Udzbenik PDF

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA
Podgorica, 2011. godina

Dragoje Đokić - Radovan Popović - Petrica Duletić - dr Slobodan Jerkov
CRNA GORA MOJA POSTOJBINA
Udžbenik za crnogorsku dijasporu
Geografija - Istorija - Baština - Muzika
Izdavač
Centar za iseljenike Crne Gore
Za izdavača
Elvira Bekteši
Urednici
Prof. dr Milan Vukčević
Doc. dr Dragan Bogojević
Recenzenti
Zuvdija Hodžić
Mr Luka Mitrović
Prof. dr Šerbo Rastoder
Prof. dr Živko Andrijašević
Doc. dr Aleksandar Čilikov
Lektura
Zuvdija Hodžić
Dizajn
Adela Zejnilović
Fotografije
Vojo Radonjić
Lazar Pejović
Duško Miljanić at al.
Likovni urednik
Prof. mr Ana Matić
Štampa
Tiraž
1000
Savjet za opšte obrazovanje, rješenjem br.04-03-190 od 22.09.2010. godine,

odobrio je ovaj udžbenik za obrazovne programe za crnogorsku dijasporu
GEOGRAFIJA
ISTORIJA
BAŠTINA
MUZIKA
SADRŽAJ
GEOGRAFIJA
1. DRŽAVNO UREĐENJE I DRŽAVNI SIMBOLI ............................14
DRŽAVNO UREĐENJE ..............................................................................................14
DRŽAVNI SIMBOLI ...................................................................................................15
2. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I DRŽAVNE GRANICE ...............................16

GEOGRAFSKI POLOŽAJ ..........................................................................................16
DRŽAVNE GRANICE .................................................................................................18
3. PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE ...............................19

RELJEF I RELJEFNE OBLASTI...................................................................................19
Reljef......................................................................................................19
Reljefne (prirodne) oblasti ..............................................................................................20
Crnogorsko primorje .................................................................................................20
Zaravan dubokog krša .............................................................................................23
Udolina središnje Crne Gore .....................................................................................24
Oblast visokih planina i zaravni (površi) ................................................................28
Oblast sjeveroistočne Crne Gore ..............................................................................31
KLIMA ........................................................................................................................32
Klimatski faktori .................................................................................................32
Klimatski elementi ............................................................................................33
Padavine ....................................................................................................................34
Vjetrovi .......................................................................................................................35
Klimatski tipovi ..................................................................................................35
VODE ..........................................................................................................................36
Jadransko more ..............................................................................................................36
Kopnene vode ................................................................................................................37
Podzemne vode ..............................................................................................................38
Vrela i izvori .....................................................................................................................38
Rijeke ................................................................................................................................40
Jezera ................................................................................................................................45
Skadarsko jezero .......................................................................................................45
BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVIJET ..................................................................................50

Biljni svijet ........................................................................................................................50
Životinjski svijet ...............................................................................................................52
Zagađenje i zaštita prirode u Crnoj Gori ......................................................................56
NACIONALNI PARKOVI ..........................................................................................59
NP Lovćen ........................................................................................................................59
NP Durmitor ....................................................................................................................60
NP Biogradska gora .......................................................................................................62
NP Skadarsko jezero ......................................................................................................63
NP Prokletije ...................................................................................................................64
4. DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE ..........................65

STANOVNIŠTVO .......................................................................................................65
Kretanje broja stanovnika ...........................................................................................65
Prirodno kretanje stanovništva .................................................................................68
Struktura stanovništva ..................................................................................................69
Migracije ...........................................................................................................................71
NASELJA ...................................................................................................................72
PRIVREDA .................................................................................................................74
Prirodni resursi ................................................................................................................74
Poljoprivreda ..................................................................................................................75
Industrija ..........................................................................................................................77
Saobraćaj .........................................................................................................................79
Turizam .............................................................................................................................81
5. REGIJE CRNE GORE ...................................................................86

PRIMORSKA REGIJA .....................................................................................................86
REGIJA SREDNJE CRNE GORE .......................................................................................92
SJEVERNA REGIJA ........................................................................................................95

SADRŽAJ
ISTORIJA CRNE GORE

1. PREDSLOVENSKI PERIOD ........................................................102
2. SREDNJI VIJEK .......................................................................104
3. PRVA CRNOGORSKA DINASTIJA - VOJISLAVLJEVIĆI .............105
STICANJE NEZAVISNOSTI DUKLJANSKE DRŽAVE .........................................107
KRALJEVINA DUKLJA/ZETA ................................................................................107
4. DRUGA CRNOGORSKA DINASTIJA - BALŠIĆI .........................108

ZETA U SASTAVU DRŽAVE NEMANJIĆA .............................................................108
5. TREĆA CRNOGORSKA DINASTIJA - CRNOJEVIĆI ....................111

6. CRNA GORA U XVI I XVII VIJEKU............................................113
ORGANIZACIJA DRUŠTVA ...................................................................................114
CRNOGORCI U MLETAČKO-OSMANSKIM RATOVIMA ..................................115
PRIMORSKI GRADOVI ...........................................................................................115
ISLAMIZACIJA .......................................................................................................117
7. ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI .................118

MITROPOLIT DANILO PETROVIĆ .......................................................................118
GUVERNADURSTVO ..............................................................................................120
MITROPOLIT SAVA ................................................................................................120
MITROPOLIT VASILIJE .........................................................................................121
ŠĆEPAN MALI (1767-1773) ..................................................................................121
VOJNI SUKOB SA OSMANLIJAMA ....................................................................123
PETAR I PETROVIĆ NJEGOŠ (1784 - 1830) ...........................................................124
Organizovanje državne vlasti ....................................................................................126
Ujedinjenje s Bokom Kotorskom ............................................................................127
Životne i kulturne prilike .........................................................................................128
PETAR II PETROVIĆ NJEGOŠ (1830-1851) .......................................................129
Spoljna politika ...........................................................................................................130
Životne i kulturne prilike ..................................................................................130
KNJAZ DANILO (1851-1860) ..............................................................................132
Unutrašnje uređenje vlasti ........................................................................................132
Borba za međunarodno priznanje ...........................................................................133
CRNA GORA U DOBA KNJAZA (KRALJA) NIKOLE (1860-1918) ........................135
Unutrašnje prilike .........................................................................................................135
Velji rat (1876 – 1878) ...................................................................................................136
Berlinski kongres i međunarodno priznanje ........................................................138
Doba mira i razvoja (1878-1910) ...............................................................................140
Vjerski odnosi ................................................................................................................141
Doba parlamentarizma (1905-1912) .......................................................................142
Migracije .......................................................................................................................143
8. BALKANSKI RATOVI (1912-1913) .........................................144

9. PRVI SVJETSKI RAT (1914-1918) ...........................................148
RAD NA JUŽNOSLOVENSKOM UJEDINJENJU ..................................................150
10. CRNA GORA U II SVJETSKOM RATU (1941-1945) ...................152

11. CRNA GORA U KOMUNISTIČKOJ
JUGOSLAVIJI 1945-1989/91 ................................................154
OBNOVA ZEMLJE ..................................................................................................154
SUKOB SA INFORMBIROOM ...............................................................................155
DRUŠTVENO – EKONOMSKE PROMJENE U CRNOJ GORI ...............................156
12. CRNA GORA I RASPAD SFRJ ...................................................158

STVARANJE NOVIH DRŽAVA ..............................................................................158
POLITIČKI ZAOKRET .............................................................................................159
SADRŽAJ
KULTURNA BAŠTINA CRNE GORE

1. OSTACI DREVNE PROŠLOSTI ...................................................162
ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA ..................................................................................162
PISANI SPOMENICI ................................................................................................168
SLIKARSTVO ...........................................................................................................169
BAROK U CRNOJ GORI .........................................................................................171
2. SAKRALNI OBJEKTI ................................................................172

ZNAČAJNIJI MANASTIRI, KATEDRALE I CRKVE U CRNOJ GORI .....................172
DŽAMIJE U CRNOJ GORI ......................................................................................179
3. STARI GRADOVI NA PRIMORJU .............................................181

STARI GRAD BUDVA ..............................................................................................181
STARI GRAD BAR ....................................................................................................181
STARI GRAD KOTOR ...............................................................................................182
STARI GRAD HERCEG NOVI ...................................................................................183
STARI GRAD ULCINJ ...............................................................................................183
4. SPOMENICI NA SKADARSKOM JEZERU .................................185
5.CETINJSKA KULTURNA BAŠTINA ...........................................186

CETINJSKI MANASTIR ............................................................................................186
NJEGOŠEV MUZEJ (BILJARDA) ............................................................................187
NARODNI MUZEJ ...................................................................................................187
DVOR KRALJA NIKOLE .......................................................................................187
ISTORIJSKI MUZEJ ................................................................................................188
NJEGOŠEV MAUZOLEJ NA LOVĆENU .............................................................189
ETNOGRAFSKI MUZEJ ..........................................................................................190
MAUZOLEJ VLADIKE DANILA .............................................................................190
LOVĆENSKA VILA ..................................................................................................191
6. ZNAČAJNI MUZEJI I GALERIJE ..............................................194

POMORSKI MUZEJ CRNE GORE U KOTORU .....................................................194
MUZEJ GRADA PERASTA ......................................................................................194
MUZEJ U BUDVI ....................................................................................................194
MODERNA GALERIJA U BUDVI ..........................................................................195
MUZEJI I GALERIJE PODGORICE .......................................................................195
MUZEJ MARKA MILJANOVA ..............................................................................195
ZAVIČAJNI MUZEJ DANILOVGRAD ...................................................................196
ZAVIČAJNI MUZEJ U BARU .................................................................................196
POLIMSKI MUZEJ U BERANAMA ........................................................................196
ZAVIČAJNI MUZEJ HERCEG NOVI .....................................................................196
ZAVIČAJNI MUZEJ U ULCINJU ...........................................................................197
MUZEJ U NIKŠIĆU ................................................................................................197
ZAVIČAJNI MUZEJ U PLJEVLJIMA ....................................................................198
ZAVIČAJNI MUZEJ U ROŽAJAMA ......................................................................198
PRIRODNJAČKI MUZEJ CRNE GORE ...................................................................198
CENTAR SAVREMENE UMJETNOSTI CRNE GORE U PODGORICI ................199
GALERIJA UDRUŽENJA LIKOVNIH UMJETNIKA CRNE GORE
(PAVILJON) U PODGORICI ....................................................................................199
UMJETNIČKA KOLONIJA DANILOVGRAD ........................................................199
7. LIKOVNA UMJETNOST ...........................................................200
8. FESTIVALI I KULTURNO-ZABAVNE MANIFESTACIJE ............203
9. POZORIŠTE ...........................................................................204
10. KINEMATOGRAFIJA .............................................................207

SADRŽAJ
MUZIKA U CRNOJ GORI

1. KRATKA ISTORIJA MUZIKE .......................................................212
OD PRAISTORIJE DO PUTUJUĆIH MUZIČARA .................................................212
PRVA PISANA DOKUMENTA O MUZICI .............................................................219
MUZIKA OD XV DO XIX VIJEKA ........................................................................224
PROFESIONALNI MUZIČARI I ANSAMBLI ..........................................................232
DVADESETI VIJEK I NAJMLAĐE GENERACIJE MUZIČARA ...............................236
2. NARODNA MUZIKA ................................................................239

PJESME I PJEVANJE CRNOGORACA ....................................................................239
NARODNO STVARALAŠTVO MUSLIMANA/BOŠNJAKA .................................241
MUZIČKI FOLKLOR ALBANACA U CRNOJ GORI ............................................244
GUSLE I GUSLANJE ...............................................................................................246
NARODNI INSTRUMENTI ......................................................................................247
NARODNE IGRE .....................................................................................................249
3. NARODNA NOŠNJA ...............................................................254
4. HORSKE PJESME ....................................................................258

Himna Crne Gore ...............................................................................................................258
Evropska himna ..................................................................................................................259
Ivanova korita I ...................................................................................................................260
Ivanova korita II ..................................................................................................................261
Ivanova korita III .................................................................................................................263
Dragoje Đokić GEOGRAFIJA
Radovan Popović ISTORIJA
Petrica Duletić BAŠTINA
dr Slobodan Jerkov MUZIKA
Dragoje Đokić
GEOGRAFIJA
1 DRŽAVNO UREĐENJE I DRŽAVNI SIMBOLI
DRŽAVNO UREĐENJE
Crna Gora je prema svom ustavu demokratska, parlamentarna i građanska država. Građani na parlamen-
tarnim i predsjedničkim izborima biraju nosioce vlasti, one koji će ih predvoditi do narednih izbora.
Na parlamentarnim
N par izborima, neposredno,
ttajnim
ajnim glasanjem bira se 81 poslanik za
SSkupštinu
Sk upšt Crne Gore. Skupština donosi
uustav
stav i zakone, vrši nadzor nad vojskom i
bbezbjednosnim
ezbj službama, bira i razrješava
ppredsjednika
reds i članove Vlade, potvrđuje
m
međunarodne
eđ ugovore itd. Predsjednika
SSkupštine
kup poslanici biraju iz svog sastava
n
naa vrijeme od četiri godine. Izbore
za
za Predsjednika Crne Gore raspisuje
predsjednik
pre j Skupštine.
p
Glavni
Gl
G
Gla
lav
avnii grad
d Podgorica
Neposrednim i tajnim glasanjem bira see

Predsjednik Crne Gore na pet godina..
Predsjednik Crne Gore predstavlja Crnu
Goru u zemlji i inostranstvu, komanduje
Vojskom, ukazom proglašava zakone,
raspisuje izbore za Skupštinu, dodjeljuje
odlikovanja i priznanja Crne Gore i dr.
Prijestonica Ceti
inje
je
Cetinje
Politička opcija koja na parlamentarnim izborima pobijedi, sastavlja Vladu. Vlada Crne Gore vodi
unutrašnju i spoljnu politiku, izvršava zakone, zaključuje međunarodne ugovore, predlaže budžet,
ambasadore i dr. Vladu čine predsjednik, jedan ili više potpredsjednika i ministri.
Glavni i ujedno najveći grad Crne Gore je Podgorica. Crna Gora ima i svoju prijestonicu, Cetinje.
14 CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

DRŽAVNI SIMBOLI
Grb Crne Gore je zlatni krunisani dvoglavi orao sa skiptrom (žezlom) u jednoj i šarom (carskim
jajetom) u drugoj kandži. Na prsima orla je plavozeleni štit sa lavom u pokretu.
Grb Crne Gore
Dvoglavi orao u istoj boji i sa istim obilježjima zauzima centralno mjesto na zastavi Crne Gore, koja
je pravougaonog oblika i crvene boje sa zlatnim ivicama.
Zastava Crne Gore
Himna Crne Gore je pjesma ”Oj svijetla majska zoro”. Himna se svira ili pjeva u svečanim prilikama:
tokom državnih praznika, međunarodnih sportskih takmičenja, vojnih parada, dočeka stranih
državnika itd.
15
2 GEOGRAFSKI POLOŽAJ I DRŽAVNE GRANICE
GEOGRAFSKI POLOŽAJ
Crna Gora je mala evropska država sa

ppovršinom kopna od 13812 km².
Prostire se između 41º 51΄ i 43º 30΄ sjeverne

geografske širine. Najjužnija tačka nalazi
se na ušću Bojane u Jadransko more, a
najsjevernija na obroncima planine Kovača.
Njihova međusobna udaljenost iznosi 197

k
km vazdušne linije.
Mapa sa ucrtanom vazdušnom linijom
Na osnovu karte iz udžbenika i školske

Zadatak karte Crne Gore pronađi najzapadniju,
najistočniju, najsjeverniju i najjužniju
tačku i konstatuj na kojim geografskim
širinama i dužinama se nalaze.
16
Crna Gora se nalazi na jugozapadu regionalne cjeline jugoistočne Evrope, ujedno je
jadransko-sredozemna i dinarska zemlja.
Najveći dio teritorije Crne Gore zahvataju dinarske planine. Prirodno „uslovljeni“
saobraćajni pravci, koji idu preko podgoričko-skadarske kotline, dolinom Morače i Zete,
predstavljaju najvažnija ulazna vrata iz srednjeg dijela Sredozemnog mora u Dinaride i
dalje u Panonsku niziju, što dinarskom položaju Crne Gore daje poseban značaj.
Crna Gora sa dužinom obale od 316 km izlazi na Jadransko more koje predstavlja dio
Sredozemnog mora, što otvara velike mogućnosti Crnoj Gori i uveliko poboljšava njen
fizičko-geografski položaj.
GEOGRAFIJA
EOG
GE FIIJA
FIJA
RAFI
O RA
Karta Mediterana sa Crnom Gorom

17
7
2 GEOGRAFSKI POLOŽAJ I DRŽAVNE GRANICE
SREDNJOEVROPSKA Crna Gora pripada umjerenoj klimatskoj zoni i jednim dijelom suptropskoj
ČASOVNA ZONA klimatskoj zoni. Zna se da su to klimatske zone najpogodnije za život i rad
ljudi. Planinski karakter Crne Gore bio je smetnja za izradu saobraćajnica. Ipak,
Postoje 24 časovne zone zato što izgradnjom jadranske magistrale do granice sa Srbijom i izgradnjom pruge Bar -
se Zemlja za 24 časa jedanput Beograd, Crna Gora se povezala sa okruženjem i dalje prema srednjoj Evropi.
obrne oko svoje (zamišljene) ose.
Srednjoevropska časovna zona se
nalazi između 7°30` i 22°30` istočne Crna Gora se nalazi na istočnoj zemljinoj polulopti, u srednjoevropskoj
geografska dužine (IGD). Središnji joj časovnoj zoni* u kojoj se nalazi najveći broj evropskih zemalja. Tokom ljetnje
je meridijan 15°IGD. polovine godine, od posljednje nedjelje marta do posljednje nedjelje oktobra,
kazaljke se pomjeraju sat naprijed, prelazi se na tzv. ljetnje vrijeme.
*sre
e zato što se Zemlja za 24 časa jedanput obne oko svoje (zamišljene) ose. Srednjoev
U koliko časova ćete stići avionom u Pariz iz Podgorice ako avion polijeće u 11 časova,
a let traje 1 čas?
DRŽAVNE GRANICE
Državne granice su linije koje ograničavaju državne

teritorije. Utvrđuju se na osnovu međunarodnih
ugovora, označavaju na terenu graničnim znakovima i
ucrtavaju na karti. Državna granica može biti kopnena
i morska. Morske granice odvajaju teritorijalne vode
od otvorenog mora.
Teritorijalne vode Crne Gore čini morski pojas širi-

ne 12 milja ili 22 km. Sa izuzetkom vojnih, brodovi
svih zemalja mogu mirno ploviti teritorijalnim vodama
Crne Gore, ali moraju poštovati međunarodne ugovore
i zakone Crne Gore. Ukupna dužina kopnenih granica
Crne Gore iznosi 614 km, a graniči se sa sljedećim drža-
vama: Hrvatskom, Bosnom i Hercegovinom, Srbijom,
Kosovom i Albanijom.
Posmatrajući kartu navedi s kojom državom Crna

Gora ima najkraću, a s kojom najdužu granicu.

PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE 3
RELJEF I RELJEFNE OBLASTI
Reljef
Reljef Crne Gore je veoma složen. Karakteriše

ga mali udio nizijskih površina, velika zastu-
pljenost planinskih i visokoplaninskih zaravni i
površi, kao i nagle visinske promjene na malim
rastojanjima. Od ukupne površine Crne Gore
samo je 10% zemljišta ispod 200 m visine.
Između 200 i 1000 m je 35%, a visine iznad 1000
m zahvataju 55% površine Crne Gore.
Crna Gora se nalazi unutar mediteranske

intenzivne seizmičke aktivnosti. Jedan od
najjačih zemljotresa u 20 vijeku, ne samo u
Crnoj Gori, već i na širem prostoru jugo-
istočne Evrope, dogodio se 15. aprila 1979.
godine. Najveći intenzitet zemljotresa bio je
na primorju gdje je iznosio 9° MCS skale.
Potres se osjetio i u zaleđu Skadarskog jezera,

a posljedice su bile katastrofalne. Osim velike
materijalne štete, bilo je, nažalost, i ljudskih
žrtava. Poginula je 101 osoba, a povrijeđenih
je bilo više od 1200.
Reljef Crne Gore
GEOGRAFIJA
Ulaz u stari grad Budva 15. aprila 1979. Srušeni hotel 15. aprila 1979.
19
3 PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE
Reljefne (prirodne) oblasti
Crnogorsko primorje
KLIF
Strma stjenovita obala, visoka sti- Crnogorsko primorje zahvata primorski pojas dužine oko 100 km, od Sutorine do
jena kraj mora, litica. ušća Bojane, a uključuje i sva ostrva, hridi i grebene. Ova oblast je dobro izdvojeni
dio koji ograničavaju planine Orjen, Lovćen, Sutorman i Rumija. Njihove
primorske padine su strme, krševite i gole. Obala je, sa izuzetkom Bokokotorskog
POTKAPINE zaliva, manje razuđena u odnosu na ostale djelove Jadranskog primorja. Sastav
stijena je odredio izgled obale, u mekšim naslagama stvoreni su zalivi i uvale, a u
Udubljenje u stijeni nastalo radom tvrdim krečnjačkim stijenama brojni klifovi*, potkapine* i pećine.
morskih talasa ili plime
*k
Orjen Rumija

Najveći zalivi su Bokokotorski, zaliv Trašte i uvala Valdanos, a najveća poluostrva
Luštica i Volujica.
Bokokotorski zaliv
Bokokotorski zaliv je jedan od najljepših darova prirodnog graditeljstva u

Evropi. Boka Kotorska se sastoji od četiri zaliva: Hercegnovskog (Toplanskog),
Tivatskog, Risanskog i Kotorskog. Između Hercegnovskog i Tivatskog je FLIŠNI
Kumborski tjesnac, a između Tivatskog i Risanskog je tjesnac Verige, najuži
dio zaliva, širok svega 340 m. Ulaz u zaliv nalazi se između poluostrva Luštica i Fliš je serija sedimentnih stijena u
Rta Oštra. Površina vode je 88 km², a dužina obalne linije 106 km. Veličanstven kojima se najčešće smjenjuju lapori,
pješčari, glineni škriljci i krečnjaci.
okvir zalivu daju strme padine Orjena i Lovćena. Obalni djelovi ravničarskog
izgleda: Sutorina (kod Herceg Novog) i Grbaljsko polje (između Tivta i Budve)
formirani su u flišnim* naslagama. Na ulazu u Boku Kotorsku je ostrvo Mamula;
u Tivatskom zalivu su ostrvca Sv. Marko i Otok (Ostrvo cvijeća), a u blizini
Perasta su ostrvca posebne ljepote, Sv. Đorđe i Gospa od Škrpjela.
GEOGRAFIJA
Ostrvo Cvijeća i ostrvo Sv. Marko

21
Posebnu interesantnost Perasta, a i cijele Boke Kotorske, daju dva ostrvca na kojima se nalaze dvije
crkve. Vrlo je interesantan nastanak ostrvca Gospa od Škrpjela. Postoji legenda da su ribari na hridi
našli ikonu Bogorodice sa Hristom. Da bi mogli da izgrade crkvu, ribari su nasipali kamenje oko hridi
(škrpjel) i tako vještački stvorili ostrvce.
Gospa od Škrpjela
ALUVIJALNE RAVNI
Prostor od Budve do Bara sastavljen je od brojnih rtova, većih i manjih uvala i
Ravnica u donjem toku rijeke zatona. U uvalama su poznate šljunkovite i pjeskovite plaže. Najveću pogodnost
nastala taloženjem sitnog pijeska i za život i razvoj turističkih naselja pružaju aluvijalne ravni*: Budvansko polje,
mulja, koje ostavlja rijeka prilikom Bečići, Petrovac, Buljarica, Čanj i Sutomore.
izlivanja iz svog korita. Visina aluvi-
jalnih ravni se neprekidno povećava Barsko polje, čija je površina 9,7 km², predstavlja ravan koju su formirale manje
i vremenom postaje tolika da ih
velike vode više ne plave.
rijeke ovog kraja. Na krajnjem jugoistočnom dijelu Crnogorskog primorja, prostire
Aluvijalna ravan je najčešće veoma se Ulcinjsko polje površine 72 km². Polje je pretežno obradivo i naseljeno, a pored
plodna. obale je Velika plaža duga 12 km.
*fli
šni - Fliš je serija sedimentnih stijena u kojima se najčešće smjenjuju lapori, pješča
ijalna ravan je najčešće veoma plodna.
Opiši Bokokotorski zaliv.

Navedi nekoliko poznatih plaža na Crnogorskom primorju.
Kuda se prostire oblast koju zahvata Crnogorsko primorje i koje primorske planine
uključuje?

Zaravan dubokog krša
Zaravan dubokog krša prostire se od Rijeke Crnojevića do granice sa Hercegovinom, dužine oko
90, a širine oko 40 km. Nadmorska visina se obično kreće između 650 i 800 m. Ova oblast je sa
južne i sjeverne strane ograničena planinama srednje visine. Prema Skadarskom jezeru se postepeno
spušta, a prema Hercegovini se nastavlja skoro istom visinom kao Hercegovački krš. Južni vijenac
planina, koji zaravan odvaja od Crnogorskog primorja, čine planine: Orjen, Lovćen, Sutorman i
Rumija. Od središne udoline odvojena je planinama: Somina, Njegoš, Zla gora, Pusti lisac, Budoš
i Garač. U zaravnima dubokog krša razlikuju se dvije manje oblasti, prva je suroviji Katunski
krš, a druga je pitomija i sastoji se od četiri još manje oblasti: Bijele i Oputne Rudine, Banjani,
Grahovski kraj i Krivošije.
Njeguško polje
Katunski krš ima izgled zatalasanog “kamenog mora” iz koga se uzdiže veliki broj kamenih humova
(brdo, brežuljak), a između njih su načičkana plića ili dublja ulegnuća – vrtače. Prave oaze u ovom
jednoličnom prostoru predstavlja nekoliko manjih krških (kraških) polja.
GEOGRAFIJA
Lovćen
23
Cetinjsko i Njeguško krško (kraško) polje, formirana su u podnožju planine Lovćen. Na površini oba
polja nalazi se dosta debeo sloj taložnog materijala koji je nanijela nekadašnja Cetinjska rijeka i otoke
lednika sa Lovćena.
Bijele Rudine, Oputne Rudine i Banjani su manje oblasti dubokog krša na zapadu i sjeverozapadno
od Nikšićkog polja, koje imaju nešto blaže oblike reljefa od onih u Katunskom kršu. Za razliku od
Katunskog krša ovdje su uslovi za poljoprivredu povoljniji. Zapadno od Katunskog krša i južnije od
Rudina prostiru se dvije manje oblasti dubokog krša - Grahovski kraj i Krivošije. Grahovski kraj
čini Grahovsko polje, zaravan Grahovac i viši tereni oko njih. Kroz Grahovsko polje teče jedini stalni
vodotok u dubokom kršu – Grahovska rijeka. Grahovski kraj je najpitomiji dio zaravni dubokog krša,
pa je i najgušće naseljen, a Grahovo je jedino gradsko naselje zaravni izvan Katunskog krša. Krivošije
su predio u kome su krški (kraški) oblici reljefa izraženi isto kao u Katunskom kršu, ali prima veliku
količinu padavina, najveću u Evropi (Crkvice 4742 mm).
Posmatrajući školsku kartu razgraniči oblasti zona dubokog krša od susjednih reljefnih
Zadatak oblasti.
Pronađi na karti Bijele Rudine, Oputne Rudine, Banjane, Grahovski kraj i Krivošije i uoči
razliku između njih i Katunskog krša.
Udolina središnje Crne Gore
Kao i planine s obje strane, tako se i središnja udolina pruža pravcem sjeverozapad-jugoistok. To je
jedinstvena prirodna cjelina. Udolina se prema sjeverozapadu izdiže u tri nivoa. Prvi i najprostraniji
nivo je basen Skadarskog jezera, Zetska i Bjelopavlićka ravnica, čija se nadmorska visina kreće od 6
do 66 m. Sljedeći nivo je Nikšićko polje čija je nadmorska visina od 600 do 660 m. Od Bjelopavlićke
ravnice je odvojeno prijevojem Planinica. Od Nikšićkog polja postepeno se uzdiže udolina Golija i
Duga čija se nadmorska visina kreće između 800 i 1000 m. Ravni dio središnje udoline ima oko 400
km² površine na kojoj živi oko 250.000 stanovnika.
Zetska ravnica je najveći ravničarski prostor Crne Gore. Ona je sastavni dio još prostranije podgo-
ričko-skadarske kotline. U Zetskoj ravnici se nalazi 30 000 ha plodne zemlje, a sjeverni dio se nalazi
na oko 40 m nadmorske visine. Blago je nagnuta prema jugozapadu i jugu, pa je rijeka Morača na toj
strani izdubila svoje korito. Južni dio Zetske ravnice naziva se Donja Zeta. Od nje se, prema Skadar-
skom jezeru, nastavljaju Zetski lugovi, plavljeno i zabareno zemljište. Donja Zeta je najplodniji dio
Zetske ravnice, jer su ovdje nataložene najsitnije čestice od kojih je nastao debeo sloj obradive zemlje,
pogodne za povrtlarstvo, vinogradarstvo i voćarstvo.
U središnjem dijelu Zetske ravnice, između rijeka Cijevne, Ribnice i Morače nalazi se prostrano
Ćemovsko polje. Na stotine hektara Ćemovskog polja pretvoreno je u vinograde.
Bjelopavlićka ravnica je izdužena ravan, dužine 28, a širine do 8 km. Uravnjeni dio, zajedno sa
humovima unutar ravnice, ima 72 km² i predstavlja drugu po veličini ravnicu u Crnoj Gori. Cijelom
dužinom ove ravnice meandrira rijeka Zeta, koja se ovdje često naziva Donja Zeta, jer Gornja Zeta
teče nikšićkim poljem, ponire i ponovo se pojavljuje na Glavi Zete.
24
Zetska ravnica Nikšićko polje
MELIORACIJA
Bjelopavlićka ravnica je oduvijek privlačila ljude da se nasele.
Naselja su, uglavnom, osnovana po obodu ili blažim humovima u Radovi i mjere na popravljanju fizičkih,
središtu. Na uranjenom ili blago nagnutom zemljištu postoje veoma hemijskih i bioloških osobina zemljišta;
dobri klimatski i pedološki* uslovi za zemljoradnju, voćarstvo i isušivanje poplavljenih predjela za dobi-
vinogradarstvo. Kad bi se u ovoj ravnici izgradio dobar melioracioni* janje novih površina za zemljoradnju.
sistem, ona bi predstavljala jedan od najvećih evropskih centara
zdrave hrane.
Nikšićko polje nalazi se na nadmorskoj visini između 550 i 650 m, a

PONOR
površina mu iznosi oko 65 km². Nikšićko polje je znatno izmijenjeno
intenzivnim hemijskim procesom u vrijeme kada su bili povoljni Prirodni otvor koji u krško (kraško)
klimatski uslovi. Krečnjačka podloga današnjeg Nikšićkog polja podzemlje odvodi kišnicu ili vodu povre-
pokrivena je ledničkim i rječnim materijalom debljine do 15 m. menih tokova.
Međutim, Nikšićko polje nije jednolična ravnica. Skoro u samom

njegovom središtu zaostali su humovi Trebjesa i Studeničke glavice, a
na periferiji je veći broj manjh humova. U Nikšićkom polju nalaze se PEDOLOŠKI
i dva vještačka jezera Krupac i Slano, koja su napravljena za potrebe
elektroprivrede. Pored elektroprivrednog značaja vještačka jezera Zemljišni uslovi ili pogodna tla.
Pedologija je nauka o tlu (zemljištu),
imaju i turistički značaj, a izazvala su i mikroklimatske promjene u
njegovom sastavu i oblicima.
Nikšićkom polju.
Na osnovu karte navedi gdje se prostire i koje reljefne cjeline razdvaja udolina
Zadatak središnje Crne Gore?
Kako se, i u kom rasponu, mijenja nadmorska visina udoline središnje Crne Gore?
GEOGRAFIJA
Na karti odredi gdje je smještena podgoričko-skadarska kotlina i sagledaj šta zauzima

njen najveći dio.
25
26
27
GEOGRAFIJA
Oblast visokih planina i zaravni (površi)
Oblast visokih planina i površi ima dominantan izgled u reljefu Crne Gore. Čine je više planinskih
lanaca, dinarskog pravca pružanja, između kojih su planinske površi i duboki kanjoni. Planine u ovoj
reljefnoj oblasti pružaju se u tri paralelna lanca, koji su razdvojeni dubokim rječnim dolinama.
Prvi lanac čine planine koje se uzdižu sjeverno od udoline središnje Crne Gore: Golija, Vojnik,
Maganik, Prekornica i Žijovo, kao i površi između njih, od kojih se ističu Lukavice i Krnovo.
Drugi lanac planina čine: Volujak, Maglić, Pivska planina, Durmitor, Sinjajevina, Bjelasica,
Komovi, Visitor i Prokletije. Između ova dva planinska lanca duboko su usječene doline Pive,
Komarnice i Morače.
Treći lanac čine: Ljubišnja, Lisac, Crni vrh, dolinom Tare odvojen od drugog lanca.
Krnovo
Durmitor je prostrana planinska oblast između dubokih kanjona Tare, Pive, Komarnice i planine
Sinjajevine. Sa visokih površi Jezerske i Pivske, prosječne visine 1450 m, uzdiže se više od trideset
vrhova visine iznad dvije hiljade metara (Bobotov kuk 2523 m). Sinjajevina (Bablji zub 2277 m) je
prostrana i visoka planina i predstavlja najvišu krečnjačku površ u Crnoj Gori.
Bjelasica (Crna glava 2139 m) predstavlja nastavak Sinjajevine prema jugoistoku. Komovi (Kučki kom
2487 m, Ljevorječki kom 2453 m, Vasojevićki kom 2460 m) su dobro izdvojeni planinski prostor i
izvorište mnogo rijeka i rječica. Visitor je planina koja se izdiže iznad Plavskog jezera. Prokletije (Maja
jezerce 2694 m, Zla Kolata 2534 m) predstavljaju više planinskih lanaca u graničnom pojasu između
Crne Gore i Albanije. Glavni planinaski lanac je dug 70 km. Vrhovi planinskih lanaca su oštri, zupčasti i
kameniti. Padine su vrlo strme i na njima je veliki broj klisura. Ovom prostoru posebnu specifičnost daju
rječne doline, pretežno kanjonskog oblika.
28
Komovi
itor
Durmit
Pro
Prok
okkle
lettije
le ije
ina
njjaajjeevin
Siin
GEOGRAFIJA
Lju
jubiššnja
ja 29
Kanjonski dio Tare dug je 80 km, prostire se od ušća Bistrice do Šćepan

polja. Dubina kanjona dostiže do 1300 m, pa je najdublji kanjon u Evropi, a
drugi u svijetu, poslije Kolorada u SAD-u. Kanjon Morače - Platije, dug je 38
km, a prosječna dubina je 1000 m. Kanjon Pive i Komarnice ukupno je dug
60 km, a visina dolinskih strana je oko 1000 m.
Za razliku od površinskih, veoma su brojni podzemni kraški oblici, jame i

pećine. Među njima su: jama na Vjeternim brdima duboka 770 m i najveća
crnogorska pećina, dužine 16 km, u Đalovića klisuri kod Bijelog Polja,
Đalovića pećina.
Đalovića pećina
Kanjon Tare
Na karti Crne Gore pronađi najznačajnije planine i površi ove oblasti.

Uporedi Oblast visokih planina i zaravni sa oblašću Zaravan dubokog krša.

Oblast sjeveroistočne Crne Gore
Oblast sjeveroistočne Crne Gore karakterišu brd-

ski predjeli rasčlanjeni riječnim dolinama. Ovaj
prostor je prosječne visine 800 m i ograničen je
visokim planinama. Za razliku od ostalih djelova
Crne Gore koji su izgrađeni od krečnjačkih stije-
na ili nanosa mlađeg porijekla, stijene ove oblasti
su starije i vododržive, brže se raspadaju i formi-
raju deblji sloj zemljišta. Zbog toga ova se oblast
odlikuje bogatstvom šuma, livada i pašnjaka.
Dolina Ćehotine je kompozitnog karaktera tj.

složenog karaktera, dolina koja se naizmjenično
sastoji od kotlina i klisura. Najveće proširenje je
Pljevaljska kotlina površine 54 km², sa velikim Pljevaljska kotlina
naslagama uglja lignita. Oko Plavskog jezera je
prostrana Plavsko-gusinjska kotlina, a veće ko-
tline u dolini Lima su Andrijevička, Beranska
i Bjelopoljska.
Lim i njegove pritoke u tvrđim stijenama su for-

mirale klisuraste doline. Najveće klisure su: Suće-
vska, Tifranska i Đalovića klisura*. Istočno od
doline Lima prostire se oblast Bihora i Korita.
Dolina Ibra na prostoru Crne Gore ima karakter
široke izvorišne čelenke, ograđene visokim plani-
nama sa puno šume i pašnjaka.
*klisu
ra-
KLISURA
Uska i duboka rječna dolina s

visokim okomitim stranama
Bjelopoljska kotlina
uska i duboka rječna dolina s visokim oko
mit
Navedite zašto ova oblast pitomije djeluje nego susjedna Oblast visokih planina i površi.
31
KLIMA
Klima i reljef su prirodni činioci geografske sredine koje čov- KLIMA

jek ne može mnogo promijeniti u pozitivnom smislu, već im se
mora prilagoditi, ali ih može i poremetiti na svoju štetu. Velika prosječno stanje svih vremenskih
razlika vremena i klime pojedinih krajeva i mjesta na relativno prilika, posmatrano u dužem
periodu.
malom prostoru izrazita je specifičnost Crne Gore.
Klimatski faktori
Na klimatske prilike u Crnoj Gori najviše utiču: položaj u umjerenom geografskom pojasu sjeverne po-
lulopte (geografska širina), blizina toplog Jadranskog mora, visoka planinska barijera u blizini morske
obale, kotlinsko-nizijski prostori i viši krajevi u neposrednom zaleđu primorja, te izrazito planinski reljef
ispresijecan dolinama, kanjonima i kotlinama na sjeveru i sjeveroistoku, nadmorska visina, jezera, biljni
pokrivač i rad čovjeka. Crna Gora se nalazi na srednjim širinama, otprilike u sredini sjevernog umjerenog
pojasa. Time su određeni uglovi pod kojima padaju sunčevi zraci i dužina obdanice. Na osnovu toga bi
cijela Crna Gora, da nema uticaja i drugih klimatskih faktora, imala umjerenu klimu. Geografski polo-
žaj Crne Gore na sredini između suptropskih i subpolarnih područja uslovljava da se preko nje odvija
značajna cirkulacija vazdušnih masa. Sa Atlantika, Evropi pa i Crnoj Gori, stižu vlažne i relativno to-
ple vazdušne mase, a iz sjeveroistočne Evrope hladne vazdušne mase preko Panonske nizije i centralnog
dijela jugoistočne Evrope stižu sve do Jadranskog mora. Na klimu dosta utiče i kopno sjeverne Afrike. Iz
ovog, pretežno pustinjskog kraja, dolazi vrući vazdušni talas i prljave kiše.
Sredozemno more i njegov dio - Jadransko more, imaju veliki uticaj na klimu Crne Gore. U hladnijem
dijelu godine sa ovih prostora u Crnu Goru prodiru brojni cikloni. Ljeti, kada je iznad Sredozemnog
mora polje visokog vazdušnog pritiska, nastaje period dugog sunčanog i mirnog vremena. Temperaturni
uticaj toplog Jadranskog mora posebno je jak duž primorja, u Zetskoj i Bjelopavlićkoj ravnici. Na
planinske krajeve i dublje u unutrašnjost uticaj Jadrana osjeća se na padavine. Dinarske planine, koje se
protežu neposredno duž obale, bitan su razlog da temperaturni uticaj Jadranskog mora ne ide dublje u
unutrašnjost. Od reljefa znatno zavisi i vrijeme sunčevog zračenja. Planinska strana orijentisana prema
jugu i jugozapadu (prisojna strana), dobija znatno više toplote od planinske strane orijentisane ka sjeveru
i sjeveroistoku (osojna strana). Reljef dosta utiče na raspored i količinu padavina, a raščlanjenost reljefa
uslovljava različitost planinske klime. Povećanjem nadmorske visine smanjuje se temperatura vazduha,
tako što se za 100 m visine temperatura smanjuje prosječno za 0,6°C (termički gradijent). Nešto jači
uticaj na klimu, posebno u zimskom periodu godine, ima i Skadarsko jezero.
Šume u Crnoj Gori zahvataju gotovo polovinu njene teritorije, pa imaju bitan uticaj na klimu pojedinih
krajeva. Površine obrasle biljnim pokrivačem snižavaju temperaturu, povećavaju isparavanje i smanjuju
brzinu vjetra. Procesi industrijalizacije i urbanizacije koji su izazvali i promjene životne sredine, takođe
imaju određene uticaje na klimu.
Navedi sve faktore koji utiču na klimu Crne Gore.

