ê Ä >=+>∑[|ü⁄s¡T>∑T n<äT|ü⁄ø±˝Ò<Tä .
s¬ ‘’ T· \T uÛ≤Ø qcÕº\ bÕ\j·÷´s¡T. 1980e <äXø¯ +£ ∫e]ø=#˚Ãdü]øÏ |ü\Te⁄s¡T
s¬ ‘’ T· \T Ä‘·àVü≤‘·´\T #˚dTü ≈£îHêïs¡T. |ü‹Ô ñ‘·Œ‹Ô |ü&bç ˛sTT+~. V”≤*jÓ÷~∏dqt T
‘·≥Tºø√>∑\ »qT´e⁄ u≤´dæ\d¢ t <∏Tä ]+»Hé (_.{Ï) nH˚ ÁøÏ$T˝À ñ+<äì ø=H˚ïfi¯¢ ‘·sê«‘·
>∑T]Ô+#ês¡T. »qT´e÷]Œ&ç kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ <ë«sê Ä »qT´e⁄qT |ü‹Ô $‘·HÔ ê\˝À
Á|üyX˚ ô¯ |{≤ºsT¡ . Ä $<Û+ä >± |ü⁄s¡T>∑T <ë&ÉT*ï _.{Ï |ü‹Ô ‘·≥Tºø√>∑*–+~. |ò*ü ‘·+>±,
|ü‹kÔ Õ>∑T˝À uÛ≤s¡‘Y $|üy¢ ê‘·àø£ Á|ü>‹∑ kÕ~Û+∫+~. Á|üdTü ‘Ô +· eTq<˚X+¯ ˝À |ü‹Ô
kÕ>∑T »s¡T>∑T‘·Tqï 3ø√≥¢ mø£sê\˝À 95XÊ‘·+ y˚Ts¡ _.{Ï |ü‹Ô $‘·ÔHê\H˚
$ìjÓ÷–düTHÔ êïs¡T. Á|üdTü ‘Ô +· eTq |ü‹Ô ñ‘·Œ‹Ô 3.3ø√≥¢ uÒfió¯ .¢ #ÓH’ ê ‘·sê«‹ kÕúq+
eTq<˚. sêuÀj˚T ø=H˚ïfi¯˝¢ À #ÓH’ êqT ôd‘’ +· |ü‹Ô ñ‘·Œ‹Ô˝À uÛ≤s¡‘Y n~Û>$∑ TdüT+Ô <äì
n+#·Hê. |ü⁄sT¡ >∑T eT+<äT\ $ìjÓ÷>∑+ u≤>± ‘·>≥Z∑ +‘√, |üsê´es¡D+ yÓTs¡T>∑T|ü&+ç ~.
|ü‹Ô m>∑TeT‘·T*ï #˚ùd Á|ü<ëÛ q <˚X+¯ >± uÛ≤s¡‘,Y m+‘√ $\TyÓq’ $<˚o e÷s¡ø£
Á<äyê´ìï Ä]®+#·>\∑ T>∑T‘√+~. e´ekÕj·T+ MT<ä>±˙, Äs√>∑´+ MT<ä>±˙ m≥Te+{Ï
<äTwüŒ]D≤e÷\T ˝Òe⁄. |ü‹Ô $‘·HÔ ê\qT |üXó¯ e⁄\≈£î ÄVü‰s¡+>± $ìjÓ÷–düTHÔ êïs¡T.
|ü‹Ô $‘·ÔHê\ qT+∫ rdæq q÷HÓqT e+≥\˝À yê&ÉT‘·THêïs¡T. Ä ñ‘·Œ‘·TÔ*ï
ÄVü‰s¡+˝À uÛ≤>∑+>± $ìjÓ÷–düTqÔ ï |üXó¯ e⁄\≈£î, eTqTwüß\≈£î m≥Te+{Ï Vü‰ì˝Ò<ìä ,
|üP]ÔuÁÑÛ <ä‘‘· √ ≈£L&ÉT≈£îqïeì Á|ü|+ü #·yê´|ü+Ô >± s¡TEyÓ+’ ~.
≈£Ls¡>±j·T\T, |ü|⁄ü Œ<ÛëHê´\T, q÷HÓ –+»\˝À nH˚ø£ »qT´|ü]es¡qÔ kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hê\qT Ç|ü⁄Œ&ÉT n_Ûeè~Δ #˚dTü HÔ êïs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ôV≤’ <äsêu≤<é øπ +Á<ä+>±
|üì#˚ùd yÓT≥ºÁbÕ+‘· |ü+≥\ n+‘·sê®rj·T |ü]XÀ<ÛäHê dü+düú ÇÁøÏXÊ{Ÿ
(◊.dæ.ÄsY.◊.mdt.m.{Ï) Á|üdTü ‘Ô +· »qT´e÷]Œ&ç y˚sT¡ XËq>∑ n_Ûeè~Δ ø√dü+ ø£èwæ
#˚k˛Ô+~. q÷HÓ–+»\ ø=s¡‘q· Tm<äTs=ÿ+≥Tqï uÛ≤s¡‘<· X˚ +¯ Á|üdTü ‘Ô +· m+‘√ &ÉãT“qT
yÓ∫Ã+∫ 1ø√{Ï ≥qTï\ e+≥q÷HÓ*ï ~>∑TeT‹ #˚dTü ≈£î+{À+~. »qT´e÷]Œ&ç
25
 e´ekÕj·T+
$‘·HÔ ê\T eTq yÓT≥ºÁbÕ+‘· q÷HÓ–+»\ ñ‘·Œ‹Ôì $|üM¢ ø£]+∫, eTVü≤ã÷uŸq>∑s,Y
nq+‘·|⁄ü s¡+ e+{Ï ÁbÕ+‘ê\˝À ∫qï s¬ ‘’ T· \ Ä<ëj·÷ìï ô|+#·>\∑ T>∑T‘êsTT.