Objasni uticaj Sredozemnog i Jadranskog mora na klimu Crne Gore.
32
Klimatski elementi
Temperatura vazduha. Crnogorski primorski gradovi imaju dosta visoke srednje temperature vazdu-
ha u januaru (Herceg Novi 8,2, Bar 8,4, Ulcinj 7,0°c).
U julu srednja temperatura vazduha je najviša u Ulcinju

(24,4°), Herceg Novom 24,3° i Baru 23,4°.
Pljevlja
Ljeta su u Crnogorskom primorju duga i topla, jer Jadran

nema jači rashladni uticaj na obalu. Prosječno godišnje Žabljak
je 110 ljetnjih dana (maksimalna dnevna temperatura Bijelo Polje
25°C i više). Godišnje prosječno 29 dana ima maksimal-

nu dnevnu temperaturu 30°C i više. Kolašin Berane Rožaje
Nikšić
Podgoričko–skadarska kotlina i bjelopavlićka ravnica ima-

Plav
ju blage zime. Srednja januarska temperatura u Podgorici Danilovgrad
je 5,1°C. Srednje julske temperature, Podgorica 26,1°C i Herceg Novi Podgorica

Cetinje
Danilovgrad 24,5°C, pokazuju da su ovo ljeti najtopliji 1E+ 002
1E+ 002
ekstremno toplo
1E+ 002
1E+ 002
krajevi jugoistočne Evrope. Podgorica ima prosječno go- Budva 1E+ 002
1E+ 002
1E+ 002
1E+ 002
dišnje 64 dan sa temperaturom višom od 30°C. Nikšić i

1E+ 002
1E+ 002
vrlo toplo
1E+ 002
9E+ 001
Bar 9E+ 001
Cetinje imaju slično godišnje kretanje temperature vazdu- 9E+ 001
9E+ 001
9E+ 001
9E+ 001
ha. Srednja januarska temperatura u Nikšiću je 1,3°C, a u

9E+ 001
9E+ 001
9E+ 001
Ulcinj toplo
9E+ 001
Cetinju 0,9°C. Srednja julska temperatura takođe je viša u

9E+ 001
9E+ 001
Nikšiću 20,6°C, nego u Cetinju 19,9°C.

Srednje julske temperature 2010
Kolašin ima srednju januarsku temperaturu -1,9°C, osjetno veću nego Žabljak -4,5°C, a i srednju
julsku (Kolašin 15,8°C, Žabljak 13,9°C). Žabljak ima izrazito niže temperature u odnosu na ostala
gradska naselja u Crnoj Gori, što je posljedica njegove nadmorske visine od 1450 m.
Srednja januarska temperatura u Beranama je 1,5°C, a u Pljevljima 2,6°C. Srednja julska temperatura
u Beranama je 18,4°C, a u Pljevljima 17,5°C. Niske zimske temperature posljedica su i kontinental-
nog karaktera kraja, a i uticaja planina u okolini. Srednje godišnje temperature Bijelog Polja (srednja
godišnja temperatura 8,7ºC), pa i mjesečne, vrlo su slične sa stanjem u Beranama (srednja godišnja
temperatura 9,4ºC).
U poljima, kotlinama i dubokim dolinama zimi se javljaju temperaturne

inverzije, odnosno povećanje temperature sa visinom. Hladni vazduh sa
okolnih planina spušta se u kotline i krška polja i tu se duže zadržava. TEMPERATURNA
Tada je na okolnim planinama toplije, nego u kotlinama i poljima. Takve INVERZIJA
pojave su česte u Pljevaljskoj kotlini. Atmosfersko stanje uzrokovano
povećanjem temperature sa
GEOGRAFIJA
Relativna vlažnost vazduha predstavlja odnos između količine vode- nadmorskom visinom, tako da
ne pare koja stvarno postoji u vazduhu i maksimalne koju bi vazduh na sloj toplog vazduha sprječava
toj temperaturi mogao da primi da bi bio zasićen. Ako je relativna vlaga podizanje hladnog vazduha koji
se nalazi ispod.
0%, vazduh je potpuno suv, a ukoliko je 100% vazduh je zasićen.
33
Srednja godišnja relativna vlažnost: Bar 67,0%, Podgorica 64,2%, Nikšić 68,6%, Cetinje 78,3%,
Žabljak 76,7%, Pljevlja 76,6%. U primorju je prilično ravnomjeran raspored relativne vlažnosti po
godišnjim dobima. Mjesta u unutrašnjosti imaju izrazitije razlike relativne vlažnosti u pojedinim go-
dišnjim dobima. Ljeti je najniža relativna vlažnost u Podgorici, a Cetinje i ljeti ima dosta visoku vla-
žnost, zbog blizine mora (svega 13 km vazdušne linije). Mjesta na većim nadmorskim visinama i dalje
od mora imaju veću relativnu vlažnost. Čak i ona koja imaju male količine padavina (Pljevlja) imaju
prosječno dosta visoku relativnu vlažnost. Ipak, prostor Crne Gore se odlikuje umjerenom vlažno-
šću vazduha (55-85%) koja njaviše odgovara ljudskom organizmu.
Oblačnost zavisi od promjene temperature i vlažnosti vazduha. Ona je važan regulator toplote, veća
oblačnost smanjuje zračenje sunca. Oblačni dani imaju manje dnevno kolebanje temperature vazduha,
a vedri dani veće. Oblačnost se smanjuje idući od unutrašnjosti Crne Gore ka primorju. Najveća je
prosječna oblačnost u Beranama, Kolašinu i Pljevljima.
Padavine
Količina padavina i njihov raspored daju

osnovnu klimatsku karakteristiku nekom
mjestu. Na količinu i raspored padavina,
uz složenost reljefa, bitno utiče udaljenost
pojedinog mjesta od Jadranskog mora.
Najveća je prosječna godišnja količina
padavina u Crkvicama 4742 mm ispod
Orjena u Krivošijama.
Od gradskih naselja najveću količinu

padavina ima Cetinje 3391 mm, a najmanju
Pljevlja 796 mm. U svim mjestima, osim
u Pljevljima, najveća količina padavina je
u novembru, što pokazuje mediteranski
uticaj. Udio snijega u ukupnoj količini
padavina, u primorju je veoma mali (2%), a
prema unutrašnjosti se povećava do 20%.
Prosječna količina padavina
Velika količina padavina na Crkvicama posljedica su otvorenosti direktnom uticaju Sredozemnog

mora, preko Otrantskih vrata i južnog Jadrana. Vlažni jugoistočni, južni i jugozapadni vjetrovi
donose ogromne količine vodene pare koja se, penjući se uz Orjen, naglo kondezuje. Najveća količina
padavina na Crkvicama zabilježena je 1938. godine, 8036 mm. Ovo je najkišniji kraj Evrope.
34
Vjetrovi
Dominantni vjetrovi u Crnoj Gori su bura i jugo. Bura je pretežno slapovit, jaki vjetar, koji obično
snižava temperaturu, smanjuje oblačnost i vlažnost vazduha. Duva pretežno iz sjeveroistočnog i
sjevernog pravca. Obično duva 3 ili 7 dana. Jugo je južni ili jugoistočni vjetar koji duva sa mora na
kopno. To je topao i vlažan vjetar koji donosi oblačnost i padavine. Ponekad duva više dana kao jak
vjetar. Maestral je vjetar koji duva u primorju u toploj polovini godine. To je lagan vjetar vedrog
vremena koji osvježava. Nastaje kao posljedica razlike u vazdušnom pritisku između kopna i mora.
Saznaj kolike su srednje mjesečne temperature mjesta tvog porijekla i objasni zbog čega
Zadatak su baš takve.
Nabroj vjetrove koji najčešće duvaju u mjestu u kojem živiš i navedi njihove karakteristike.
Klimatski tipovi
Uticaj svih navedenih elemenata određuje klimatsku regionalizaciju Crne Gore, pa se izdvajaju
sljedeći klimatski tipovi: jadransko-sredozemna; izmijenjeno sredozemna; umjereno-kontinentalna;
planinska; a ima i pojava mikro-klime i župske klime na više mjesta u okviru ovih važnijih klimatskih
tipova.
Jadransko- sredozemni klimatski tip je zastupljen u Crnogorskom primorju i neznatno se razlikuje

od tipične submediteranske klime. Jadransko - sredozemna klima ima sve osobine ugodne klime:
duga topla i suva ljeta i kratke blage i kišovite zime, kao i relativno male razlike u temperaturi zimskih
i ljetnjih mjeseci.
Izmijenjeno sredozemna klima zastupljena je na prostoru Crne Gore koji je otvoren prema
Jadranskom moru, a to su: Skadarsko-podgorička i Bjelopavlićka ravnica. Razlikuje se od jadransko
- sredozemne po toplijim ljetima i hladnijim zimama. Klima Nikšićkog polja čini prelaz između
jadransko-sredozemne i umjereno-kontinentalne klime.
Umjereno - kontinentalna klima zastupljena je na dosta malom prostoru u dolinama Lima sa nekim
pritokama, zatim u dolini Ćehotine i manjim prostorima u dolini Pive i Tare. Njene odlike su:
umjereno topla ljeta i umjereno hladne sniježne zime. U ovom klimatskom tipu jasno su izražena
prelazna godišnja doba jesen i zima.
Planinska klima je zastupljena na više od polovine prostora Crne Gore, i to iznad 1000 m u južnim a
iznad 800 u srednjim i sjevernim krajevima. Njene odlike su: kratka i svježa ljeta, hladne i snjegovite
GEOGRAFIJA
zime. U planinskoj klimi zimske temperature 3-4 mjeseca imaju negativnu vrijednost.
Navedi karakteristike svakog klimatskog tipa u Crnoj Gori.

Uporedi klimu Crne Gore sa klimom države u kojoj živiš i radiš.
35
VODE
Voda je jedno od osnovnih prirodnih bogatstava, pa i osnovni uslov za život ljudi na određenom
prostoru. Grana fizičke geografije kojoj su predmet proučavanja vode naziva se hidrografija. Crna
Gora obiluje raznovrsnim hidrološkim oblicima i pojavama. Najveći značaj ima Jadransko more, a
potom veliko bogatstvo kopnenih voda, uslovljeno specifičnim geografskim položajem, klimom,
geomorfološkim posebnostima.
Jadransko more
Satelitski snimak Jadranskog mora
Crna Gora izlazi na Jadransko more, što je svrstava u primorske, mediteranske države. Jadransko more je
dio Sredozemnog mora, s kojim je povezano Otrantskim vratima i Jonskim morem. Smješteno je između
jugoistočne Evrope i Apeninskog poluostrva. Najveća dužina od Otrantskih vrata do Tršćanskog zaliva
iznosi 783 km, a prosječne je širine od 248 km.
36
Površina Jadranskog mora je 138 595 km², od čega površina, unutrašnjeg i teritorijalnog mora (12 milja)
koje pripada Crnoj Gori, iznosi 4800 km². Od ukupne dužine kontinentalne i ostrvske obale Crnoj Gori
pripada 316 km ili 4%. Reljefno se u Jadranu izdvajaju dvije zavale, sjeverozapadna i jugoistočna, koje
razdvaja Plagruški prag. Sjeverozapadna zavala je plitka, veliki dio dubine je ispod 100 m. Jugoistočna
je nešto manja, ali i dublja. Zabilježena je najveća dubina od 1400 m, na 42º sjeverne geografske širine.
Fizičke osobine Jadranskog mora slične su osobinama Sredozemnog mora. Prosječna slanost vode u
Jadranu je 38,3‰. Područje najvećeg saliniteta nalazi se ljeti u jugoistočnom dijelu. Na pučini, naspram
Boke Kotorske, iznosi 38,7‰. Salinitet se smanjuje od juga ka sjeveru i od pučine ka obali. Ljeti je veći,
a zimi manji.
Providnost je takođe najveća u jugoistočnom Jadranu i iznosi više od 60 m, da bi se prema sjeveru

smanjila na 30 m. Boja mora zavisi od količine planktona, doticaja slatke vode, oblačnosti, upadnih
uglova sunčevih zraka i dr. Jadransko more spada u red plavih mora, što pokazuje da je siromašno
planktonima.
Jadransko more spada u red toplih mora. Maksimalna temperatura vode je u avgustu, a minimalna u
februaru. Ljetnje temperature mora, duž Crnogorskog primorja, kreću se od 23 do 27ºC, zimske od 12
do 13ºC. U Boki Kotorskoj, zbog zatvorenosti, više su ljetnje temperature morske vode nego u južnom
dijelu Crnogorskog primorja za 1-2ºC.
Glavni pokretači talasa u Jadranskom moru su bura i jugo. Najveće talase stvara jugo, mogu dostići
visinu od 3 do 5 m. Talasi koji nastaju pod dejstvom bure, mogu dostići visinu od 2 do 2,5 m. Grebeni
talasa izazvani burom su strmi, a jugom su više zaobljeni.
Plima i osjeka nastaju pod gravitacionim uticajem Mjeseca. Talas plime u Jadransko more dolazi iz
Jonskog mora. U južnom Jadranu razlika nivoa između plime i osjeke je niža nego u sjeverozapadnom
dijelu. Duž Crnogorskog primorja ona iznosi 30 cm, dok je u Tršćanskom zalivu 88 cm.
Morske struje u Jadranskom moru predstavljaju dio sistema struja Sredozemnog mora. Dolazeći iz
Jonskog mora, struja teče uz istočnu obalu Jadrana, a vraća se uz zapadnu. Uz istočnu obalu struja nosi
topliju i slaniju vodu. Prosječna brzina morske struje duž crnogorske obale je 7 km na dan, a uz obalu
Hrvatske se smanjuje na 4 km na dan. Duž zapadne ravne obale Italije, brzina raste i iznosi prosječno od
10-14 km na dan. Pored naše obale struja zahvata dva puta širi pojas nego pored obale Italije.
Kakve su fizičke osobine Jadranskog mora?

Objasni kretanje morske vode u Jadranskom moru.
Kopnene vode
GEOGRAFIJA
Svaki kvadratni metar prostora Crne Gore primi prosječno 1798 mm vodenog taloga. To je prosjek
koji ima mali broj država zapadne Evrope, koje dobijaju padavine sa Atlantskog okeana. Iako Crna
Gora spada među najbogatije zemlje vodom u Evropi, prirodni uslovi u nekim krajevima manje su
povoljni, tako da u njima nema uvijek dovoljno vode za potrebe stanovništva i privrede.
37
Podzemne vode
Preko tri četvrtine teritorije Crne Gore izgrađeno je od krečnjaka. U krečnjačkim stijenama kretanje
vode se odvija kroz pukotine i kanale i pod pritiskom. Podzemni tokovi teku nezavisno jedni od
drugih, često i u suprotnom smjeru, bez obzira na površinski reljef. Kraški tereni Crne Gore, mada
imaju veliku količinu padavina, bezvodni su. U ovim kraškim terenima ni kap vode ne otiče na
površinu već ponire u jame, ponore i pukotine. Dakle, ni kišovitijeg kraja ni bezvodnijeg površinskog
terena od crnogorskog krša. Život ljudi ovdje je moguć samo uz uslov da se kišnica skuplja u cistijerne
(bistijerne).
Sasvim su drugačije hidrografske osobine terena u sjevernim CISTIJERNA

i sjeveroistočnim djelovima Crne Gore. Kako se tamo (BISTIJERNA)
nailazi na veliko rasprostranjenje vododrživih stijena, to se Rezervoar (bunar) za sakupljanje
javlja izdanska voda. Njome se hrane mbrojni izvori i vodeni kišnice, posebno u bezvodnim
tokovi. krajevima.
Opiši podzemne vode.
Vrela i izvori
Jedna od hidroloških specifičnosti Crne Gore su snažni kraški izvori koji se nazivaju vrela. Prema
mjestu na kojem izbijaju, razlikuju se pećinska, pukotinska, sakrivena, podmorska i druga vrela. Lijepi
primjeri pećinskih vrela su: Obodsko vrelo, izvorište Crnojevića rijeke, vrela Sopot i Spila u Risnu,
vrelo bjelopoljske Bistrice koja izbija iz pećine u Đalovića klisuri. Sakrivena vrela javljaju se obično
ispod strmih krečnjačkih litica, gdje je proces oburvavanja pokrio pukotine iz kojih izbijaju vrela.
Primjer ovakvih vrela je Ljuta u primorju, Perućica u

Donjoj Zeti, Manastirsko vrelo u Beranskoj kotlini.
Pukotinska vrela su česta u kršu. U takva spadaju vrela
Vidrovana i Vukovo vrelo u Nikšićkom polju. Duž
primorja, brojna su slanasta (bočatna) vrela, kod njih
podzemni kanali se prije izbijanja vode spuštaju ispod
nivoa mora.
Najviše ih ima u Boki Kotorskoj. Takođe, duž primorja

ima veliki broj slatkovodnih podmorskih vrela, koje se
nazivaju vrulje. Vrulje dobijaju vodu iz kopnenog zaleđa.
Lako se zapažaju, osobito kad je more mirno, jer voda
iz njih snažno izbija na površinu i razvija koncentrične
valove. Vrulja ima najviše oko Volujice, između Srebrne
obale i Ulcinja i u Bokokotorskom zalivu.
Jedno vrelo u kraškom terenu

U Skadarskom jezeru veliki je broj vrela nazvanih
jezersko oko. Ova vrela izbijaju iz potopljenih vrtača,
najčešće 10 do 200 m udaljenih od obale. Najdublje je
Raduško oko (60 m), dok su ostala između 10 i 20 m
dubine. U kraškim predjelima brojna su vrela, pored
rječnih tokova ili u njihovim koritima, koja imaju
karakter estavela. Estavele su vrela, koja u vrijeme
visokog vodostaja funkcionišu kao vrela, a u sušnom
periodu gutaju vodu i rade kao ponor.
Veoma rijetku hidrološku pojavu u kršu predstavljaju

potajnice ili mukavice. Mukavice čine posebnu vrstu
vrela, iz njih voda ističe u prekidima, zato ih nazivaju
«vrela na mahove» ili «vrela na preskoke».
Estavela Gornjepoljski vir
Pojava se objašnjava postojanjem podzemne šupljine,
koja se stalno puni vodom i prazni kroz sifonski kanal pod pritiskom. Sifon odvodnog kanala je viši
od dna šupljine i kada voda ispuni kanal, potisne vazduh, u vrh kanala se stvori vakum koji usisava
vodu iz šupljine i ona, po principu krive natege, ističe brže od doticaja. Kada se nivo u šupljini spusti
do dna nastaje prekid oticaja i proces se ponavlja. Najpoznatija mukavica je Vidov potok u Nikšićkom
polju. U Vidovom potoku smjenjuju se intervali oticanja vode (od 35 do 120 minuta) i prestanka
oticanja (od 10 do 25 minuta).
Mineralni izvori u Crnoj Gori se javljaju u četiri odvojena područja. To su sumporovite

termomineralne vode kod Ulcinja, slanaste mineralne vode u Igalu, termomineralne vode u koritu
Komarnice i ugljeno-kisele mineralne vode u slivu Lima i Ibra. Mineralne vode na prostoru Ulcinja
javljaju se u četiri lokacije, najpoznatiji su izvori u uvali Valdanos i na Ženskoj plaži. Povoljna svojstva
i izdašnost termomineralnih voda ulcinjskog područija tek treba da budu iskorišćeni kao dio ukupne
zdravstveno - turističke ponude.
U Igalu ima četiri jača i nekoliko manjih mineralnih izvora u dolini rječice Sutorine. Glavni izvor
koristi se za potrebe banje Igalo. Koliko zbog mineralne vode, gosti u banju dolaze još više zbog
ljekovitog mineralnog blata koje se nalazi u zoni izvora, na ivici zaliva.
U dolini Lima, oko Bijelog Polja, registrovano je oko 30 izvora i bunara hladne mineralne vode. Naj-
veću izdašnost imaju izvori Banje selo, Čeoče (čija se voda koristi za flaširanje mineralne vode Rada) i
Donji Nedakusi. U Bijelom Polju postoji i fabrika mineralne vode “Rada”. Značajni izvori mineralne
vode postoje i nedalako od Rožaja, uz dolinu Begajskog potoka i uz rječicu Županicu.
U kanjonu Komarnice postoji izvor termomineralne vode, međutim on je nedostupan jer je potopljen
vodom Pivskog jezera, prilikom izgradnje brane na Mratinju.
GEOGRAFIJA
Navedi različite vrste vrela i izvora.

Šta su estavele, a šta su mukavice?
39
Rijeke
Poznato je da crnogorske rijeke otiču u dva mora: Crno i Jadransko. Sliv Crnog mora obuhvata oko
52% teritorije Crne Gore, a jadranskom slivu pripada oko 48% teritorije.
Jadranskom slivu pripadaju: kratki tokovi u primorju, Morača sa Zetom, Rijeka Crnojevića i Bojana.
U Crnogorskom primorju malo je tokova i uglavnom su svi vrlo kratki. Najduži tok u Boki Kotorskoj
je Sutorina, duga 7 km. Na području budvanske rivijere važnije rječice su Grđevica i Bečićka rijeka,
a na prostoru Reževića, Reževićka rijeka. U barskom primorju važniji tokovi su: Botun (6,5 km),
Željeznica (9,5 km) i Rikavac (17 km). Ulcinjsko primorje bogatije je vodom od ostalog dijela
Crnogorskog primorja. Hidrografsku mrežu čine više rijeka: Bratička, Mala i Velika Brdela, Miđanska
rijeka i Rastička rijeka.
Jedina veća rijeka na primorju je Bojana, otoka Skadarskog jezera, koja se nakon toka od 44 km uliva
u Jadransko more. Bojana teče ravnicom, meandrira, ima mali pad, 22 cm/km. Granica između Crne
Gore i Albanije ide Bojanom od Borja do ušća, na dužini od 24,5 km. Kod sela Sv. Nikola rijeka se
dijeli u dva rukavca. Desni rukavac i ostrvo Ada pripadaju Crnoj Gori, a granica ide lijevim rukavcem.
Bojana Cijevna
40
Morača
41
GEOGRAFIJA Morača
Crnojevića rijeka Zeta
Morača je najduža rijeka jadranskog sliva, sa tokom od 98 km. Nastaje od brojnih izvora i potoka,
ispod Vragodola u Moračkim planinama, na 1650 m nadmorske visine. Na putu do ušća prima
brojne pritoke, od kojih su najveće Zeta, Mrtvica, Ribnica, Mala rijeka i Cijevna. U gornjem toku
je planinska rijeka. U srednjem toku se sužava u velelepni kanjon Platije, dugačak 35 km i dubok
1000 m. U donjem toku je ravničarska rijeka. Uliva se u Skadarsko jezero, a iz jezera vodu odvodi
otoka Bojana.
Zeta nastaje u dijelu Nikšićkog polja bogatog površinskim vodama i tekla je do ponora Slivlje (prije
izgradnje HE Perućica, akumulacija, kanala i cjevovoda). Donja Zeta nastaje od vrela Glava Zete i više
manjih vrela. Zeta dalje protiče Bjelopavlićkom ravnicom, gdje dosta vijuga i prima manje pritoke.
Uliva se u Moraču malo sjevernije od Podgorice, zanimljivo da je bogatija vodom od Morače, a ipak
je njena pritoka.
Crnojevića rijeka nastaje iz vrela Obodske pećine. Duga je 12 km i uliva se u Skadarsko jezero čije su
vode potopile njen tok i pretvorile ga u živopisni zaliv.
Crnomorskom slivu pripadaju sve veće rijeke planinskog dijela Crne Gore: Piva, Tara, Lim i
Ćehotina. Sve se ulivaju u Drinu na teritoriji Bosne i daju joj tri puta veću količinu vode nego sve
ostale pritoke u srednjem i donjem toku.
Crnomorskom slivu pripada i izvorišni dio Ibra, koji teče prema Kosovu u pravcu istoka, a kod
Kosovske Mitrovice naglo skreće na sjever. Ibar izvire iz 6 vrela ispod planine Hajle. Ima dužinu
od 276 km od čega na teritoriji Crne Gore 35 km. Najveća je desna pritoka Zapadne Morave. Piva
nastaje spajanjem Komarnice i Sinjca (Pivsko oko potopljeno izgradnjom brane za HE Piva). Dužina
toka zajedno sa Komarnicom, do Šćepan polja, gdje se sastaje sa Tarom i gradi Drinu, iznosi 82 km.
Komarnica izvire ispod Durmitora i duga je 48 km. Njen poznati kanjon Nevidio dug je 4 km.
Izvorište Tare nalazi se ispod Komova, a ona protiče kroz najživopisnije krajeve naše zemlje.
Ona prima vodu iz mnogih vrela i potoka i manjih rječica. Dužina toka Tare iznosi 158 km, a
prosječan proticaj kod Šćepan polja je 82 m³/s. Hidrološka ljepota Tare najbolje se može doživjeti
splavarenjem ili obilaskom pješačkim stazama. Mnogi ljubitelji prirode smatraju da je kanjon Tare
najljepši na svijetu.
42
Tara
Lim
43
GEOGRAFIJA
Piva Ćehotina
Ćehotina je desna pritoka Drine duga 136 km. Nastaje od pećinskog vrela Glava Ćehotine i većim
dijelom toka 108 km teče teritorijom Crne Gore.
Lim je najveća pritoka Drine. Dužina njegovog toka je 219 km, od čega na teritoriji Crne Gore 87
km. Izvire iz Plavskog jezera. Prima vodu od brojnih pritoka sa okolnih planina.
Crnogorske rijeke predstavljaju izuzetno prirodno bogatstvo. Veći dio njih prolazi kroz prirodno
očuvane krajeve, a one su još uvijek dobrim dijelom nezagađene.
Na linijama upiši nazive brojevima

Zadatak označenih rijeka:
1) ________________
2) ________________
3)________________
4)________________
Koje rijeke pripadaju crnomorskom

slivu?
Uporedi rijeke jadranskog i crnomorskog
sliva, u odnosu na dužinu toka, količinu
vode i druge osobine.
44
Jezera
U Crnoj Gori jezera predstavljaju značajan dio voda. Najveću vodenu slatkovodnu površinu čini
Skadarsko jezero. U ulcinjskom kraju su Šasko i Zogajsko jezero. Na planinama, pored 33 planinska
jezera, «gorske oči», ima i veliki broj planinskih lokava i bara. Pored prirodnih, postoji i sedam
vještačkih jezera, koja su stvorena za potrebe proizvodnje električne energije, navodnjavanje, vodo-
snabdijevanje i industrije.
Skadarsko jezero
Skadarsko jezero GEOGRAFIJA
Skadarsko jezero se nalazi u podgoričko – skadarskoj kotlini. Crnoj Gori pripadaju dvije trećine jezera,
a Albaniji jedna trećina. Zaštićeno je kao nacionalni park. Nastalo je tektonskim pokretima, kraškom
i rječnom erozijom. Okruženo je Zetskom ravnicom, ograncima Lovćena, planinama Sutorman,
Rumija, Taraboš i ograncima Prokletija. Skadarsko jezero je kriptodepresija, što znači da mu je dno
ispod nivoa mora, a površina iznad nivoa mora.
45
ur
žur
ožu
rmož
Grm
Moračnikk
Proteže se u smjeru jugoistok- sjeverozapad na dužini od 43 km, s prosječnom širinom od 14 km.

Površina jezera varira u toku godine, kreće se od 370 km² do 540 km². Prosječna dubina je 4-7 m, a u
potopljenim vrtačama zvanim Oka i do 60 m. U jezeru su brojna mala krečnjačka ostrva: Vranjina,
Grmožur, Starčevo, Beška, Moračnik, Gorica i dr. Skadarsko jezero je jedno od najvećih staništa ptica,
279 vrsta ornitofaune.
Objasni značaj Skadarskog jezera za Crnu Goru.
46
Šasko jezero nalazi se na desnoj strani rijeke Bojane. Leži u plitkoj udolini izmeću Briske gore
na jugozapadu i Šaskog brda prema sjeveru. Površine je 3,6 km², a srednja dubina jezera je 4 m.
Prokopanim kanalom između Šaskog jezera i Bojane regulisano je uzdizanje i spuštanje nivoa jezera,
preko nivoa rijeke Bojane. U sredini Ulcinjskog polja, ravnice između Briske gore i mora, u dijelu
zvanom Zogajsko polje, nalazi se Zogajsko jezero ili blato. Izgradnjom solane, jezero je pretvoreno u
basene slane vode, čija je ukupna površina 1,2 km².
Šasko jezero
Planinska jezera su glečerskog (ledničkog)

porijekla. Predstavljaju ukras crnogorskih
planina. Na planinskoj skupini Volujak,
Maglić i Bioča nalaze se 3 jezera, 11 u višim
i 2 manja u nižim područjima Durmitora, 2
na Sinjajevini, 2 na Lukavici, 6 na Bjelasici, 2
na Visitoru, 5 na Prokletijama.
GEOGRAFIJA
jezero
apetanovo
Ledničko K
47
C
Crno jezero je simbol Durmitora. Uokvireno je gustim
če
četinarskim šumama, a neposredno iznad jezera se
iz
izdiže vrh Međed. Čini ga Veliko (površine 358 556 m²)
i Malo jezero (površine 188 516 m²) koja leže na 1422
m nadmorske visine. Spojena su jezerouzinom i imaju
ob
oblik leptir mašne. Tokom sušnog ljeta nivo Malog
jje
jezera se spusti pa jezerouzina postaje vodopad. Jezero je
uudaljeno 3km od Žabljaka.
Crno jezero
Na Bjelasici je najpoznatije, a ujedno i najljepše, Biogradsko jezero (površine 270 000 m²).
Udaljeno je 4 km od puta Kolašin – Mojkovac. Leži na 1094 m nadmorske visine, iza čeone morene,
u terminalnom basenu. Okruženo je očuvanom šumom i čini dio nacionalnog parka Biogradska
gora. Njegova pritoka je Biogradska rijeka, a otiče ponornicom dugom 4 km, koja se uliva u Taru.
Na Bjelasici su još: Veliko i Malo Šiško jezero, Veliko i Malo Ursulovačko jezero i Pešića jezero.
Šiško jeze Biogradsko jezero

ro

Na Prokletijama su tri planinska jezera, od kojih je najveće VALOV
Plavsko. Nastalo je u terminalnom basenu Plavskog valova*
Valov ili ledničko korito je dolina
pregrađenog 80 m visokom čeonom morenom. Nalazi se
kojom se kretao lednik, strmih
na 906 m nadmorske visine i ima površinu od 2 km², to je je strana sa široko zaravnjenim
najveće ledničko jezero u Crnoj Gori. Iz jezera otiče Lim. dnom
*valov- ili ledničko korito je dolina kojom se kretao lednik,
strmih je strana sa široko zaravnjenim dnom Plavsko jezero
Vještačka ili akumulaciona jezera su izgrađena u posljednjih 50 godina. Ima ih 7, sa ukupnom

površinom od oko 40 km². Za proizvodnju električne energije, u Nikšićkom polju, zemljanim branama
zagrađena su tri vještačka jezera: Slano, Krupac i Vrtačko. Jezera su povezana kanalima, a njihove
vode se odvode podzemnim tunelom i cijevima do turbina Elektrane. Da bi se obezbijedila tehnička
voda za potrebe Željezare u Nikšiću, pregrađivanjem Gračanice formirano je Liverovićko jezero.
Grahovsko jezero, koje je formirano u izvorišnom dijelu Grahovske rijeke, služi za navodnjavanje
i vodosnabdijevanje. Za potrebe dobijanja električne energije, izgrađena je brana na Pivi, iza koje je
stvoreno 42 km dugačko Pivsko jezero. Bilećko jezero nastalo je izgradnjom brane na Trebišnjici, a
jednim dijelom pripada Crnoj Gori, dok je većim dijelom u Bosni i Hercegovini. Otilovićko jezero,
na Ćehotini, stvoreno je za potrebe Termoelektrane u Pljevljima.
GEOGRAFIJA
Kakva su po postanku planinska jezera u Crnoj Gori?

Navedi razliku između Plavskog i Crnog jezera.
Navedi u koje se svrhe koriste vještačka jezera u Crnoj Gori.
49
BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVIJET
Crna Gora predstavlja jednu od najbogatijih prirodnih riznica u jugoistočnoj Evropi. Rijetke su zemlje
koje imaju tako raznovrsno i složeno bogatstvo biljnog i životinjskog svijeta. Na kopnu, u zemlji, u
vazduhu, u tekućim vodama, u jezerima, u moru, buja živi svijet u hiljadama oblika.
Biljni svijet
Crna Gora je u florističkom pogledu jedan od najinteresantnijih krajeva jugoistočne Evrope. Posebno
je značajno da se u crnogorskoj flori nalazi veliki broj endemičnih, reliktnih i rijetkih biljnih vrsta.
Utvrđeno je postojanje više od 220 endemita jugoistočne Evrope, a od toga su 20 njih endemiti
Crne Gore. Crna Gora se nalazi na granici različitih vegetacionih regija: sredozemne, koja zahvata
Crnogorsko primorje, Zetsku i Bjelopavlićku ravnicu; evro-sibirske, koja zahvata unutrašnje djelove
srednjih visina; alpsko-nordijske, koja zahvata visoke planine.
Raznolikost prirodnih elemenata i uticaj čovjeka uslovili su velike razlike u vegetacionom pokrivaču
između pojedinih djelova Crne Gore. Najadekvatnija je visinska podjela vegetacije na četri tipa, od
kojega jedan pripada sredozemnom, a ostala tri kontinentalnom području.
Duž niskog primorja je pojas zimzelene vegetacije. Rijetke šume čini zimzeleno drveće, najviše
sredozemni četinari i zimzeleni hrast, a ima i čempresa, agava i kaktusa. Makija se razvila na
mjestima posječenih šuma, sastoji se od zimzelenog, često bodljikavog šiblja raznih biljaka, najviše
od zelenike, lovora, pelima, ruzmarina i dr. U primorju se od biljnih kultura najviše gaje smokve,
agrumi, masline.
Niske šume i šikare bijelog graba nastavljaju se na zimzeleni pojas. U dolini Zete, Nikšićkom polju
i na cijelom prostoru dubokog krša, šume i šikare bijelog graba počinju od ravnih polja, a na njih se
nastavlja pojas crnog graba.
Makija Bukova šuma
50
U planinskoj oblasti jasno se uočava pojasna smjena različitih tipova šuma od podnožja ka vrhovima
planina. U nižim djelovima planinske oblasti rastu listopadne hrastove šume. Iznad hrasta je pojas
bukve, a potom pojas četinarskih šuma (jela, bor, smrča, a na nekim planinama na još većim visinama,
bor krivulj, kleka, molika, munika). Planinski pašnjaci ili suvati su iznad pojasa četinara.
Šume zahvataju 49% ukupne površine Crne Gore. Očuvane šume, po procjeni, čine polovinu
ukupne površine pod šumama. Zanimljiv je biljni svijet slatkih voda, rijeka i jezera. I Jadransko
more ima zaseban biljni svijet, koji se sastoji od raznolikih morskih trava, algi, morskih salata i dr.
Ljudi su na prostor Crne Gore donijeli mnogo novih biljnih vrsta.
Danas je u poljoprivredi mnogo u upotrebi krompir i kukuruz, porijeklom iz Amerike, zatim je

donešen bagrem, kao i razne vrste agava kojih ima na primorju.
Gospina papučica Lakušićev karanfil
GEOGRAFIJA
Malijev jeremičak Crvena pucalica
51
Životinjski svijet
Fauna Crne Gore takođe je bogata i raznovrsna. Na bogatstvo faune uticala je raznovrsnost priro-
dnih predjela, razne vrste šuma, biljni svijet uopšte i različita klima. Ipak, Crna Gora se po svojoj
fauni bitno ne razlikuje od susjednih biogeografskih područja južne i srednje Evrope.
Divlja svinja Divokoza
Lisica Vuk
U Crnoj Gori živi 65 vrsta sisara. Od papkara najbrojnije su divlje svinje, koje nastanjuju listopadne
šume. Divokoze i srndaći danas su uglavnom sačuvani u nacionalnim parkovima. Znatno su
prorijeđeni i mesožderi: divlja mačka, lisica, vuk, šakal. Nešto više, ima i krznaša: vidra, jazavac,
zec... Na većem broju planina javlja se mrki medvjed. U svim krajevima živi jež i krtica, dok pećine
nastanjuje slijepi miš.
U Crnoj Gori registrovano je oko 300 vrsta ptica. Na visokim planinama najprisutniji je soko, a rjeđi
su suri orao i bjeloglavi sup. U šumama stanište su našli veliki tetrijeb, djetlić, sjenica, slavuj i dr.,
a po livadama i pašnjacima brojne vrste ptica pjevačica.