~>∑TeT‘·T\T nø£ÿsπ ≈¢ î£ +&Ü uÛ≤s¡‘<· X˚ ¯ ÄVü‰s¡uÁÑÛ <ä‘≈· î£ uÛsÑ √kÕ Çe«>∑\T>∑T‘êsTT.
n<˚$<Û+ä >± $≥$THé-&ç ‘√ ≈£L&çq _j·÷´ìï Ç|ü⁄Œ&ÉT »qT´|ü]es¡qÔ kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„q+ <ë«sê n_Ûeè~Δ #˚dTü HÔ êïs¡T. á s¡ø+£ _j·T´+, Ç˝≤+{Ï Ç‘·s¡ s¡ø±\
õ.m+ ñ‘·Œ‘·T\Ô T ø√{≤¢~eT+~ eTq Á|ü»\˝À bÂwæøº ˝£ ÀbÕ*ï, ÄVü‰s¡deü Tdü´qT
>∑D˙j·T+>± ‘·–+Z #·>\∑ T>∑T‘êsTT.
f…|Æ -t 1 &Éj÷· u…{dÏ ,t ÇqT‡*HéqT ìs√~Û+#˚ f…|Æ -t 2 &Éj÷· u…{dÏ ≈t s√>∑T\≈£î
Á|üdTü ‘Ô +· n+<äTu≤≥T˝À ñqï ÁbÕDs¡øDå£ eT+<äT e÷qe ÇqT‡*Hé »qT´kÕ+πø‹ø£
e÷]Œ&ç kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ q +‘√ ‘· j · ÷ ¬ s ’ q <˚ . e÷qe ÇqT‡*Hé q T
‘·j·÷s¡T#˚ùd+‘·es¡≈£L, |üX¯óe⁄\ qT+∫ ùdø£]+∫q u£yÓ’Hé ÇqT‡*Hé ˇø£ÿfÒ
∫øÏ‘ê‡e÷s¡Z+>± ñ+&˚~. <ëìe\¢ ÇqT‡*Hé MT<ä Ä<Ûës¡|ü&çq nH˚ø£eT+~
&Éj÷· u…{øÏ ˘ s√>∑T\˝À ÇqT‡*Hé ìs√<Û+ä ô|s¡>≥∑ +‘√bÕ≥T ÁbÕDVü‰ì #˚ùd s¡øs£ ø¡ ±\
<äTwüŒ]D≤e÷\T ô|]π>$. Ç|ü⁄Œ&ÉT e÷qe ÇqT‡*Hé ø√{≤¢~eT+~ &Éj÷· u…{dÏ t
s√>∑T\øÏ ÁbÕD<ë‘· ne⁄‘·Tqï~.
kÕ+πø‹ø£ Ä$wüÿs¡D\ <ë«sê e÷qeC≤‹ m|ü⁄Œ&É÷ |ü⁄s√>∑$Tdü÷HÔ ˚ e∫Ã+~.
yÓTT‘·+Ô Á|ü|+ü #·+˝Àì uÛ÷Ñ $T˝À uÛ≤s¡‘Y 2.5XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ ñqï|üŒ{Ïø,° Á|ü|+ü #·
kÕ>∑T$d”sÔ +í¡ ˝À eTq≈£î 11XÊ‘·+ ñ+~. n≥Te+{Ï düT$XÊ\ kÕ>∑TuÛ÷Ñ $T, |ü⁄wÿü \yÓTqÆ
dü÷s¡´s¡•à, eT+∫ es¡¸bÕ‘·+, y˚\dü+e‘·‡sê\ |ü{wÏ y˜ü TÓ qÆ e´ekÕj·T dü+düÿè‹-
eTq+ Á|ü|ü+#·kÕúsTT e´ekÕj·T ~>∑Z»+>± m<ä>∑{≤ìøÏ, eTq e´ekÕj·÷ìï
Ä]úø±_Ûeè~ΔøÏ #√<äøX£ ø¯ >ÔÏ ± eT\#·T≈£îH˚+<äT≈£î yÓ\ø£≥˝º ìÒ neø±XÊìï n+~düTHÔ êïsTT.
á \ø£´å + kÕø±s¡+ ø±yê\+fÒ, XÊÁd”j Ô T· +>± ìs¡÷|æ‘y· TÓ qÆ n‘·T´‘·eÔ T kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hêìï s¬ ‘’ T· \≈£î n+<äTu≤≥T˝ÀøÏ ‘˚yê*. uÛ≤s¡‘Y e+{Ï dü‘êÔ>\∑ ô|<ä› <˚X+¯
q÷‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT ‘√dæ|⁄ü #·Ã˝Ò<Tä . nyÓT]ø±, Áu…õ˝Ÿ, #ÓH’ ê, s¡cÕ´,
ÄÁùd*º j·÷, <äøDåÏ ≤Á|òøæ ±, ø¬ q&Ü, Ç‘·s¡ ô|<ä› e´ekÕj·T <˚XÊ\T ‘·eT ñ‘·Œ‘·T\Ô qT,
ñ‘êŒ<äø‘£ q· T ô|+#·T≈£îH˚+<äT≈£î »qT´|ü]es¡qÔ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï düeTs¡eú +‘·+>±
$ìjÓ÷–+#·T≈£î+≥THêïsTT. k˛j·÷ ∫≈£îÿ&ÉT, yÓTTø£ÿC£qï, Ç‘·s¡ õ.m+ |ü+≥\T
26
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
Ç|üŒ{Ïøπ Äj·÷ <˚XÊ\ qT+∫ ô|<äm› ‘·TqÔ edü÷Ô Á|ü|+ü #· e´ekÕj·T eTTK∫Á‘êH˚ï
e÷s¡TdüTHÔ êïsTT. Ä kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï ‘√dæ|⁄ü ∫à e´ekÕj·T+˝À HêeTe÷Á‘·+>±
$T–*b˛j˚T+<äT≈£î uÛ≤s¡‘Y dæ<+Δä >± ˝Ò<Tä .
»qT´e÷]Œ&ç kÕ+πø‹ø£|ü]C≤„q+˝À ãVüQfi¯ C≤‹dü+düú\ (m+.mHé.dæ\)
>∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´ìï ìyê]+#˚+<äT≈£î eTq+ kÕ<Û´ä yÓTqÆ nìï #·s´¡ ©ï rdüTø√yê*‡+<˚.
s¬ ‘’ T· \≈£î ˝≤uÛ+Ñ #˚≈L£ sπ Ã˝≤ õ.m+ s¡ø±\qT Á|üuTÑÛ ‘·«s¡+>∑+˝À n_Ûeè~Δ #˚ùd+<äT≈£î
◊.dæ.m.ÄsY, e´ekÕj·T $X¯«$<ë´\j·÷\T, XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· T nedüsy¡ TÓ qÆ ~<äTu› ≤≥T
#·s´¡ *ï rdüTø√e≥+ nedüs+¡ . ø=H˚ïfi¯¢ ÁøÏ‘+· _.{Ï |ü‹Ô kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï,
»sYà bÕ¢d+ü qT Áô|y’ ≥˚ T dü+dü\ú T Äø£s¸¡ Dj
° T· yÓTqÆ ˇ|üŒ+<ä+‘√ Ç#˚Ã+<äT≈£î düTeTTK‘·
#·÷|æHê, ø=qT>√\T≈£î ◊.dæ.m.ÄsY ìsêø£]+∫+~. Ä ‘·|Œæ <ëìøÏ uÛ≤s¡‘Y ô|<ä›
eT÷\´+ #Ó*k¢ ˛Ô+~. eTq+ Ç|ü⁄Œ&ÉT õ.m+ |ü]XÀ<Ûqä qT ô|+bı+~+#·Tø√yê\T‡+~.