Soko Tetrijeb Međed
Bogatstvom u fauni ptica posebno se ističe Skadarsko jezero. Tu žive razne

vrste čaplji, kudravi pelikan, ćubasti gnjurac, kormoran i mnoge druge
vrste. Područje jezera je značajno zimovalište za ptice selice iz sjevernih
krajeva evropskog kontinenta.
Od gmizavaca najčešća je barska i rječna bjelouška, poskok, šarka,
smuk, slepići i tri vrste guštera. Fauna slatkovodnih riba je bogata velikim
brojem endemskih vrsta. Tu se posebno ističe Skadarsko jezero, gdje živi Skobalj
više od 45 vrsta riba. Ekonomski su najznačajnije ukljeva, krap i skobalj.
Planinske rijeke i jezera bogate su potočnom pastrmkom i mladicom, a
sve više, zahvaljujući poribljavanju, i kalifornijskom pastrmkom.
Fauna Jadranskog mora je takođe raznovrsna. U priobalnom dijelu žive

školjke, puževi, račići, a malo dublje mogu se sresti jastozi. Od riba
najzastupljenije su: sardela, tunj, skuša, šnjur, neke vrste morskih pasa i
dr. Najzastupljeniji glavonožac je lignja, a od sisara delfin. Na pjeskovitoj Jezerska pastrmka
obali stanište su našli dugorepi rak, gambor i mnoštvo školjki. Naravno,
u fauni Crne Gore zastupljene su i domaće životinje, goveda, koze, ovce,
svinje, konji i živina.
Flora i fauna Crne Gore najviše je ugrožena raznim narušavanjem staništa,
lovom, širenjem poljoprivrednih površina, sječom i degradacijom šuma i
drugih eko-sistema.
Kalifornijska pastrmka
Pelikan 53
54
55
GEOGRAFIJA
Zagađenje i zaštita prirode u Crnoj Gori
Naše vrijeme karakteriše opšta zabrinutost zbog posljedica industrijalizacije, nekontrolisanog razvoja
tehnologije i urbanizacije. Posljedice se manifestuju zagađenjem životne sredine i otuđenjem čovjeka
od prirode. Pitanje je kako zaštititi prirodnu sredinu da ona ostane biološki zdrava, lijepa i za rekreaciju
ugodna, a da se ne uspori opšti društveni razvoj i porast životnog standarda ljudi. Zaštita prirode
nije samo pravni, zakonodavni ili politički akt, ona označava odnos pojedinca, države i cijele nacije
prema prirodi. Država Crna Gora je svoj odnos prema prirodi potvrdila donošenjem Deklaracije o
ekološkoj državi.
Do sada je u Crnoj Gori zaštićeno oko 40 prirodnih dobara prostornog karaktera. Među zaštićenim
područijima prirode najveći dio zauzimaju nacionalni parkovi. Od zaštićenih dobara najbrojniji su
spomenici prirode, 18 morskih plaža, tri kanjona i klisure (kanjon Komarnice, kanjon Pive nizvodno
od brane, Đalovića klisura). Zatim, rezervati prirode i predjeli posebnih oblika i prirodne rijetkosti
– zaštićene biljne vrste (54) i zaštićene životinjske vrste (314). Planirano je da se cijeli sliv Morače
(sa živopisnim kanjonom Platije) i Visitor zaštite kao predjeli posebnih prirodnih oblika. Kanjonska
klisura rijeke Cijevne kroz Ćemovsko polje u planu je da se zaštiti kao spomenik prirode.
Pored područija nacionalne zaštite u Crnoj Gori postoje i četiri područja koja uživaju međunarodnu
zaštitu: Dolina rijeke Tare (UNESCO, Svjetski rezervat biosfere); Durmitor sa kanjonom Tare
(UNESCO, Svjetsko prirodno nasljeđe); Kotorsko-risanski zaliv (UNESCO, Svjetsko prirodno i
kulturno nasljeđe); Skadarsko jezero (Ramsarsko područije, stanište ptica močvarica).
U Crnoj Gori je zaštićeno za sada 40 prirodnih područja, navedi neke od njih.
U prirodnoj sredini treba spriječiti zagađenje reljefa, tla, voda, vazduha, biljnog svijeta i slično, a time
će biti zaštićen i čovjek kao dio prirode.
Zaštita reljefa ima za cilj da spriječi narušavanje izgleda prirodnog prostora od strane čovjeka. Međutim,
često se nemilosrdno narušava skladan izgled reljefa, osobito izgradnjom saobraćajnica, eksploatacijom
građevinskog materijala i ruda. Kamenolomi na više mjesta u primorju i u unutrašnjosti, ostavljaju
vrlo vidne rane u reljefu, napravljene neplanskim korišćenjem kamena. Izgled reljefa mijenja, kopanje
materijala za zemljane brane vještačkih jezera, korišćenje pijeska i šljunka iz korita naročito Gračanice,
Morače, duž toka Lima, Ćehotine i njihovih pritoka. Kopanje boksita oko Nikšićkog polja, zatim
rude cinka i olova u rudnicima Šuplja stijena i Brskovo, kopanje uglja u Pljevaljskoj i Beranskoj kotlini
rađeno je, takođe, bez dovoljno brige oko uređenja prostora. Poslije eksploatacije rude, kamena,
šljunka, pijeska, gline i uravnavanjem, pošumljavanjem i drugim radovima, prostor se mora dovesti u
što prirodniji izgled.
U Crnoj Gori je izražena opšta ograničenost ravnica, one ukupno zahvataju oko 5% teritorije.
Povoljna okolnost je da se najveći dio ravničarskog zemljišta nalazi u primorju i srednjoj Crnoj
Gori, gdje su i klimatske prilike najpovoljnije. Međutim, 90% površine Crne Gore čine tereni sa
izrazitim nagibom, a kako se biljni pokrivač dosta uništava, to je problem erozije vrlo izražen u
mnogim djelovima Crne Gore.
56
Problem predstavljaju i poplave, jer od njih stradaju
najkvalitetnija i najplodnija nizijska zemljišta. To su, na
prvom mjestu, zemljišta Zetske ravnice, oko Skadarskog
jezera. Poplave zahvataju i prostor oko Bojane, jedan
dio Bjelopavlićke ravnice, dio Nikšićkog polja, kao i dio
Plavske, Beranske, Pljevaljske i Bjelopoljske kotline.
Kako čovjek može da mijenja reljef?

Navedi neke primjere uništavanja reljefa u
Crnoj Gori i šta treba preduzeti da bi se takvo
stanje saniralo.
Zagađenje zemljišta od industrijskih objekata pre-

dstavlja dosta izraženu pojavu. Skoro svi industrijski
objekti u Crnoj Gori izgrađeni su na poljoprivrednim
površinama. Oduzete su poljoprivredno najkvalitetnije
površine, a uz to i zemljište u okolini dovedeno je u
opasnost da bude zagađeno.
Najveću opasnost predstavljaju industrijske otpadne
vode. One zagađuju podzemne vode, a time i zemljište.
Opasnost od zagađenja zemljišta od industrijskog otpada
najveća je u oblasti južno od Kombinata aluminijuma u
Podgorici. Drugo područje je oko Ulcinjskih solana,
zatim oko Termoelektrane u Pljevljima, a zatim dijelom
i u Nikšićkom polju oko više industrijskih pogona, kao
Uništavanje zemljišta
i u Bjelopavlićkoj ravnici.
U zaštiti prirode posebno mjesto imaju mjere zaštite šuma. Šumsko bogatstvo u velikoj mjeri postalo
je predmet stihijske sječe i neracionalne prerade. Bez obzira na vlasništvo (privatno ili državno),
neophodno je uspostaviti punu zaštitu i plansko korišćenje ovog važnog dijela prirodne sredine.
Eksploatacija ljekovitog i aromatičnog bilja, koja je posljednjih godina vrlo intenzivna, mora biti
planirana, jer može doći do nestajanja mnogih vrsta biljaka. Zaštita flore i vegetacije treba da bude
zasnovana na temeljnim istraživanjima o stanju i zaštićenosti pojedinih biljnih vrsta, na neophodnosti
proširenja zakonom zaštićinih biljnih vrsta, podizanju opšteg nivoa obrazovanja i neophodne opšte
svijesti o značaju zaštite biljnog svijeta.
Znatan dio crnogorskih rijeka ima čistu vodu. Međutim, jedan dio je zagađen. To su: Zeta, Morača
nizvodno od Podgorice, Ćehotina nizvodno od Pljevalja, Lim nizvodno od Berana. Zagađivanje rijeke
Zete počelo je 1957. godine puštanjem u rad Željezare u Nikšiću. U posljednjih 30 godina Željezara
GEOGRAFIJA
je preduzela mnoge mjere da fenol ne ulazi u otpadne vode. Vode Zete dosta se zagađuju od otpadnih
voda drugih industrijskih pogona, ali još više od komunalnih otpadnih voda. Godine 2007. pristupilo se
obnovi i rekonstrukciji uređaja za prečišćavanje otpadnih voda Nikšića, što bi trebalo da obezbijedi da
Zeta bude čista, a i rječni tokovi nizvodno sve do Skadarskog jezera.
57
Rijeka Morača uzvodno od ušća Zete je čista,

a nizvodno je zagađena od Zete i industrijskih
i komunalnih voda Podgorice. Sa desne strane
Morače izgrađen je uređaj za prečišćavanje
komunalnih i industrijskih voda Podgorice,
nedavno modernizovan i proširen. Najveću
opasnost za zagađenje voda Morače predstavlja
Kombinat aluminijuma. Uz sve mjere zaštite,
do sada se nekoliko puta dogodilo da otpadne
vode kombinata poteknu prema Morači.
Rijeka Lim, uzvodno od Berana je čista, kao
i sve njene pritoke. Puštanjem u rad Fabrike
celuloze i papira (1963), od Berana je Lim bio
zagađen. Prestankom rada ove fabrike (1988)
došlo je do znatnih promjena u čistoći ove
rijeke, ali se i dalje vode Lima zagađuju od
komunalnih voda Berana i Bijelog Polja.
Jalovište u Mojkovcu
Ćehotina je nizvodno od Pljevalja dosta zagađena, prvenstveno od komunalnih otpadnih voda

Pljevalja, a zatim od Termoelektrane, od eksploatacije i transporta uglja. Rijeka Tara je jedna od
najčistijih u Evropi. Izvjesne opasnosti za zagađenje vode Tare i dalje su prisutne samim postojanjem
jezera otpadnih voda iz flotacije Brskovo, neposredno pored Mojkovca (na saniranju ovog jezera se
uveliko radi). Zasad velika količina podzemnih voda u Crnoj Gori nije zagađena. Dakle, sva naselja u
Crnoj Gori imaju mogućnost da koriste zdravu i čistu vodu.
Zato neophodnu pažnju treba posvetiti zaštiti podzemnih voda, vrela i izvora, a posebno onih čije
se vode koriste za potrebe stanovništva. Stalna briga mora biti i zaštita voda jezera, koja su zasad
veoma čista. Najviše je u opasnosti od zagađenja Skadarsko jezero zbog mogućnosti zagađenja preko
vode iz Morače i podzemnih voda. Posljednjih godina shvaćena je ozbiljnost ovoga problema, pa
se vrše temeljna istraživanja u cilju zaštite Skadarskog jezera. Zaštita planinskih jezera prije svega
se odnosi na izučavanje sprječavanja njihovog postepenog zabarivanja i nestajanja. Jadransko more
je duž Crnogorskog primorja čisto. Opasnost zagađenja mora prijeti od otpadnih voda gradskih
naselja, lučkog prometa i industrije. Mjere zaštite posebno treba primjeniti kada je riječ o Barskoj luci
i brodogradilištu u Bijeloj.
Navedi glavne zagađivače voda i mjere koje treba da se preduzmu da bi se spriječilo

zagađenje voda.
Vazduh je u Crnoj Gori čist, posebno na prirodno očuvanom prostoru, van gradskih naselja. Ali,
klimatske promjene zapažaju se i u Crnoj Gori, osobito na prostoru gdje se šire gradovi. Povećanje
zagađenosti vazduha česticama prašine utiče na stvaranje magle, povećava oblačnost i količinu
padavina. Glavni izvori zagađenja vazduha u Crnoj Gori su industrijska postrojenja koja ispuštaju
štetne materije: sumpor-dioksid, ugljen-dioksid, sumpornu kiselinu, ugljen-monoksid, azot-monoksid
i dr. Izvori zagađenja su i saobraćajna sredstva, ložišta u domaćinstvima i razni oblici komunalnog
zagađenja. Najviše su ugroženi gradovi Pljevlja i Podgorica. Crna Gora je područje raskošnih prirodnih
ljepota i jedinstvenih prirodno-geografskih specifičnosti, ima sve uslove da postane rekreacioni centar
evropskog i svjetskog značaja.
58
NACIONALNI PARKOVI
Nacionalni parkovi su prirodna i kulturna dobra od opšteg interesa. Zakonom su u njima zabranjene
ljudske djelatnosti koje bi nanijele štetu osnovnom cilju njihove zaštite. Prvi nacionalni park u svijetu
je Yelouston u SAD, proglašen 1872. godine. U Evropi prvi nacionalni park proglašen je 1914.
godine u Švedskoj. Skupština Crne Gore, 1952. godine, proglasila je nacionalnim parkovima: Lovćen,
Durmitor i Biogradsku goru. Skadarsko jezero je nacionalnim parkom proglašeno 1983. godine, a
odlukom Skupštine Crne Gore 2009. godine proglašen je i nacionalni park Prokletije. Nacionalni
parkovi u Crnoj Gori su otvorenog tipa. Njihova je specifičnost da je, na relativno malom prostoru,
priroda očuvana, raznovrsna i složena, kao malo gdje u svijetu.
NP Lovćen
NP Lovćen
GEOGRAFIJA
Nacionalni park Lovćen obuhvata istoimenu planinu koja ima dominantan geografski položaj prema
zaravni Katunskog krša, podgoričko-skadarskoj kotlini, Boki Kotorskoj i središnjem dijelu Crnogorskog
primorja. Lovćen, njegova uzdignutost i široko otvaranje vidika sa vrhova, uslovili su pretvaranje planine
u simbol naroda. Na Jezerskom vrhu nalazi se mauzolej Petra II Petrovića Njegoša, pa je Lovćen, sa ovim
kulturno-istorijskim spomenikom, postao važan dio identiteta Crne Gore i Crnogoraca.
59
Nacionalni park Lovćen zahvata centralni, najviši dio ove

planine. Površina parka je 6400 ha i pripada opštinama
Cetinje i Budva. Najviši djelovi planine su grebeni Jezerski vrh,
Štirovnik, Humovi i dr. Između planinskih vrhova su uvale i
dolovi, otvoreni prema nižim djelovima planinskih padina.
Ivanova korita su najveća uvala, oblika manje zaravni.
Od ukupne površine NP Lovćen, 61% je pod šumom, dok je
ostalo zemljište kamenjar, pašnjaci, livade i oranice. Najveći
procenat šume čine bukve. Znatno je prisustvo i gorskog javora,
graba i lipe, dok je šuma crnog bora raširena oko Jezerskog vrha.
U sjeveroistočnom dijelu planine, kao strogi zabran, čuva se
endemična šuma bora munike. Objekti na Ivanovim koritima
i mauzolej na Lovćenu povezani su putem dugim 20 km sa
Cetinjem i privlače veliki broj posjetilaca. Pun turistički razvoj
dostići će se izgradnjom uspinjača, koje bi povezivale mjesta u
primorju sa vidikovcima na Lovćenu.
NP Durmitor
NP Durmitor
60
Nacionalni park Durmitor obuhvata kanjon Tare i njenih desnih pritoka Vaškovske rijeke i Drage,
Zabojsko jezero na Sinjajevini, masiv Durmitora, djelove Pivske planine, kanjon Sušice, izvorišni dio
Bukovice i veći dio Jezera drobnjačkih.
Ukupna površina parka je 39000 ha, a taj prostor pripada opštinama: Žabljak, Pljevlja, Plužine, Šavnik
i Mojkovac. Kanjon Tare od ušća Bistrice do Šćepan polja uključen je 1987. god. u red Svjetskih
ekoloških rezervata, a nacionalni park Durmitor 1980. god. u spisak Svjetske kulturne i prirodne
baštine pod starateljstvom Ujedinjenih nacija. Ovom odlukom nacionalni park Durmitor svrstan je u
25 najpoznatijih prirodnih dobara u svijetu, koja imaju neprocjenjivi značaj i univerzalnu vrijednost.
Nacionalni park Durmitor se odlikuje brojnim prirodnim ljepotama, među kojima se ističu vrhovi
Bobotov kuk, Međed i Savin kuk, brojne jame i pećine (jama na Vjetrnim brdima je najdublja u
jugoistočnoj Evropi, 988 m dubine), veliki broj ledničkih jezera Crno, Zminje, Modro, Valovito i dr.,
lednik Debeli namet, kao i veliki broj izvora od kojih su neki iznad 2000 m nadmorske visine.
Nacionalni park Durmitor je bogat biljnim i životinjskim svijetom i brojnim endemičkim biljkama.
U okviru nacionalnog parka Durmitor izdvojeno je sedam zona, koje imaju poseban režim zaštite,
a to su: Crno jezero sa šumom u okolini; Prašuma smrče i jele u slivu Mlinskog potoka; Prašuma
crnog bora na Crnim podima u kanjonu Tare; sliv Škrčkih jezera i kanjon Sušice; Zabojsko jezero sa
najbližom okolinom; Barno jezero sa najbližom okolinom (biološki rezervat); uži dio kanjona Tare.
GEOGRAFIJA
61
NP Biogradska gora
Nacionalni park Biogradska gora zahvata dio Bjelasice i ima površinu 5400 ha. Nalazi se sa desne
strane rijeke Tare, između Kolašina i Mojkovca, kuda prolazi magistralni put i željeznička pruga.
Pripada opštinama Kolašin, Mojkovac i Berane. Najljepši dio parka je, ribom bogato, Biogradsko jezero.
Njegova glavna pritoka je Biogradska rijeka, a podzemna otoka je Jezerštica, koja se uliva u Taru.
Osim Biogradskog jezera parku, pripadaju još

pet malih ledničkih jezera: Malo i Veliko Šiško
jezero, Malo i Veliko Ursulovačko (Kurikućko)
jezero i Pešića jezero. Nacionalni park Biogradska
gora predstavlja biogeografsku posebnost.
Poznata je šuma oko Biogradskog jezera sa
stablima bukve, gorskog javora, jasena i brijesta
od kojih su pojedina stabla stara i preko 500
godina, a dostižu visinu do 60 m. Ovaj prašumski
rezervat, uz Perućicu u Bosni i Hercegovini i
Bjelovšku pušku u Poljskoj, jedini su rezervati
ovakve vrste u Evropi. Biogradska gora prvi put
je stavljena pod zaštitu 1878. godine kao “Zabran
knjaza Nikole”.
62
NP Skadarsko jezero
Nacionalni park Skadarsko jezero (40000 ha) po mnogo čemu je specifično blago Crne Gore. To je
najveća slatkovodna površina sa mnogo važnih istorijskih i kulturnih spomenika. Obuhvata dio jezera
koji pripada Crnoj Gori i okolni priobalni prostor, na teritoriji opština Bar, Cetinje i Podgorica.
Skadarsko jezero je veoma bogato ribama, u njemu živi više od 45 vrsta ribe. Najznačajnije su ukljeva,
krap (šaran), jegulja i skobalj. Skadarsko jezero je najveći ptičji rezervat u Evropi sa više od 250 vrsta
ptica. Jezero je utočište 23 vrste ptica koje su u Evropi ugrožene i zaštićene zakonom, a posljednje je
stanište pelikana.
U nacionalnom parku Skadarsko jezero, na ostrvima i po obodu jezera, brojni su istorijski spomenici
iz perioda srednjovjekovne Duklje i Zete, kao i iz kasnijih perioda istorije Crne Gore. To su: crkve,
gradine, utvrde, dvorci (Prečista krajinska, Vranjina, Žabljak Crnojevića, Obod, Beška, Moračnik,
Kom, Brčeli, Starčevo i dr.). Najatraktivniji dio parka je Rijeka Crnojevića, vode Skadarskog jezera su
potopile njen tok i formirale živopisni zaliv, u obliku fjorda.
GEOGRAFIJA
NP Skadarsko jezero
63
NP Prokletije
NP Prokletije
Nacionalni park Prokletije je najmlađi park u Crnoj Gori, proglašen odlukom Skupštine 2009. godine.
Prokletije predstavljaju više planinskih lanaca u graničnom prostoru između Crne Gore i Albanije.
Osnovni im je pravac pružanja jugozapad-sjeveroistok i formirane su na dodiru Dinarida i Šarskih
planina. U reljefu dominiraju dugački planinski lanci, često međusobno izdvojeni dubokim dolinama
i predstavljaju jedan od najljepših djelova Evrope. Glavni planinski lanac je dug 70 km i na njemu su
vrhovi: M. Jezerce (2694) u Albaniji; Zla Kolata (najveći vrh u Crnoj Gori 2534 m), Maja Kolata
(2528 m) i Maja rosit (2524 m) u Crnoj Gori. Prokletije su, poslije Alpa, planina sa najviše lednika u
Evropi. Sa centralnih grebena prokletijskih planina u ledenom dobu spuštao se veliki lednik u dolinu
Vrmoške rijeke, Grnčara i Vruje. U proširenju kod Gusinja lednici su se spajali, a dalje se lednička masa
kretala dolinom Ljuče. Ovaj lednik završavao se na mjestu gdje je danas Plavsko jezero, formirano u
terminalnom basenu. U udubljenjima koja su izdubili lednici formirana su jezera, među kojima se ističu
Hridsko, Plavsko i Visitorsko jezero.
Na Prokletijama su registrovane 42 vrste biljaka od međunarodnog značaja, koje su, zbog globalnog
stepena ugroženosti, uključene u tzv. Evropsku crvenu knjigu (knjiga sa spiskom biljaka, životinja i
pečuraka kojima prijeti uništenje). Posebnu atrakciju Prokletija predstavljaju rezervati endemičkog bora
molike oko Hridskog i Visitorskog jezera.
Koje tipove nacionalnih parkova poznaješ?

Zadatak Kojem tipu pripadaju nacionalni parkovi u Crnoj Gori?
Navedi karakteristike nacionalnih parkova u Crnoj Gori, pojedinačno.
64
DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE 4
STANOVNIŠTVO
Kretanje broja stanovnika
Promjena broja stanovnika Crne Gore u periodu 1921-2003 godine.

Godina popisa Broj stanovnika
1921. 311 341
1931. 360 044
1948. 377 189
1953. 419 873
1961. 471 894
1971. 529 604
1981. 584 310
1991. 615 035
2003. 620 145
Promjena broja stanovnika Crne Gore u periodu 1921 - 2003. godine
Broj stanovnika se određuje popisom stanovništva koje se vrši najčešće svake 10. godine. Na teritoriji
Crne Gore u 20. vijeku sprovedeno je ukupno osam popisa. Prvi je obavljen 1921. godine, drugi
1931. godine, dok treći, predviđen 1941. nije realizovan zbog izbijanja Drugog svjetskog rata. Poslije
završetka rata, 1948. sproveden je vanredni popis stanovništva. Sljedeći popis, koji je imao karakter
redovnog, obavljen je 1953. godine. U 20 vijeku bila su još četiri popisa i to: 1961,1971,1981. i 1991.
Prvi popis u 21. vijeku realizovan je 2003. godine.
U periodu od 1921. do 2003. godine ukupan broj stanovnika na teritoriji Crne Gore uvećan je
za 361.737 stanovnika ili za 116,2%. Od popisa 1953. godine prosječno godišnje povećanje broja
stanovnika neprekidno se smanjuje.
Do 1991. godine broj stanovnika se računao po staroj metodi, a 2003. godine popis je izvršen po
novoj metodi. Najbitnija razlika u ovim metodama odnosi se na stanovništvo na privremenom radu
u inostranstvu: po novoj metodi ubrajaju se samo oni koji su manje od godinu dana na privremenom
GEOGRAFIJA
radu u inostranstvu.
Po staroj metodi, koja se primjenjivala 1991. godine, te godine u Crnoj Gori je bilo 615035
stanovnika. Ako bi primjenili novu metodu, dakle bez onih na privremenom radu u inostranstvu taj
broj bi iznosio 591269. Godine 2003. broj stanovnika bez onih koji su bili na radu u inostranstvu
iznosio je 617740. Porast stanovništva između ove dvije popisne godine iznosio je 4,5%.
65
4 DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE
U svojim proračunima rezultata popisa stanovništva 2003. godine Monstat (nekadašnji Zavod za
statistiku Crne Gore) u broj stanovnika uključio je odsutne na radu u inostranstvu do jedne godine.
Po tome je Crna Gora 2003. godine imala 620.145 stanovnika.
Gustina naseljenosti. Uporedo sa porastom broja stanovnika, raste i gustina naseljenosti. U Crnoj
Gori je 1948. godine živjelo 27 stanovnika na 1 km², a 2003. godine 45 stanovnika na 1 km² (po staroj
metodologiji 48,7 stanovnika na 1 km²). Samo nekoliko zemalja sjeverne i istočne Evrope ima manju
gustinu naseljenosti. Ali, velika je razlika u gustini naseljenosti između pojedinih krajeva Crne Gore.
Gustina naseljenosti Građani u inostranstvu sa članovima svojih porodica u

odnosu na stanovništvo u zemlji
Kretanje stanovništva po opštinama. Tako je 1981. u odnosu na 1971. godinu bilo sedam opština
u Crnoj Gori u kojima je smanjen broj stanovnika (Cetinje, Danilovgrad, Žabljak, Kolašin, Plužine,
Šavnik i Pljevlja). Prema popisu iz1991. godine, u odnosu na 1981. godinu u svim opštinama
sjeveroistočne Crne Gore, osim u Rožajama i Mojkovcu, smanjen je broj stanovnika.
Radi mogućnosti upoređivanja sa prethodnim godinama, za 2003. godinu u broj stanovnika po

opštinama uključeni su i radnici na privremenom radu u inostranstvu. Broj takvih osobito je velik u
nekim opštinama: u opštini Bar 5209, Ulcinj 6161, Podgorica 10278, Berane 5753, Bijelo Polje 6783,
Plav 7755, Rožaje 4857. Ukupno iz Crne Gore 2003. godine na privremenom radu u inostranstvu
bilo je 55.338 građana.
Broj opština u kojima je opao broj stanovnika u periodu 1991-2003. godine je osam (Cetinje, Žabljak,
Kolašin, Mojkovac, Plužine, Šavnik, Andrijevica i Pljevlja).

Sa Bez Bez
Sa privremeno
Opština privremeno privremeno Opština privremeno
odsutnim
odsutnim odsutnih odsutnih
Andrijevica 6,383 5,785 Plav 21,560 13,805
Bar 45,246 40,037 Plužine 4,295 4,272
Berane 40,821 35,068 Pljevlja 36,913 35,806
Bijelo Polje 57,067 50,284 Podgorica 179,401 169,132
Budva 16,146 15,909 Rožaje 27,559 22,693
Danilovgrad 16,636 16,523 Tivat 14,006 13,630
Žabljak 4,239 4,204 Ulcinj 26,451 20,290
Kolašin 10,043 9,949 Herceg Novi 34,102 33,034
Kotor 23,541 22,947 Cetinje 18,754 18,482
Mojkovac 10,280 10,066 Šavnik 2,974 2,947
Nikšić 76,677 75,282 UKUPNO 673,094 620,145
Opštine u Crnoj Gori i broj stanovnika u njima prema popisu iz 2003. godine
Uporedite i sagledajte porast broja stanovnika u raznim popisnim godinama.
GEOGRAFIJA
OGRA JA
67
Prirodno kretanje stanovništva
Rođeni Stopa Umrli Stopa Pri. Prir. Stopa

Godina
aps. br. u‰ aps. br. u‰ aps. br. u‰
1948. 11591 30.6 3675 9.7 7916 20.9
1953. 13880 32.9 4775 11.3 9105 21.6
1961. 12994 27.5 3335 7.1 9659 20.4
1971. 10441 20.5 3278 6.2 7588 14.3
1981. 10441 17.8 3556 6.1 6885 11.8
1991. 9606 15.6 3970 6.4 5636 9.1
2003. 8344 12.4 5704 8.5 2640 3.9
Prirodno kretanje stanovnika Crne Gore
Opadanje nataliteta, mortaliteta i prirodnog priraštaja bitna je karakteristika prirodnog kretanja

stanovništva Crne Gore. Nastaje kao posljedica izmjene socijalno-ekonomske strukture stanovništva,
porasta kulturnog nivoa i zdravstvene zaštite.
Prema popisu stanovništva 1961. godine prirodni priraštaj iznosio je 20,4‰. Ovakav priraštaj je
karakterističan za visokonatalitetne zemlje. Prirodni priraštaj u Crnoj Gori 2003. godine iznosio je
3,9‰. Tako je Crna Gora od visokonatalitetne postala niskonatalitetna zemlja.
Postoji velika razlika u prirodnom priraštaju pojedinih krajeva Crne Gore. Najveći prirodni priraštaj
je u Rožajama, oko 16‰, a najmanji je na Žabljaku i Šavniku – 2‰ (negativan).
U prosjeku, u Crnoj Gori se rađa sve manje djece. Tako je 1999. je u Crnoj Gori svaka žena (u dobi kada
je sposobna za rađanje) u prosjeku rađala manje od dva djeteta. Istovremeno se povećala i prosječna
starost majki prilikom živorođenja: 2006. godine bila je 28,1 godina, što je najveća prosječna starost
prilikom rođenja djeteta od završetka Drugog svjetskog rata.
Šta je prirodni priraštaj stanovništva i kako se on iskazuje?

Struktura stanovništva
Polna struktura (odnos broja muškog i ženskog stano-

vništva) značajna je za obnavljanje i priraštaj stanovništva.
Struktura prema polu prati opšte zakonitosti da se
rađa više muške nego ženske djece 100:105. Međutim,
muškarci prije umiru, pa se broj žena i muškaraca u
Crnoj Gori izjednači oko 40-te godine života. Od te
godine broj žena se povećava. Prosječna očekivana
dužina života žene je 76,1, a muškarca 71,5 godina. Po
popisu iz 2003. godine u Crnoj Gori ima 314.920 žena i
305.225 muškaraca.
Starosna struktura u znatnoj mjeri predodređuje

udio aktivnog stanovništva u ukupnom stanovništvu.
Prosječna starost stanovništva Crne Gore iznosi 35,9
godina. Starosna struktura doživljava značajne promjene,
ali još ne ugrožava broj radno sposobnih lica. Broj djece
i mladih do 25 godina se smanjuje, a broj starih se
povećava. Prema godinama starosti i radnoj sposobnosti
kod stanovništva izdvajamo tri kategorije: mladu do 15
godina, radno sposobnu od 15 do 65 godine i staru preko
65 godina. Mlada kategorija u Crnoj Gori čini 21%,
srednja 67%, a stara 12% ukupnog stanovništva. Polno - starosna struktura stanovništva Crne Gore
Šta karakteriše polnu i nacionalnu strukturu stanovništva u Crnoj Gori?
Ekonomska struktura uslovljena je stepenom razvoja privrede. Ona pokazuje radno aktivno
stanovništvo i broj zaposlenih u pojedinim privrednim djelatnostima. Aktivno stanovništvo je ono
koje svojim radom stiče sredstva za život. U Crnoj Gori, prema popisu iz 2003. godine, aktivnog
stanovništva bilo je 42,62%, izdržavanih lica 40,58% (djeca, đaci, studenti, domaćice, nezaposlena
lica i dr), lica sa ličnim prihodima 16,48% (penzioneri i invalidi) i 0,32% onih koji su u inostranstvu
kraće od godinu, a pripadaju aktivnom stanovništvu. U strukturi zaposlenosti dominiraju djelatnosti
tercijernog i kvartarnog sektora (turizam, saobraćaj, trgovina, obrazovanje, zdravstvo, uprava). Njima
se bavi više od dvije trećine zapošljenih. U poljoprivredi, nekad vodećoj djelatnosti, zapošljeno je 9%,
a u industriji i građevinarstvu 22,5% zapošljenih (po popisu 2003).
Obrazovnu strukturu stanovništva najbolje ilustruju podaci o učešću nepismenog stanovništva u

ukupnom stanovništvu starijem od 10 godina i strukturi stanovništva prema školskim kvalifikacijama,
GEOGRAFIJA
što su istovremeno pokazatelji i opšteg društveno-ekonomskog razvoja. Nepismenog stanovništva,

prema popisu 2003. godine bilo je svega 2,3% (1953. bilo je čak 30%). U Crnoj Gori 2003. godine sa
15 i više godina sa završenom četvorogodišnjom srednjom školom, višom školom i fakultetom bilo
je 46,6% stanovništva. Ako dodamo one koje imaju dvogodišnje i trogodišnje srednje obrazovanje
onda se procenat povećava na 61,1%. Trideset godina ranije, taj procenat je iznosio 9,3%. Više i visoko
obrazovanje ima svaki osmi stanovnik Crne Gore.
69
Nacionalna i vjerska struktura. Nacionalna struktura pokazuje svu složenost istorijskih procesa koji
su se odvijali na prostoru Crne Gore. Prema popisu iz 1991. godine evidentirano je 27 nacionalnih
i etničkih zajednica. Crnogoraca je bilo 61,86 %, Srba 9,4%, Muslimana 14,54% , Albanaca 6,57%,
Hrvata 1,02 %, i onih koji su se izjasnili kao Jugosloveni 4,25%, ostalih je bilo zanemarljivo malo.
Zbog raznih političkih prilika popis od 2003 godine pokazuje sljedeću nacionalnu strukturu:
Crnogoraca 43,16% , Srba 31,99%, Bošnjaka 7,77%, Muslimana 3,97%, Albanaca 5,03%, Hrvata
1,10 %, Jugoslovena 0,3%, neizjašnjenih 4,34%, ostalih je bilo zanemarljivo malo.
Prema popisu iz 2003. u Crnoj Gori je bilo pravoslavaca 74,2%, pripadnika islama 17,7%, katolika
3,5%, dok je ateista i vjerski neizjašnjenih bilo 4%. Nacionalnost i vjeroispovijest su stvar ličnog
osjećanja i izbora. Bez obzira na nacionalnu i vjersku pripadnost, svi građani Crne Gore imaju ista,
Ustavom i zakonom zagarantovana prava.
Ukupan broj %
Crnogorci 267.669 43,16
Srbi 198.414 31,99
Bošnjaci 48.184 7,77
Albanci 31.163 5,03
Muslimani 24.625 3,97
Hrvati 6.811 1,1
Romi 2.601 0,42
Jugosloveni 1.860 0,3
ostali 38.818 6,26
UKUPNO 620.145 100

Udio većinske nacionalnosti (%)
Navedi karakteristike nacionalne strukture stanovništva u Crnoj Gori.

Migracije
Granični položaj između velikih geografskih cjelina,

specifičnost prirode i burna istorijska prošlost uslovili
su česte migracije stanovništva na prostoru Crne Gore.
Ovdje su vjekovima vršena unutrašnja i spoljašnja seljenja
stanovništva. Uzroci čestih migracija stanovništva bili su,
najčešće, ratovi protiv raznih osvajača, manjak obradivog
zemljišta, međusobne borbe plemena, krvna osveta, prirodne
nepogode (najviše suša), slaba saobraćajna povezanost, težnja
za udobnijim životom i dr.
U današnje vrijeme to su ekonomski razlozi. Pošto su i
prirodni i društveni uslovi za život bili nepovoljni, iz Crne
Gore se više ljudi iseljavalo (emigriralo) nego useljavalo
(imigriralo). Migracioni saldo je u Crnoj Gori sve do 1992.
godine bio negativan. U nekim godinama je bio u minusu
i 2000 stanovnika. Prvi put Crna Gora ima pozitivan
migracioni saldo 1992. i 1993. godine. Poslije 1993. broj
useljenih i iseljenih je približno isti. Migracione struje su
bile usmjerene u raznim pravcima, ali je najdugotrajnija i
najbrojnija bila prema Srbiji. Od manjeg značaja je bila struja
prema Bosni, Dalmaciji, Istri, Rusiji, Bugarskoj, Turskoj. Migracioni saldo
Od kraja 19. vijeka pa sve do danas značajni dio stanovništva Crne Gore emigrira u prekookeanske zemlje
(Amerika i Kanada). U drugoj polovini 20. vijeka nekoliko decenija je trajala migracija u razvijene zemlje
Evrope. Danas u svijetu živi oko 55.000 građana Crne Gore, dok je broj onih koji imaju crnogorsko
porijeklo znatno veći. Posljednjih godina zapaža se i obrnut proces tj. doseljavanje stanovnika u Crnu
Goru. Devedesetih godina 20. vijeka to su bile izbjeglice iz susjednih zemalja zahvaćenih ratom, dok je
poslije obnove nezavisnosti sve veći broj diplomata, investitora i aktivista međunarodnih organizacija
koji privremeno ili trajno borave u Crnoj Gori.
Migracione struje u okviru Crne Gore dugo su trajale i još su jake. Svake godine promijeni mjesto boravka
2000-3000 stanovnika. Proces industrijalizacije od sredine 20. vijeka doveo je do intenzivne migracije
seoskog stanovništva u gradove i industrijske centre. Definitivno napuštanje seoskog domaćinstva i
prelazak mladih ljudi u preduzeća i državne službe, ukoliko bi se ovaj proces nastavio, dovelo bi do toga
da neki krajevi ostanu bez stanovnika. Najveće izmještanje se vrši iz sjeverne Crne Gore i naseljava u
srednju Crnu Goru i primorje. Smanjuje se broj stanovnika i u Crnogorskom kršu. Naglo se povećava
broj stanovnika u Podgorici, Nikšiću i primorskim gradovima. Pošto se centri emigracije nalaze u
područijima oskudne i surove prirode može se zaključiti i da na ukupan razvitak Crne Gore još uvijek ne
djeluju društveni faktori (način planiranja, ulaganje kapitala, izgradnja infrastrukturnih objekata i sl.).
Povećao se obim i nedjeljnih i dnevnih migracija. Ovi vidovi migracija biće sve značajniji.
GEOGRAFIJA
Da li je Crna Gora emigraciona ili imigraciona država?