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï $ìjÓ÷–+#·Tø√e{≤ìøÏ, >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´\ Á|üe÷<ëìøÏ
eT<Û´ä eTq+ >∑+<äs>¡ √fi≤ìøÏ ˝Àqe≈£L&É<Tä . eTq≈£î kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ ø±yê*,
ø±˙ n<˚deü Tj·T+˝À eTq+ >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´*ï ìs√~Û+#ê*. >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´\ uÛj
Ñ T· +‘√
eTq+ f…ø±ï\Jì e<äT\Tø√˝Ò+. n˝≤ #˚ùdÔ ø=+&É Hê\Tø£øÏ eT+<äT y˚ùdÔ ñqï
Hê\Tø£ }&çb˛sTTq≥ºe⁄‘·T+~.
_.{Ï |ü‹Ô $‘·HÔ ê\ e÷¬sÿ{Ÿ˝À #ê˝≤ ô|<äy› ê{≤ ø£*–q yÓ÷HéXÊ+{À nH˚
ãVüQfi¯ C≤‹ ø£+ô|˙øÏ e´‹πsø£+>± ˝Àø˘d‘ü êÔ b˛sê&ç+~. yÓ÷HéXÊ+{À kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„q+‘√ ≈£L&çq _.{Ï |ü‹Ô $‘·HÔ ê\ »qT´Á|ü‘´˚ ø£‘\· $\TeqT ‘·–+Z #ê\ì,
#ÓH’ ê˝À˝≤>± ‘·≈î£ ÿe <Ûsä \¡ ≈£î yê{Ïì ne÷à\ì Á|üø{£ +Ï #ê\ì ø√s¡T‘·÷ 2006˝À
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ ôV≤’ ø√s¡T˝º À ˝Àø˘d‘ü êÔ ˇø£ ]{Ÿ |æ{wÏ Hü é (&ÉãT¢´|æ HÓ+.5505 Ä|òt
2006)qT <ëK\T #˚d+æ ~. Ä |æ{wÏ Hü ˝é Àì n+XÊ\qT ÁbÕ‹|ü~ø£>± rdüT≈£îH˚
Ä+Á<ÛÁä |ü<X˚ Ÿ Á|üuTÑÛ ‘·«+ m+.ÄsY.{Ï.|æ ø£$TwüHé eTT+<äT yÓ÷HéXÊ+{À _.{Ï $‘·HÔ ê\
<Ûsä ≈¡ î£ e´‹πsø£+>± |òsæ ê´<äT (ÄsY.{Ï.|æ.m HÓ+.2/2006) #˚d+æ ~. 8-12-2009q
Ä |òsæ ê´<äTqT |ü]wüÿ]+∫, _.{Ï |ü‹Ô $‘·HÔ ê\ <Ûsä q¡ T ‘·–dZ ÷ü Ô ø£$TwüHé Ä<˚X+¯
C≤Ø#˚d+æ ~. ˝Àø˘d‘ü êÔ #=s¡e, Á|üuTÑÛ ‘·« kÕqT≈£L\ düŒ+<äq ø£*dæ $‘·HÔ ê\ <Ûsä q¡ T
>∑D˙j·T+>± ‘·–+Z #·>*∑ >±sTT.
27
 e´ekÕj·T+
ìj·T+Á‘·D\≈£î, >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´\≈£î, $T‹MT]q <Ûsä \¡ ≈£î dü+ã+~Û+∫q n+XÊ\ô|’
b˛sê≥+, »qT´e÷]Œ&ç kÕ+π ø ‹ø£ |ü ] C≤„ H êìï $\TeqT >∑ T ]Ô + ∫
$ìjÓ÷–+#·Tø√e≥+- s¬ +&É÷ y˚sπ «s¡T n+XÊ\T nq{≤ìøÏ 2006˝À _.{Ï $‘·HÔ ê\
<Ûsä ¡ ‘·–+Z ∫q yÓq’ y˚T düŒwüyº TÓ qÆ ñ<ëVü≤s¡D. kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ e\¢ Á|üj÷Ó »Hê\ì,
düTs¡ø‘åÏ ,· >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´\≈£î e´‹πsø£+>± s¡øDå£ #·s´¡ *ï ˇπø>±≥q ø£{ºÏ >∑+<äs>¡ √fi¯
|ü&≈É L£ &É<Tä .
nkÕ<Ûës¡D <Ûsä \¡ T ˝Ò≈î£ +&Ü ùV≤‘·Tã<äyΔ TÓ qÆ <Ûsä *¡ ï ìs¡sí TT+#˚+<äT≈£î dü«‘·+Á‘·
Á|ü‹|ü‹>Ô \∑ ìj·T+Á‘·D≤ dü+düú nedüs+¡ . $‘·HÔ ê*ï ‘·j÷· s¡T#˚dæ n_Ûeè~Δ #˚dqæ yê]øÏ
Hê´j·TyÓTqÆ <Ûsä ¡ \_Û+#˚˝≤, s¬ ‘’ T· \≈£î $‘·HÔ ê\T n+<äTu≤≥T <Ûsä \¡ ˝À <=]πø˝≤
dü«‘·+Á‘· Á|ü‹|ü‹>Ô \∑ ìj·T+Á‘·D≤ dü+düú ì]›wºü #·s´¡ \T rdüTø√yê*. Ä $<Ûyä TÓ qÆ
@sêŒ≥T≈£î ‘·>T∑ Ä<˚X+¯ Çyê«\ì düTÁ|”+ø√s¡Tº eTT+<äTqï øπ düT $#ês¡D˝À <ëK\T
#˚dqæ <äsU¡ ≤düT˝Ô À ˝Àø˘d‘ü êÔ ø√]+~.
ãjÓ÷f…ø±ï\J ìj·T+Á‘·D≤ dü+dü\ú ˝À Ä s¡+>∑+˝À Á|ü|+ü #·kÕúsTT ne>±Vü≤q,
düeTq«j·T+ ñqï ì|ü⁄DT\T e÷Á‘·yT˚ ñ+&˚˝≤ @sêŒ≥T #˚j÷· *. kÕ«s¡Xú ≈¯ î£ \Ô T
ô|s¡>∑≈£î+&Ü, m|üŒ{Ïø£|ü⁄Œ&ÉT Ä$wüÿè‘·eTj˚T´ q÷‘·q kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï
$ìjÓ÷–+#·T≈£îH˚˝≤, ìj·T+Á‘·D≤dü+düú˝Àì ì|ü⁄DT\≈£î ìØí‘· ø±\e´e~Ûì
@sêŒ≥T#˚j÷· *. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, eT÷&˚fió¯ ¢ $T+∫ m≈£îÿeø±\+ ø=qkÕπ> neø±X¯+
Çe«≈£L&É<Tä .
uÛ≤s¡rj·T #·≥+º Á|üø±s¡+, ù|f…+{Ÿ<ës¡T\T uÛ≤s¡‘˝Y À ]õÁùdwº Hü é #˚dTü ≈£îqï
Hê{Ï qT+∫ 20 @fi¯¢ bÕ≥T Ä kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ô|’ >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´ìï ø£*–e⁄+{≤s¡T.
ãVüQfi¯ C≤‹ dü+dü\ú T á ìã+<Ûqä qT ñ|üj÷Ó –+#·T≈£îì, ‘·eT ñ‘·Œ‘·T\Ô T yêDÏ»´
ÁbÕ#·Ts¡´+ bı+<ëπø uÛ≤s¡‘˝Y À ù|f…+≥T¢ ]õdüsº Y #˚dTü HÔ êïs¡T. n≥Te+{Ï >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ´·
<Û√s¡DT*ï ‘·–+Z #·{≤ìøÏ #·{≤ºìï düe]+#ê*. <ë+‘√bÕ≥T, ø£+ô|˙\T Ç|ü⁄Œ&ÉTqï
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\˝ÀH˚ ∫qï, nÁbÕ<Ûëq´yÓTqÆ , ô|ô’ |’ e÷s¡TŒ\T #˚dæ yê{ÏøÏ 20
@fi¯¢ ù|f…+{Ÿ rdüT≈£îH˚ Á|üe÷<ä+ ≈£L&Ü ñ+~. n˝≤+{Ï yê≥ìï{Ï qT+N ù|f…+{Ÿ
n<∏ë]{° s¡øDå£ ø£e#ê*ï @sêŒ≥T #˚j÷· *.

28
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
eTq<˚X¯ Á|üj÷Ó »Hêìï, s¬ ‘’ T· \ Á|üj÷Ó »Hê*ï |ü]s¡ø+åÏ #˚+<äT≈£î M≥ìï{Ï‘√bÕ≥T
Ç+ø± nedüsy¡ TÓ qÆ Ç‘·s¡ #·s´¡ ©ï #˚|{ü ≤º*. n+‘˚‘|· Œü , m+mHéd\æ |ü≥¢ e´‹πsø£‘‘· √
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„q+ e<äq› Tø√e≥+ eTTK+ MT<ä ø√|ü+‘√ eTT≈£îÿqT ‘Ó>√ZdTü ≈£îqï
#·+<ä+>± ñ+≥T+~. n~ @ø√D+˝Àq÷ düs¬ q’ |ü+<∏ë ø±<äT.
kÕ+πø‹ø±_Ûeè~Δ <ë«sê, ñ‘·Œ‹Ôì ô|+#·T≈£îH˚+<äT≈£î XÊÁd”j Ô T· +>± ìs¡÷|æ‘y· TÓ qÆ
kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\qT nqTdü]+#·≥+ <ë«sê, ùd«#êäjT· T‘·, Hê´j·Tã<äyΔ TÓ qÆ
e÷¬sÿ≥¢qT ì]à+#·≥+ <ë«sê, >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´\qT ìs¡÷à*+#·≥+ <ë«sê, ìs¡+‘·s¡
Ä$wüÿs¡D\ <ë«sê e÷qyê[ |ü⁄s√>∑$Tdü÷,Ô n_Ûeè~Δ #Ó+<äT‘·÷ ek˛Ô+~. uÛ≤s¡rj·T
e´ekÕj·÷ìøÏ n≥Te+{Ï Ä$wüÿs¡D\T, kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hê\T ø±yê*. kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hê\qT |ü]o*+∫ Á|üC≤Á|üj÷Ó »Hê*ï |ü]s¡ø+åÏ #˚ u≤<Û´ä ‘·qT XÊÁdüyÔ ‘˚ \Ô· ≈£î,
düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ ìj·T+Á‘·D≤ e´edü\ú ≈£î n|üŒ#ÓbÕŒ*. ø±˙ n‹ uÛj Ñ ÷· +<√fi¯q\T,
>∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´\ |ü≥¢ e´‹πsø£‘· eTq*ï >±&ç‘ù· |Œ˝≤ #˚dæ kÕ+πø‹ø£ |ü]C≤„Hêìï
e<äT\T≈£îH˚˝≤ #˚jT· ≈£L&É<Tä . Ä<ÛTä ìø£ j·TT>∑+ n+~düTqÔ ï n‘·T´‘·eÔ T kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„Hê\T eTq≈£î e´ekÕj·T+˝À nedüs+¡ . nsTT‘˚ s¬ +&ÉT s¡øDå£ ø£e#ê\‘√:
ˇø£{,Ï düTs¡ø‘åÏ ‘· ê«ìøÏ, eT+∫ |ò*ü ‘ê\≈£î dü+ã+~Û+∫ ‘·–q kÕeTs¡´ú +>∑\ dü+dü\ú T
bÕs¡<äs¡Ùø£+>± ìs¡íj·÷\T rdüTø√e≥+, ¬s+&ÉT, ¬s’‘·T\≈£î qwüº+#˚≈£LπsÃØ‹˝À
m≥Te+{Ï >∑T‘êÔ~|Û ‘ü ê´\T ‘·˝‘… ≈Ô· î£ +&Ü nìïs¡ø±\T>± |ü{wÏ ºü #·s´¡ *ï rdüTø√e≥+.i

29
 e´ekÕj·T+

m|ò&t ◊ç n+fÒ uÛj

Ñ T· + m+<äT≈£î?