Navedi karakteristike unutrašnjeg kretanja stanovništva Crne Gore.
71
NASELJA
Naselja se dijele na seoska i gradska. Seosko stanovništvo pretežno se bavi poljoprivredom, dok se
najveći dio gradskog stanovništva ne bavi poljoprivredom. Mješovita naselja su prema izgledu,
uređenosti i zanimanju stanovništva između sela i grada. Takođe, naselja mogu biti stalna i privremena.
U privremena naselja spadaju turistička naselja (vikend naselja, izletišta, odmarališta, eko-sela)
i katuni. Katuni su privremena naselja na višim nadmorskim visinama, gdje stočari izgone stoku u
ljetnjem periodu radi ispaše.
Položaj seoskih naselja u Crnoj Gori je različit.

Sela leže pored jezera, po obodu kraških polja, na
obodu i u zaravnjenom dijelu Zetske i Bjelopavlićke
ravnice, na dodiru travnih i šumskih površina, u
blizini izvora, ispod prevoja, na rječnim terasama, u
terminalnim basenima, na površima itd. Po izgledu,
rasporedu kuća i njihovom prostiranju razlikuju
se dva tipa sela: zbijeni i razbijeni tip. U Zetskoj i
Bjelopavlićkoj ravnici, dolini Lima i većim kraškim
poljima, sela su zbijenog tipa. U predjelima krša i
planinskom dijelu Crne Gore, sela su razbijenog
tipa (najčešće razbijena u zaseoke). U selima bližim
gradovima, stanovništvo se uvećava, a naselje
poprima urbane elemente. U udaljenim kraškim
i planinskim selima, broj stanovnika se stalno
smanjuje i to su izraziti depopulacioni krajevi.
Katun
Na gradnju kuća u seoskim naseljima uticali su prirodni, istorijski i privredni uslovi. U crnogorskom
kršu gradile su se kamene kuće, koje kao da su srasle sa kamenim predjelom. Krovovi su niski, pokriveni
kamenim pločama.
Selo razbijenog tipa Selo zbijenog tipa

U primorju sela su tijesno zbijena. Kuće su takođe kamene i udružene oko malog trga, što im omogućava
zaštitu od ljetnjih vrućina, a zimi od jakih vjetrova. U planinskom dijelu preovlađuje drukčiji tip kuća.
To su obično u prizemlju zidane (izbe), a na spratu drvene kuće. Krovovi su zbog izobilja snijega vrlo
strmi, pokriveni često daščicama (šindrom), a u novije vrijeme kuće se pokrivaju crijepom.
Navedi u kojim krajevima Crne Gore su zastupljena sela razbijenog, a u kojim sela
zbijenog tipa.
Opiši tradicionalnu kuću u sjevernom planinskom dijelu Crne Gore.
Crnu Goru karakteriše brz porast broja gradskog

stanovništva. Prema popisu iz 1971. godine u
gradovima je živjelo 30% ukupnog stanovništva, a 2003.
godine gradsko stanovništvo je činilo 61,8% ukupnog
stanovništva. U Crnoj Gori ima 40 gradskih naselja, od
kojih su 21 opštinski centri.
Gradovi u Crnoj Gori (stari djelovi grada) mogu
se podijeliti uglavnom u dva tipa: mediteranski i
orijentalni. Ima gradova u kojima nema orijentalnog
uticaja, a neznatni su i mediteranski uticaji.
Mediteranski tip grada nastao je pod uticajem

mediteranske kulture i načina života i zastupljen je na
Crnogorskom primorju. Primorski gradovi su gusto
zbijeni, kuće su zidane od kamena, na više spratova,
pokrivene škriljastim pločama kojima ne može nauditi
ni najjača bura. Ulice su tijesne i na taj način kuće su
zaštićene od žege i vjetrova. Prostraniji su samo trgovi.
Primjer mediteranskog tipa su: Budva stari grad, Kotor.
Gradovi orijentalnog tipa razmješteni su u unutra-

šnjosti Crne Gore. Centar tih gradova je čaršija puna Karta opštinskih centara
dućana i radnjica. Tu su i džamije, sahat - kule i šedrvani
(fontane). Kuće su građene tako da na ulicu gleda samo poneki prozor sa rešetkama, a svi ostali u
lijepo popločano dvorište (avliju). Ovakav tip grada već je prava rijetkost, stari djelovi nestaju, ulice se
proširuju i podižu nove zgrade. U Crnogorskom primorju postoje i gradovi koji imaju i mediteranski i
orjentalni uticaj, kao stari Bar i Ulcinj. Pored ovih starih djelova grada nastaje poslije Drugog svjetskog
rata savremeni srednjoevropski tip grada. Njegove ulice su široke, trgovi prostrani, a stambene zgrade i
infrastruktura su građeni planski, tako da grad može nesmetano da se razvija.
Značaj gradova je izražen kroz funkcije koje imaju. Turističku funkciju imaju svi gradovi na
Crnogorskom primorju, te Žabljak i Kolašin na sjeveru. Industrijsku funkciju imaju Nikšić, Pljevlja,
Podgorica. Saobraćajnu Podgorica i Bar. Najveći broj gradova su polifunkcionalni centri, kao na
GEOGRAFIJA
primjer Podgorica koja ima: industrijsku, tranzitnu, trgovačku, kulturnu, prosvjetnu, obrazovnu,
administrativnu, upravnu funkciju. Mješovita naselja su u Crnoj Gori brojna. Ona se najčešće nalaze
u prigradskoj zoni, na mjestu ukrštanja puteva i pored saobraćajno aktivnijih komunikacija.
Uporedi gradove u primorju sa gradovima u unutrašnjosti.
73
PRIVREDA
Crna Gora danas je zemlja u završnoj fazi tranzicije (promjena) kao i sve bivše zemlje socijalizma, koje
sada mijenjaju svoj način privređivanja po ugledu na države Zapadne Evrope. Proces tranzicije, kao i
u drugim zemljama, prate mnoge teškoće. Ulaganje stranog kapitala i privatizacija jedini su način da
se ekonomija očuva i da crnogorska privreda bude konkurentna na svjetskom tržištu. U prvoj deceniji
21. vijeka zahvaljujući privatizaciji i stranim investicijama postepeno dolazi do oporavka privrede,
smanjuje se nezaposlenost, raste BDP i plate. Sve ovo je značajno popravilo životni standard građana
i ohrabrilo mnoge da i sami uzmu učešće na tržištu.
Prirodni resursi
Sve što čovjek koristi iz prirode radi obavljanja privredne

djelatnosti ili poboljšavanja uslova života ima zajednički
naziv – resursi (bogatstva). Priroda Crne Gore nije bila
mnogo darežljiva prema čovjeku, ali se ni ljudi nijesu naselili
u velikom broju na tako oskudnu prirodnu osnovu. Zato
danas Crna Gora spada u rijetko naseljene zemlje Evrope.
Zemljište (tlo), kao najvažniji prirodni resurs, ni po veličini, Majdan kamena Danilovgrad
ni po kvalitetu, nije privlačilo veliki broj ljudi da nasele
ovaj prostor. Svega 4% oranice i voćnjaka i 7% livada od
ukupne teritorije Crne Gore moglo je obezbijediti opstanak
ograničenom broju ljudi.
Rudna bogatstva metala i nemetala su značajni prirodni

izvor, ali više po rezervama nego po raznovrsnosti. Od
metalnih ruda najvažnije su naslage boksita u okolini Nikšića
i olovno-cinkane rude u podnožju Ljubišnje (Šuplja stijena)
i podnožju Bjelasice (Brskovo). Od rude nemetala najveći
značaj ima mermer sa značajnim rezervama kod Spuža.
Flotacija rudnika Brskovo
Izvori energije i šume su najvažniji prirodni resursi Crne
Gore koji predstavljaju temelj za razvoj privrede. Po ovim
resursima Crna Gora spada, u odnosu na broj stanovnika
i površinu, u najbogatije zemlje Evrope. Rezerve uglja
u Pljevljima i Beranama od 300 miliona tona garantuju
proizvodnju za narednih 100 godina. Na rijekama Crne Gore
može se izgraditi oko 20 novih manjih i većih hidroelektrana,
iz kojih bi se dobijalo tri puta više električne energije nego
što se dobija iz današnjih hidrocentrala. Šume kao obnovljiv
prirodni resurs, zahvataju 39,3% prostora Crne Gore.
Kop rudnika uglja Pljevlja
Jadransko more ima višestruki značaj kao prirodni resurs. Zbog klimatskih osobina i pješčanih plaža
spada u najprivlačnije turističke destinacije Evrope. Pogodno za pomorski saobraćaj, dobijanje soli,
ribe i drugih vidova pomorske privrede, Jadransko more i Primorje sve više ulaze u najvažnije planove
privrednog razvoja Crne Gore.
Obrazložite kakva je perspektiva razvoja privrede na osnovu prirodnih resursa
Poljoprivreda
Poljoprivreda je jedna od strateških grana i zajedno sa turizmom nalazi se na vrhu prioriteta ukupnog
privrednog razvoja Crne Gore.
Crna Gora je pretežno planinska zemlja, poljoprivredno zemljište zahvata 37,4% teritorije. Najveći
dio tih površina čine pašnjaci, dok se svega 13,7% državne teritorije koristi za zemljoradnju (oranice,
bašte, voćnjaci, vinogradi i livade). Ipak, Crna Gora ima dobre osnovne pretpostavke za razvoj
poljoprivrede. Količina obradive površine po stanovniku (0,29 ha) je znatno iznad raspoloživih
površina većine evropskih zemalja.
Klima Crne Gore pogoduje razvoju raznovrsne

poljoprivredne proizvodnje. U Crnoj Gori zemljište,
voda i vazduh su u značajnoj mjeri očuvani od
zagađenja, što podstiče na proizvodnju eko hrane. To
je hrana proizvedena u potpuno prirodnim uslovima,
bez tretiranja hemijskim preparatima, samo prirodnim
đubrivom. Ograničenja u razvoju crnogorske
poljoprivrede su: usitnjen posjed, nedovoljno
izgrađena infrastruktura na selu, nedostatak savremene
opreme, ograničenost prerađivačkih kapaciteta i dr.
U Crnoj Gori se žitarice gaje na manje od 1%

poljoprivredne površine. Najviše se gaje kukuruz
i pšenica i to u Zetskoj i Bjelopavlićkoj ravnici i u
Limskoj dolini. Proizvedene količine žita ne mogu
podmiriti domaće potrebe (15 kg po stanovniku), pa
se ono najvećim dijelom uvozi.
Povrće se uzgaja širom Crne Gore, a najviše u Zetskoj

i Bjelopavlićkoj ravnici i primorju. Najviše se gaje
krompir, zatim bijeli i crni luk, kupus, pasulj,
grašak, paradajz, paprika, krastavac, lubenica.
GEOGRAFIJA
Radi bržeg sazrijevanja plodova povrće se sve više gaji

u plastenicima, tako dospijeva na tržište po mjesec-
dva ranije od povrća koje se proizvodi na otvorenom.
Sa izuzetkom lucerke i duvana, proizvodnja krmnog i
Struktura korišćenja zemljišta u Crnoj Gori industrijskog bilja nema veći značaj.
75
U sjevernom dijelu naše zemlje gaje se kontinentalne vrste voća (jabuke, kruške, šljive, trešnje), a na
primorju južno voće (masline, smokve, šipak, agrumi).
Vinogradarstvo ima dugu tradiciju. Broj čokota vinove loze se iz godine u godinu povećava,
proizvodnja se osavremenjuje, a vino i rakija sa ovih prostora su cijenjeni u svijetu. Skoro polovina
vinograda u Crnoj Gori je u vlasništvu Plantaža iz Podgorice. Plantažine vinove loze na Ćemovskom
polju kod Podgorice su najveći zasad vinove loze na jednom mjestu u Evropi (preko 2 000 ha).
Plantaže vinove loze
Navedi razloge zašto je poljoprivreda pored turizma proglašena za stratešku privrednu

granu u Crnoj Gori.
Stočarstvo je oduvijek imalo veći značaj od

ratarstva i voćarstva. Stočarstvom su se bavili
ne samo stanovnici planinskih sela, već i oni iz
ravničarskih krajeva, jer su imali svoje katune
na planinama. Najprostraniji pašnjaci su na
području Durmitora, Sinjajevine, Bijelasice,
Komova i Prokletija. Iako su prirodni uslovi
za razvoj stočarstva u Crnoj Gori izuzetno
povoljni, u posljednjih 50 godina broj grla
ovaca, goveda i koza opada. Problemi oko
otkupa mesa i mlijeka i nabavke stočne hrane
se postepeno rješavaju, što daje nadu da će se u
dogledno vrijeme stočni fond uvećati.
Uzgoj ovaca

U posljednje vrijeme sve veći značaj dobijaju živinarstvo i pčelarstvo. Crna Gora je bogata
medonosnim biljem sa različitim periodima cvjetanja, pa se na istom prostoru proizvodi nekoliko
vrsta meda.
Ribolov u Crnoj Gori nije razvijen u skladu sa mogućnostima. Skadarsko jezero, druga brojna jezera,
rijeke i vještačke akumulacije dobar su osnov za razvoj slatkovodnog ribarstva, dok je ribolovni
potencijal Jadranskog mora daleko veći od sadašnjeg godišnjeg ulova. Posljednjih godina čine se
značajni napori na poribljavanju nekih jezera i rijeka na sjeveru Crne Gore, a takođe su učinjeni prvi
koraci u izgradnji privatnih ribnjaka i uzgajališta školjki i drugih morskih organizama.
Šumarstvo obuhvata podizanje, njegu i iskorišćavanje šuma. Visoke šume u Crnoj Gori prekrivaju
39% ukupne površine. One su veliko bogatstvo planinskog dijela. Najviše ima bukove šume, a zatim
hrastove i četinarske. Posljednjih godina, radi širenja šumskih površina i zaštite od erozije, vršeno je
pošumljavanje.
Navedi koje poljoprivredne grane imaju najveću perspektivu i objasni zašto.
Industrija
U tri decenije druge polovine 20. vijeka (1950-1980) izgrađeno je nekoliko industrijskih kombinata
čija je vrijednost dva puta veća od svih fabrika koje su podignute prije i poslije ovog perioda. Međutim,
u posljednjoj deceniji prošlog vijeka, većina fabrika nije iskoristila svoje proizvodne mogućnosti.
Neke su svele proizvodnju na minimum, a neke su je potpuno ugasile. Postoji više razloga za ovakav
pad industrijske proizvodnje: raspad Jugoslavije na više manjih država, praćen ratom, a time gubitak
tržišta, sankcije međunarodne zajednice, prethodni državni sistem, prelaz preduzeća iz društvene u
državnu, a zatim u privatnu svojinu.
Energetika predstavlja osnovu industrije i čitave privrede svake zemlje. Od energetskih izvora Crna
Gora raspolaže hidroenergijom i ugljem. Vodom bogati tokovi Morače, Tare, Pive, Lima i drugih
rijeka imaju hidropotencijal koji se procjenjuje na oko 7 milijardi kwh. Termopotencijal je zastupljen
sa ugljem u Pljevaljskom i Beranskom basenu. Sada se eksploatiše ugalj Pljevaljskog basena, čije rezerve
iznose preko 200 miliona tona.
GEOGRAFIJA
TE Pljevlja HE Perućica HE Piva
77
Proizvodnjom i prenosom električne energije od elektrana do potrošača bavi se Elektrodistribucija.

Prosječna godišnja proizvodnja iznosi oko 3 milijarde kwh. Od toga hidrocentrale Perućica na Zeti i
Piva na rijeci Pivi proizvode oko 2 milijarde kwh, a Termoelektrana Pljevlja 1 milijardu kwh. Prednost
proizvodnje u hidrocentralama je u tome što koriste snagu vode, čije se količine neprestano obnavljaju,
a mana što količine vode u rijekama nijesu iste u svim mjesecima, pa količina dobijene energije varira.
U planu je izgradnja nekoliko hidrocentrala a prioritet je izgradnja 4 hidrocentrale na rijeci Morači.
Termoelektrane rade istim kapacitetom tokom čitave godine, ali ugalj koji koriste kao pogonsko gorivo
je ograničen i neobnovljiv resurs. Postojeći sistemi za dobijanje električne energije ne podmiruju
domaće potrebe. Najveći potrošač električne energije je Kombinat aluminijuma u Podgorici. Visok
nedostatak električne energije upozorava na hitnost izgradnje novih elektroenergetskih objekata, pri
čemu treba ispitati mogućnost korišćenja solarne energije i energije vjetra.
Navedi šta sprječava Crnu Goru da postane izvoznik električne energije.
Metalurgija i metalna industrija su veoma značajne za Crnu Goru jer daju preko polovine vrijednosti
izvoza. Željezara u Nikšiću ima čeličanu i valjaonicu gdje se kao sirovina koristi staro gvožđe. U
željezari se proizvode i razne specijalne vrste čelika. Kombinat aluminijuma u Podgorici sastoji se
iz fabrike glinice i elektrolize. Proizvodnja aluminijuma iznosi oko 120000 t. Gotovo cjelokupna
proizvodnja se izvozi i aluminijum predstavlja glavni izvozni artikal Crne Gore. Ostali veći pogoni
za preradu metala prestali su da rade devedesetih godina 20. vijeka, tako da se dobijeni metali izvoze
kao poluproizvodi, umjesto da ga prerađuju naše fabrike i da od njega izrađuju gotove proizvode čija
je cijena na tržištu znatno veća.
Navedi koji su i gdje se nalaze najznačajniji pogoni metalurgije.
Laka industrija koja proizvodi predmete za široku potrošnju nedovoljno je razvijena. Prehrambena
industrija je veoma raznovrsna, ali proizvodnja ne zadovoljava domaće potrebe. Mlinska industrija
zastupljena je pogonima u Nikšiću i Spužu, a bazirana je na uvozu žita. U ovim gradovima postoje i
fabrike stočne hrane. Mesna industrija je novijeg datuma a razvila se u Bijelom Polju, Nikšiću, Rožajama
i Herceg Novom. Industrija mlijeka i mliječnih proizvoda razvijena je u Nikšiću, Danilovgradu i
Beranama.
Od grana prehrambene industrije najveći izvoz ostvaruje industrija alkoholnih pića i sokova. Trebjesa
u Nikšiću je jedini proizvođač piva, dok sokove proizvodi Pirela iz Podgorice. Najveći proizvođač
čuvene lozove rakije i vina (Vranac, Krstač, Merlot i dr.) su Plantaže iz Podgorice. Crna Gora je bogata
kvalitetnom pijaćom vodom, pa je sve veći broj kompanija koje flaširaju vodu.
U prehrambenu industriju spada i Fabrika za proizvodnju maslinovog ulja Olioprom iz Bara i Fabrika
za proizvodnju kafe i keksa Crnagorakop iz Danilovgrada, kao i Fabrika za proizvodnju začina
Mediterano takođe iz Danilovgrada.
Duvanska industrija ima značajne proizvodne kapacitete, ali nijesu dovoljno iskorišćeni. Privatizacijom
Duvanskog kombinata u Podgorici, očekuje se značajnije povećanje proizvodnje.

Drvna industrija zasniva se na domaćim sirovinama. Najviše se proizvodi građa, dok je proizvodnja
finalnih proizvoda vrlo mala. Najveći proizvođač drvne građe je Gornji Ibar iz Rožaja, a namještaja
Mi-Rai iz Nikšića. Tekstilna industrija i industrija kože i obuće su do početka devedesetih godina
prošlog vijeka značajno učestvovale u ukupnoj industrijskoj proizvodnji, dok je danas njihovo učešće
vrlo malo.
Nabroj najznačajnije pogone prehrambene industrije.
Saobraćaj
Saobraćaj je krvotok privrede svake zemlje, pa i Crne Gore. Međutim, zbog planinskog reljefa, gradnja
saobraćajnica je izuzetno teška i skupa. Zato je izbor pravca izgradnje saobraćajnica vrlo važan. Razvoj
saobraćaja obuhvata pravce izgradnje savremene drumske, željezničke, kao i infrastrukture za normalno
funkcionisanje vazdušnog, pomorskog, poštanskog i telekomunikacionog saobraćaja. Sve treba da
bude usklađeno sa saobraćajnim sistemom u evropskom okruženju, što bi omogućilo dinamičniji
privredni razvoj i integraciju Crne Gore u evropski društveno-ekonomski prostor. Kopneni saobraćaj
obuhvata željeznički i drumski saobraćaj. Željezničku mrežu Crne Gore sačinjavaju tri pruge: Bar-
Vrbnica (crnogorski dio pruge Beograd – Bar), Podgorica-Nikšić i Podgorica-Božaj (crnogorski dio
pruge Podgorica –Skadar). Ukupna dužina pruga iznosi 330 km. Pruga Beograd – Bar ima izuzetan
značaj. Ona je Crnu Goru uključila u evropsku željezničku mrežu. U željeznički saobraćaj neophodna
su ulaganja kako bi se povećala brzina, ali i bezbjednost na našim prugama.
Pruga Beograd–Bar duga je 475 km. Ima

254 tunela ukupne dužine 114 km i 234
mosta. Most na Maloj rijeci je dugačak 500
m, a visok 190 m i najvisočiji je most ove
vrste u Evropi.
Naša putna mreža duga je oko 7000 km,

a najveću dužinu imaju lokalni putevi. U
posljednje vrijeme nije izgrađen nijedan
putni pravac, jedino je u izgradnji magistralni
pravac Risan-Nikšić-Žabljak-Pljevja, ali, su
učinjeni napori da se poboljšaju postojeći
putni pravci.
Pored rekonstrukcije kolovoza i izgradnje

treće kolovozne trake na najprometnijim
GEOGRAFIJA
djelovima, najznačajniji saobraćajni objekat

izgrađen u ovom periodu je tunel Sozina. Мost na pruzi Bar – Beograd
Uporedi kopneni saobraćaj u Crnoj Gori i državi u kojoj trenutno živiš.
79
Crna Gora se orijentisala i na razvoj vazdušnog saobraćaja,

da bi ostvarila programe privrednog razvoja, prvenstveno
turizma. Vazdušni saobraćaj se odvija preko dva aerodroma,
u Podgorici i Tivtu. Oba aerodroma su do 2006. godine
modernizovani, tako da su njihovi kapaciteti znatno veći
od sadašnjeg prometa. Pored stranih kompanija, usluge u
ovoj oblasti pruža i nacionalna kompanija „Montenegro
Airlines“.
Crna Gora ima luke u Baru, Kotoru, Zelenici, Tivtu, Budvi.

Za pretovar različitih tereta najznačajnija je luka Bar. Luka
Kotor je i usputna stanica turističkih brodova koji krstare
Mediteranom. U Tivtu je u izgradnji marina za mega jahte.
Aerodrom Tivat
U domaćem saobraćaju posebnu važnost ima trajektna

linija preko tjesnaca Verige, koja značajno skraćuje put
Herceg Novi-Budva.
Poštanski saobraćaj u Crnoj Gori uspostavljen je još

1870. godine. Danas ima pretplatnika fiksne telefonije
oko 170.000. Kod tri operatera mobilne telefonije, 2006.
godine, bilo je 700000 korisnika, što prevazilazi ukupan
broj stanovnika Crne Gore.
Trajekt Kamenari – Lepetani Luka Bar
Navedi koji su i gdje se nalaze aerodromi u Crnoj Gori.

Kako ti vidiš razvoj pomorskog saobraćaja u Crnoj Gori?

Turizam
Turizam je jedna od najvažnijih grana privrede Crne Gore, jer ima vrlo povoljne prirodne uslove.
Razvoj turizma ima prioritet među privrednim granama. Crna Gora je jedinstvena po raznolikosti
prirodnih predjela. U Crnoj Gori glavni pravci turističkih kretanja i boravka dešavaju se u planinskoj
i primorskoj oblasti. Najveći broj turista koji posjeti primorje (okoo 90%), zatim glavni grad (oko 4%),
planinska mjesta (oko 3%) i druga turistička mjesta (oko 3%).
Lokve
Bjelasica
Mnoge planine su postale poznati turistički centri.

Najviše je razvijen zimski turizam (skijanje), a
znatno manje ljetnji. Glavni zimski planinski
turistički centri su: Bjelasica, Durmitor, Turjak,
Lokve, Vučje i dr. Ljetnji planinski turizam m
razvijen je na Durmitoru, Lovćenu, Komovima, a,
Bjelasici, a na drugim planinama znatno manje.
GEOGRAFIJA
Na kojoj planini bi najviše želio da ljetuješ i

zašto. r
- Durmito
Savin kuk
81
Dužina obale, čisto more, raznovrstan reljef, prijatna klima, stari gradovi i kulturne manifestacije
čine da primorje predstavlja najznačajniju turističku vrijednost naše zemlje. Prirodne i društvene
vrijednosti pojedinih djelova primorja uslovili su formiranje nekoliko rivijera na crnogorskoj obali.
Slikoviti zaliv Boka Kotorska je jedinstven na Sredozemlju i u njemu se izdvajaju tri rivijere:
g
Hercegnovska, Kotorska i Tivatska.
Plažaa B
Plaž eči
Beč ći
ići
čići
Stjenovita obala između Tivta i Ulcinja obiluje zalivima sa pješčanim i šljunkovitim plažama. Na tom
prostoru izdvajaju se Budvanska, Barska i Ulcinjska rivijera.
Sve ove rivijere su poznate po divnim plažama. Ulcinjska Velika plaža, duga 12 km, najveća je plaža na
Jadranu. Bečićka plaža duga je 1950 m i jedna je od najljepših na Jadranu. Još 1935. godine, dobila je
„Gran prix“ za najljepšu evropsku plažu.
82 Hotel Splendid Hotel Belvi

U unutrašnjosti Crne Gore nalazi se jedinstveno Skadarsko jezero, koje još uvijek nije dovoljno
turistički valorizovano, a ima veliki turistički potencijal.
Veellik
V ika pllažža u U
Ullcin
i jju
u
Strategija razvoja turizma treba da omogući Crnoj Gori poziciju visokokvalitetne destinacije na
Sredozemnom moru. Proširivanje hotelskih kapaciteta uz kvalitet hotela treba da utiče na produženje
ljetnje sezone na 150-165 dana pune popunjenosti. Glavna tržišta kao izvor gostiju treba da budu
Zapadna, Sjeverna i Istočna Evropa. Tržište na koje je Crna Gora trenutno orjentisana i koje treba
sačuvati su zemlje u okruženju i Srednja Evropa.
Navedi razloge zašto je Crna Gora turizam proglasila prioritetnom granom privrede.
GEOGRAFIJA
83
85
GEOGRAFIJA
5 REGIJE CRNE GORE
Crnu Goru karakteriše izuzetna raznolikost. Priroda joj je podarila bogatstvo kontrasta kakvi se rijetko
mogu naći i u znatno većim prostorima. Tome treba dodati znatne razlike u kulturno-istorijskom nasljeđu.
Različiti prirodno-geografski i kulturno-istorijski uslovi doveli su i do različitog stepena privredne
razvijenosti pojedinih područja.
Kada se sve to uzme u obzir, u Crnoj Gori se jasno izdvajaju tri geografske regije:
1. Južna regija (Crnogorsko primorje)
2. Centralna (srednja) Crna Gora
3. Sjeverna regija.
Neki geografi ipak izdvajaju samo dvije regije: Mediteransku i Planinsku.
Ulaskom Crne Gore u Evropsku zajednicu, ka čemu je usmjeren ukupan razvoj, sve više će jačati ulogu
opština kao nosilaca mnogih funkcija. Ovo zahtijeva potrebu geografskog izučavanja svake opštine u
Crnoj Gori.
PRIMORSKA REGIJA
Primorska regija se prostire od Krivošija na sjeveru do Ade Sv. Nikola na jugu. Odlikuje se dugim i
toplim ljetima, a blagim i kratkim zimama. Oko šest mjeseci srednja temperatura je oko 18°C. Naše
primorje ima najpjeskovitije i najkvalitetnije prirodne plaže na Jadranu. Ukupna dužina plaža je 52
km. U razvoju pomorskog saobraćaja Crnogorsko primorje, a naročito područje Boke, ima dugu i
uspješnu tradiciju i vrlo povoljne uslove. Najvažnija privredna grana ove oblasti su turizam i pomorska
privreda. Tu je Luka Bar sa velikim kapacitetom, Brodogradilište u Bijeloj, a u izgradnji je luksuzna
marina za mega jahte Prto Montenegro.. Površinom (11,5% crnogorske teritorije) i stanovništvom
(23,5%) najmanja je crnogorska regija, ali je i najgušće naseljena, dvostruko više od državnog prosjeka.
Obuhvata šest opština: Bar, Budvu, Herceg Novi, Kotor, Tivat i Ulcinj.
BAR – Grad i luka u južnom dijelu Crnogorskog primorja. Smješten je u sjeveroistočnom dijelu Bar-
skog zaliva, u podnožju planine Rumije, na površini od 598 km2 i sa preko 40000 stanovnika.
Bar je drevni grad koji je prvo podignut na kamenom platou ispod Rumije na visini od 110
metara nadmorske visine, da bi se tek u novije vrijeme razvio i na obali mora. Ima vrlo bogato
kulturno -istorijsko nasljeđe. Na njegovom području se nalazi i 8 manastira i 11 crkava. U njemu
je krunisan i prvi naš kralj (l077) Mihailo Vojisavljević. Tu je nastao i poznati Ljetopis popa
Dukljanina. U privrednom pogledu Bar se osobito brzo počeo izgrađivati nakon izgradnje pru-
ge Beograd - Bar i Barske Luke, čime je postao jedna od najznačajnijih luka na Jadranu. Pored
turizma i pomorske privrede, područje Bara, kao i čitavo naše primorje, poznato je po bogatim
maslinjacima. Bar ima umjetničku galeriju, Zavičajni muzej i dvije srednje škole.
BUDVA - Nalazi se u središnjem dijelu Crnogorskog primorja. Ima površinu od 122 km2 i oko 13000
stanovnika. U njenom sastavu su i Sveti Stefan, Petrovac i još 31 manje mjesto. Pripada joj 21
km najljepšeg dijela naše obale, koja se inače ubraja u najatraktivnije obale svijeta. Na njenom
prostoru se nalazi 17 plaža, među kojima su posebno interesantne: Jaz, Mogren, Slovenska
plaža, Bečići, Kamenovo, Pržno, Sveti Stefan, Miločer i Petrovac. Budva je jedno od najsta-
rijih naseljenih mjesta na crnogorskom primorju. Prvi put se pominje još u V vijeku p.n.e. Oko-
lina Budve poznata je po uzgoju ranog voća i povrća, smokava, vinove loze, agruma i masline.
Ribarstvo je slabo razvijeno. Turizam je glavna privredna grana, a Budva sa susjednim Bečićima
i gradom-hotelom, Svetim Stefanom, vodeći je turistički centar Crne Gore.
Bar
GEOGRAFIJA
Budva
87
5 REGIJE CRNE GORE
HERCEG NOVI - Podignut je na samom ulazu u Bokokotorski zaliv. Obuhvata površinu od

235km2, a u njemu živi oko 30000 stanovnika. U osobenosti Herceg Novog spadaju i njegova
klima i biljni svijet. Herceg Novi je inače i grad cvijeća koje su njegovi moreplovci donosili iz
svih krajeva svijeta. Naročito je poznat po mimozi, koja cvjeta usred zime (početkom februara)
i u čiju se čast svake godine održavaju - Dani mimoze. Među bogatim kulturno - istorijskim
spomenicima su i poznate tvrđave Forta Mare i Španjola. Ima bogat zavičajni muzej i arhiv. Tu
je i pomorski muzej „Kapetana Štumbergera“ u kome su smješteni vrlo interesantni modeli
starih brodova i drugi predmeti vezani za život pomoraca i etnografiju ovog kraja.
Od sakralnih spomenika najpoznatiji je Manastir Savina koji se nalazi 2 km istočno od Herceg

Novog, okružen bujnim mediteranskim zelenilom. Glavna privredna grana ove opštine je turi-
zam. Tu je i jedno od najpoznatijih lječilišta u Evropi, Institut „Dr Simo Milošević“.
Herceg Novi

KOTOR – Grad i luka u Bokokotorskom zalivu u podnožju ogranaka Lovćena, sa površinom od
335km2, u kome živi preko 22000 stanovnika. Kotor je tipičan srednjovjekovni gradić okružen
zidinama, s uskim ulicama, nekoliko manjih trgova, očuvanom gradskom tvrđavom i brojnim
palatama i lijepim kućama bogatijih stanovnika koji su imetak sticali bavljenjem pomorstvom.
Po svojoj arhitekturi Kotor ima sve karakteristike mediteranskih gradova, sačuvao je razne sti-
love gradnje, zavisno od vremena nastanka pojedinih građevina.
U njegovom gradskom jezgru nalazi se i vrlo stara hrisćanska bazilika (VI vijek), a među nje-
govim sakralnim objektima su i Katedrala Svetog Tripuna, crkva Svetog Luke i još više cr-
kava i manastira. U njemu je još od XII vijeka postojala poznata Bokokotorskarska škola. Tu
je prije sedam vjekova osnovana i prva srednja škola, neka vrsta liceja na području današnje
Crne Gore. Kotor je nadaleko poznat po Brastvu pomoraca (Kotorska mornarica), osnova-
noj prema predanju još 809. godine. Zbog izuzetno kulturnog bogatstva Kotor se nalazi pod
zaštitom UNESCO-a.
GEOGRAFIJA
Kotor
89
5 REGIJE CRNE GORE
TIVAT - Smješten između poluostrva Vrmca, Tivatskog polja i brda Krtola. Obuhvata površinu od
46km2 i u njemu živi oko 13000 stanovnika. I ovdje su, zahvaljujući geografskom položaju, kli-
mi i moru ljudi živjeli od najstarijih vremena. Tivat ima više lijepih plaža kao i sasvim povoljne
uslove za smještaj turista.
Oko Tivta, a osobito oko Ostrva Sveti Marko more je mirno i podesno za skijanje i druge
sportove na vodi. Pogodan je za odmor i zimi i ljeti zahvaljujući čistom vazduhu, povoljnoj
klimi i bogatoj vegetaciji. Od sakralnih spomenika najpoznatiji je manastir Sv. Arhanđela
Mihaila na Prevlaci, poznatijoj kao Ostrvo cvijeća. Takođe je poznata i palata-srednjevjekovni
ljetnjikovac „Buća“ koji se nalazi u centru grada. Tivat je jedini naš primorski grad koji ima
aerodrom.
Tivat
ULCINJ - je najjužniji grad na našem primorju, zauzima površinu od 255 km2 i ima oko 25000 sta-
novnika. Njegova gradnja je počela jos u doba grčke kolonizacije tako da se tu danas primjećuju
ostaci antičke, vizantijske, srpske, mletačke, orijentalne i savremene arhitekture. Tu je i pozna-
ta Citadela izgrađena još u doba rimske dominacije. Među sakralnim spomenicima osobito
je ineresantna crkva-džamija.

Ulcinj ima tri velike plaže, od kojih je samo Velika plaža dugačka oko 13 km, pokrivena finim,
sitnim pijeskom koji sadrži znatne količine joda i raznih soli, te, pored idealnih uslova za sun-
čanje služi i za liječenje reumatizma i kožnih bolesti. Među ulcinjskim plažama posebno mjesto
pripada Adi, ostrvu na ušću Bojane u more. Pored turizma, od privrednih objekata najpozna-
tija je Ulcinjska solana.
Ulcinj
Navedi karakteristike primorske regije.

Zadatak Nabroj opštinske centre u ovoj regiji.
Izdvoj najznačajnije kulturno-istorijske spomenike u ovoj regiji.
Izdvoj najznačajnije privredne objekte u ovoj regiji.
GEOGRAFIJA
91
5 REGIJE CRNE GORE
REGIJA SREDNJE CRNE GORE

Regija srednje Crne Gore - to je najjužniji dio dinarske kraške oblasti, a nalazi se između Trebišnjice,
Crnogorskog primorja, Skadarskog jezera i planina Golije, Vojnika, Lukavice i Maganika. Obuhvata
35,6% teritorije i ima 45,1% stanovništva Crne Gore. Populacijski je najveća crnogorska regija, ali je
površinom manja od planinske, a gustinom naseljenosti iza primorske Crne Gore. U njoj su i dvije
najpoznatije crnogorske ravnice, Zetska i Bjelopavlićka, koje čine prelaz između primorskih i kraških
predjela. Ova regija predstavlja industrijsku zonu Crne Gore.
Opštinski centri u srednjoj regiji Crne Gore su: Cetinje, Danilovgrad, Nikšić i Podgorica.
CETINJE – Grad i istorijska prijestonica Crne Gore. Nalazi se u kraškom polju u južnom dijelu Ka-
tunske nahije, na nadmorskoj visini od oko 670 m, površine 910 km2 u kome živi preko 20000
stanovnika. Nastanak Cetinja vezan je za Ivana Crnojevica koji je tu 1482. godine podigao dvor
i sazidao manastir u koji je tri godine kasnije preselio i sjedište Zetske mitropolije. Još u doba
Crnojevića tu je osnovana prva štamparija na slovenskom jugu i štampana prva knjiga u južnih
Slovena „Oktoih“, tako da je Cetinje od tog vremena, pa sve do postojanja crnogorske drzave
bilo njen svjetovni, duhovni i kulturni centar, a sada je prijestonica Crne Gore. Najstariji sa-
kralni spomenici na Cetinju su Vlaška crkva i manastir Crnojevića čiji su ostaci ugrađeni u
Cetinjski manastir koga je podigao vladika Danilo 1701. godine.
Od kulturnih institucija na Cetinju, pored muzeja i galerija, osobito su značajni Centralna na-
rodna biblioteka „Đurađ Crnojević“, kao i neke poznate stare zgrade poput Biljarde, Dvorca
kralja Nikole, pozorišta Zetski dom, Plavog dvorca, Vladinog doma, kao i objekti amba-
sada. U novije vrijeme u njemu je osnovan Kulturološki fakultet koji je vremenom prerastao u
Fakultet likovnih umjetnosti, Muzičku akademiju i Akademiju dramskih umjetnosti.
Cetinje
DANILOVGRAD – Grad u plodnoj Bjelopavlićkoj ravnici, na desnoj obali rijeke Zete. To
je najmlađi crnogorski grad, a ime je dobio po knjazu Danilu. Danilovgradu je osnovan s na-
mjerom da postane glavni grad Crne Gore. Međutim, nakon oslobođenja Niksića i Podgorice
on gubi na značaju što je usporilo njegov razvitak.
Danas se Danilovgrad nalazi na prostoru od 501 km2 sa oko 15000 stavnika. U Danilovgardu
se nalazi Umjetnička galerija, Zavičajni muzej, bogata biblioteka. Najznačajniji sakralni spo-
menik kulture je manastir Ždrebaonik. Od privrednih objekata tu su Crnagoracoop, Mer-
mer, zatim hotel Zeta i izletišta Orja Luka, Studeno, Glava Zete i Spuž.
U okolini Danilovgrada se nalazi nadaleko poznat manastir Ostrog, najveće hodočasničko
mjesto u Crnoj Gori.
Danilovgrad Nikšić
NIKŠIĆ – Grad u istoimenom kraškom polju u sjeverozapadnom dijelu centralne Crne Gore. Ni-
kšić je najprostranija crnogorska opština sa površinom od 2065 km2 u kome živi oko 78000
stanovnika. Na osnovu ostataka materijalne kulture na području Niksića, a posebno u Crvenoj
stijeni, može se gotovo u kontinuitetu pratiti društveni razvoj, takoreći od pojave čovjeka. U
blizini nekadašnjeg rimskog naselja Anderbe koju su razrušili Goti, i utvrđenja Anagastum u
srednjem vijeku razvijalo se slovensko naselje koje dobija naziv Onogošt. Današnje ime grad je
dobio po plemenu Nikšići.
Nikšić se naročito brzo razvijao u toku posljednjih 50-tak godina, tako da je sa 4000 stanov-
nika, koliko je imao 1945. danas narastao na blizu 80000. Najznačajniji privredni objekti su:
GEOGRAFIJA
Željezara, Pivara, Rudnici boksita i hidroenergetski sistem Gornja Zeta. Nikšić ima i vrlo
razvijen ugostiteljsko-turistički kompleks Onogošt, koji pored hotela u Niksiću ima i hotele u
Risnu i Sutomoru. Na području Nikšića od sakralnih objekata najznačajniji su manastir Ostrog
i Saborna crkva. U Nikšiću se nalazi Filozofski fakultet i više osnovnih i srednjih škola.
93
5 REGIJE CRNE GORE
PODGORICA je glavni i najveći grad Crne Gore. Nalazi se u sjevernom dijelu Zetske nizije, na
mjestu susreta Skadarske zavale, Bjelopavlićke ravnice i doline rijeke Morače. Leži na 48-56
m nadmorske visine, uz ušće Ribnice u Moraču. Zbog geografskog položaja, povoljne klime,
plodne Zetske i Bjelopavlićke ravnice, bogatih izvora i više rijeka, područje Podgorice je od
davnina bilo privlačno za život ljudi. Ona obuhvata prostor od 1441km2 i ima preko 167000
stanovnika.
Pravi „bum“ u razvoju Podgorica doživljava poslije 1945. godine. Smještena na pet rijeka sa go-
tovo neograničenim mogućnostima širenja, uz to privredni i politički centar Crne Gore, Pod-
gorica se za posljednjih 50 godina tako brzo razvijala da danas u odnosu na 1945. godinu ima
20 puta više stanovnika. Od privrednih objekata najznačajniji su Kombinat aluminijuma i
Duvanski kombinat, a među institucijama kulture Crnogorska akademija nauka i umjetnosti,
DANU, Univerzitet, RTV, Pobjeda, i desetak drugih listova i časopisa, biblioteke i čitaonice,
muzeji i galerije, pozorište, sportski tereni i sportske hale. Tu je i 10 srednjih i 14 osnovnih ško-
la. Među njenim spomenicima najpoznatiji su: Partizanu borcu i Njegošev spomenik. Među
sakralnim spomenicima najpoznatiji su: crkva Sv. Đorđa, manastir Dajbabe, manastir Ćeli-
ja piperska, nedavno je sagrađen monumentalni Saborni hram Hristovog Vaskrsenja.
Neposredno uz Podgoricu nalaze se ostaci rimskog grada Duklje, najpoznatiji urbani centar
iz rimskog perioda u Crnoj Gori, a 12 km dalje je i čuveno utvrđenje Medun.
Podgorica
Navedi karakteristike Centralne (srednje) regije.


SJEVERNA REGIJA
Sjeverna regija - zahvata sjeverni, sjeveroistočni i centralni dio Crne Gore. Na ovom prostoru Di-
narske planine dostižu najvišu visinu. Njihovi grebeni se uzdižu sa prostranih površi, koje su ispresje-
cane gustom mrežom rječnih dolina. Sjeverna regija obuhvata više od polovine teritorije Crne Gore
(52,9% ), ali ima najmanje stanovnika po kvadratnom kilometru, od tri crnogorske regije, a druga po
broju ukupnog stanovništva (31,4% ). Gustina naseljenosti znatno je manja od republičkog prosjeka
i čak tri puta manja nego u Crnogorskom primorju. U njoj se, osim šuma, nalaze i značajna privredna
bogatstva, ugalj, olovo, cinkana ruda, veliki energetski potencijali i vrlo povoljni uslovi za razvoj pla-
ninskog turizma.
Opštinski centri u Sjevernoj regiji su: Andrijevica, Berane, Bijelo Polje, Kolašin, Mojkovac, Plav,
Plužine, Pljevlja, Rožaje, Šavnik i Žabljak.
ANDRIJEVICA - Najmlađa crnogorska opština nalazi

se u Gornjem Polimlju na lijevoj obali Lima. Za-
hvata prostor od 263 km2 na kome živi oko 6600
stanovnika. Svojim položajem podsjeća na terasu
podignutu nad ovom prekrasnom rijekom.
Nalazi se između dvije planinske rijeke Zloreči-
ce i Krštice. U njenoj blizini su Komovi i Visitor.
Andrijevica ima vrlo povoljne uslove za razvoj tu-
rizma i srednjeevropskog voća, a tu je i Fabrika za
preradu konditorskih proizvoda.
BERANE – grad u kotlinskom proširenju doline Lima

u sjeveroistočnom dijelu Crne Gore. Leži na Andrijevica
Andrijevica
670m nadmorske visine, na površini od 717 km2
i u njima živi oko 40000 stanovnika. Berane su
mlađe gradsko naselje. Osnovali su ga Osmanlije
1862. godine. Ono je centar Gornjeg Polimlja.
Na ovom prostoru ima više vrlo značajnih kul-
turno-istorijskih spomenika u koje spadaju: sre-
dnjevjekovni grad Bihor, Budimlja, koja je po-
dignuta na ruševinama ranijeg rimskog naselja
i Beran krš kod Beran sela. U ovom drevnom
naselju život je tekao oko 1500 godina od 4500
-3000. godine p.n.e.
Među spomenicima kulture su i čuveni manastiri
Šudikova i Đurđevi Stupovi, a iz novijeg vreme-
na Spomenik na Jasikovcu - kamena knjiga od
10000 slova. Na ovom području su vrlo pogodni
uslovi za razvoj voćarstva i poljoprivrede a tu je i
Rudnik mrkog uglja i Fabrika za preradu kože.
Berane
95
5 REGIJE CRNE GORE
BIJELO POLJE – grad u Gornjem Polimlju u sjeveroistočnom dijelu Crne Gore. Leži na 589 m
nadmorske visine, u kotlinskom proširenju doline rijeke Lim. Pitoma dolina Lima i njegovih
pritoka Bistrice, Ljuboviđe i Lješnice bila je odavno veoma pogodna i privlačna za život ljudi.
Tu se mogu pratiti tragovi života od vremena Ilira, Grka i Rimljana sve do današnjih dana.
Područje Bijelog Polja zahvata prostor od 924 km2, sa oko 57000 stanovnika.
Zahvaljujući pruzi Beograd-Bar i razvijenoj putnoj mreži Bijelo Polje ima veoma povoljan ge-
ografski položaj. Među kulturno-istorijskim spomenicima posebno mjesto pripada crkvi Sv.
Petra. Za njene potrebe je u XII vijeku napisano čuveno Miroslavljevo jevanđelje - jedan od
najljepših ćirilskih spomenika. U blizini Bijelog Polja se nalazi fabrika mineralne vode „Bijela
Rada“ (izvor Čeoče) i Vunarski kombinat Bijelo Polje.
Bijelo Polje Kolašin
KOLAŠIN - Na padinama Bjelasice, na lijevoj obali Tare, na nadmorskoj visini od 970 metara, nalazi
se gradić Kolašin koji obuhvata površinu od 897 km2 i u kome živi oko 11000 stanovnika. Okru-
žuju ga planine Sinjajevina, Kapa moračka, Maganik, Bjelasica, Bujača i Ključ. Kolašin ima vrlo
povoljne klimatske i sve druge prirodne uslove za razvoj turizma. Tu su, pored ostalog, Bjelasica sa
idealnim skijaškim terenima, bistra i brza Tara, i čuveno i prekrasno Biogradsko jezero.
Među kulturnim i istorijskim spomenicima posebno mjesto pripada manastiru Morači, je-
dnom od najpoznatijih sakralnih objekata na području Crne Gore. Na njegovim zidovima se
nalaze freske koje izazivaju veliku pažnju posjetilaca, a među kojima se posebno ističe čuvena
freska „Gavran hrani proroka Iliju“.

MOJKOVAC – gradić u malom proširenju doline
rijeke Tare između padina Bjelasice i dijela
planine Sinjajevine. Leži na nadmorskoj vi-
sini od 853 m, na površini od 367 km2 i sa
oko 11000 stanovnika. Mojkovac se razvio u
blizini ruševina poznatog srednjovjekovnog
trgovačkog i rudarskog gradića Brskova.
U blizini Mojkovca, početkom januara 1916

godine, bila je i čuvena Mojkovačka bitka u
kojoj je crnogorsko-sandžačka vojska potukla
austrougarsku vojsku. Među kulturno - isto-
rijskim spomenicima su i Manastir Dobrilo-
vina, spomenik Mojkovačkoj bici i spome-
nik serdaru Janku Vukotiću.
Mojkovac
PLAV – gradić u jugoistočnom dijelu Sjeverne regije. Leži u Plavsko–gusinjskoj kotlini uz obalu Pla-
vskog jezera na sjevernoj podgorini Prokletija, na 910 m nadmorske visine. Zauzima površinu od
486 km2 sa oko 20000 stanovnika. Okružuju ga visoke planine Prokletije, Visitor, Bogićevica i
Čakor. U njegovoj neposrednoj blizini je i Plavsko jezero i čuveni Ali-Pašini izvori. Pored Pla-
vskog tu su i lijepa i interesantna jezera Hridsko i Visitorsko.
Ljepote ovog područja uveličavaju njegove šumovite planine, koje se ogledaju u svojim jezerima,
bogate raznom divljači i ljekovitim biljem. Područje Plava ima sve prirodne uslove za razvoj tu-
rizma, zemljoradnje i voćarstva. Među značajnije kulturno - istorijske spomenike spadaju: Crkva
Sv.Trojice, Redžepagića kula i stara Carska džamija.
GEOGRAFIJA
Plav
97
5 REGIJE CRNE GORE
PLUŽINE - Rječni kanjoni Pive i Vrbnice bili su nastanjeni još u praistorijsko doba. Na tom prostoru
je i nastao grad Plužine, površine 854 km2 u kome danas živi oko 5000 stanovnika.
Čitava Pivska površ je ispresijecana dubokim kanjonima Pive, Vrbnice i Komarnice koji su duboki
i do 1000 metara. U centru Pive razvio se gradić Plužine koji je nakon izgradnje Hidrocentrale
na Mratinju, odnosno Hidrocentrale Piva, izmješten na Plužinsko brdo. Pored Hidrocentrale,
najvažniji privredni objekat je Fabrika anoda.
Plužine Pljevlja
PLEVLJA – grad u istoimenoj kotlini uz rijeku Ćehotinu na 770m nadmorske visine. Plodna
Pljevaljska kotlina povoljna za zemljoradnju i stočarstvo, bogata šumama i rudama, ispresijecana
rijekama, nalazeći se na raskršću važnih puteva bila je od davnina pogodna za život ljudi.
Pljevlja obuhvataju površinu od 1346 km2 i imaju oko 40000 stanovnika. Život ljudi na ovom
području može se potpunije pratiti od ranog gvozdenog doba a o životu u doba Rimljana će se
još više saznati nakon potpunog iskopavanja njihovog grada - Municipijuma S.
Razvoj Pljevalja podstaknut je premještanjem sjedišta Hercegovačkog Sandžaka u njih 1576.

godine, gdje je ostao više od dva i po vijeka. Tada su Pljevlja imala gotovo sve vrste duhovnih
i svjetovnih osnovnih i srednjih škola tako da je u njima prije balkanskih ratova živjelo oko
15000 stanovnika. Ona su odavno bila privredni, a osobito kulturni centar, znatno šireg
prostora od njihove opštine.
Od kulturno - istorijskih spomenika osobito su značajni, pored Municipijuma S, Manastir

Sveta Trojica i Husein-pašina džamija. Pljevlja imaju najviše rudnog i šumskog bogatstva
u Crnoj Gori, tako da se u njima nalaze Rudnik uglja, TE „Pljevlja“ (koja proizvodi 40%
ukupne električne energije) i „Crna Gora šume“.

ROŽAJE – Gradić u visokoplaninskoj kotlini uz gornji tok rijeke Ibar, u najistočnijem dijelu Crne
Gore. Obuhvata površinu od 432 km2 i 25000 stanovnika. Gotovo nepregledne šume bogate
cvijećem, ljekovitim biljem i mirisne planinske livade čine da Rožaje u ljetnim mjesecima
djeluje „kao izmišljeno“ za odmor i rekreaciju. Snažan utisak i nezaboravnu sliku na posjetioce
ostavljaju i okolne planine sa debelim sniježnim pokrivačima, skijaškim terenima, žičarama,
lovačkim kućicama i gotovo svim drugim što je potrebno za ugodan doživljaj. Rožaje je dosta
staro naselje. Kao i većina planinskih krajeva, bogato je narodnim umjetničkim stvaralaštvom
izraženim u pričama, anegdotama i poeziji. Od kulturno - istorijskih spomenika posebno su
značajni: Ilirsko naselje na brdu Brezojevica, ruševine Crkve Ružica i Kurtagića džamija.
Pored preduzeća za turizam i ugostiteljstvo, veće radne organizacije su ŠIK „Gornji Ibar“ i
Fabrika za izradu kristala.
Rožaje
ŠAVNIK je gradić u Drobnjačkoj kotlini na ušću

rijeka Bukovice, Bijele i Šavnika. Zahvata
prostor od 553 km2 a u njemu živi preko 3000
stanovnika. I na ovom području ima tragova
života Ilira, Kelta i Grka. Na ovom području
su formirana dva poznata crnogorska plemena,
Drobnjaci i Uskoci. Prirodno bistri ljudi sa
ovog prostora su izlaz nalazili prvenstveno
na školovanju na strani, te su sa ovog prostora
ponikli poznati naučni i kulturni radnici. U
širem prostoru Šavnika nalaze se Manastiri
Bijela i Podmalinsko. Šavnik ima osnovnu i
srednju skolu kao i dom učenika.
Šavnik
99
5 REGIJE CRNE GORE
ŽABLJAK – gradić u sjevernom dijelu Drobnjačke površi, u istočnom podnožju planine Durmitor.
Smatra se najvišim gradskim naseljem u jugoistočnoj Evropi, na nadmorskoj visini od 1450
metara a zauzima prostor od 445 km2 i u njemu živi preko 4500 stanovnika. Iznad njega se
uzdiže Durmitor sa Bobotovim kukom visokim 2523 metra. Durmitorski masiv se prostire
između kanjona Tare, Pive i Komarnice i planine Sinjajevine. Velika visinska razlika između
kanjona i najviših vrhova Durmitora na malom rastojanju koja iznosi 2090 metara čini posebnu
specifičnost Durmitorskog platoa.
Ovaj kraj je poznat po nizu prirodnih i geografskih specifičnosti. Žabljak ima planinsku klimu
sa dosta snijega što pored pogodnih terena predstavlja izvanredne uslove za razvoj zimskog
turizma. On je isto tako atraktivan i za vrijeme ljeta, osobito za planinare, kao i za sve druge
koji žele da uživaju u ljepotama neizmijenjene prirode. Zbog svega toga Durmitor je zajedno sa
kanjonima Tare i Sušice proglašen Nacionalnim parkom i uključen u Spisak svjetske baštine
prirodnih kulturnih dobara. Ovo područje je poznato i po velikom broju jezera od kojih je
najpoznatije Crno jezero. Danas su Žabljak i Durmitor jedno od najatraktivnijih turističkih
područja u Evropi. U Žabljaku se nalaze hoteli: Jezera, Planinka, Durmitor, Jelika i Žabljak.
Žabljak
Navedi karakteristike Sjeverne regije.


Radovan Popović
ISTORIJA
1 PREDSLOVENSKI PERIOD
Ilirski nakit i novac
Prilikom indoevropske seobe naroda Balkan su krajem II milenijuma (Antičko doba) naselila brojna
ilirska plemena. Teritoriju današnje Crne Gore naselila su plemena Ardijeji, Labeati, Dokleati, Pirusti
i drugi. Od Boke Kotorske do rijeke Neretve bili su naseljeni Ardijeji, a centar teritorije je bio Risan.
Istočno od Skadarskog jezera do rijeke Morače djelovali su Labeati sa centrima u Skadru i Medunu.
Prostor od Morače do današnje Hercegovine naseljavali su Dokleati.
O njihovom životu na području Crne Gore svjedoče brojna arheološka nalazišta oko Risna, Budve,
Ulcinja, Podgorice i Berana. Ilirska plemena su živjela u rodovskom uređenju, baveći se stočarstvom,
zemljoradnjom, lovom i ribolovom. Posjedovali su metalno oruđe i oružje. S njihovim dolaskom po-
javili su se i specifični oblici utvrđenih naselja zvani Gradine. Njihova ostavština svjedoči i o tome da
su imali trgovačke veze sa plemenima u unutrašnjosti Balkana kao i sa grčkim kolonijama na Jadranu.
Od Grka su naučili da gaje masline i vinovu lozu.
Pitanja:
Navedi neka od ilirskih plemena.

Opiši način života Ilira.
102 CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Istorija Crne Gore

Starješini plemena Ardijeja, Agronu, uspjelo je da početkom III vijeka p.n.e.
ukine samostalnost susjednih plemena i stvori jaki plemenski savez koji je
imao državni oblik. Ilirska država se prostirala od rijeke Krke u Dalmaciji do
sjeverozapadne Albanije, a centar joj je bio u Risnu. Krstarili su Jadranskim
morem kao gusari i napadali rimske trgovce. To je bio i povod za sukob sa
Rimljanima. Agronova nasljednica Teuta nije prihvatila rimska upozorenja pa
je 229. godine p.n.e. došlo do rata u kojem su Iliri poraženi. Sklopljen je mirovni
sporazum po kojem su Iliri ostali bez velike teritorije.
Bez obzira na sporazum, Iliri su nastavili da ugrožavaju pomorsku trgovinu pa je

dolazilo do novih sukoba (219. i 168. godine). Sukob Ilira i Rimljana iz 135 godine
p.n.e. završio se potpunim porazom i deportacijom ilirskog stanovništva u unutrašnjost
zemlje. Takvu sudbinu su doživjela i ostala Ilirska plemena u zapadnom dijelu Balkana.
Rimljani su od te teritorije stvorili provinciju Ilirik.
Pitanje: Navedi uzroke i povod za ratove između Rimljana i Ilira. Ilirski štit
Rimski mozaik iz Risna, II vijek.
Radi lakšeg administrativnog upravljanja, Ilirik je 10. godine p.n.e. podijeljen na provincije Panoniju
i Dalmaciju, a prostor današnje Crne Gore ušao je u sastav provincije Dalmacije. Do nove reorga-
nizacije došlo je 297. godine kada je od ove odvojena posebna provincija Prevalis (Prevalitana), sa
sjedištem u Skadru.
Preko novoosnovanih rimskih naseobina, kolonija, gradova, uprave, širio se rimski uticaj na ovim
prostorima. Romanizacija se širila i preko latinskog jezika i kulture. Preko područja današnje Crne
ISTORIJA
Gore prelazila su dva važna rimska puta od Skadra do Nerone (Metkovići). Na ovom putu nalazio se
i najznačajniji rimski centar, Doklea. Grad je podignut na ušću Zete u Moraču.
103
2 SREDNJI VIJEK
Pad Zapadnog rimskog carstva 476. godine je istovremeno, kako se u istorijskoj nauci smatra, nestanak
starog i nastanak srednjeg vijeka.
To je doba kada na istorijsku pozornicu stupaju Sloveni, Germani, Arapi, Turci i drugi narodi. U ovom
periodu razvio se feudalni društveni poredak, koji je u zapadnoj Evropi dobio najtipičniji oblik.
U okviru velike seobe naroda (IV-IX vijeka) pokreću se i Sloveni, koji naseljavaju istočne i jugoistočne
djelove Srednje Evrope i Balkansko poluostrvo. Na teritoriji Balkanskog poluostrva tokom ranog
Srednjeg vijeka nastale su južnoslovenske države.
Karta naseljavanje Južnih slovena na Balkan
Južni Sloveni su naselili teritoriju koja se prostirala od Dunava do primorskih krajeva Balkanskog po-
luostrva i od Alpa do Crnog mora. Prvih vjekova po doseljenju (VI, VII) oni su se našli između dvije
velike sile, Franačke na zapadu i Vizantije na istoku. Ove dvije države su na njih ostavile veliki uticaj
na kulturnom i vjerskom polju.
Od kraja VI vijeka, kada se formirala prva južnoslovenska država - Karantanija (Slovenija) pa do kraja
XII vijeka kada je nastala Bosna, na Balkanu su se formirale i sljedeće južnoslovenske države Hrvatska,
Samuilovo carstvo (Makedonija), Raška (Srbija), Duklja (Zeta-Crna Gora)

PRVA CRNOGORSKA DINASTIJA -
VOJISLAVLJEVIĆI
3
Duklja u doba Vojislavljevića
Prostor koji su naselili preci današnjih stanovnika Crne Gore početkom VII vijeka pripadao je
nekadašnjoj rimskoj provinciji Prevalis, a država je dobila ime Duklja po rimskom gradu Doklei koji
se nalazi u današnjoj Podgorici. Jezgro države se nalazilo između rijeke Bojane i Boke Kotorske na
jugu, a na sjeveru u slivu rijeka Zete i Morače do izvorišta rijeka Pive i Tare, a na zapadu do Travunije,
Krivošija, Nikšića i na istoku do rijeke Drima.
ISTORIJA
Pitanje: Na kojem prostoru je nastala država dukljanskih Slovena?
105
3 PRVA CRNOGORSKA DINASTIJA -
VOJISLAVLJEVIĆI
Istorijski izvori, u periodu od VII do polovine X vijeka, ne daju mnogo podataka

o vizantijsko-dukljanskim odnosima. Jedina poznata ličnost iz tog perioda je dukl-
janski vladar knez Petar koji je bio vizantijski vazal, a od njega nam je ostao sačuvan
olovni pečat koji je pronađen 1884. godine. Njegov izgled potvrđuje da su dukljan-
ski Sloveni primili hrišćanstvo, kao većina Južnih Slovena tokom IX vijeka.
Krajem X i početkom XI vijeka Dukljom je upravljao knez Vladimir iz Prečiste

(Marije) Krajinske na obali Skadarskog jezera. Njegova vladavina vezana je za make-
donskog cara Samuila, koji je 997. godine od Vizantije osvojio Drač i uputio se ka
Duklji.
Vladimirov otpor na Tarabošu nije bio dovoljan da spriječi pad Duklje. On je
zarobljen i odveden u Prespu gdje je bilo Samuilovo sjedište. Vladimir nije dugo
tamnovao jer ga je Samuilo oženio svojom kćerkom Kosarom i dao mu da upravlja
Dukljom i Dračkom oblašću.
Takvo stanje je trajalo do 1016. godine, kada ga zbog porodičnih svađa oko prijestola
ubija Samuilov nasljednik Vladislav koji ubrzo pada pod vizantijsku vlast. Vladimiro-
vi i Kosarini ostaci su preneseni i sahranjeni 1215. godine kod Elbasana u Albaniji.
Pitanje: Na koji način je Samuilo uticao na prilike u Duklji?

Vladimir portret
Karta Evrope 1100 godine

STICANJE NEZAVISNOSTI DUKLJANSKE DRŽAVE
Dukljanskim prijestolom od 1018. do 1050. godine vlada knez Stefan Vojislav po
kojem je izvedeno i ime prve crnogorske dinastije Vojislavljevići. Dugogodišnja
represivna vizantijska vlast u Duklji dovela je 1034/35. godine do ustanka koji je
predvodio Vojislav. Ustanak je brzo ugušen a Vojislav kao zarobljenik odveden u
Carigrad. Poslije nekoliko godina uspijeva da pobjegne iz zatvora i u Duklji podigne
novi ustanak. Vizantijska vlast u Duklji se jedva održavala. Stanje se još više iskomp-
likovalo oko 1040. godine kada je u dukljanskom primorju nastradala vizantijska
lađa natovarena zlatom. Zlato je Vojislav zaplijenio, a na pozive da ga vrati negativno
je odgovarao. To je bio povod za nove sukobe sa Vizantijom, prvo u Crmnici, a kas-
nije i kod Bara 1042. godine.
Pitanje: Opiši položaj Duklje sredinom XI vijeka?
U Barskoj bici, uz izvanrednu taktiku, Vojislav je, kako kaže jedan hroničar, potu-
kao vizantijsku vojsku, na „tužan i suza dostojan prizor onima koji gledaju“. Duklja
je postala nezavisna država, a Vojislav je proširio svoju vlast na prostoru od Bojane Kralj Mihailo freska, portret,
do Neretve. crkva sv. Mihaila u Stonu
KRALJEVINA DUKLJA/ZETA
Dukljom/Zetom je poslije Vojislavljeve smrti nakratko vladala njegova žena uz
pomoć pet sinova koji su upravljali oblastima. Jednom od njih, Mihailu, uspjelo je
rukom da se domogne vlasti (1050-1082). Stolovao je u Papratni, a imao je dvorac i
u Kotoru. U toku njegove vladavine dva događaja će i presudno uticati na dalji tok
događaja u Duklji/Zeti. To je rascjep u hrišćanskoj crkvi (1054) i dolazak Normana
u južnu Italiju.
Početkom sedamdesetih godina XI vijeka vizantijska vlast na Balkanu je oslabila pa
je Mihailo nastojao da iz toga izvuče političku korist. U vrijeme spora između Du-
brovnika i Splita oko crkvene nadležnosti nad Dukljom/Zetom, u spor se umiješao i
knez Mihailo tako što je od pape Grgura VII zatražio pravo na vjersku samostalnost
(nadbiskupski rang za barsku crkvu) i za sebe kraljevsku krunu. Papa nije udovoljio
ovom zahtjevu ali mu je 1078. godine potvrdio kraljevsko zvanje oslovljavajući ga sa
„kralj Slovena“ (rex Sclavorum).
Pitanje: Na koji način Duklja/Zeta dobija političku samostalnost?
Normani su, pred kraj Mihailove vladavine, pripremali napad na Carigrad, a na tom
putu na udaru se nalazio i Drač. Uoči osvajanja Drača približio im se Mihailov sin Bodin Vojislavljević
Bodin i tu vezu učvrstio oženivši Jakvintu, kćerku vođe Normana iz Barija. Mihaila je (1082-1101)
na prijesto naslijedio Bodin (1082-1101) koji na početku vladavine vrši novi pohod
na Bosnu i Rašku. U te države postavlja svoje namjesnike.
107
4 DRUGA CRNOGORSKA DINASTIJA - BALŠIĆI
Na kratko je osvojio i Drač, ali ga je ubrzo morao predati Vizantiji. Očeve napore da
crkveno osamostali Zetu ostvario je Bodin. Iskoristio je sukobe u katoličkoj crkvi, pa
je od pape Klimenta III dobio pravo da se Barska biskupija uzdigne na rang nadbisk-
upije 1089. godine. To je ujedno bio i njegov posljednji politički uspjeh, jer je borba
za vlast i prestiž u porodici otpočela u posljednjim godinama njegove vladavine.
Bodin je umro 1101. godine i sahranjen je na Bojani, u manastiru Sv. Srđa i Vakha.
Rasulo u zemlji poslije Bodinove smrti, uticaj Vizantije, Ugarske i Raške na prilike
u Zeti, česta smjena vladara gasili su moć Vojislavljevića. Čak ni posljednji zetski
vladar, Radoslav, ne nosi titulu kralja. Upravljao je posjedima oko Kotora, Bara i
Skadra, dok i te posljednje ostatke zetske države nije osvojio raški župan Stefan Ne-
manja oko 1185. godine.
Pitanje: Navedi događaje koji su obilježili Bodinovu vladavinu?
ZETA U SASTAVU DRŽAVE NEMANJIĆA

Uporedo sa borbama protiv Vizantije, Stefan Nemanja je vršio osvajanje Zete. On
je Zetu dao na upravu svom sinu Vukanu, koji je nosio titulu kralja čuvajući tako
tradiciju dukljansko/zetske kraljevine. Zeta je imala u nemanjićkoj državi povlašćen
položaj u odnosu na druge osvojene oblasti (unutrašnja autonomija, postojanje
katoličke crkve), a živjela je i tradicija o nemanjićkom porijeklu iz Duklje.
Sava Nemanjić (Sveti Sava) je uspio 1219. go-

dine da osnuje srpsku arhiepiskopiju, pa je u
Zeti, da bi suzbio katolički uticaj, formirao dvi-
je pravoslavne episkopije. Obje su izgrađene na
Poslanica pape Klimenta III temeljima benediktanskih manastira, a nalazile
su se u Stonu i Prevlaci kod Tivta.
Od proglašenja Stefana Prvovenčanog za kralja

MITROPOLIJA Srbije (1217), svi budući vladari Zete dobijaju
titulu „mladi kralj“. Najpoznatiji među njima,
Krajem XIV vijeka sjedište Zetske Dušan, (budući car) je uz pomoć zetske vlastele
episkopije (od 1346. g. mitropolije) došao na srpski prijesto. Po preuzimanju vlasti
prenošeno je na nekoliko lokacija
dok se nije konačno ustalilo u
ukinuo je Zeti povlastice, ali je gradovima u
Bogorodičnom manastiru na Cetinju zetskom primorju dao autonomiju. Ovi grado-
1484. godine. vi (Kotor, Budva, Bar, Ulcinj, Skadar) su bili i
U međuvremenu sjedište mitrop- okosnica privrednog i kulturnog života Srbije, a
olije se mijenjalo ovim redom: sa funkcionisali su preko posebnih Statuta. Od pri-
Prevlake u Prečistu Krajinsku (Ska- morskih gradova prednjačio je Kotor u kojem je Sv. Sava
darsko jezero), iz Krajinske na ostrvo bio i jedan od Nemanjinih dvoraca.
Vranjina, nakon nje na ostrvu Kom,
odnosno na Obodu (Riječki grad).
Pitanje: Zbog čega Nemanjići insistiraju na tradiciji dukljanske kraljevine.

DRUGA CRNOGORSKA DINASTIJA - BALŠIĆI 4
Srpska centralna vlast, poslije smrti cara Dušana, nije mogla izdržati pritiske vlastele
tako da su tri Balšina sina (Stracimir, Đurađ, Balša II) iskoristili takvo stanje da oko
1360. godine obnove Zetsku državu.
Uspjeli su da se prošire na Ulcinj i Skadar, ali se borba oko Kotora završila neuspješno,
pa je 1371. godine Đurađ I priznao ugarsku vlast. Đurad I, najznačajniji među
Balšićima, poslije Maričke bitke (1371) uspio je da zauzme Prizren od srpskog
velikaša Vukašina Mrnjavčevića. Dvije godine kasnije zauzima Trebinje, Konavle i
Dračevicu.
Njegov brat Balša II ženidbom dobija albanske oblasti Valonu, Berat i Himaru.
Granice Zete su bile od Dubrovnika do Prizrena i Skadra. Đurđeva vlast nad ovim
oblastima nije dugo trajala.
Grb Balšića
Zeta u doba Balšića
Prilikom preuzimanja vlasti Balša II je naišao na otpor lokalnih feudalaca, posebno

Radiča Crnojevića koji je djelovao između Budve i Kotora. Ubrzo je poginuo u su-
kobu sa Osmanlijama kod Berata.
Balšu II je naslijedio sinovac Đurađ II Stracimirović Balšić (1385-1403). Period

ISTORIJA
njegove vladavine obilježili su događaji koji su dobrim dijelom zavisili od mletačko-

osmanskih odnosa. Da bi ojačao svoj položaj, Đurađ II se ženi kćerkom srpskog
kneza Lazara, Jelenom.
109
4 DRUGA CRNOGORSKA DINASTIJA - BALŠIĆI
U sukobu sa Osmanskim carstvom bio je zarobljen, a za izbavljenje morao je predati Skadar, Sv. Srđa
na Bojani i Drivast. Ove oblasti je brzo vratio, ali u nemogućnosti da ih sačuva predao ih je Mlecima
(1396). Više uspjeha je imao u sukobu sa Radičem Crnojevićem kojega je uspio da ubije i zavlada
njegovom teritorijom Budvom i Paštrovićima. Ugarski kralj Žigmund je postavio Đurđa II za kne-
za Brača, Korčule i Hvara. Tada mu je dodijelio i titulu „gospodara Albanije“, s ciljem da mu bude
podrška u ovom dijelu Balkana.
Pitanja: U čemu prepoznaješ uticaj Ugarske na prilike u Zeti?
Đurađa II naslijedio je maloljetni sin Balša III (1403-

1421), koji je do punoljetstva uz pomoć majke, Jelene
Balšić, upravljao Zetom. Jelena je nastojala da pov-
rati posjede svoje porodice, pa je da bi se zaštitila od
Mlečana, priznala vazalni položaj Zete od Osmanskog
carstva.
Balša III u dva navrata je napadao Kotor i ostale pri-

morske gradove ali bezuspješno. Iscrpivši se ovim akci-
jama odlazi kod svog ujaka, despota Stefana Lazarevića
u Beograd, gdje je i umro, a njegove posjede je predao
ujaku jer nije imao nasljednika.
Despot Stefan nije mogao mirnim putem da preuzme

Balšine posjede pa je napao Zetu. Zauzeo je Drivast i
Bar, a pod opsadom je držao Ulcinj i Skadar. Despotov
poraz kod Skadra (1422) nakratko je odložio rješenje.
Naredne godine skupio je veću vojsku i natjerao

Mlečane da sa njim sklope mir. Mleci su zadržali
Skadar, Ulcinj, Paštroviće i Kotor s Grbljem. Centar
despotovih posjeda postao je Bar, gdje je stolovao Ste-
fanov namjesnik. Prema njemu neprijateljski stav su
zauzeli Crnojevići koji su se sve više osjećali vladarima
gornje Zete.
Kula Balšića - Ulcinj
Pitanje: Kako su srpski despoti uticali na prilike u Zeti?
110
1 CRNA GORAA M
MOJA
OJA POS
POSTOJBINA
STOJBINA
NAA Istorijaa Crne Gore
Goore
TREĆA CRNOGORSKA DINASTIJA -
CRNOJEVIĆI 5
Vlastelinska porodica Crnojevića upravljala je krajevima iznad Budve i Kotora,
odnosno Gornjom Zetom koja se sve više počela nazivati Crna Gora. Stefan (Ste-
fanica) Crnojević (1426-1465) je učvrstio njihovu dinastičku vlast i proširio ter-
itoriju do Podgorice. Za dalje jačanje Crnojevića važan je i dogovor s Venecijom
na Vranjini (1455). Ovim sporazumom Stefan je priznao mletačku vrhovnu vlast,
dok bi Mleci poštovali prava Zetske mitropolije i vlastele. Od tada, Crna Gora se
konstituiše kao država sa mješovitim feudalnim i rodovskim elementima. Centar
države bio je Žabljak na Skadarskom jezeru.
Pitanje:
Opiši crnogorsko-mletačke odnose sredinom XV vijeka.
Grb Crnojevića
Stefana je naslijedio sin Ivan (1465-1490), poznat i kao Ivan-beg. On je raskinuo
odnose sa Mlecima i počeo sa napadima na njihove primorske oblasti. Mlečani
su ucijenili njegovu glavu pa je bio primoran da s njima sklopi mir. Vraćena mu je
vojvodska titula i određena godišnja plata.
Za uzvrat morao je za njih ratovati protiv Osmanskog carstva.