∫\¢s¡ yê´bÕs¡+˝À |üs¡$T‘·T\≈£î ˝Àã&ç Á|ü‘·´ø£å $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT
nqTeT‹+#ê\ì ôdô|º+ãsY 14q πø+Á<ä Á|üuÛÑT‘·«+ rdüT≈£îqï ìs¡íj·T+ô|’
ÄdüøÏÔø£s¡yÓTÆq #·s¡Ã »s¡T>∑T‘√+~. á #·s¡Ã˝À ¬s+&ÉT yÓ’|ü⁄˝≤ nqedüs¡yÓTÆq
uÛ≤y√<˚«>±\T, $T‹MT]q Á|ü#ês¡+ e´ø£+Ô ne⁄‘·THêïsTT. á n+XÊìï ≈£îå Dï+>±
|ü]o*ùdÔ Á|ü‘´· ø£å $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\qT nqTeT‹+#·&+É e\¢ uÛ≤Ø kÕúsTT˝À ñqï,
yÓ$’ <Û´ä uÛ]Ñ ‘·yTÓ qÆ eTq Ä]úø£ e´edüú dü«s¡÷|ü dü«uÛ≤yê\T e÷]b˛‘êj·Tqï yê<äq\T
düeTs¡˙Δ j·T+>± ˝Òe⁄. á ô|≥Tºã&ÉT\T düs«¡ $HêX¯HêìøÏ <ë]rkÕÔjT· qï $eTs¡Ù\T
≈£L&Ü ì\ã&˚$ ø±e⁄.
düeT‘·T\´‘·‘√ ø£∫Ñ·yÓTÆq ìsêΔs¡D≈£î sêe&ÜìøÏ eTq+ Äy˚XÊ\≈£î
‘ê$e«≈£î+&Ü eT÷&ÉT ø°\ø±+XÊ\qT |ü]o*+#ê*. n$:` Á|ü‘´· ø£å Á|üj÷Ó »Hê\T,
eTT|ü< ô|≥Tºã&ç, n_Ûeè~Δô|’ |ü&˚ Á|üu≤Û e+— ø£s¬ +{Ÿ nøö+{Ÿ ˝À≥Tô|’ Á|üu≤Û e+.
eTT+<äT Á|ü‘´· ø£å Á|üu≤Û e+ @$T{À #·÷<ë›+. Bìe\¢ ø£∫Ñ·+>± ˇq>∑÷&˚
Á|üjÓ÷»Hê\‘√ bÕ≥T eTT|ü ñ+~. uÛ≤s¡‘· e´ekÕj·Ts¡+>∑+ Bs¡Èø±*ø£
dü+øå√uÛÑ+˝À ≈£Ls¡T≈£îb˛sTT ñ+~. dü÷ú\ C≤rjÓ÷‘·Œ‹Ô˝À e´ekÕj·T s¡+>∑+

30
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
yê{≤ @j˚T{Ïø±j˚T&ÉT ‘·–bZ ˛‘√+~. Ç|ü&ÉT Ä yê{≤ 15 XÊ‘·+ ñ+~. ø±˙
e´ekÕj·T+ô|’ Ä<Ûës¡|&ü ˚ »HêuÛ≤ dü+K´ Áø£eT+>± ‘·>T∑ ‘Z √+~. Á|üdTü ‘Ô +· e´ekÕj·T+
MT<ä Ä<Ûës¡|&ü ˚ yês¡T 50XÊ‘·+ eT+~ ñHêïs¡T. <˚X¯ »HêuÛ≤˝Àì 50 XÊ‘·+
eT+~ ‘·\dü] Ä<ëj·T+ $T>∑‘ê »HêuÛ≤ ‘·\dü] Ä<ëj·T+˝À 18XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚
ñ+~. á e´eVü‰sêìï j·TT<äΔ ÁbÕ‹|ü~ø£ MT<ä #·øÿ£ ~<ë›*‡ ñ+~. á ~X¯>±
nH˚ø£ Á|üjT· ‘êï\T ø=qkÕ>∑T‘·THêïsTT. n+<äT˝À Á|ü<ëÛ qyÓT+Æ ~ Á>±MTDT\ Ä<ëj·T+
ô|+#·&ÜìøÏ ñ<˚•› +∫q C≤rj·T Á>±MTD ñbÕ~Û |ü<øä∏ +£ . ø±˙ Á>±MTD dü+|ü<ä
düèwæ+º #·&ÜìøÏ, n<äq|ü⁄ $\Te düeT≈£îs¡Ã&ÜìøÏ Á|ü‘ê´e÷ïj·T+ ˝Ò<Tä .
Á|üdTü ‘Ô +· s¬ ‘’ T· ≈£î, $ìjÓ÷>∑<ës¡T&çøÏ eT<Û´ä n‘·´+‘· ndüeTs¡yú TÓ qÆ , düTBs¡yÈ TÓ qÆ
e÷¬sÿ{Ÿ e´edüú ñ+~. á ø±s¡D+>± nH˚ø£ e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·TÔ\≈£î ¬s’‘·T≈£î
<äøπ¬ ÿ~ $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ÉT #Ó*+¢ #˚ <Ûsä ˝¡ À øπ e\+ 35 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ qì nH˚ø£
n<Ûë´j·THê˝À¢ ‘˚*+~. m≈£îÿe ø±\+ ì\e ñ+&Éì ñ‘·Œ‘·T\Ô $wüjT· +˝À nsTT‘˚
s¬ ‘’ T· \≈£î <ä≈î£ ÿ‘·Tqï~ 12 qT+∫ 20 XÊ‘·+ e÷Á‘·yT˚ . s¡yêD≤dü<Tä bÕj·÷\T, ñ
‘·Œ‘·T\Ô qT ì\e #˚ùd neø±XÊ\T, eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\T ø=s¡‘· ø±s¡D+>± <Ûsä ˝¡ À
$|üØ‘·yTÓ qÆ m>∑T&ÉT ~>∑Tfi¯ó¢ ñ+≥THêïsTT. <ë<ë|ü⁄ 200 $T*j·THé yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\
|üfió¯ ,¢ ≈£Ls¡>±j·÷\T ñ‘·Œ‹Ô ne⁄‘·÷ ñ+fÒ 23.6 $T*j·THé yÓTÁ{Ïø˘ ≥qTï\qT
e÷Á‘·yT˚ ì\e #˚ùd kÕeTs¡´ú + ñqï o‘·\ –&É+¶ >∑T\T n+<äTu≤≥T˝À ñHêïsTT.
Bì˝Àq÷ 80XÊ‘·+ ã+>±fi¯ <äT+|ü\qT ì\e #˚jT· &Üìπø $ìjÓ÷–düTHÔ êï+.
ì\e ñ+&˚ <Ûëq´+ e+{Ï yê{Ï˝À ≈£L&Ü ì\e #˚jT· &ÜìøÏ düs¬ q’ dü<Tä bÕj·T+
˝Òq+<äT e\¢ 10 XÊ‘·+ eè<Ûë ne⁄‘·THêïsTT. ‘·«s¡>± bÕ&Ó’b˛j˚T ñ‘·Œ‘·TÔ\
<Ûsä ˝¡ À¢ eT]+‘· m>∑T&ÉT ~>∑Tfi¯ó¢ ñHêïsTT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î øÏ˝À {§e÷{À\ <Ûsä ¡
ˇø£|ü&ÉT ns¡ú s¡÷bÕsTT ñ+fÒ eTs√kÕ] 30 s¡÷bÕj·T\ <ëø± ñ+≥T+~.
ì\e ñ+&˚ |üdüT|ü⁄ e+{Ï yê{Ï <Ûäs¡≈£L&Ü øÏ«+{≤\T≈£î s¡÷ˆˆ1600 qT+∫
s¡÷ˆˆ4000 <ëø± e÷]b˛‘·÷ ñ+≥T+~. $ìjÓ÷>∑<ës¡T&ÉT m≈£îÿe <Ûsä ¡ #Ó*d¢ Tü +Ô fÒ
s¬ ‘’ T· ≈£î ‘·≈î£ ÿe <Ûsπä <ä≈î£ ÿ‘√+~.
eTq+ eT÷&ÉT #·s´¡ \T $~Û>± rdüTø√yê*‡ ñ+~. s¬ ‘’ T· qT+∫ $ìjÓ÷>∑<ës¡T&çøÏ
31
 e´ekÕj·T+
eT<Û´ä e÷¬sÿ{Ÿ <ä÷s¡+ u≤>± ‘·>±Z*. HêD´‘· Ä<Ûës¡+>± düsT¡ ≈£îqT eØZø]£ +#·&+É ,
s¡yêD≤, ì\e dü<Tä bÕj·÷\qT Ä<ÛTä ˙ø£]+#ê*. ‘·«s¡>± bÕ&Ób’ ˛j˚T ñ‘·Œ‘·T\Ô qT
eT÷\´e]Δ‘· (Value added) düsT¡ ≈£î\T>± e÷]à dü+|ü<qä T düèwæ+º #ê*. ñ
<√´>±\T ø£*Œ+#ê*. M≥ìï+{Ïø° ô|≥Tºã&ç, eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\T, kÕ+πø‹ø£
|ü]C≤„q+, ìs¡«Vü≤D≤ kÕeTs¡´ú +˝≤+{Ï$ nedüs+¡ . Á|üdTü ‘Ô êìøÏ ∫\¢s¡ yê´bÕs¡+˝À
es¡dü neTàø£+ πø+Á<ë\qT HÓ\ø=˝ÒŒ uÛ≤s¡rj·T dü+düú\ô|’ m˝≤+{Ï Ä+ø£å\÷
˝Òe⁄. ø±˙ n$ n+‘·>± Á|üu≤Û e+ #·÷|ü˝øÒ £ b˛j·÷sTT. uÛ≤s¡rj·T |ü]ÁX¯eT\T
kÕ<Ûës¡D+>± ãVüQfi¯ C≤‹ ø£+ô|˙\qT e´‹πsøÏkÕÔsTT. b˛{°ì düV≤æ +#·e⁄. ø±˙
∫\¢ s ¡ yê´bÕsêìøÏ dü + ã+~Û + ∫q+‘· es¡ ≈ £ î |ü ] ÁX¯ e T\T dü s ¡ ∞ ø£ s ¡ D
ø±yê\+≥THêïsTT. düsT¡ ≈£î ì\e #˚jT· &É+ e+{Ï $wüj÷· ˝À¢ ns¡ø=s¡ düs∞¡ ø£sD¡
e\¢ m≈£îÿe ô|≥Tºã&ç düeT≈£Ls¡˝<Ò Tä .
á ø°\ø£ s¡+>∑+˝À mes¡T ô|≥Tºã&ç ô|&É‘ês¡T nqï~ ìC≤ìøÏ n+‘· eTTK´+
ø±<äT. ªª|æ*¢ q\¢<√ ‘Ó\<¢ √ nqï <ëì‘√ ì$T‘·+Ô ˝Ò<Tä . m\ø£\qT |ü&‘ç ˚ #ê\Tμμ
nì &Ó+–®j÷· yé |æ+>¥ nH˚ yês¡T. e÷¬sÿ{Ÿ≈î£ <ä÷s¡+ ‘·>&Z∑ +É , qeTàø£+ ø£*–+#˚
s¡yêD≤ ‘·~‘·s¡ dü<Tä bÕj·÷\T, eT÷\´es¡qΔ #·s´¡ \T yÓTT<ä˝q’… yê{Ïì e´ed”øú è£ ‘·
∫\¢s¡ yê´bÕs¡ dü+dü\ú T düeT≈£Ls¡TkÕÔsTT. <ëì e\¢ s¬ ‘’ T· ≈£î düs¬ q’ <Ûsä ¡ n+~

32
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
$ìjÓ÷>∑ <ës¡T&çøÏ #Íø£>± düsT¡ ≈£î n+<äT‘·T+~. düeTs¡+ú >±, b˛{° e\¢ yê´bÕs¡T\≈£î
˝≤uÛ≤\T ‘·>∑TZ‘êsTT. ø±ì n~Ûø£ yÓTT‘·Ô+˝À düs¡T≈£î n+<ä&É+ e\¢ Ä ˝À≥T
|üP&ÉTÃø√>∑\T>∑T‘ês¡T. n+‘·øH£ êï eTTK´yÓT+Æ ~. düsT¡ ≈£î eè<Ûë ø±e&É+ ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
e´ekÕj·T ñ‘·Œ‘·T\Ô qT Ábıôddt #˚jT· &É+ ì\e #˚jT· &É+, e\¢ Á>±MTD Ä]úø£
e´edü≈ú î£ dü÷Œ¤]Ô ø£\T>∑T‘·T+~. ‘·<ë«sê kÕúìø£+>± ñbÕ~Û neø±XÊ\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
|ü≥Dº ø° s£ D¡ düÁø£eT+>± »s¡T>∑T‘·T+~. <Ûsä \¡ ˝À ôV≤#·TÑ·>T∑ \Z u≤<Ûä u≤>± ‘·>T∑ ‘Z T· +~.