Zbog toga je stalno bio na udaru Osmanskog carstva pa je bio
prinuđen 1471. godine da prizna vrhovnu vlast sultana, uz
obavezu plaćanja harača. Dvostruko vazalstvo ga je sve više do-
vodilo u nezavidan položaj. Prilikom napada na Skadar, vojska
Mehmeda II Osvajača uzela je Žabljak. U takvoj situaciji Ivan
se sklonio u Mletačku državu (Veneciju).
Pitanje: Kako je Ivan Crnojević postao dvostruki vazal?
U Otomanskoj carevini je, nakon smrti Mehmeda II (1481),

došlo do sukoba oko prijestola, što je Ivan iskoristio i vratio se u
zemlju. Nije mogao povratiti Žabljak pa je upravljao sa Oboda
(Rijeka Crnojevića).
Tu se nije dugo zadržao već je za novo državno središte izabrao

Cetinje. Na jednom od svojih imanja, Ivan je, 1482. godine sa-
gradio dvorac u renesansnom stilu, a dvije godine kasnije i ma-
nastir sa crkvom posvećenom rađanju Bogorodice. Tu je istovre-
meno bilo i sjedište zetske/crnogorske mitropolije. Današnji
manastir je izgrađen na ruševinama dvorca Crnojevića, a po-
digao ga je vladika Danilo, rodonačelnik dinastije Petrović-
Njegoš (1701).
Spomenik Ivana Crnojevića Cetinje
Pitanje: Zašto Cetinje postaje politički centar države Crnojevića?
111
5 TREĆA CRNOGORSKA DINASTIJA
- CRNOJEVIĆI
Da bi svom nasljedniku ostavio što bolju poziciju između Venecije i Osmanskog

carstva, Ivan je najmlađeg sina Stanišu poslao na sultanov dvor. On je tamo primio
islam i dobio ime Skenderbeg Crnojević. Sa Mlecima je popravio odnose pred kraj
života kada se njegov sin Đurađ oženio Jelisavetom Erico iz mletačke patricijske po-
rodice.
Kratkotrajna vladavina Ivanovog nasljednika Đurađa (1490-96) bila je pod stalnim

pritiscima Osmanskog carstva i zahtjevima Mlečana da im se povrati Crmnica, Gr-
balj i Paštrovići. Izbjegavao je sukobe sa Osmanlijama i sve više se priklanjao Mleci-
ma na podsticaj žene Jelisavete.
Pečat Ivana Crnojevića
Cetinjski manastir danas
Mnogo više uspjeha je imala njegova aktivnost na polju kulture. On je u Mlecima

kupio štampariju na kojoj je 4.januara 1494. godine štampana prva ćirilična knjiga
među Južnim Slovenima - Oktoih prvoglasnik. Pored nje, štampan je i „Oktoih pe-
toglasnik“, „Psaltir“, „Trebnik“ i „Četvoro jevanđelje“.
Spoljnopolitičke kombinacije sa francuskim kraljem Karlom VIII, Đurađa su
dovele pred svršen čin. Karlo je iz južne Italije spremao ustanak protiv Osmanlija
na Balkanu, a za to su mu bili potrebni crnogorski i albanski velikaši. Takve namjere
je Osmanlijama otkrio Đurađev brat Stefan. Sultan je Đurađu dao ultimatum da
odmah dođe u Carigrad ili da u roku tri dana napusti Crnu Goru. Đurađ se odlučio
za drugu varijantu, pa je preko Budve otišao u Mletke 1496. godine. Tako je Crna
Gora pala pod osmansku vlast.
Oktoih petoglasnik Pitanje: Po čemu Đurađ Crnojević postaje prepoznatljiv u istoriji Crne Gore?

CRNA GORA U XVI I XVII VIJEKU 6
Kao zasebna oblast Crna Gora je 1496. godine stavljena pod upravu skadarskog
sandžak-bega. Nametanje rajinskih obaveza (harač, ušur...) kod stanovništva je
nailazilo na otpor i pobune pa je Crna Gora izvdvojena u poseban sandžak. Da bi
amortizovali takvo stanje, osmanske vlasti su dali Crnu Goru na upravu Skender-
begu Crnojeviću.
Ukinuti su timari i sve rajinske obaveze a za stanovništvo je uvedena filurija (dukat)

u iznosu od 55 akči od svake kuće. Poslije njegove smrti, Crna Gora je pripojena
skadarskom sandžakatu uz poštovanje ranijih prava.
U teritorijalnom pogledu Crnu Goru su tokom XVI vijeka činile četiri nahije Ka-
tunska, Riječka, Crmnička i Lješanska, zatim Pobori, Brajići i Maine, a neko vrijeme
i Grbalj.
Pitanje: Opiši položaj Crne Gore pod osmanskom vlašću.
1565-1579.
Mehmed paša Sokolović
Granice Osmanskog carstva 15-17 vijek
113
6 CRNA GORA U XVI I XVII VIJEKU
ORGANIZACIJA DRUŠTVA
U prvim decenijama osmanske vlasti započeo je i proces formiranja crnogorskih plemena. Pleme je,
kao zajednica više bratstava, imalo svoju teritoriju, zajedničku svojinu, moralne kodekse i institucije
(plemenski zbor).
Crnogorski zbor
Viši nivo povezivanja plemena odvijao se preko Crnogorskog zbora. Na njegovim sjednicama, koje su
uglavnom održavane na Petrovdan (12. jul), kod Cetinjskog manastira rješavali su se međuplemenski
sporovi, donosile razne odluke o miru i ratu, krvnoj osveti. Zbor je bio i centar otpora protiv osman-
ske vlasti kao i faktor političkog povezivanja plemena.
Pitanje: Istakni značaj Crnogorskog zbora za razvoj društvenih odnosa u Crnoj Gori.
Tokom tog perioda jačao je i organizovani otpor stanovništva. Tako je pokušaj skadarskog sandžak-bega
da silom naplati harač završio neuspjehom i porazom njegove vojske 1603. godine na Lješkopolju.
To je i natjeralo sultana da imenuje Vuja Raičeva, kneza iz Riječke nahije, spahijom i „glavom Crne
Gore.“ Od tada, filurija je pretvorena u danak, koji su skupljali lokalni knezovi sa spahijom na čelu.
Sultan je donio i spahijski berat (naredbu) u kojem je priznao autonomiju Crne Gore. Ona se ogledala
u tome da osmanski predstavnici ne mogu ulaziti u Crnu Goru, ukoliko nijesu upućeni od sultana;
Crnogorci nijesu bili obavezni da ratuju van zemlje, ukoliko ih ne pozove sultan, imali su obavezu da
rade na grbaljskim solanama.
Pitanje: Što je činilo osnovu crnogorske autonomije?

CRNOGORCI U MLETAČKO-OSMANSKIM
RATOVIMA
Svoju autonomiju, crnogorska plemena su od početka XVII
vijeka branila i oružjem i žalbama upućenim sultanu. Susjedni
sandžak-begovi su nastojali da uzmu danak i mobilišu Crnogorce
da ratuju protiv brđanskih plemena. Otpočela su i četovanja
najčešće s prostora Katunske nahije na susjedne teritorije. I os-
tala, brdska i hercegovačka plemena, uz manje prekide, pružala
su otpor sve do početka Kandijskog rata (1645-1669), sukoba
između Mletačke republike i Osmanskog carstva.
Crnogorci su pomogli Mlecima u borbama oko Risna i Bara,

pa su Mleci na tom talasu nastojali da prošire ustanički pokret i
među hercegovačkim plemenima. To im je i uspjelo nakon neus-
pjele osmanske opsade Kotora (1657). U to vrijeme dolazi do
masovne seobe osmanskih podanika u Boku Kotorsku i Crnogo-
raca u Istru. Ovo stanovništvo, uz blagoslov Mlečana, organi-
zovalo se u hajdučke družine koje su upadale u okolne teritorije
pod osmanskom vlašću.
Pitanje:
Objasni učešće Crnogoraca u Mletačko-osmanskom ratu.
Crnogorci u pokretu
PRIMORSKI GRADOVI
U drugoj polovini XV i tokom XVI vijeka pali su pod osmansku
vlast i gradovi na Crnogorskom primorju Risan (1481), Herceg
Novi (1482), Ulcinj, Bar, Spič, Svač, Budva na kratko 1571. go-
dine, Kotor i Perast ostali su pod upravom Mletačke republike.
Borbe oko ovih gradova dovele su do preseljavanja stanovništva
kako iz unutrašnjosti u primorje tako i iz primorja u Veneciju i
širom Italije. Gradovi su izmijenili socijalnu strukturu, kulturu
življenja i ekonomsku osnovu.
Za vrijeme osmanske prevlasti najvažniji primorski grad je bio

Herceg Novi koji je od 1482-1687. godine vršio potpunu kontro-
lu nad ulazom u Bokokotorski zaliv pod mletačkom upravom.
Pored Novog i Risan je bio važno vojno uporište od 1482. do
1684. godine. Van zaliva važni centri su bili Bar i Ulcinj koji su
bili pod osmanskom vlašću od 1571. do 1878. godine. Crtež Herceg Novog iz 1574.
115
6 CRNA GORA U XVI I XVII VIJEKU
Za vrijeme Morejskog rata (1684-1699) još više je ojačao mletački uticaj u Crnoj Gori. Sporadični
oružani sukobi i stalna hajdučija bili su povod Sulejman–pašinog napada na Cetinje 1685. godine.
Kao pomoć Mleci su uputili na Cetinje odred od 1.200 ratnika, pod komandom harambaše Baja Pivljan-
ina. Ovaj odred je pretrpio poraz na Vrtijeljci, kod Cetinja, a Sulejman-paša Bušatlija je opustošio grad i s
taocima se vratio u Skadar. Za nekoliko narednih godina Osmanlije su smirile pobunjena hercegovačka
i crnogorska plemena.
Kuća Baja Pivljanina kod Perasta
Međutim, zbog učešća Crnogoraca na mletačkoj strani prilikom mletačko-osmanskih borbi oko Her-
ceg Novog (1687), obnovljeni su sukobi. Crnogorski zbor (1688) je donio odluku o dizanju opšteg
ustanka. Kod Krusa je poražen skadarski paša, a iste godine na Cetinje je stigao odred mletačke vojske.
Mleci su, da bi obezbijedili pravo vrhovne vlasti, odredili svog guvernadura za Crnu Goru.
Na takvo stanje ubrzo je reagovao Mahmut-paša koji je 1692. godine, nakon povlačenja mletačkog
odreda, koji je minirao cetinjski manastir, uzeo taoce i prinudio Crnogorce i Mlečane na predaju i
prekid saradnje. Mletačko-osmanski rat je završen Karlovačkim mirom 1699. godine, a nakon njega
došlo je do slabljenja Osmanskog carstva na čitavom Balkanu.
Pitanje: Na koji način su Mlečani vršili uticaj na Crnu Goru?

ISLAMIZACIJA
Kao i kod drugih balkanskih naroda, proces islamizacije (prihvatanje islama za sopstvenu religiju od
strane hrišćana) u Crnoj Gori je bio intenzivan i dugoročan proces. Osmanlije po pravilu nijesu vršili
nasilnu islamizaciju, ali socijalni, ekonomski i politički status novovjernika bio je bolje zaštićen u
odnosu na ostalo stanovništvo.
Prvi muslimani su bili i važan dio osmanskih organa vlasti kao begovi, dizdari, kadije, vojnici i duhov-
na lica. Među prvim u Crnoj Gori islam su primili, po nekim izvorima, brat Ivana Crnojevića, Petar,
a zasigurno njegov sin Staniša (Skenderbeg Crnojević). On je bio zapovjednik crnogorskog sandžaka
od 1513 do 1529. godine. I sin Ljubovićkog kneza Heraka Vraneša, Ljubo (Ibrahim), prelaskom u
islam stekao je visoke položaje u osmanskoj državi. Od njega potiču i dvije poznate begovske porodice
Ljubovići i Vraneševići.
Džamija u Gusinju Stranica Kur’ana
Proces islamizacije je bio najintenzivniji tokom XVII vi-

jeka i on je zahvatio kompletno područje današnje Crne
Gore. Dominantno muslimansko stanovništvo bilo je
u pljevaljskom kraju, Žabljaku (Crnojevića), Spužu, Bi-
horu, novoizgrađenom Plavu, Gusinju, Rožaju, Kolašinu.
Područje Stare Crne Gore takođe je bilo zahvaćeno islam-
izacijom, kao i neki djelovi Boke Kotorske (Herceg Novi).
Početkom XVIII vijeka i izgradnjom Nikšića, na širem
području će do kraja XIX vijeka proces islamizacije biti
značajan. Svakako taj će se proces s manjim intenzitetom
odvijati do početaka Balkanskih ratova (1912/13) Džamija Osmanagića u Podgorici
ISTORIJA
Pitanje: Kako se odvijao proces islamizacije u Crnoj Gori?
117
7 ČETVRTA CRNOGORSKA
DINASTIJA - PETROVIĆI
MITROPOLIT DANILO PETROVIĆ (1697-1735)
Na Opštecrnogorskom zboru 1697. godine za crnogorskog mitropolita je izabran

Danilo Šćepčev Petrović, iz najistaknutijeg njeguškog bratstva. On je i rodonačelnik
IV crnogorske dinastije Petrović–Njegoš koja će, s kraćim prekidima, upravljati
Crnom Gorom do 1918. godine.
Nakon hirotonisanja (rukopoloženja) u Pečuju 1700. godine, Danilo je započeo

vjersku i političku djelatnost koja se nije sviđala osmanskim vlastima, pa je jednom
prilikom bio i uhapšen u Zeti.
Početkom XVIII vijeka oslobodilačka borba Crnogoraca dobija na kvalitetu jer se

oni počinju oslanjati na Rusiju, kojom upravlja car Petar Veliki. Rusija je 1710. go-
dine ušla u rat protiv Osmanskog carstva, pa se Petar Veliki obratio carskim pismom
balkanskim hrišćanima uz poziv za zajedničku borbu.
U Crnu Goru je uputio (1711.) pukovnika Mihaila Miloradovića i kapetana Ivana

Mitropolit Danilo
Lukačevića da pomognu u organizaciji ustanka u ovom dijelu Balkana. Na ustanak
se nije dugo čekalo pa su ustanici napali Nikšić, Spuž, Grahovo, Gacko i Trebinje.
Sultan i Porta (vlada) su na to reagovale tako što su na Crnu Goru uputile kaznenu
ekspediciju od 20.000 vojnika ne čelu sa Ahmet-pašom.
Bez obzira na crnogorsku pobjedu na Carevom lazu (1712.) Ahmet-pašine trupe su

ušle na Cetinje i razorile Cetinjski manastir, pa se ubrzo povukle. Crnogorci su nas-
tavili borbu pa je uslijedio novi pohod (1714) na čelu sa Numan-pašom Ćuprilićem.
I pored žilavog otpora, nadmoćnija Ćuprilićeva vojska (30.000) uspjela je ponovo
da dođe do Cetinja.
Ovaj pohod je bio praćen surovim nasiljima i jedan je od najtežih u istoriji Crne
Gore. Mitropolit Danilo je izbjegao u Boku tako da je glavni cilj, njegovo hvatanje,
propao.
Danilo je iz Boke otišao u Rusiju, tražeći od cara pomoć za Crnu Goru. Petar Veliki
mu je dao novčanu pomoć, a obavezao se da svake treće godine i Cetinjski manastir
dobija po 500 rubalja. Pored pomoći, vladika je dobio i dvije carske gramate (pisma)
koja su postala osnova crnogorsko-ruskog prijateljstva.
Zvijezda Petrovića
Pitanje: Što za Crnu Goru znači uspostavljanje odnosa sa Rusijom?

ISTORIJA
ORI
I TO
IS A CRNE GORE
R JA
Plemena Stare Crne Gore

119
119
1
1119
19
GUVERNADURSTVO
Pružanje utočišta mitropolitu Danilu u Boki, Porta je 1714. godine iskoristila kao
povod da objavi rat Mletačkoj državi. Na strani Mlečana se našla i Austrija (1716)
koju je na povratku iz Rusije posjetio Danilo. On se u Beču dogovarao oko uspostav-
ljanja crnogorsko-austrijskih ratnih odnosa. Ovakvu politiku nije odobravao jedan
broj crnogorskih glavara koji su bili naklonjeni Mlecima. Grupa katunskih glavara,
na čelu sa Vukadinom Vukotićem, pošla je početkom 1717. godine u Veneciju sa
idejom da Crnu Goru stave pod zaštitom Mletačke republike. Republika je pri-
hvatila prijedlog uz obavezu da Crnogorci biraju jednog glavara koji će brinuti o
crnogorsko-mletačkim odnosima.
To je bio guvernadur u početku iz porodice Vukotića s Čeva, a kasnije iz kuće

Radonjića, sa Njeguša. Ovakvo stanje nije odgovaralo mitropolitu Danilu, ali je us-
pijevao, da i pored toga guvernadur bude prva ličnost u zemlji.
Požarevačkim mirom 1718. godine okončan je rat između Otomanskog carstva i

Mletačke republike i Austrije. Tim mirom položaj Crne Gore je ostao isti. Osman-
ska država je smatrala svojom zemljom, ali u stvarnosti to je drugačije izgledalo. Još
za života Danilo je za svog nasljednika odredio sinovca, Savu Petrovića Njegoša.
Pitanje: Na koji način je uspostavljeno guvedarnurstvo u Crnoj Gori?

Guvernadur
MITROPOLIT SAVA
Danilov nasljednik, mitropolit Sava (1735), vladar i suvladar sa mitropolitom Vasil-
ijem, nije uspio da nastavi politiku svoga strica. Miran po naravi, više je bio posvećen
vjerskim nego svjetovnim poslovima. Klonio se sukoba i želio da takvo stanje izgradi
i sa Osmanlijama i Mlecima, čiji je veliki prijatelj ostao do kraja života (1781). Nije
napuštao ni oslanjanje na Rusiju pa je tamo i otputovao 1742. godine. Preko carice
Jelisavete uspio je da dobije finansijsku pomoć ruskog dvora i crkve za Crnu Goru.
Pored novčane pomoći, iz Rusije je dopremljena i pomoć u crkvenim utvarama,
odeždama, crkvenim i školskim knjigama. Iako je Sava tamo proveo godinu dana,
nije ništa značajnije uradio da upozna ruske zvaničnike sa stanjem u Crnoj Gori i
njenim političkim i vojnim težnjama.
U vrijeme dok je Sava boravio u Rusiji, njegov sinovac, arhimandrit Vasilije Petrović,
energičnim potezima nametnuo se Crnogorcima. Zbog toga mu je Sava 1744. go-
dine ustupio mitropolitski prijesto.
Mitropolit Sava
Pitanje: U čemu se ogledala politička aktivnost mitropolita Save?

MITROPOLIT VASILIJE
Vasilije Petrović Njegoš hirotonisan je za crnogorskog vladiku 1750. godine u
Beogradu. Tada je postavljen i za egzarha pećkog patrijarha. Godinu nakon hiro-
tonisanja boravio je u Beču i tom prilikom predstavkom se obratio carici Mariji Ter-
eziji da Austrija uzme u zaštitu Crnu Goru. Austrija je odbacila ovu inicijativu pa se
Vasilije bezrezervno okreće Rusiji. Zbog toga je i tri puta boravio u njoj (1752-54,
1756, i 1765) nastojeći da za svoje planove dobije pomoć i da istovremeno ruski dvor
upozna sa svojim konceptom oslobodilačke borbe. Obilazio je značajne ličnosti,
pisao pisma, memorandume i slično. Od takvih oblika komunikacije značajnije je
što je napisao Istoriju o Černoj Gori, koja je štampana u Moskvi 1754. godine. Ova
istorija je imala karakter političkog memoranduma gdje se ističe vjekovna sloboda
Crne Gore.
Vasilije je pozivao crnogorska zavađena plemena na slogu i jedinstvo u borbi pro-

tiv Osmanlija. Istovremeno se borio protiv negativne uloge koju Venecija ima u toj
borbi, odnosno njene dvoličnosti. Nastojao je, preko opšteplemenskih sudova da
stvori prve organe vlasti u Crnoj Gori. Ulagao je napore u podizanju kulturnog
nivoa zemlje pa je zato slao mladiće na školovanje u Rusiju. Veliki broj, za ondašnje
prilike, crnogorskih porodica se preselio u Rusiju. Kasnije će neki od tih iseljenika Mitropolit Vasilije
postati značajni oficiri ruske vojske.
Vladika Vasilije je umro u Petrogradu 1766. godine, prilikom njegove treće pos-
jete Rusiji. Sahranjen je u Blagovješćenskoj crkvi u Petrogradu o državnom trošku
Rusije. Zemni ostaci mu se i danas tamo nalaze.
Pitanje: Nabroj važnije političke poteze vladike Vasilija.
ŠĆEPAN MALI (1767-1773)

Smrću mitropolita Vasilija crnogorsko društvo je zapalo u novu krizu. Nju je još
više pojačao mitropolit Sava, koji je na mjesto crnogorskog mitropolita izabrao svog
sestrića, igumana Arsenija Plamenca. U tom periodu pojavljuje se ličnost za koju
nauka još nije utvrdila ko je zapravo bio. Savremenici su ga oslovljavali imenom
Šćepan Mali. Pojavio se 1766. godine predstavljajući se kao travar. Znajući za jak
kult Rusije među Crnogorcima, sve se češće počeo predstavljati kao odbjegli ruski
car Petar III. Fizička sličnost sa ruskim carem i zbunjenost Crnogoraca dovešće do
toga da ga Zbor 1767. godine proglasi za novog crnogorskog vladara.
Pojava ruskog cara u Crnoj Gori izazvala je veliko interesovanje i u okolnim kraje-
vima. Mletačke i osmanske vlasti i njihovi obavještajci su bile zbunjene, a ta vijest je
izazvala i diplomatsku pometnju u Rusiji.
Pitanje: Opiši stanje u Crnoj Gori uoči dolaska Šćepana Malog. Šćepan Mali (1767-1773)
121
121
Rusi su u Crnu Goru uputili grofa Dolgorukova da iscrpno ispita stvari i, ako bude potrebno, da
samozvanca ukloni s vlasti. Vidjevši da se ne radi o ruskom caru, Dolgorukov je uhapsio Šćepana
Malog. No, uvidjevši da Šćepan ne predstavlja opasnost po Rusiju, shvatio je da on ipak može pozvati
Crnogorce u borbu protiv Osmanlija, što je bio i drugi zadatak misije.
Šćepan je nakon ovoga uspio da se nametne Crnogorcima. Posebnu pažnju je posvetio iskorjenjivanju
plemenskih sukoba, pljački, otimačina, ubistava. To je on i formulisao na Opštem crnogorskom zboru
oktobra 1767. godine u nekoliko tačaka opšti mir među plemenima, izgnanstvo iz zemlje u slučaju
lične osvete, protjerivanje lopova.
Radio je i na suzbijanju krvne osvete primjenjujući stroge mjere. U realizaciji ovih mjera pomagao mu
je oružani odred (10-50 ljudi) i on je prvi novovjekovni vladar Crne Gore gdje je počela da funkcioniše
natplemenska vlast.
Vijala de Somijer - Crnogorka i Crnogorac
Pitanje: Objasni rad Šćepana Malog na suzbijanju negativnih pojava u društvu.

VOJNI SUKOB SA OSMANLIJAMA
Početkom 1768. godine bosanski vezir je tražio od mitropolita Save i ostalih glavara da protjeraju Šćepana
Malog. Do toga nije došlo pa su Osmanlije odlučile da napadnu Crnu Goru i uhvate Šćepana. U toj
namjeri podršku su dobili i od Mlečana kojima nije odgovaralo Šćepanovo prisustvo u Crnoj Gori.
Napad je počeo iz tri pravca sa

oko 50.000 vojnika. Malobrojna
crnogorska vojska (2.000) nije
mogla u Ostroškom klancu septem-
bra 1768. godine da se odupre bo-
sanskom veziru Mahmut-paši.
Šćepan Mali je sa manjom grupom
pobjegao u Ozriniće gdje je ostao
duže vremena. Taj postupak mu je
umanjio ugled među Crnogorcima.
Ne ulazeći u nove sukobe sa Osman-

lijama, Šćepan je uspio da povrati
ugled u narodu i da se posveti orga-
nizaciji državne vlasti. Na njegov pri-
Manastir Donji Brčeli jedlog, Skupština narodnih glavara je
1771. godine na Cetinju formirala
sud od 12 glavara.
Oni su trebali da rješavaju sve spo-

rove među plemenima i održavaju
red u državi. Na rusku inicijativu,
kao organ državne vlasti, formiran
je oružani odred koji je pomogao
vladaru da štiti pravdu. Šćepan Mali
je pokušao da otvara škole, radio je
na izgradnji bunara, puteva. Njegov
rad nije odgovarao ni Mlečanima ni
Osmanskom carstvu pa je kao žrtva
zavjere ubijen 1773. godine. Izvršilac
je bio njegov sluga Grk, po nalogu
skadarskog paše. Sahranjen je u crk-
vi Sv. Nikola u Brčelima (Crmnica).
Njegovom smrću nestaće i organi
vlasti koje je stvorio, a krvna osveta i
Crnogorci u zasjedi - Ferdo Kikerec plemenska podjela uzimaju maha.
ISTORIJA
R JA
ORI
Pitanja:
STO
Koji se veći vojni sukob odigrao u vrijeme Šćepana Malog?

Koje je organe vlasti formirao Šćepan Mali?
IS
123
123
123
PETAR I PETROVIĆ NJEGOŠ (1784 - 1830)

Poslije smrti mitropolita Save (1782), na čelu Cetinjske mitropolije kratko se nalazio
Arsenije Plamenac. On nije mogao promijeniti teško stanje u zemlji koje je ličilo
na opštu anarhiju. Nakon njegove smrti na mitropolitski prijesto je došao Petar I
Petrović Njegoš. On je na to mjesto rukopoložen 1784. godine u Sremskim Karlo-
vcima. Odmah nakon zavladičenja, Petar I je otišao za Rusiju da zatraži pomoć za
Crnu Goru, ali se iz nje vratio neobavljena posla.
U međuvremenu, skadarski vezir Mahmut-paša je 1785. godine prodro sa vojskom

na Cetinje, poharao Cetinjski manastir i okolinu. To je ujedno bila i posljednja po-
hara Cetinja.
Petar I je odlučio da sopstvenim snagama uredi stanje u Crnoj Gori. Kao vizionar
i mislilac, političar, duhovnik i ratnik, usmjeravao je Crnu Goru na unutrašnjem i
spoljnopolitičkom planu. Poslanicama i pismima pozivao je na slogu i jedinstvo.
Njegove poslanice, pored dokumentarne, imaju i literarnu vrijednost jer se u njima
Petar I Petrović Njegoš osjeća bogatstvo duha i jezika.
Umir krvi
Poslije rata Rusije i Austrije protiv Osmanskog carstva (1787-1791), nagodbom

ruske carice Katarine II i austrijskog cara Josifa II, bilo je predviđeno da Crna Gora
pripadne Austriji. To je bilo van duha politike Petra I, pa ni dolazak austrijskih i
ruskih emisara nije mogao izmijeniti stanje. Dolazak Vukasovića i Ivelića, Petar I
je iskoristio da pokaže da on ima stvarnu vlast, a ne njihov oslonac u Crnoj Gori,
guvernadur Radonjić.

ISTORIJA
Stega iz 1796. godine
12
125
1 25
25
Ugled Petra I rastao je i kod brdskih plemena, naročito kod Pipera i Bjelopavlića,
koji su pravili otklon od skadarskog paše. Mahmut-paša je namjeravao da ih kazni
a za njegove namjere je saznao i Petar I. Zato je početkom jula 1796. godine sazvao
Opšti crnogorski zbor na Cetinju. Na Zboru je donijeta odluka, zvana Stega, od
šest članova kojima se definiše odlučna borba protiv Osmanlija i čuvanje i pomoć
između crnogorskih i brdskih plemena.
Pitanje: Na koji način je Petar I vukao unutrašnje i spoljnopolitičke poteze?
Dva manja okršaja oko Spuža i Podgorice izazvalo je Mahmut-pašu da pokaže vojnu
snagu. Prvi su na udaru bili Piperi i Bjelopavlići. Glavna bitka u ovom pohodu se
dogodila 11. jula 1796. godine na Martinićima. Crnogorska vojska, predvođena
Petrom I, brojala je oko 5.000 ljudi, dok je vezirovih vojnika bilo oko 18.000.
Crnogorci su odnijeli pobjedu, a u bici je ranjen i Mahmut-paša.
Da bi povratio poljuljani ugled, Mahmut-paša je odlučio da se revanšira Crnogor-
cima. Zato je preuzeo novi pohod sa jačim vojnim snagama (24.000). Crnogorci
Grb Crne Gore iz su ga dočekali sa 7.000 ratnika na Krusima. Do bitke je došlo u septembru 1796.
doba Petra I godine. Pašin poraz je bio potpun, a iz borbe nije izašao živ.
Pobjedama na Martinićima i Krusima, Crna Gora je ušla u evropski svijet političke
realnosti. Ona se prepoznaje kao nezavisni faktor na Balkanu. Zbog ovih pobjeda u
sastav Crne Gore se vraćaju Bjelopavlići, Piperi, a od 1820. Rovčani i Moračani. Na
taj način se udvostručila državna teritorija u doba Petra I.
Pitanje: Istakni značaj crnogorskih pobjeda s kraja XVIII vijeka.
Organizovanje državne vlasti

Uvidjevši nedostatke plemenske organizacije društva, Petar I je radio na orga-
nizaciji državne vlasti koja bi važila za sva plemena. Potvrđen od Skupštine glavara
za „zemaljskog“ gospodara on je na narodnoj Skupštini 1798. godine, u manastiru
Stanjevići, objelodanio „Zakonik obšči crnogorski i brdski“ koji je imao 16 članova.
Zakonik je dopunjen 1803. godine sa još 17 članova. Ovaj Zakonik je bio osnova za
učvršćenje crnogorske države. Tretirao je oblasti iz krivičnog, porodičnog i privat-
nog prava, strogo je sankcionisao ubistva, pljačku i samovolju.
S donošenjem Zakonika ustanovljeno je i Praviteljstvo suda crnogorskog i brd-

skog, u narodu poznatije pod imenom Kuluk. Njegov sastav su činili najistaknutiji
crnogorski i brdski glavari a imao je upravnu i sudsku vlast. Nenaviknuti na zakon-
ska ograničenja, Crnogorci su se često opirali odlukama Kuluka. Zato je Petar I, da
bi to prevazišao, koristio kletvu, blagoslov i anatemu koje su ponekad imale veću
snagu od zakonske.
Pitanje: Kako je tekao rad na stvaranju državne vlasti?

Ujedinjenje s Bokom Kotorskom
Krajem XVIII i početkom XIX vijeka u crnogorskom okruženju desile su se velike političke promjene.
Mletačka republika je 1797. godine Napoleonovim osvajanjem nestala sa političke scene pa je time i
Boka Kotorska dovedena u nezavidan položaj kao bivša mletačka oblast. Petar I je smatrao da je Boka
prirodni i sastavni dio Crne Gore pa je radio na tome da osujeti francusko prisustvo u njoj. Crnogorci
su 1806. godine, na poziv ruskog cara Aleksandra I, ušli u rat protiv Francuske. Njihove trupe bile
su potisnute do Dubrovnika, ali poslije sporazuma u Tilzitu (1807), Rusi su prepustili Boku Fran-
cuzima. Oni su njome upravljali do 1813. godine uz stalni crnogorski pritisak i neprijateljstva.
Borbe u Boki su obnovljene nakon Napoleonovog sloma u Rusiji 1812. godine, kada zajedničkom
borbom Crnogoraca i Bokelja, Francuzi bivaju poraženi.
Nakon toga, Petar I, u sporazumu sa bokeljskim prvacima saziva narodnu skupštinu u Dobroti kod
Kotora, oktobra 1813. godine. Skupština je donijela i objavila Rezoluciju o ujedinjenju Crne Gore i
Boke Kotorske. Ustanovljena je i zajednička vlada poznata pod imenom Centralna komisija koja je
imala 18 predstavnika, devet Crnogoraca i devet Bokelja. Međutim, Bečki kongres (1814/15) je ideju
o zajedništvu suspendovao, jer je Boka predata Austriji. Crnogorci su se morali povući iz nje, a Boka
je do 1918. godine ostala u sastavu Austrije.
ISTORIJA
Crnogorci na kotorskom pazaru
Pitanje: Kako su se evropski događaji odrazili na prilike u Crnoj Gori početkom XIX vijeka?
127
Životne i kulturne prilike
Crnogorska porodica
Male količine zemlje u kraškom području, nerodne godine (gladne godine), loša saobraćajna komu-
nikacija, stalni sukobi i neprosvijećenost stanovništva bili su osnova crnogorskog društva. Narod se
bavio stočarstvom i zemljoradnjom koja se značajnije poboljšala krajem XVIII vijeka kada je Petar I
donio sjeme krompira u Crnu Goru. Mali dio stanovništva se bavio vinogradarstvom i ribolovom.
Trgovina se obavljala razmjenom, bez obzira što se stanovništvo nalazilo u sastavu drugih država. Sa
razvitkom trgovine otvaraju se i pazari na Cetinju, Rijeci Crnojevića, Čevu, Virpazaru.
Dobar dio trgovine odvijao se i preko Kotora, odnosno Skadra. U Kotoru je radio takozvani Crnogor-
ski pazar. Trgovina je podstakla i razvoj zanatstva kojima su se najviše bavili ljudi iz primorskih kra-
jeva. Oni su i inicirali na Cetinju otvaranje radionice za opravku pušaka, izradu mlinskih žrvanja
i preradu drveta. Bez obzira na male ekonomske pomake, priraštaj stanovništva, epidemije bolesti,
krvne osvete, uz sve rečeno bili su uzrok neprekidnim iseljavanjima stanovništva tokom XIX vijeka.
Zemlje iseljenja, u koje su se najčešće naseljavali, bile su Srbija, Austrija i Otomanska carevina.
I pored napora Petra I da uz rusku pomoć otvori škole i smanji neprosvijećenost naroda, to se nije de-
silo. Postojale su po pojedinim manastirima vjerske škole u kojima se jedino mogla steći pismenost. Za
razliku od stanovništva, Petar I je govorio nekoliko stranih jezika, pisao epske pjesme, kratku istoriju
Crne Gore, poslanice.
Pitanje: Opiši životne i kulturne prilike u doba Petra I.

PETAR II PETROVIĆ NJEGOŠ (1830-1851)
Po testamentu Petra I za gospodara Crne Gore izabran je Rade Tomov
Petrović koji je hirotonisan 1833. godine u Rusiji pod imenom Petar
II Petrović Njegoš. Iako mlad, (počeo da vlada sa 17 godina), posebnu
pažnju je posvetio izgradnji državnih organa, društvenom i kulturnom
razvoju zemlje. Formirao je (1831) nove organe državne uprave Senat,
Gvardiju (sud) i perjaničku gardu. Senat je zajedno sa Njegošem vršio
zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast, a imao je 12-16 senatora izabranih
iz najuglednijih crnogorskih porodica. Gvardija je rješavala manje sud-
ske sporove, a sjedište joj je bilo na Rijeci Crnojevića. Perjanici su imali
dužnost da čuvaju vladara, obezbjeđuju Senat i budu garant sudskih
izvršenja za teška krivična djela. Ukinuo je guvernadurstvo (1832) i tako
postao neprikosnovena ličnost u Crnoj Gori.
Ovi organi državne vlasti plaćani su iz državne blagajne jer je od 1834. go-
dine uveden porez od jednog talira od svake kuće. Svim ovim obaveznim
mjerama cilj je bio da se suzbije plemenska samovolja.
Petar II Petrović Njegoš
Pitanje:
Navedi državne institucije i vrednuj njihov značaj za razvoj
crnogorskog društva.
U prvih pet godina vladavine Njegoš je nastojao da Crnoj Gori priključi Podgoricu,
Žabljak Crnojevića i Grahovo. Oko prva dva mjesta nije imao uspjeha dok je, na-
kon većih sukoba, oko Grahova vođena diplomatska borba. Prvo je na Cetinju
1838. potpisan ugovor o miru sa Ali-pašom Rizvanbegovićem po kojem je Gra-
hovljanima omogućen povratak kućama i plaćanje harača preko svog vojvode Ja-
kova Dakovića. Međutim, ugovor nije obuhvatio pobunjene Uskoke, Drobnjake
i Pivljane koji su se sukobili sa gatačkim prvakom Smail-agom Čengićem. Njegov
pohod na Drobnjake završio se pogibijom u zavjeri koju su, na Njegošev nagovor,
izveli drobnjački prvaci Novica Cerović i Mirko Aleksić.
Crnogorski senator
Ovi događaji su ponovo otvorili pitanje: Grahova, centra
crnogorske nacionalno-oslobodilačke djelatnosti prema
Hercegovini.
Novim pregovorima (1843) u Dubrovniku i Kotoru dogo-
voreno je da Grahovo bude neutralno zemljište na koje
nemaju pravo ni crnogorske ni osmanske vlasti. Značajno
je što se u ovim ugovorima koristi formulacija „između
nezavisne oblasti Crne Gore i hercegovačkog pašaluka“.
Pitanje:
Kako je došlo do razgraničenja Crne Gore sa
Hercegovačkim pašalukom?
Novica Cerović Smail-aga Čengić

129
129
Spoljna politika
U spoljnoj politici Njegoš se oslanjao na Rusiju u kojoj je boravio u dva navrata. Svo-
jom pojavom i držanjem ostavio je jak utisak na ruske dvorske krugove, pa je lako
došao do veće finansijske pomoći. Zahvaljujući tim sredstvima ojačao je državne fin-
ansije, reformisao Senat i ustanovio kapetanije.
Crna Gora je u spoljnopolitičkim i ekonomskim vezama bila upućena i na Austriju,

koja je upravljala Bokom i Primorjem. No, česti incidenti između stanovništva s
graničnog pojasa, nepoštovanje pasošnog režima i vlasništva Crne Gore nad mana-
stirima Maine i Stanjevići, koji su se nalazili na austrijskoj teritoriji bili su prepreka
dobrim odnosima. Tek nakon prodaje ova dva manastira Austriji stanje će se nor-
malizovati pa će, 1841. godine, biti potpisan Protokol o razgraničenju između dvije
države. Ovim razgraničenjem Austrija je faktički priznala Crnu Goru.
Životne i kulturne prilike

Stvaranjem novih organa vlasti Njegoš je značajno suzbio plemensku samovolju.
Izgrađena je Biljarda, vladičanska kuća, u kojoj je bio smješten Senat i bila je i mjesto
donošenja važnih životnih i kulturnih odluka.
U cilju prosvjećivanja naroda Njegoš je 1834. godine otvorio dvije osnovne škole (Cet-
Njegošev pasoš inje, Dobrsko selo). To je za sobom povlačilo i nabavku štamparije u kojoj su se pored
udžbenika štampali i kalendar Grlica (almanah) kao i Njegoševa djela „Lijek jarosti
Turske“ i „Pustinjak cetinjski“. Pored ovih, Njegoš je objavio i sljedeća djela „Gorski
vijenac“, „Lažni car Šćepan Mali“, „Luča Mikrokozma,“ „Svabodijada“ i dr.
Pitanje:
Na koji način se mijenjala kulturna klima u Crnoj Gori u vrijeme Njegoša?
Njegoš Manastir Maine

Naslovna strana Gorskog vijenca
ISTORIJA
131
13
31
KNJAZ DANILO (1851-1860)
Petar II je za nasljednika testamentom odredio sinovca, Danila Stankova Petrovića.

Vladičin brat, Pero Tomov, predsjednik Senata i grupa oko njega osporavala je taj
izbor. Spor je okončan uz rusko posredovanje, a od pomoći su bili i narodni pr-
vaci. Uz to, Danilo je 1852. godine proglašen za knjaza, a Crna Gora za knjaževinu.
Razdvajanjem duhovne od svjetovne vlasti stvaraju se i uslovi da Crna Gora postane
dio savremenog svijeta.
Od preuzimanja vlasti knjaz Danilo je pomagao oslobodilačke težnje u okruženju.