e÷¬ s ÿ≥T¢ yÓ T s¡ T >∑ T |ü & ç ‘ ˚ e´ekÕj· T s¡ + >∑ + ˝ÀøÏ n~Û ø £ ô|≥Tº ã &É T \T
düeT≈£Ls¡T‘êsTT. m≈£îÿe <Ûsä ¡ s¬ ‘’ T· \≈£î y˚T\T #˚dTü +Ô ~ ø£qø£ yês¡T HêD´‘·qT,
~>∑Tã&çì ô|+#·&ÜìøÏ ñ‘ê‡Vü≤+ #·÷|ü⁄‘ês¡T. kÕ+πø‹ø£‘q· T, ø±+Á{≤≈£îº e´ekÕj·T
$<ÛëHêìï ÄyÓ÷~kÕÔsT¡ . Ç~ nìï s¡ø±\T>±q÷ ˝≤uÛ<Ñ ëj·Tø£yTÓ +Æ <˚.
nsTT‘˚ b˛{° düe´+>±, düeTs¡+Δ >± ñ+&˚≥Tº #·÷dæ >∑T‘·Ô yê´bÕsêìï n]ø£{≤º*.
ø=s¡‘· ñqï|ü&ÉT ‘·|Œü ∫\¢s¡ <äTø±D≤\ ìsê«Vü≤≈£î\T dü«<˚o düsT¡ ≈£î e÷Á‘·yT˚
ùdø£]+#˚≥Tº C≤Á>∑‘Ô· |ü&Ü*. e+≥q÷HÓ\ e+{Ï yê{Ï $wüjT· +˝À ~>∑TeT‘·T\T
nìyês¡´+ nsTT‘˚ kÕúìø£ ñ‘·Œ‹Ôì Áb˛‘·‡Væ≤+#·&ÜìøÏ, <Ûsä \¡ qT <äèwæ˝º À ñ+#·T≈£îì
ø£dyºü Té ‡ düT+ø±ìï ùV≤‘·Tã<ä+Δ >± ìs¡sí TT+#ê*. |ü]ÁX¯eT\ $wüjT· +˝À nsTT‘˚
n$ ∫qï, eT<Û´ä ‘·sV¡ ‰ü |ü]ÁX¯eT\ qT+∫ 30 XÊ‘·+ ø=qT>√\T #˚dæ rsê\qï
ìj·TeT+ ñ+~.
∫\¢s¡ yê´bÕs¡+ uÛ≤Ø dü+K´˝À Ç|ü&ÉT ñbÕ~Û ø£*Œk˛Ô+<äqï yê<äq ñ+~.
á s¡+>∑+˝À eT÷&ÉT ø√≥¢ eT+~ n+fÒ yÓTT‘·+Ô »quÛ≤˝À @&ÉT qT+∫ mì$T~
XÊ‘·+ eT+~ Ä<Ûës¡|&ü ç ñHêïs¡T. nsTT‘˚ á ∫\¢s¡ <äTø±D≤˝À¢ |üì #˚ùd yê]øÏ
e#˚à Ä<ëj·T+ #ê˝≤ dü«\Œ+. M]˝À |ü~XÊ‘·+ eT+~ e÷Á‘·yT˚ ô|<ä› q>∑sê˝À¢
|üì #˚kÕÔsT¡ . á q>∑sê˝À¢H˚ $<˚o ∫\¢s¡ yê´bÕs¡ dü+dü\ú qT nqTeT‹düTHÔ êïs¡T.
Ç˝≤+{Ï q>∑sê\˝À <ë<ë|ü⁄ 30 \ø£\å eT+~ ∫\¢s¡ <äTø±D≤˝À¢ |üì#˚dTü HÔ êïs¡T.
uÛ≤Ø kÕúsTT˝À es¡dü ∫\¢s¡ <äTø±D≤\T HÓ\ø=q&É+ e\¢ Á|ü‹ @{≤ 1.7 XÊ‘·+·
∫\¢s¡ <äTø±D≤\T Ä b˛{Ïø° ‘·≥Tºø√˝Òø£ eT÷‘· |ü&TÉ ‘·THêïsTT. n+fÒ ô|<ä› q>∑sê˝À¢
51,000 eT+~øÏ $<˚o ∫\¢s¡ <äTø±D≤\ e\¢ ñbÕ~Û <=s¡≈î£ ÿ+&Ü b˛e#·TÃ.
33
 e´ekÕj·T+
$<˚o ∫\¢s¡ <äTø±D≤\ e\¢ e#˚à nsTT<˚fi¢¯ ø±\+˝À 15 \ø£\å eT+~øÏ Á|ü‘´· ø£+å >±
ñbÕ~Û <=s¡T≈£î‘·T+<äì n+#·Hê, s¡yêD≤, eTÚ*ø£ dü<Tä bÕj·÷\T, eT÷\´es¡qΔ +
e+{Ï s¡+>±\˝À eTs√ 15 \ø£\å eT+~øÏ ñbÕ~Û <=s¡ø=#·TÃ. ∫qï yê´bÕs¡T\≈£î
Á|ü‘´· ø£,å |üs√ø£å ñbÕ~Û ø£*Œ+#·e#·TÃ. eTq $<Ûëq+ Ç˝≤+{Ï s¡øDå£ \T ø£*Œ+#ê*.
á |ü]es¡HÔ ê ø±\+˝À ∫qïbÕ{Ï ∫\¢s¡ <äTø±D≤\ kÕúsTT ô|+#ê*. ÁbòÕ+#ÓJ’ \qT,
düV≤ü ø±s¡ e´edü\ú qT @sêŒ≥T #˚j÷· *. mHé&&ç _ç ˝≤+{Ï e´edü\ú qT @sêŒ≥T
#˚j·÷*.