Najviše uticaja je imao u Hercegovini gdje su ustanici na čelu sa Lukom Vukalovićem,
bili naslonjeni na Crnu Goru. Pustošenje Žabljaka još više je isprovociralo Osman-
sko carstvo, pa je Porta odlučila da kazni Crnu Goru. U koncentričnom napadu
iz Podgorice, Nikšića i Trebinja sa 25.000 vojnika otpočeo je napad. Crnogorci su
se suprotstavili sa 9.000 vojnika. Početkom 1853. godine trupe Omer-paše Latasa
bile su na domaku Cetinja. Zahvaljujući posredovanju Rusije i Austrije, Crna Gora
je spašena od propasti. Ovaj prvi Omer-pašin pohod pokazao je zastarjelost vojne
organizacije u Crnoj Gori.
Knjaz Danilo
Pitanje: Na koji način Crna Gora postaje knjaževina.
Unutrašnje uređenje vlasti

Novom organizacijom vojske bili su obuhvaćeni svi muškarci od 16 do 60 godina
života. Zadržan je narodni karakter vojske ali je formacijski podijeljena na stotine i
desetine. Formirana je i posebna knjaževa garda.
Plemena su organizovana kao administrativno-teritorijalne jedinice na čelu sa ple-

menskim kapetanima. Knjaz Danilo je uveo carine na uvezenu robu i opštu obav-
ezu plaćanja poreza, te knjigu javnih finansija. Ovim mjerama je onemogućena ple-
menska samovolja jer je on kontrolisao vojsku, sudstvo, policijske snage i finansije.
Zbog takvog stanja dolazilo je i do pobuna u Bjelopavlićima (1854) i Kučima 1855.
i 1856. godine, koje je Danilo s vojskom radikalno gušio.
S obzirom na to da je odlučeno da Crna Gora bude nasljedna knjaževina, nametala

se nužnost donošenja novog zakonika. Rad na izradi zakonika otpočeo je 1855. go-
dine, a usvojen je iste godine na Đurđevdan. Opšti zemaljski zakonik, ili Zakonik
knjaza Danila imao je 95 članova kojima su regulisani društveni, politički, ekonom-
ski i imovinski odnosi u Crnoj Gori.
Omer paša Latas

Pitanje:
Navedi najznačajnije promjene u jačanju državne vlasti u doba knjaza Danila.

Borba za međunarodno priznanje
Od dolaska na vlast knjaz Danilo je radio na međunarodnom priznanju Crne
Gore. Pomoć su mu u tom pravcu pružale Rusija i Francuska u mjeri njihovih
spoljno - političkih interesa. Nakon Krimskog rata (1853-1856), knjaz se nadao da
će na Pariskoj mirovnoj konferenciji biti riješena i pozicija Crne Gore, iako ona nije
učestvovala u ratu.
Danilo je uputio memorandum velikim silama u kojemu je zahtijevao da se:

a) nezavisnost Crne Gore prizna diplomatskim putem,
b) granice Crne Gore prošire prema Hercegovini i Albaniji,
c) sa Osmanskim carstvom izvrši razgraničenje po austrijskom uzoru i
d) da se Crnoj Gori omogući izlaz na more kod Bara.
Ovaj memorandum nijesu prihvatile velike sile, a izostala je i pomoć Rusije koja nije
imala diplomatsku snagu jer je iz ovoga rata izašla kao poražena. Zbog toga se knjaz
Danilo okreće Francuzima, pa 1857. godine odlazi za Pariz, da te iste zahtjeve preda Korice
K orice
i Zakonika
Zakonik
k ik
ika
caru Napoleonu III.
Car je imao razumijevanja za crnogorske probleme ali je tražio da Crna Gora makar
i formalno prizna vrhovnu vlast sultana da bi se stekli uslovi za razgovore. Knjaz
az Da-
nilo je odbacio takvu mogućnost pa je i dalje crnogorsko pitanje ostalo otvoreno.
eno.
Pariska mirovna konferencija
Pitanje:
Na koji način se vodila diplomatska borba za međunarodno

no
priznanje Crne Gore?
133
1
Da bi nanovo primorao evropsku diplomatiju da se pozabavi Crnom Gorom, knjaz Danilo je podsti-
cao Hercegovce i Vasojeviće na sukobe sa Osmanlijama. I pored upozorenja Porte, da ustanici predaju
oružje, sukobi su nastavljeni. Porta je pripremila novu kaznenu ekspediciju na Crnu Goru iz pravca
Trebinja. Do sukoba je došlo na Grahovcu maja 1858. godine, gdje su osmanske trupe pretrpjele po-
raz. Dva mjeseca kasnije, crnogorska vojska je napala Kolašin. Intervencijom velikih sila dalji sukobi
su prekinuti a formirana je Komisija za razgraničenje Crne Gore i Osmanskog carstva. Protokol o
razgraničenju potpisan je u Carigradu 1860. godine.
Ovim razgraničenjem teritorija Crne Gore uvećana je za oko

1.500 km2 i obuhvatila je grahovski kraj, Župu Nikšićku,
Uskoke, Gornje Lipovo, Gornje Vasojeviće, dio Drobnjaka
i Kuča. Energičnom unutrašnjom i spoljnom politikom kn-
jaz Danilo je povećao uticaj Crne Gore na okolne krajeve i
među južnoslovenskim svijetom. Njegova uspješna vladavina
prekinuta je 1860. godine u Kotoru, kada je ubijen od strane
crnogorskog političkog emigranta Todora Kadića. Sahranjen
je u Cetinjskom manastiru.
Grahovska crkva.
Zastava sa
Graho
Grahovca
ca
Veterani sa Grahovca
Pitanje: Kakav je značaj crnogorske pobjede na Grahovcu?

CRNA GORA U DOBA KNJAZA (KRALJA) NIKOLE
(1860-1918)
Knjaza Danila je naslijedio njegov devetnaestogodišnji sinovac, Nikola
Mirkov Petrović. Uz očevu pomoć nastavio je da pomaže novi ustanak Luke
Vukalovića u Hercegovini. To je navelo Portu, na čelu sa Omer-pašom Lata-
som, aprila 1862. godine da Crnoj Gori objavi rat. Plan Omer-paše je bio da
ovlada dolinom Zete pa preko Lješanske nahije da se uputi ka Cetinju.
Takav plan nije uspio jer su crnogorske trupe pod komandom vojvode
Mirka Petrovića žilavim otporom to spriječile. Kako je propao taj pokušaj,
uslijedio je snažan napad sa dvije kolone iz pravca Žabljaka (Crnojevića),
preko Dodoša, Rijeke Crnojevića i Meteriza, do ispred samog Cetinja. Kod
Dobrskog sela, 28. avgusta odbijene su osmanske snage, a na intervenciju
Rusije i Austrije, Porta je pristala na sklapanje mira. Odredbe mirovnog
ugovora bile su nepovoljne za Crnu Goru i tek uz posredovanje velikih sila
one su suspendovane.
Knjaz Nikola
Unutrašnje prilike
Poučen ratnim iskustvom iz 1862. godine, knjaz Nikola je više pažnje posvetio obuci i naoružanju vojske.
U tom pravcu pomoć je dobio od Srbije. Vojnom reformom iz 1871. godine i dalje je zadržana podjela
vojske po plemenskoj pripadnosti. Tih godina reorganizovan je i Senat crnogorski i brdski. Smanjen je
broj senatora a uvedene su posebne uprave za unutrašnje poslove, vojne poslove, finansije i kancelarije za
inostrana djela (poslove). Nakon čestih ratova i sušnih („gladnih“) godina, ekonomske prilike u Crnoj
Gori su bile nepovoljne. Stanovništvo se najviše bavilo zemljoradnjom i stočarstvom. Zanata gotovo da
nije ni bilo a oni koji su šili odjeću, popravljali oružje, bili
su stranci.
Trgovinom su se uglavnom bavili austrijski i osmanski

građani a ona se obavljala na četiri „pazara“ na Rijeci
Crnojevića, Viru, Ćeranića glavici kod Danilovgrada
i Slivlju blizu Ostroga. Glavni trgovački promet se
odvijao preko gradova u susjedstvu, Podgorice, Skadra,
Nikšića, Kotora.
Šezdesetih godina XIX vijeka uspješnije se razvijao

kulturni i prosvjetni život. Broj novootvorenih os-
novnih škola se povećao od 10 (1863. godine) do
1876. godine na 53 sa oko 2.200 učenika. Od 1869.
godine radile su i dvije srednje škole Bogoslovija i
Djevojački institut. Tih godina (1868) formirana je
Lokanda
135
Cetinjska čitaonica, Štamparija (Državna pečatnja) u kojoj su štampane knjige, udžbenici, novine,
časopisi. Od 1865. do 1870. godine izlazio je kalendar Orlić.
Na Cetinju je 1871. godine počeo da izlazi prvi crnogorski list Crnogorac, sa književnim dodat-
kom Crnogorka. On je 1873. preimenovan u Glas Crnogorca. Uspostavljen je tih godina poštanski
i telegrafski saobraćaj, a od novopodignutih građevina se izdvajaju hotel Lokanda (1864), Knjažev
dvor (1867), Djevojački institut (1871) i bolnica Danilo I (1871).
Pitanje:
Opiši političke, društvene i kulturne prilike u Crnoj Gori tokom prvih godina vladavine knjaza
Nikole.
U spoljnjoj politici Crne Gore dolazi do zaokreta 1869. godine kada je knjaz Nikola posjetio Rusiju.
Umjesto francuskog, ponovo je dominirao ruski uticaj na crnogorske prilike. Nakon dužih pregovora,
sa Srbijom je zaključen i Ugovor 1866. o zajedničkoj borbi za oslobođenje od osmanskog ropstva. Taj
Ugovor je bio osnova za sklapanje sporazuma sa Grčkom, Rumunijom i Bugarskom.
Velji rat (1876 - 1878)

Povod za ovaj rat je bilo izbijanje ustanka u Hercegovini 1875. godine koji je Crna Gora podržavala
i vojno i materijalno. Nakon kraćih borbi oko Nevesinja i Kleka ustanak se proširio na Bosnu. Ovi
događaji su uticali na tješnje povezivanje Crne Gore i Srbije koje su potpisale tajni plan o borbi protiv
zajedničkog neprijatelja. Juna 1876. godine obje države su objavile rat Osmanskom carstvu.
Crnogorska vojska

Crnogorski ratni plan predviđao je ofanzivu u Herce-
govini radi zajedničkog dejstva sa ustanicima. Tamo je
bila upućena i glavnina crnogorske vojske kojom je ko-
mandovao knjaz Nikola. Na prostoru Podgorice i Spuža
nalazilo se šest bataljona vojske pod komandom Boža
Petrovića. Prema Baru je operisao odred vojvode Maša
Đurovića, a prema Plavu i Gusinju odred vojvode Mil-
jana Vukova. Ukupne crnogorske snage su brojile oko
23.000 vojnika, dok je osmanskih bilo oko 36.000.
Početkom jula 1876. godine crnogorska vojska je prešla

granicu prema Hercegovini. Do odlučujućeg sukoba
dvije vojske došlo je na Vučjem dolu, gdje su Crnogor-
ci odnijeli pobjedu i veliki ratni plijen. Dalje širenje ka
Hercegovini osujetila je Austrija koja je pretendovala na
Bosnu i Hercegovinu. Zbog toga se težište ratnih oper-
acija prenijelo na južni sektor.
Zastava sa Vučjeg dola
Uslijedila je još jedna velika pobjeda crnogorske vojske na Fundini (Kuči). Osmanlije su predali Me-
dun, svoje posljednje uporište u Kučima i povukli se u Podgoricu. Do protivudara osmanskih snaga
nije se dugo čekalo. Iz pravca Hercegovine, Berana, Podgorice i Spuža nadiralo je 65.000 vojnika.
Glavni udar je bio iz Hercegovine. U Ostroškom klancu juna 1877. godine u devetodnevnim bor-
bama („devet krvavih dana“), Crnogorci su priječili prolaz Sulejman-pašine vojske u Lješansku nahiju
kako bi spriječili prodor ka Cetinju. Međutim, ruska ofanziva na Dunavu je natjerala Sulejman-pašu
da trupe prebaci u Bugarsku.
Rusku ofanzivu i odlazak Sulejman-paše knjaz Nikola

je uspješno iskoristio. Otpočeo je napad na Nikšić koji
je skoro dva mjeseca bio pod opsadom. Crnogorska
vojska je ušla u grad septembra 1877. godine. Iste
jeseni knjaz Nikola je otpočeo primorsku operaciju s
ciljem da Crna Gora izađe na more.
Poslije duže opsade Bar se predao, a ubrzo je bio

oslobođen i Ulcinj. Crnogorci su uspjeli da povrate
i ostrva na Skadarskom jezeru (Vranjina, Lesendro,
Grmožur). Nakon toga ospjednuti su Podgorica i
Spuž ali zbog rusko-osmanskog primirja od opsade se
moralo odustati.
Pitanje: Navedi najznačajnije uspjehe crnogorske Stari Nikšić

vojske u Veljem ratu.
137
Berlinski kongres i međunarodno priznanje
Ugovor o miru između Rusije i Osmanskog carstva

potpisan je marta 1878. godine u San-Stefanu kod
Carigrada. Tu se raspravljalo i o pitanju Crne Gore.
Osmansko carstvo je priznalo nezavisnost Crne Gore i
proširenje prema Albaniji, Metohiji i Novopazarskom
sandžaku. Po tome se crnogorska teritorija uvećala za
oko tri i po puta. Nezadovoljne ovakvim odlukama Ve-
lika Britanija, Austro-Ugarska i Njemačka su zatražile
reviziju koja će biti izvršena u Berlinu.
Karta Balkana poslije Berlinskog kongresa Berlinski kongres
Kongres je trajao od 13. juna do 13. jula 1878.

godine. I pored raznih osporavanja od strane
nekih država Crna Gora je uspjela da dobije
međunarodno priznanje i definisanje državne
granice, doduše smanjene u odnosu na sanste-
fanske. Crnoj Gori je pripao Plav, Kolašin i
Gusinje. Crnogorsko-osmanska granica je bila
na Tari, Nikšić i Podgorica su vraćeni Crnoj
Gori kao i luka Bar sa obalom. Tako je Crna
Gora povratila gradove, plodno zemljište i
izlazak na more.
Barska luka
Pitanje: Koje su teritorije pripale Crnoj Gori nakon Berlinskog kongresa?

ISTORIJA
Karta Crne Gore nakon Berlinskog kongresa
139
Doba mira i razvoja (1878-1910)
Vladin dom Zgrada Francuskog poslanstva

posllanstv
tvaa
Nakon Berlinskog kongresa Crna Gora je stekla uslove za brži društveni, ekonomski i kulturni
razvitak. Zato je i došlo do reorganizacije državne uprave i agrarne reforme u novooslobođenim
krajevima. Krajem marta 1879. godine ukinut je Senat a ustanovljeni su Državni savjet, Ministar-
stvo i Veliki sud. Teritorija države izdijeljena je na 10 nahija, a one na 75 kapetanija. Formirane su
i prve jedinice stojaće Vojske.
U okviru projekta reforme nametala se potreba za donošenje novog

zakona. Rad na takvom zakoniku započeo je 1873. godine a posao je
povjeren uglednom profesoru slovenskih prava, Valtazaru Bogišiću.
Nakon iscrpnog rada Opšti imovinski zakonik za Knjaževinu Crnu
Goru počeo je da se primjenjuje 1888. godine.
Međunarodnim priznanjem Crne Gore stekli su se uslovi za otvaranje

diplomatskih i konzularnih predstavništava u zemlji i inostranstvu.
Tokom 1878. i 1879. godine na Cetinju su se otvorila poslanstva Rusije,
Francuske, Velike Britanije, Austro-Ugarske, Italije, Osmanskog carstva.
Diplomatski odnosi sa Srbijom biće uspostavljeni 1897. godine. Te go-
dine i Bugarska će akreditovati svoga poslanika na Cetinju. Pored ovih
zemalja, Crna Gora je 1905. godine, uspostavila diplomatske odnose sa
SAD-om, a godinu kasnije i sa Njemačkom.
Valtazar Bogišić
Pitanje: U čemu se prepoznavao društveni napredak Crne Gore nakon međunarodnog priznanja?

Vjerski odnosi
U novooslobođenim oblastima pored pravoslavnog stanovništva, bilo je oko 10.000 pripadnika
katoličke i islamske vjeroispovijesti. Njihova vjerska prava bila su zakonom regulisana. Muslimansko
stanovništvo imalo je svog vjerskog poglavara muftiju, a katoličko je bilo pod jurisdikcijom Barske na-
dbiskupije. Polovinom avgusta 1886. godine, Crna Gora je sa Vatikanom zaključila konkordat (ugo-
vor) kojim je regulisan položaj pripadnika katoličke vjeroispovijesti.
Nikšićka džamija
Reformisana je i pravoslavna crkva. Osnovana je Zahumsko-raška episkopija. Na osnovu ustava iz

1905. godine, pravoslavna crkva u Crnoj Gori je bila autokefalna.
Za pripadnike muslimanske populacije na teritoriji Crne Gore organizovana su tri kadiluka,

sa sjedištem u Ulcinju, Baru i Podgorici. Kadije je imenovao muftija. Iseljavanje muslimanskog
stanovništva iz socijalnih, vjerskih i drugih razloga rješavalo se pregovorima sa Osmanskim carstvom.
Djeca su se školovala po svjetovnom sistemu, oslobađanje od vojne obaveze je plaćano takozvanim
nizamom.
Knjaz Nikola je preko poslanica, uredbi, isticao potrebu za suživotom svih podanika. Međutim, pro-
ces iseljavanja se nastavljao. Imovinsko-pravni položaj iseljenika se popravio nakon dvije posjete kn-
jaza Nikole Istambulu.
ISTORIJA
Pitanje: Kako su bili uređeni vjerski odnosi u Crnoj Gori?
141
Doba parlamentarizma (1905-1912)
Poslanici Crnogorske skupštine
R
Reorganizacija upravnog i sudskog sistema (Nikoljdanske reforme) iz
11902. godine i donošenje sedam zakona bile su uvod u donošenje pr-
vvog crnogorskog ustava. Knjaz Nikola je pod uticajem revolucionarnih
ddogađaja u Rusiji 1905. godine, odlučio da donese Ustav.
U
Ustavotvorna skupština je sa 76 poslanika na Nikoljdan 1905. godine
ddonijela Ustav za knjaževinu Crnu Goru. Po njemu je Crna Gora bila
uustavna, ali ne i parlamentarna monarhija.
Prvi parlamentarni izbori održani su 1906. godine kada još nijesu pos-
P
ttojale političke partije. Na čelu prve Vlade bio je Lazar Mijušković. Od
ppolitičkih partija prvo je formirana Narodna stranka koja je okupljala
ddemokratsku opoziciju i bila je protiv režima knjaza Nikole. Stranka je
iimala svoje glasilo Narodna misao.
Naslovna strana Ustava

Pored ove stranke nastala je i Prava narodna stranka, poznata pod imenom Pravaši i
činile su je prorežimske snage. Sukob među ovim strankama pojačavalo je djelovanje
crnogorske univerzitetske omladine koja se školovala u Beogradu.
Na političku krizu u Crnoj Gori posebno su uticala dva događaja. Bombaška

afera 1907. godine i Kolašinski proces 1909. godine. Oba događaja su bila
uperena protiv knjaza Nikole, a dobrim dijelom su bila organizovana u Sr-
biji. U uslovima političke krize i ekonomskih teškoća knjaz i vlada su tražili
izlaz. Knjaz je procijenio da bi prevladavanje krize doprinijelo proglašenje
Crne Gore za kraljevinu a njega za kralja. Na 50-godišnjicu njegove vlada-
vine, to je i urađeno avgusta 1910. godine.
Perper iz 1906.
P
Nikola I, Petrovic Milena, svecana povorka, Vladin dom, Cetin

Cetinje,
i je, 1910
19
910
Pitanje: Opiši političke prilike u Crnoj Gori početkom 20. vijeka.
Migracije
Prenaseljenost, zaduženost stanovništva i nemogućnost zapošljavanja bili su osnovni razlozi odlaska
stanovništva u inostranstvo. Od 1878-1906. godine brojne porodice su se iselile u Srbiju i u SAD.
ISTORIJA
Do 1908. godine preko 20.000 vojnih obveznika nalazilo se van Crne Gore. Pored ove migracije
došlo je i do unutrašnjih kretanja i to u zetskoj ravnici, barskom, ulcinjskom i nikšićkom kraju.
143
8 BALKANSKI RATOVI (1912-1913)
Balkanske države, Crna Gora, Srbija, Bugarska i Grčka koristile su period mira nakon Berlinskog
kongresa da pripreme planove za oslobađanje sunarodnika i rušenje osmanske imperije na Balkanu. U
tom cilju pristupilo se stvaranju Balkanskog saveza sa jasnim teritorijalnim zahtjevima svake članice.
Prva u rat je ušla Crna Gora 8. oktobra 1912. godine shodno savezničkom dogovoru.
Njene snage (35.000) su uspješno krenule u tri pravca prema Sandžaku, ka Metohiji i Skadru.
Zetski odred je bio pod komandom prestolonasljednika Danila, Primorski pod komandom Mitra
Martinovića i ta dva odreda su izvodila koncentrični napad na Skadar. Istočni odred pod komandom
Janka Vukotića trebao je preko Andrijevice, Kolašina i Žabljaka da izvrši prodor u Sandžak.
Zetski i Primorski odred su relativno brzo došli do dobro utvrđenog Skadra. Borbe za njega trajaće
mjesecima uz velike ljudske gubitke.
Istočni odred do polovine oktobra zauzeo je Mojkovac, Bijelo Polje i Berane. Od stanovništva u Be-
ranama formirana je Donjovasojevićka brigada. Uz ovo pojačanje Istočni odred je ubrzo osvojio Peć i
Đakovicu, pa se nakon toga uputio za Skadar.
Crnogorska vojska
Dok se opsada Skadra nastavljala, u decembru je stupilo na snagu primirje između Osmanskog carstva
i članica Balkanskog saveza, izuzev Grčke. Na dalje događaje oko Skadra uticale su odluke Konferen-
cije u Londonu. Velike evropske države priznale su decembra 1912. godine Albaniju kao novonastalu
državu, i otvorile pitanje njenih granica prema susjedima.
144
44
ISTORIJA
Balkanski savez
145
8 BALKANSKI RATOVI (1912-1913)
Nakon isticanja primirja (februar 1913) nastavljene su borbe oko Skadra. Uz velike ljudske žrtve,
Skadar je osvojen 23. aprila 1913. godine, ali se brzo morao vratiti Albaniji, jer je stav velikih sila bio
da on po nijednom osnovu ne može pripasti Crnoj Gori. Granice novoformirane albanske države su
već bile iscrtane.
Predaja Skadra
Na osnovu ratnih uspjeha Crna Gora se teritorijalno uvećala za prostor oko Podgorice, na Skadar-
skom jezeru, u Metohiji i dijelu Novopazarskog sandžaka. Posebno je bilo važno što su dobijeni
gradovi Bijelo Polje, Pljevlja, Mojkovac, Berane, Rožaje, Plav, Gusinje, Peć i Đakovica. Time se
državni prostor Crne Gore uvećao skoro za 5000 km2 ili 48% više od njene teritorije dobijene
nakon Berlinskog kongresa.
U Drugom balkanskom ratu, umjesto oslobođenja sunarodnika, prevladali su interesi političkih elita
koje su se borile za teritorije. U sukobima dojučerašnjih saveznika, Srbije i Bugarske, učestvovala je i
Crna Gora na strani Srbije (Bregalnica). Nova mapa Balkana dovedena je u pitanje događajima koji-
ma je otpočeo Prvi svjetski rat 1914. godine
Pitanje: Koji gradovi su ušli u sastav Crne Gore nakon balkanskih ratova?

Karta Crne Gore nakon balkanskih ratova
ISTORIJA
147
9 PRVI SVJETSKI RAT (1914-1918)
Velike sile su početkom XX vijeka završile formiranje vojnopolitičkih saveza. Trojni savez je formiran
od Njemačke, Austro-Ugarske i Italije, dok su sile Antante činile Velika Britanija, Francuska i Rusija.
Borbe oko kolonija i prevlast u svijetu biće uzrok za izbijanje novog rata. Povod za rat je bilo ubistvo
austrougarskog prestolonasljednika Franca Ferdinanda 28.juna 1914. godine u Sarajevu. Atentator
(Gavrilo Princip) i pripadnici organizacije Mlada Bosna bili su povezani sa političkim i vojnim krugo-
vima u Srbiji. To je Austro-Ugarska iskoristila da 28.jula 1914. godine objavi rat Srbiji. To je bio i
početak Prvog svjetskog rata. Istoga dana Crna Gora je bezuslovno stala na stranu Srbije. U ovom ratu
Crna Gora je mobilisala sve sposobno ljudstvo (oko 50 000).
Izvod iz “Vijesnika”, 19. jul 1914. godine
Od oko 30.000 crnogorskih vojnika koji su se nalazili u Sandžaku stvorena su dva odreda Drinski,
pod komandom Mitra Martinovića i Sandžačka vojska pod komandom serdara Janka Vukotića.
Od kraja 1914. godine do oktobra 1915. godine na crnogorskom frontu nije bilo većih sukoba,
izuzimajući crnogorsko zauzeće Skadra u junu 1915. godine.
Nakon ovog perioda, u vrijeme Mekenzenove ofanzive, sloma i povlačenja srpske vojske, vodiće se
teške borbe. U Mojkovačkoj operaciji crnogorska vojska je omogućila povlačenje srpskih trupa ka al-
banskoj obali. U završnoj bici na Mojkovcu (6. i 7. januar 1916) crnogorska vojska je porazila brojniju
i opremljeniju austrougarsku vojsku, ali ova pobjeda faktički nije ništa značila, jer će nekoliko dana
kasnije Crna Gora kapitulirati.
Pitanje: Koji je značaj crnogorske pobjede u Mojkovačkoj operaciji?

Bez obzira na ovu pobjedu, iscrpljena vojska, bez pomoći
saveznika nije mogla još dugo odolijevati napadima austro- U ratu je uspostavljena i Francusko-
ugarske vojske. Ubrzo su pale Berane, Lovćen i Cetinje na crnogorska saradnja. Njihova flota
južnom frontu. je povremeno u Baru uspijevala da
dopremi ratni materijal i hranu. To je
Kralj Nikola i predsjednik vlade Lazar Mijušković, napusti- kasnije preuzela Italija, ali se snab-
dijevanje obavljalo preko Medove,
li su zemlju. Sprovodeći politiku srpske vlade, Petar Pešić je
Bojane i Skadarskog jezera. U luci
spriječio povlačenje crnogorske vojske za srpskom. Namjera MedovI austrougarska podmornica
srpskih političkih krugova je bila da kraj rata Crna Gora dočeka je 6. januara 1916. godine potopila
bez vojske. U tom pravcu bila je i naredba Janka Vukotića brod „Brindizi“ na kome se nalazilo
(21.01.1916.) da se vojska raziđe kućama. Crnu Goru su okupi- oko 500 crnogorskih dobrovoljaca iz
rale austrougarske trupe. Amerike. Uspjelo je da se spasi samo
njih 164.
Kralj i Vlada u izbjeglištvu Radomir Vešović
Austro-Ugarska okupacija je bila sa puno nasilja, progona i teškog materijalnog stanja. Harale su i
razne bolesti.
Zbog straha od pobune, okupator je hapsio ugledne ličnosti. Pri pokušaju hapšenja generala Radomi-
ra Vešovića, u ljeto 1916. godine, došlo je do ubistva austrijskog oficira. Vešović se odmetnuo u šumu, i
to je bio početak komitskog pokreta. Komiti nijesu bili brojni ali su bili stalna opasnost za okupacione
vlasti. Njihov broj je do jeseni 1918. godine narastao na oko 800 i bili su jezgro narodne vojske koja je
oslobodila Crnu Goru 11. novembra 1918. godine.
U oslobađanju Podgorice, u jednom manjem sukobu, učestvovale su i srpske trupe koje su to iskoris-
tile da uspostave njihovu upravu u najvećem dijelu zemlje. Pored srpskih, po odluci velikih sila, Crnu
Goru su okupirale italijanske, francuske, britanske i američke jedinice.
ISTORIJA
Pitanje: Kako je nastao komitski pokret?
149
9 PRVI SVJETSKI RAT (1914-1918)
RAD NA JUŽNOSLOVENSKOM UJEDINJENJU

Pristalice južnoslovenskog zbližavanja prvo su se javile u Hrvatskoj, a kasnije i u ostalim krajevima.
Početkom XX vijeka ta ideja je snažno zaživjela i kod Srba i Crnogoraca. Srbija je namjeravala da
napravi veliku sprsku državu u koju bi ušla i Crna Gora. Između vladajućih krugova na Cetinju i u
Beogradu nije bilo saglasnosti oko načina kako bi do ujedinjenja došlo. Zato je protiv crnogorskog
kralja i vlade Crne Gore, zvanična Srbija povela propagandnu ofanzivu. Cilj je bio da se oni preko
crnogorskih emisara, štampe, studenata, diskredituju u očima domaće i inostrane javnosti. Pod
pokroviteljstvom srpske vlade je zato i formiran Crnogorski odbor za narodno ujedinjenje na čelu sa
Andrijom Radovićem. Oni su djelovali preko lista Ujedinjenje.
Članovi ovog Odbora su iz inostranstva (Pariz) došli u Crnu Goru sa srpskom vojskom. Centralni
odbor za ujedinjenje, na čelu sa Svetozarom Tomićem, uz pomoć vojske i srpske vlade, organizovale
su nelegalnu i nelegitimnu skupštinu od 24. do 29. novembra u Podgorici. Pristalice bezuslovnog
ujedinjenja u takozvanoj Podgoričkoj skupštini zvali su se bjelaši, a protivnici takvog ujedinjenja
zelenaši. Pristalice bezuslovnog ujedinjenja su aklamacijom proglasili svrgavanje dinastije Petrović i
„ujedinjenje“ (prisajedinjenje) Crne Gore Srbiji.
Pitanje: Opiši prilike u kojima je djelovala tzv. „Podgorička skupština“.
Ubrzo je uslijedilo i stvaranje Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca

(1.decembar 1918) na čelu sa dinastijom Karađorđevića. Protivnici
takvog stanja u Crnoj Gori pripremali su se za otpor. Tako je na Božić
1919. godine izbio ustanak na čelu sa Jovanom Plamencem, Milutinom
Vučinićem i Krstom Popovićem. Taj otpor je trajao nekoliko godina i
pored jake represije od strane vlasti.
Ni pokušaji kralja Nikole, koji je umro 1921. u Francuskoj, da popravi

stanje diplomatskim putem, nijesu dali rezultata.
U teritorijalno-administrativnoj podjeli jugoslovenske kraljevine Crna

Gora je bila jezgro Zetske oblasti (županije) a od 1929. godine do 1941.
godine Zetske banovine s centrom na Cetinju. Teško ekonomsko-
socijalno stanje bilo je izraženo tokom cijelog trajanja Kraljevine. Na
političku pozornicu pojaviće se i nekoliko stranaka koje su imale najveći
uticaj u Crnoj Gori. To su bile Radikalna, Demokratska i Crnogorska
(Federalistička). Posebno su Federalisti zastupali interese Crne Gore u
jugoslovenskom parlametnu. Zahvaljujući zloupotrebama državnih or-
gana, vladajuće stranke su na izborima uvijek bile favorizovane.
Krsto Popović

Kako u zemlji nije postojala pravna sigurnost tako su i najveći zločini prolazili nekažnjeno. Posebno
su stradali crnogorski komiti i muslimansko stanovništvo iz Pavina Polja i Šahovića. Njih oko 400 je
pobijeno novembra 1924. godine, a da za to niko nije odgovarao.
Belvederske demonstracije
Pitanje: Opiši stanje u Zetskoj banovini dvadesetih godina.
Da bi smirio političke strasti, kralj Aleksandar je 1929. godine zaveo diktaturu. Zabranjen je rad
političkih stranaka a država je dobila novo ime, Kraljevina Jugoslavija. Ubistvo kralja Aleksan-
dra 1934. u Marselju još više će zaoštriti nacionalne probleme u Kraljevini. Iako je obnovljen rad
političkih partija, vlast je nastavila sa represijom. Posebno su bili na udaru komunisti. Zato u Crnoj
Gori dolazi do velikih protesta poput onoga na Belvederu (Cetinje) iz 1936. godine i u Nikšiću i
Podgorici 1938. godine.
Kraj Kraljevine Jugoslavije ubrzali su događaji na svjetskom nivou. Naime, fašističke zemlje (Njemačka,
Italija, Japan) na čelu sa Hitlerom i Musolinijem, otpočele su novi rat 1. septembra 1939. godine na-
padom na Poljsku. Jugoslovenski kralj i vlada pokušavale su da ostanu po strani. Međutim, pristupanje
Jugoslavije Trojnom paktu 25. marta 1941. godine, značilo je i političku likvidaciju te države. Ta odluka
je propraćena velikim demonstracijama. Smjena vlasti nije riješila probleme. Hitler je to doživio kao
provokaciju tako da je 6. aprila 1941. godine napao Jugoslaviju i skršio njen otpor za dvanaest dana.
Pitanje: Kako je počeo II svjetski rat? ISTORIJA
151
10 CRNA GORA U II SVJETSKOM RATU
(1941-1945)
Nakon sloma jugoslovenske vojske, Crnu Goru su okupirale italijanske trupe. Italija je anektirala
Boku Kotorsku, a Ulcinj, Tuzi, Rožaje, Plav i Gusinje su pripojili Albaniji. Od ostatka Crne Gore
htjeli su da naprave „državu“ samo formalno. Uz pomoć domaćih kvislinga oni su 12. jula 1941. go-
dine na Cetinju proglasili „suverenu i nezavisnu“ Crnu Goru. Već sjutradan (13. jula) izbio je masovni
ustanak protiv italijanskog okupatora (Virpazar, Čevo, Rijeka Crnojevića) koji se proširio na cijelu
Crnu Goru. Ustanak su predvodili komunisti.
Ustanici su oslobodili veliki dio Crne Gore. Italijani su se jedino održali u Primorju i većim gradovima
Podgorici, Nikšiću, Cetinju i Pljevljima, gdje su bili pod opsadom. Ustanak je vodila i organizovala
KPJ (Komunistička partija Jugoslavije).
Ubrzo je uslijedila kontraofanziva italijanskih snaga, pojačanih iz Albanije. Brojniji i bolje naoružani,
okupirali su sva veća mjesta i potisnuli ustanike. To je sve praćeno strijeljanjima, uzimanjem talaca i
odvođenjem u logore.
Na zahtjev Vrhovnog štaba, na čelu sa Josipom Brozom Ti-

tom, formiran je Crnogorski narodnooslobodilački odred
(3.690 boraca) koji je trebao da poveže slobodne teritorije na
sjeveru Crne Gore sa onima u Srbiji. Ovaj odred je 1. decem-
bra 1941. godine napao dobro utvrđena Pljevlja. Uz velike gu-
bitke (500), grad ipak nije osvojen. Ovaj poraz je iskorišćen za
antikomunističku propagandu.
Krajem decembra 1941. godine četnici Draže Mihailovića

počeli su da šire svoju organizaciju po Crnoj Gori. Prve for-
macije stvaraju u beranskom i andrijevičkom srezu. Prioritet
im je bila borba protiv komunista, a ne protiv neprijatelja. Oni
početkom 1942. godine uz pomoć Italijana počinju otvorenu
borbu protiv partizana.
Okupacija Cetinja Ovaj pokret je ojačao kada mu je prišao Bajo Stanišić, ustanički
komandant, pa se njihove formacije šire tokom 1942. godine
na Bratonožiće, Kuče, Pipere, Bjelopavliće. Većina partizan-
skih jedinica iz Crne Gore prelazi u Bosnu gdje se vode velike
bitke (Kozara, Neretva, Sutjeska).
Manji broj boraca skriva se po šumama. Italijani i četnici zavode

teror. Dolazak Draže Mihailovića u Gornje Lipovo (Kolašin)
još više je ojačao njihove akcije. Početkom februara 1943. go-
dine veći dio četničkih odreda odlazi za Bosnu da se bore pro-
tiv partizana. U borbama na Neretvi pretrpjeli su težak poraz.
Pitanje: Na koji način se širio četnički pokret u Crnoj Gori?
Pavle Đurišić sa Italijanima

Pored četnika u Crnoj Gori postojale su i snage koje su se zalagale za samostalnu
Crnu Goru, a bili su istovremeno protivnici komunističkih akcija. Oni su bili
grupisani oko Krsta Popovića. Smatrali su da uzaludno ne treba prolivati krv
jer će se sudbina rata okončati na velikim frontovima. Djelovali su u Barskom,
Nikšićkom, Cetinjskom i Podgoričkom srezu. Četnici su poslije povlačenja par-
tizana pokušali da unište zelenaše, ali su ih u tome spriječili Italijani. Poslije ka-
pitulacije Italije 1943. godine, zelenaški pokret se raspao. Njihove pristalice su
prišle NOP-u.
Od prvih dana ustanka stvaraju se narodnooslobodilački odbori, jezgro nove

vlasti. Predstavnici NOP-a iz svih krajeva Crne Gore su 15.09.1943. godine u
Kolašinu održali skupštinu na kojoj je stvorena Zemaljsko antifašističko vijeće
(ZAVNO). Tu je traženo da buduća Jugoslavija bude federalno uređena, a Crna
Gora u njoj kao ravnopravna članica. Te i druge odluke će biti potvrđene na II
zasijedanju AVNOJ-a (Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije)
29 i 30. novembra 1943. godine u Jajcu. Na zasijedanju su priznata prava do tada
obespravljenim narodima (Makedonci, Crnogorci...) država se stvara na federa-
tivnom principu, ukida se monarhija i sl. Sava Kovačević
U Kolašinu se 13. jula 1944. godine ZAVNO proglasio u CASNO (Crnogorsku antifašističku skupštinu
narodnog oslobođenja). Kao najveći organ vlasti, CASNO je donio odluku da Crna Gora bude ravno-
pravna federalna jedinica u jugoslovenskoj federaciji. Time je obnovljena državnost Crne Gore.
Uz veliki broj ljudskih žrtava i materijalnih razaranja, Crna Gora je oslobođena od njemačkih trupa
januara 1945. godine.
Zasijedanje CASNOA-a
ISTORIJA
Pitanje: Na koji način je obnovljena državnost Crne Gore u II svjetskom ratu?
153
11 CRNA GORA U KOMUNISTIČKOJ
JUGOSLAVIJI 1945-1989/91.
OBNOVA ZEMLJE
Blažo Jovanović Porušena Podgorica
Tokom rata su bili uništeni značajni privredni i infrastukturni objekti u Crnoj Gori. Narod je živio u
velikoj oskudici, većinom u poluporušenim objektima (Podgorica), bez osnovnih životnih namirnica.
Zato je najvažniji zadatak vlasti bila obnova zemlje.
U periodu do 1945-47. godine obnovljeni su stari i sagrađeni novi objekti. Osposobljene su i najvažnije
saobraćajne komunikacije između većih crnogorskih gradova (Cetinje, Podgorica, Bar, Nikšić), aero-
drom u Podgorici, pristanište u Baru i mnogi drugi privredni i kulturni objekti.
Relativno brzi oporavak zemlje bio je praćen velikim entuzijazmom naroda koji je podstican od
crnogorske Vlade koju je predvodio Blažo Jovanović, vojnik i političar koji će skoro dvije decenije
dominirati na političkoj sceni Crne Gore.
Stvaranje novih institucija vlasti nametalo je potrebu da se to pravno i potvrdi. Zato je Vlada
sastavila prijedlog Ustava koji je usvojen 31.12.1946. godine. Po njemu Crnoj Gori je potvrđena
državna i nacionalna posebnost u okviru FNRJ (Federativne Narodne Republike Jugoslavije).
Ustavom je bilo zabranjeno izazivanje vjerske i nacionalne mržnje, proglašena je jednakost

muškaraca i žena, pravo na školovanje. Titograd (Podgorica) je dobila ime po Josipu Brozu Titu i
on postaje glavni grad Republike.
Pitanje: Kako je tekla obnova Crne Gore nakon rata? Naved najznačajnije ustavne promjene.