∫\¢s¡ yê´bÕs¡+ @{≤ 13.3 XÊ‘·+ ( CAGR 2006`10) #=|üq
ô|s¡T>∑T‘√+~. Ä<ÛTä ìø£ ∫\¢s¡ yê´bÕs¡+ @{≤ 25XÊ‘·+ #=|üq ô|s¡T>∑T‘·T+<äì
n+#·Hê. ∫qïkÕúsTT ∫\¢s¡ yê´bÕs¡+ @{≤ 10 XÊ‘·+ ˝Ò<ë n+‘·øH£ êï ø=+#Ó+
m≈£îÿe>± ô|s¡T>∑T‘·T+~. n+fÒ ô|<ä› q>∑sê˝À¢ ≈£L&Ü $<˚o ∫\¢s¡ yê´bÕs¡ dü+dü\ú T
e∫ÃHê 75XÊ‘·+ yê´bÕs¡+ ∫\¢s¡ yê´bÕs¡T\ #˚‹˝ÀH˚ ñ+≥T+~. nsTT<˚fi¢̄
ø±\+˝À ∫\¢s¡ yê´bÕs¡+ ¬s{Ϻ+|ü⁄ ne⁄‘·T+~. ∫qï kÕúsTT ∫\¢s¡ yê´bÕs¡+
50XÊ‘·+ ô|s¡T>∑T‘·T+~. n‘·´+‘· nqT≈£L\yÓTqÆ |ü]dæ‘ú T· ˝À¢ ≈£L&Ü ‘·÷s¡TŒ Ädæj÷·
<˚XÊ˝À¢ e´ed”øú è£ ‘· ∫\¢s¡ yê´bÕs¡+ 25 qT+∫ 30 XÊ‘·+ $T+∫ ô|s¡>˝∑ eÒ ì
nqTuÛeÑ |üPs¡«ø£+>± ‘˚*+~. Ä]úø£ e´edüú |ü⁄+Eø√e&É+, á yê´bÕs¡ ìs¡«Vü≤D≈£î
#˚ùd @sêŒ≥¢ e\¢ ndü\T Á|üj÷Ó »q+ düeT≈£îs¡T‘·T+~.
eTs√ n+X¯+ <˚X+¯ ˝À ô|≥Tºã&ÉT\T, n_Ûeè~Δsπ ≥T. 2002˝À eTq bı<äT|ü⁄
sπ ≥T &çõ|æ˝À 23 XÊ‘·+ ñ+fÒ 2008˝À n~ 37XÊ‘êìøÏ ô|]–+~. 2011˝À
32 XÊ‘·+≈£î ‘·–Z+~. <äXÊã› ø±\+>± ≈£î≥T+u≤\ bı<äT|ü⁄ 22XÊ‘·+ <ä>∑Zs¡
ì\ø£&É>± ñ+fÒ ø±s=Œπs{Ÿ dü+düú\, Á|üuÛÑT‘·« bı<äT|ü⁄ ‘·–Z+~. n_Ûeè~Δ
|ü⁄+Eø√e&É+˝À ô|≥Tºã&ç düeT≈£Ls¡&Üìø° Á|ü<ëÛ q bÕÁ‘·. ô|≥Tºã&çøÏ ø£≥ø£≥>±
ñqï <˚X+¯ ˝À m|ò&t ◊ç e\¢ n_Ûeè~›øÏ Áb˛‘ê‡Vü≤+ \_ÛdTü +Ô ~.
∫es¡>± eTq ø£s¬ +{Ÿ nøö+{Ÿ ˝À≥T <ë<ë|ü⁄ 78.2 _*j·THé &Ü\s¡T¢ ñ+~.
n+fÒ Ç~ õ&ç|˝æ À 4.4XÊ‘·+. eTq≈£îqï $<˚o e÷s¡ø£ Á<äe´ ì\«\ Ä<Ûës¡+>±
á˝À≥T uÛ]Ñ +#·&+É ø£w+ºü . $<˚XÊ\qT+∫ &ÉãT“ düeT≈£Ls¡&+É , $<˚o e´ekÕú|sü y¡ TÓ qÆ
34
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY
ô|≥Tºã&ÉT\T, $<˚o Á|ü‘·´ø£å ô|≥Tºã&ÉT\ e˝Ò¢ á ˝À≥T |üP&ÉÃ>∑\+. Á|üyêdü
uÛ≤s¡rj·TT\T eTq <˚X+¯ ˝Àì @{≤ 50 _*j·THé &Ü\s¡T¢ |ü+|ædTü HÔ êïs¡T. á
yÓTT‘·+Ô dæsú +¡ >± ø=qkÕ>∑T‘√+~. ô|≥Tºã&ç e÷¬sÿ{Ÿ |ü⁄+E≈£î+fÒ $<˚o dü+kÕú>‘∑ ·
ô|≥Tºã&ÉT\÷ ô|s¡T>∑T‘êsTT. ø±ì á &ÉãT“ eTq <˚X+¯ ˝À dæsú +¡ >± ñ+≥T+<äì
#Ó|Œü ˝Ò+. eTq <˚X+¯ ˝À ø±˙, eT¬sø£ÿ&ÓH’ ê >±˙ Çã“+~ m<äTs¬ ‘’ ˚ Ä ô|≥Tºã&ç
e÷j·T+ ne⁄‘·T+~. eTq≈£î Á|ü‘˚´ø£å $<˚o ô|≥Tºã&ÉT\ s¡÷|ü+˝À dæús¡yÓTÆq,
Bs¡øÈ ±*ø£yTÓ qÆ ô|≥Tºã&ÉT\T nedüs+¡ . <ëì‘√ bÕ≥T kÕ+πø‹ø£‘· düeT≈£Ls¡T‘·T+~.
n_Ûeè~Δ, ñbÕ~Û, Ä<ëj·÷\T ô|s¡T>∑T‘êsTT.
yÓTT‘·+Ô MT<ä #·÷ùdÔ ∫\¢s¡ yê´bÕs¡+˝À Á|ü‘´· ø£å $<˚o ô|≥Tºã&çì C≤Á>∑‘>Ô· ±
düeT≈£Ls¡TÃø√>∑*–‘˚ nìï s¡ø±\T>± Á|üj÷Ó »q+ ñ+≥T+~. nsTT‘˚ $düèÔ ‘·+,
yÓ$’ <Û´ä uÛ]Ñ ‘·+ nsTTq uÛ≤s¡‘Y ˝≤+{Ï Ä]úø£ e´edü˝ú À dü‘«· s¡ |ü]cÕÿsê\T, düs«¡ s√>∑
ìyê]DT\≈£î neø±X¯+ ñ+&É<Tä . 

35
 e´ekÕj·T+

36
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY

37
 e´ekÕj·T+

38
 &܈ˆ »j·TÁ|üø±wt Hêsêj·TDY

39
 e´ekÕj·T+

40