SUKOB SA INFORMBIROOM
Staljin Tito
Na inicijativu J. V. Staljina 1947. godine formiran je Informacioni biro (Informbiro) od osam

komunističkih i radničkih partija, kao savjetodavno tijelo koji nije moglo donositi odluke. Ovo je u
Jugoslaviji objeručke prihvaćeno. Međutim, Staljin je kao vođa najveće komunističke partije i zemlje
(Sovjetski Savez) htio da ovo tijelo podredi sebi i da ono bude glavni sudija u komunističkom svijetu.
Ta ideja je naišla na otpor od strane Tita i jugoslovenskih komunista.
Sukob između Jugoslavije i zemalja članica IB-a 1948. godine dramatično se odrazio na prilike u
Crnoj Gori. Došlo je do podjela i sukoba po svim nivoima crnogorskog društva. Zbog tradicionalne
privrženosti Rusiji (SSSR-u) i ubjeđenja u nepogrešivost Staljina i sovjetskog rukovodstva jedan dio
Crnogoraca podržao je Rezoluciju, odnosno Staljina. Među njima je bilo članova najvišeg partijskog
rukovodstva, oficira, diplomata...
U Bjelopoljskom srezu, pristalice IB-a su imali najjače

uporište. Sukob između „Titoista“ i „Staljinista“ eskalirao
je krajem 1949. godine kada je vlast uz pomoć UDB-e (Or-
gan državne bezbjednosti) masovno isključivala iz partije,
odnosno sprovodila hapšenje. Hapšenja su često vršena na
osnovu nepouzdanih argumenata, iz ličnih ili drugih mo-
tiva, a u Crnoj Gori je uhapšenika bilo oko 5.000. Kazne
su izdržavane na Golom otoku, Svetom Grguru, Bileći itd.
Proces normalizacije odnosa sa SSSR-om otpočeo je nakon
Staljinove smrti (1953), odnosno Titove posjete Moskvi
ISTORIJA
1956. godine.
Goli otok
Pitanje: Opiši stanje u Crnoj Gori u periodu Informbiroa.
155
11 CRNA GORA U KOMUNISTIČKOJ
JUGOSLAVIJI 1945-1989/91.
DRUŠTVENO EKONOMSKE PROMJENE U CRNOJ GORI

Najveće društveno-ekonomske promjene u svojoj istoriji Crna Gora je doživjela od početka pede-
setih do kraja sedamdesetih godina XX vijeka. U privrednoj politici prioriteti su bili razvoj industrije
i rudarstva. Tih godina su izgrađene brojne fabrike od kojih se izdvajaju Željezara u Nikšiću, Fabrika
električnih aparata „Obod“ na Cetinju, Kombinat aluminijuma i Fabrika građevinskih mašina „Radoje
Dakić“ u Titogradu, Fabrika celuloze i papira u Ivangradu (Beranama) i druge. Napredovale su i sve
vrste saobraćaja. Tako je 1961. godine počeo da se odvija saobraćaj na Jadranskoj magistrali, na pruzi
Beograd-Bar (1976). Osnovana su i preduzeća za pomorsku plovidbu „Jugooceanija“ Kotor, „Prek-
ookeanska plovidba“ Bar. Pored titogradskog, biće izgrađen i aerodrom u Tivtu. Sve to je pospješilo
razvoj turističkih kapaciteta kao što su Slovenska plaža u Budvi, Grad hotel “Sveti Stefan”, hoteli u
Tivtu, Herceg Novom, Ulcinju...
Pitanje:
Nabroj nekoliko najznačajnijih privrednih i saobraćajnih objekata od 50-ih do 70-ih godina XX vijeka.
Univerzitet Crne Gore.
Paralelno sa razvojem privrede, napredak je ostvaren i na kulturno-prosvjetnom planu. Skoro sva djeca
su bila obuhvaćena kroz osnovno obrazovanje, a povećao se broj srednjoškolske i studentske omladine.
Osnivaju se više škole (Pedagoška) i instituti (Istorijski, Biološki, Poljoprivredni) koji su bili platforma za
formiranje Univerziteta Crne Gore 1974. godine. Osnovane su i druge naučne institucije kao Centralna
narodna biblioteka „Đurđe Crnojević“, Državni arhiv na Cetinju, Crnogorska akademija nauka i umjet-
nosti, Nacionalno pozorište, Radio i televizija u Titogradu.
U ovom periodu afirmisana su i nacionalna i kulturna prava drugih naroda u Crnoj Gori, a posebno Al-
banaca. U svim prethodnim državnim oblicima njihov položaj nije bio zadovoljavajući jer su bili izloženi
pritiscima za iseljavanje, slovenizacijom prezimena i nijesu imali mogućnost obrazovanja na svom jeziku.
Nakon 1945. godine u Crnoj Gori Albanci su izjednačeni sa pripadnicima svih naroda koji u njoj žive.
Najveći iskorak je urađen na polju obrazovanja kada je 1966. godine radilo 11 osmorazrednih osnovnih
škola, gimnazija u Ulcinju i Tuzima sa dvojezičnom nastavom. Državni mediji imaju stalne informativne
i druge programe na albanskom jeziku. Osnivanje časopisa (Koha), kulturno-umjetničkih društava,
raznih asocijacija je u funkciji očuvanja nacionalne posebnosti.

CRNA GORA I RASPAD SFRJ 12
Karta SFRJ
Od kraja Drugog svjetskog rata pa do smrti 1980. godine centralna ličnost u političkom životu
socijalističke Jugoslavije je bio Josip Broz Tito, doživotni predsjednik SFRJ. Slabosti jugoslovenskog
društva brzo će isplivati nakon njegove smrti. Zahtjevi i demonstracije na Kosovu da postane repub-
lika (1981) ugašene su vojno-policijskim snagama. Početkom osamdesetih, Jugoslaviju je potresala
jaka ekonomska kriza sa velikim spoljnim dugom. Intelektualne elite prave programe sa pojačanim
nacionalnim interesima. Tako se pojavio i Memorandum Srpske akademije nauka i umjetnosti 1986.
godine. U njemu je lansiran iracionalni osjećaj pod sloganom „Slaba Srbija, jaka Jugoslavija“. Naredne
godine i slovenački intelektualci vide drugačije položaj Slovenije u SFRJ.
ISTORIJA
Bon za benzin
157
12 CRNA GORA I RASPAD SFRJ
Nakon pobjede u svojoj partiji 1987. godine, nad liberalnim krilom srpskih komunista, Slobodan
Milošević, dotadašnji politički aparatčik, bankar, promovisan je za „vođu naroda“ koji kanališe
„događanje naroda“ u pravcu afirmacije nacionalnih strasti, romantizma, homogenizacije, mitomani-
je. Na takvom talasu podrške on kreće u demontažu Jugoslavije. Vodeći tzv. antibirokratsku revoluciju,
srušena je Vlada Vojvodine 1988. godine i raspuštena Skupština Kosova (1989). Početkom 1989. go-
dine i „staro“ crnogorsko rukovodstvo, po izjavama mitingaša (Veselin Đuranović, Božina Ivanović,
Vuko Vukadinović i Božidar Tadić) je bilo primorano da podnese kolektivnu ostavku. Na njihovo
mjesto je došlo „mlado“ rukovodstvo na čelu sa Momirom Bulatovićem, Milom Đukanovićem i
Svetozarom Marovićem. Na taj način je Milošević dobio prevagu u Jugoslaviji po konstrukciji „šest
plus dva“ (šest republika i dvije pokrajine).
Međunacionalni sukobi i sporovi oko budućnosti zemlje razorili su 1990. godine i SKJ (Savez komu-
nista Jugoslavije), snagu koja je skoro pedeset godina odlučivala o svim pitanjima u državi. Nadu da
će SFRJ preživjeti nakratko je dao novi premijer Ante Marković, koji je izašao sa novim, savremenim
konceptom privredne i političke tranzicije. Njegov program nijesu podržali srpski i hrvatski naciona-
listi, pa je bio osuđen na neuspjeh.
Pitanje: Što je sve prouzrokovalo gašenje jugoslovenske federacije?
STVARANJE NOVIH DRŽAVA
Granatiranje Dubrovnika
Tokom 1990. godine u svim republikama su održani višestranački izbori. U Crnoj Gori i Srbiji vlast se
nije promijenila dok su u drugim republikama došle nove političke snage koje su težile samostalnosti
svojih republika. Nakon održanih referenduma, Slovenija, Hrvatska, Bosna i Hercegovina i Make-
doniija su proglasile nezavisnost uz međunarodno priznanje. Srbija i Crna Gora su stvorile zajedničku
državu (27.04.1992) pod imenom Savezna republika Jugoslavija (SRJ).

Referendum je organizovan samo u Crnoj Gori, a za njegovu „realizaciju“ bilo je potrebno sedam
dana. Raspad zemlje praćen je ratnim sukobima, prvo u Sloveniji, a zatim u Hrvatskoj i Bosni i Her-
cegovini. U toku ljeta 1991. godine doći će do mobilizacije rezervnog sastava JNA sa područja Crne
Gore. Te snage će djelovati u Hercegovini i na dubrovačkom ratištu pod komandom Generalštaba
JNA. U tim napadima dio oficirskog i vojničkog kadra nije bio na fonu crnogorske ratne etike. To se
potvrdilo i na Međunarodnom sudu u Hagu, koji je i formiran zbog ratnih nedjela na prostoru bivše
SFRJ (deportacija izbjeglica, zločini nad civilnim stanovništvom, otmice, etničko čišćenje i dr).
Vojne operacije rezervista i vojnika JNA oko Dubrovnika završene su sporazumom Ćosić-Tuđman
(predsjednik SRJ i Hrvatske) s jeseni 1992. godine kada se JNA povukla iz Konavala i Dubrovnika. U
operacijama u Hercegovini i na dubrovačkom ratištu poginulo je 165 vojnika iz Crne Gore. U stanju
ratne psihoze, koja je zahvatila Crnu Goru, dominantno su se odupirali pristalice Liberalnog saveza
Crne Gore i drugih procrnogorskih opozicionih partija, nedjeljnik „Monitor“, Crnogorski PEN-
centar, Matica crnogorska kao i druga udruženja i pojedinci. Zbog umiješanosti u rat u Hrvatskoj
i Bosni i Hercegovini, međunarodna zajednica je u maju 1992. godine uvela sankcije SRJ. Usljed
sankcija privreda Crne Gore je bila dovedena do propasti, a istovremeno se otvorio prostor za so-
cio-patogene pojave u društvu. Doći će do porasta kriminala, nelegalne trgovine...
Pitanje: Opišite stanje u SFRJ početkom devedesetih godina XX vijeka.
POLITIČKI ZAOKRET
U najmoćnijoj crnogorskoj partiji DPS-u (Demokratskoj partiji socijalista) došlo je 1997. godine do
podjele oko različitih pogleda u odnosu na politiku Slobodana Miloševića. Od jedinistvenog DPS-a
formiraće se dvije partije procrnogorski DPS i prosprska (jugoslovenska) Socijalistička narodna parti-
ja (SNP). Na čelu prve je bio Milo Đukanović, a na čelu druge Momir Bulatović. Đukanovićev DPS
pravi radikalan zaokret u odnosu na Beograd, dok mu Bulatović ostaje privržen.
ržen.
ISTORIJA
Miting u Podgorici uoči referenduma

159
12 CRNA GORA I RASPAD SFRJ
Na predsjedničkim izborima u SRJ, septembra 2000. godine, okončana je vladavina Slobodana Miloševića
zbog pokušaja lažiranja izbora. Nova Vlada Srbije ga je izručila Sudu za ratne zločine u Hagu.
Nakon odlaska Miloševića, Crna Gora je nastojala da izađe iz državnog okvira SRJ, ali za to nije imala
saveznika ni u evropskim institucijama, a pogotovo ne u Beogradu. Zato je februara 2003. godine,
uz posredovanje Evropske unije, proglašena Državna zajednica Srbija i Crna Gora. Bila je to jedina
dvočlana federacija u svijetu iz koje je Crna Gora tražila priliku da izađe. Trebalo je prevazići unutrašnje
razlike po pitanju države, a istovremeno i zadovoljiti međunarodnu zajednicu. Snage za nezavisnu
Crnu Goru su stalno rasle. I pored visokih zahtjeva za sprovođenje referenduma (da izlaznost bude
najmanje 50% upisanih birača, a da bi došlo do nezavisnosti za nju je moralo glasati preko 55% izašlih
birača), građani Crne Gore su 21. maja 2006. godine odlučili da Crna Gora bude nezavisna država.
Poslije referenduma Skupština Crne Gore usvojila je 3. juna 2006. godine Deklaraciju o nezavisnos-
ti i potom usvojila novi ustav. Prema Ustavu Crna Gora je demokratska, parlamentarna, ekološka i
građanska država. Glavni spoljno-politički prioriteti Crne Gore su: članstvo u evroatlantskim struk-
turama, regionalna i međunarodna saradnja. Crna Gora je stekla status kandidata za članstvo u Evrop-
skoj uniji 17. decembra, 2010. godine, a u saradnji sa Evropskom komisijom, susjedima i članicama
Evropske unije radi na ispunjavanju uslova za dobijanje preporuka za posljednju fazu u integracionom
procesu – pregovore o članstvu u Evropskoj uniji.
Pitanje: Navedi najznačajnije događaje u Crnoj Gori na početku XXI vijeka.

Petrica Duletić
KULTURNA BAŠTINA
1 OSTACI DREVNE PROŠLOSTI
Različiti kulturni slojevi na području Crne Gore, od praistorijskih epoha neolitskog i metalnog doba,
zatim ilirskog i helenističkog perioda, Rima i ranog hrišćanstva, preko Vizantije, Duklje i Zete, Balšića
i Crnojevića, turske i mletačke vladavine, vladavine dinastije Petrović-Njegoš, svjedoče o prožimanju
uticaja u razvoju graditeljstva i umjetničkog izraza na ovim prostorima. Prožimanjem raznorodnih
tendencija i uticaja tokom smjena istorijskih epoha, nastajala su originalna i autohtona graditeljska i
umjetnička djela koja predstavljaju specifična obilježja naše prošlosti i kulturnog razvoja. Raznovr-
snost kulturne baštine materijalni su dokazi o crnogorskom bogatom multikulturnom miljeu.
ARHEOLOŠKA NALAZIŠTA
Od brojnih praistorijskih spomenika u Crnoj Gori, arheološko nalazište Crvena stijena kod sela Petro-
vići, udaljenog od Nikšića 30 km, predstavlja jedno od najznačajnijih staništa pračovjeka na svijetu.
Istraživanja su pokazala da je život na lokalitetu Crvena stijena započeo prije 180.000 godina.
Jedan od najkompletnije istraženih arheoloških lokaliteta u Crnoj Gori je pećina Odmut - koja se
prije građenja akumulacionog jezera u Pivi nalazila tri kilometra od Plužina u njoj su otkriveni kosti
divljih životinja, a od oruđa, alatke od okresanog kamena slične onima u Crvenoj stijeni. Karakte-
ristični oblici su noževi, strugači, šiljci i harpuni od jelenjeg roga. U Odmutu otkriveni su i ostaci
glinenog posuđa.
Praistorijskom periodu pripadaju i crteži na okapini Lipci kod Risna. Crteži prikazuju scene lova na
jelene, kao i neke druge simbole vezane za kultnu predstavu u vezi sa lovom. Ovo slikarstvo, nastalo u
VIII vijeku prije naše ere, drugo je po starini na Jadranskoj obali.
Prvi trag u umjetnosti – Lipci VIII vijek p.n.e.
162 CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore

Veoma značajnu pojavu u Crnoj Gori, kao i na cijelom zapadnom Balkanu, predstavljaju utvrđena
praistorijska naselja - gradine i sahranjivanje pod tumulima - humkama. U Crnoj Gori nalazimo ih
u svim krajevima.
Tumul u Vukovcima
Na 12 kilometara sjeveroistočno od Podgorice nalazi se, nekada utvrđeni grad ilirskog plemena Labe-
ata – Medeon ili Meteon. Podignut u III ili IV vijeku naše ere, Medun, kako se danas naziva, izrastao
je u važno uporište i predstražu ilirskih plemena u borbi protiv nadolazećeg rimskog osvajača. Najveći
značaj Medun je imao za vrijeme posljednjeg ilirskog kralja – Gencija, kao i za vladavine Turaka.
U njemu je vidljivo prisustvo tzv. ilirskog kiklopskog zdanja, kojim dominiraju kameni blokovi, često
duži i od 2 metra.
Njima su slične i zidine u Risnu kao i ostaci gradskih bedema u Ulcinju. Značajna je i nekropola u
Gostilju kod Skadarskog jezera u oblasti Labeata, koja, po novcima u njoj nađenima, pripada dobu
Gencijeve vladavine i neposredno kasnijem periodu. Predmeti nađeni u grobovima pokazuju jak uti-
caj grčke materijalne kulture, pored lokalnih oblika, osobito nakita.
Rimski grad koji se nalazio na području sela Komini, kod Pljevalja, poznat je u nauci pod ime-
nom Municipijum S… jer je do danas ostalo sačuvano samo početno slovo od imena ovog gra-
da. Neki naučnici ga identifikuju sa gradom Splonumom, dok drugi smatraju da je to bila Sa-
lonitana, zbog toga što su brojni stanovnici grada bili porijeklom iz čuvenog rimskog grada Salo-
BAŠTINA
ne (Solin kod Splita). Dugogodišnja istraživanja na ovom lokalitetu bila su, uglavnom, usmje-
rena na ispitivanje nekropola: starije iz I-II vijeka i mlađe iz II-IV vijeka naše ere.
163
Na starijoj nekropoli, kako je i bio običaj u doba ranog rimskog carstva, praktikovano je spaljiva-
nje pokojnika dok je na mlađoj nekropoli bilo zastupljeno skeletno sahranjivanje pokojnika.
Posebno se veličinom i bogatstvom reljefnog i skulptoralnog ukrasa, ističu grobnice sa mlađe nekro-
pole, koje su pripadale bogatim porodicama. Neke su imale spomenike sa reljefnim predstavama po-
kojnika i osnovnim podacima o njima.
U olovnom sarkofagu, pored sahranje-

nog pokojnika, u jednoj od monumen-
talnih grobnica sa mlađe nekropole,
pronađena je izuzetno rijetka staklena
čaša-pehar, poznata pod imenom DIA-
TRETA.
Pehar je izrađen od plavo-bjeličastog sta-

kla oko čijeg tijela je mreža od niti ko-
baltno-plavog stakla.
Na gornjem rubu pehara se nalazi natpis

napisan krupnim reljefnim slovima: VI-
VAS PANILINI BONA MEMORIA.
Na osnovu analogija, može se zaključiti

da je diatreta iz Komina proizvod čuve-
nih kelnskih radionica iz IV vijeka naše
ere. Ona je jedna od šest očuvanih dia-
treta za koje se sa sigurnošću može ustvr-
diti da su proizvedene u Kelnu.
Najznačajniji antički lokalitet na prostoru današnje Crne Gore je rimski grad Doklea (Duklja). Ime
je dobio po ilirskom plemenu Dokleati na čijoj je teritoriji podignut. Osnivanje ovog grada se vezuje
za sami početak prvog milenijuma. Smješten je na ušću Zete u Moraču i Širalije u Zetu, na oko četiri
kilometra udaljenosti od centra Podgorice.
U periodu rimske dominacije Doklea je bila najznačajniji urbani centar na prostoru današnje Crne
Gore, lociran u neposrednoj blizini glavnog rimskog puta koji je spajao Skadar sa Naronom.

Duklja (Doclea), najznačajniji i najveći urbani centar formiran u vrijeme rimske dominacije, I v.n.e.
Tragovi rimske civilizacije nalaze se i u Risnu, jednom od najstarijih naselja u Boki Kotorskoj. Grad je
bio prijestonica ilirske države u III vijeku prije Hrista, u vrijeme kraljice Teute. Rimljani ga zauzimaju
167. godine nove ere.
Podni mozaici u Risnu, bog Hipnos, III vijek
U Risnu postoji više arheoloških nalaza iz perio-

da antike. Pronađeni su ostaci kiklopskih zidova,
kao i kuća i ulica na lokalitetu Carine. U centru
naselja otkriveni su ostaci rimske Vile urbane, sa
podnim mozaicima. Vila je vjerovatno sagrađena
u II vijeku nove ere. Mozaici sadrže geometrijske
i biljne motive, kao i izuzetno rijetku predstavu
antičkog Boga sna, Hipnosa.
Arheološki nalazi iz Gradine u Martinićima po-

kazuju da je taj grad bio središte srednjovjekovne
Duklje i tadašnje dukljanske episkopije. Na Gra-
dini se nalaze ostaci crkve, pazarišta i utvrđenja
oko grada. Nalazište u Gradini je jedno od naj-
značajnih arheoloških izvora o istorijskoj ulozi
Duklje.

Zlatni nakit- naušnice i prstenje iz Budve, Srebrni nakit iz nalazišta Gostilj,
helenistički period, I-II vijek p.n.e. III-II vijek p.n.e.
Pitanja :
1. Koji su najznačajniji praistorijski arheološki lokaliteti u

Crnoj Gori?
2. Kako su u antičko doba sahranjivali preminule ?
3. Koji podaci nam govore o kulturi ovog vremena na
teritoriji Crne Gore?
4. Koji je najznačajniji antički lokalitet u Crnoj Gori?
lirsko-grčki šljem, dio opreme ilirskog ratnika

BAŠTINA
167
PISANI SPOMENICI
Najstariji pisani spomenik rane zetske države je Barski rodoslov iz dvanaestog vijeka, poznatiji kao
“Ljetopis popa Dukljanina”. Pretpostavlja se da je pisan na slovenskom jeziku. Sačuvan je samo jedan
primjerak latinskog prevoda koji je pronađen u Baru. U njemu su zabilježena predanja koja svjedoče
da već u to vrijeme postoje različiti oblici usmenog narodnog stvaralaštva. U Barskom rodoslovu
izloženi su i neki pisani dokumenti čiji originali nijesu sačuvani.
Neki oblici pisane književnosti javljaju se u primorskim gradovima Budvi, Baru, Ulcinju, Kotoru,
Perastu, uglavnom kao molitvenici i bogoslužbene knjige za crkve koje su u tim mjestima podignute.
Neke od tih crkava imaju i životopise svetaca kojima su posvećene.
Na prostoru današnje Crne Gore razvila se u ranom srednjem vijeku kneževina Duklja. U njoj se,
krajem istog vijeka, kao vladar javlja knez Vladimir. Njegov kult u narodu je i danas veliki, o čemu
svjedoči i litija - iznošenje njegovog krsta na vrh Rumije, koje se tradicionalno obavlja svake godine,
a u čemu učestvuju pripadnici sve tri religije - pravoslavci, katolici i muslimani. Prava romanička
umjetnost (tj. srednjovjekovna umjetnost između približno 1050. i 1200. godine ) ne bi mogla da se
zamisli bez doprinosa ranijih stilova.
Nekoliko najznačajnijih književnih umjetničkih spomenika nemanjićkog perioda nastali su na pro-

storu Zete. To je, najprije, Miroslavljevo jevanđelje, pisano za humskog kneza Miroslava, nastalo
1180. godine. Miroslavljevo jevanđelje rađeno je na pergamentu sa nizom minijatura i inicijala u boji,
kao i propratnih ilustracija. Ono predstavlja remek-djelo vještine pisanja knjiga, i to ne samo u vre-
menu kada je nastalo. Bilo je namijenjeno za bogoslužbenu knjigu u Miroslavljevoj zadužbini, crkvi
Svetog Petra u Bijelom Polju.
Miroslavljevo jevanđelje pokazuje da je pretrpjelo određene uticaje iz Italije, koji su zajedno sa do-
maćim elementima stvorile novi stil pisanih ukrasa.
Miroslavljevo jevanđelje

Rukopis Divoševo Jevanđelje nastao
je oko 1350. godine po narudžbini
bosanskog plemića Divoša Tihora-
dića, u skriptorijumu Manojla Grka.
Rukopis je pronađen 1960. godine u
crkvi Svetog Nikole u Podvrhu kod
Bijelog Polja. Jevanđelje je ukrašeno
brojnim minijaturama, inicijalima i
zastavicama u polihromiji što mu daje
jedinstvenu umjetničku vrijednost.
Divoševo Jevanđelje
Za kulturne prilike u Zeti petnaestog vijeka, za tradiciju zetske duhovnosti veoma je karakterističan
rukopis, poznat pod nazivom Gorički zbornik, iz 1441/42. godine. U Goričkom zborniku, kao duhov-
nik Jelene Balšić javlja se monah Nikon Jerusalimac. On je i pisar Zbornika i sastavljač većeg dijela
njegovog teksta. Rukopis se čuva u Arhivu Srpske akademije nauka i umetnosti u Beogradu.
SLIKARSTVO
Sa nemanjićkim periodom u Zeti, poklapa se postojanje umjetničke škole u Kotoru čiji su majstori
bili uglavnom franjevci. Pored ikona koje su rađene za primorske crkve i od kojih su neke stigle i na
susjednu obalu Jadrana, Kotorani su radili i freske i bili veoma dobre arhitekte. Formiranju kotorske
škole najviše je doprinijelo to što je na Primorju bio sagrađen ogroman broj katoličkih crkava, koje su
sve odreda bile živopisane. Samo u Kotoru bilo je podignuto više od 40 crkava.
Od kotorskih majstora najpoznatiji je fra Vito Kotoranin, graditelj manastira Visoki Dečani, koji je
koristio iskustva renesansnog slikarstva kombinujući vizantijske tradicije sa novim tendencijama u
likovnim umjetnostima.
Od kotorskih slikara ostao je fragment kompozicije Skidanje s krsta i Polaganje u grob u apsidi Sv.
Tripuna u Kotoru. Crkva je bila islikana po tada opštevažećoj vizantijskoj ikonografiji, ali sa osobe-
nostima koje su u tu ikonografiju unosili latinski, romanički i gotički programi. Natpisi su i na ovim
kotorskim freskama bili na latinskom. Kotorski slikari su u vizantijsku ikonografiju unijeli svoje shva-
tanje figure, koje ima u sebi mnogo od koncepcija romanike.
Pitanja :
BAŠTINA
1. Koji su značajniji književni spomenici ?

2. Kada je nastalo Miroslavljevo jevanđelje?
3. Kada je došlo do formiranja kotorske slikarske škole?
169
Slikari Kotora i Primorja, koji su više bili vezani za domaće ognjište, poslije Dušanove smrti vratili su
se tradiciji - romanogotičkom slikanju s primjesama vizantijskog manirizma.
Đurađ Crnojević je postigao velike uspjehe na planu kulturnog napretka svoje zemlje. Osnovao je
štampariju u kojoj je 4. januara 1494. godine štampana prva knjiga ćirilicom. To je bio Oktoih, bo-
gato ukrašen minijaturama, drvorezima, inicijalima koji imaju umjetničku vrijednost, ali služe i kao
istorijski izvori. Tako se, na primjer, na osnovu ilustracije iz “Oktoiha” može saznati kako su izgledali
Cetinjski manastir i rezidencija Crnojevića. Knjige je štampao, uz pomoć sedmorice saradnika, jero-
monah Makarije. Štampano je pet ćiriličnih knjiga.
Doprinos štamparije Crnojevića evropskoj umjetnosti knjižne grafike s kraja 15. vijeka je veliki. To se,
prije svega, odnosi na ljepotu formi samih slova i grafičku opremu - inicijale i zastavice.
Oktoih
Talas gotičkog slikarstva, koji je zahvatio svu Dalmaciju u drugoj polovini XV v. nije mimoišao Boku
Kotorsku. Slikanje u gotičkom stilu u Boki Kotorskoj je posljedica preovlađivanja gotičkih elemena-
ta, a zatim i potpunog trijumfa gotičkog stila u arhitekturi Kotora.
Kotoranin Lovro Dobričević smatra se najznačajnijim gotičko-renesansnim slikarem istočne obale

Jadrana. Autor je kultne ikone Gospe od Škrpjela i drugih djela (XV v).
Umjetnost i kultura kod nas se poslije propasti Vizantije, bazira na iskustvima postvizantijske umje-
tnosti i aktuelnih zapadnoevropskih epoha i stilova (renesanse, baroka, romantizma). U početku
turske vladavine obje crkve - katolička i pravoslavna, pa samim time i njihove umjetnosti, bile su
podjednako ugrožene.
U Baru, Ulcinju, Risnu i Herceg Novom, kao i u gradovima u unutrašnjosti Crne Gore, došlo je do
zapuštanja i propadanja crkava, ponegdje i njihovog pretvaranja u džamije ili do potpunog rušenja.
Shodno njihovom položaju, iskazuje se i umjetnost. Pored opšteg opadanja umjetničke vrijednosti,

na freskama ovog vremena opaža se i pojednostavljenost, kako u slikarskom postupku tako i u izra-
žajnosti naslikanih lica.
U Risnu će se krajem XVII v. začeti jedna lokalna bokokotorska slikarska škola sa Dimitrijem Da-
skalom kao rodonačelnikom i Dimitrijevićima – Rafailovićima kao nastavljačima. Oni će do druge
polovine XIX v. slikati na stotine ikonostasa i hiljade posebnih ikona u vrlo arhaičnom duhu.
Pitanja :
1.Koja je ikonopisna škola nastala u XVII vijeku u Crnoj Gori?
BAROK U CRNOJ GORI

Baroknim slikarstvom Boke dominira djelo Tripa Kokolje
(1661-1713) iz Perasta, koji se školovao u Veneciji. Glavno
mu je djelo slikarski ukras svetilišta Gospe od Škrpjela, gdje
je izradio je velika platna sa predstavama Silaska Sv. Duha,
Bogorodičine smrti i Prikazivanja u hramu, dok je na luku
iznad glavnog oltara naslikao veliko Krunisanje Bogorodice.
Najveći domet Kokolja je postigao u prizorima na tavanici, gde
je, oko centralnog prizora Vaznesenja Bogorodice, prikazao
niz scena iz Marijinog života, grupe letećih anđela i dekorati-
vne košarice svježeg cvijeća.
U Boki ima i drugih Kokoljevih djela. U Manastiru sv. Ante u Tripo Kokolja
Perastu su dvije njegove kompozicije sa čudesima sv. Antuna
i dva platna sa likovima svetog Paskala Bajlona i sv. Ivana Ka-
pistrana. Sačuvani su i slikarev Autoportret, portret plemića i
ratnika Vicka Bujovića, dok su na zidovima Zmajevićeve Bis-
kupije danas jedva vidljivi veliki Kokoljini dekorativni pejzaži.
Iz ovog perioda čuvene su kapetanske i plemićke palate.
Boka je dala još dva slikara: Antuna Mazarovića koji je sli-

kao vladarske portrete na dvorovima u Boki, i Gianantonio
Lazzari-Vukovića, uglednog slikara u Veneciji i učitelja istak-
nute mletačke slikarke Rosalbe Carriere. U crkvama i kućama
Boke nalaze se i mnogi vrijedni umjetnički predmeti koji
svjedoče o bogatstvu bokeljskih mjesta i njihovim kontaktima
sa evropskim centrima, a naročito Venecijom.
Pitanja :
BAŠTINA
1. Koji je najveći barokni umjetnik u Crnoj Gori?

2. Gdje se nalazi njegovo najpoznatije djelo?
171
2 SAKRALNI OBJEKTI
ZNAČAJNIJI MANASTIRI, KATEDRALE I CRKVE U CRNOJ GORI

Katedrala Sv. Tripuna je najznačajniji spomenik srednjovjekovnog Kotora. Podignuta je na kultnom
mjestu, na kome je 809. godine bila izgrađena omanja preromanička crkva posvećena istom svetitelju.
Godine 1166. osveštana je nova crkva. Raniji kružni tip zamijenjen je trobrodnom bazilikom koja se
završavala polukružnim apsidama, a na pročelju je imala dva zvonika sa otvorenim trijemom između
njih.
Katedrala posjeduje vrijedne primjerke mobilijara i umjetnička djela, kako u samoj crkvi tako i u
riznici. Posebno je vrijedna jedna strana ciborijuma iz prvobitne crkve iz 9. vijeka sa preromaničkim
pleterom i lavovima. Novi, visoki ciborijum potiče iz polovine 14. vijeka i vjerovatno je djelo fra Vita
Kotoranina.

Crkva Sv. Luke nalazi se u Kotoru, na trgu koji se
do nedavno zvao Piazza Greca, po dvijema pravo-
slavnim crkvama na njemu. Iz natpisa uklesanog na
mermernoj ploči, doznaje se da je crkvu podigao
Mavro Kazafranko sa suprugom Bonom 1195. go-
dine. Do sredine 17. vijeka crkva je bila katolička,
nakon čega je predata na upotrebu pravoslavnim
žiteljima Kotora, čiji se broj zbog Kandijskog rata
sa Turcima, u gradu naglo povećao. Katolici su i
dalje u crkvi imali svoj oltar, sve do početka 19. vi-
jeka.
Zapadnom fasadom dominira portal sa preroma-

ničkim reljefom, preuzet sa neke starije građevi-
ne, rasteretni luk, mala ali skladna bifora i zvonik
sa tri okna iz perioda baroka. Crkva je krajem 12.
vijeka bila živopisana. Od fresaka je sačuvan samo
jedan veći fragment, s prikazom tri stojeće figure
gdje je slikar sažeo vizantijske i zapadne uticaje.
Uz sjevernu fasadu prizidana je u 18. vijeku ka-
pela Sv. Spiridona, sa vrijednim grčkim ikonosta-
som iz istog vremena.
Crkva Sv. Luke
Crkva Sv. Đorđa nalazi se u Podgorici. Doživje-

la je mnogo prepravki, pa se danas opažaju samo
neki elementi preromanskih građevina ovakvog
tipa, kao na primjer slijepo kube. Njen je oblik
tipičan za građevine od početka 10. do početka
12. vijeka u Duklji. Jednobrodna je crkvena gra-
đevina sa kupolom. Unutrašnjost crkve islikana je
u XVI vijeku.
Župna crkva u Prčanju je monumentalna ba-

rokna građevina, jedan od najvećih sakralnih
objekata na istočnoj obali Jadrana. Posvećena je
Rođenju Bogorodice. Njena gradnja, prema nacr-
tima mletačkog arhitekte Bernarda Makarucija,
trajala je više od sto godina (1789-1909).
Nad ulazom je zapisana godina 1802, s objašnje-
njem da su je izgradili trgovci i pomorci. Posje-
duje izuzetno vrijedne zbirke srebra i tekstila,
kao i slike i skulpture najpoznatijih umjetnika.
Kompleks crkve i bogato raščlanjeno barokno
BAŠTINA
stepenište koje vodi do nje, rađeno je od fino tesa-

nog korčulanskog kamena.
Crkva Sv. Đorđa 173

2 SAKRALNI OBJEKTI
Manastir Ostrog, zbog izuzetne duhovne snage i je-

dinstvenog ambijenta privlači ljude iz cijelog svijeta.
Uklesan visoko u stijene, vrlo je važan duhovni i istorij-
ski centar Crne Gore. Manastirsko zdanje čine Donji i
Gornji manastir. On je saborno mjesto pripadnika pra-
voslavne, islamske i katoličke vjeroispovijesti. Njego-
vim osnivačem smatra se sv. Vasilije Ostroški (Vasilije
Jovanović), mitropolit zahumsko-hercegovački, koji je
početkom druge polovine XVII vijeka ovdje došao iz
manastira Tvrdoša (Trebinje). Prema narodnom preda-
nju, sedam godina poslije smrti, njegovo tijelo nađeno
je cjelovito. Sarkofag sa svečevim moštima od tada se
nalazi u crkvi Vavedenja Bogorodice u Gornjem ma-
nastiru, koji je uvučen u prirodno pećinsko udublje-
nje. U Donjem manastiru se nalazi crkva Sv. Trojice iz
1824. godine, konak i bogoslovija iz 1742. godine.
Manastir Praskvica, smješten je na brdu iznad Milo-

čera i Svetog Stefana. Ime je dobio po obližnjem izvoru
čija voda miriše na breskve, koje mještani zovu i praske.
Manastir je bio duhovni i politički centar Paštrovića.
Glavna manastirska crkva Svetog Nikole je iz XV vije-
ka, o čemu svjedoči povelja zetskog vladara Balše III.
Druga manastirska crkva, smještena na brežuljku, po-
Manastir Ostrog svećena je Svetoj Trojici i potiče iz XVII vijeka. Njena
najveća umjetnička vrijednost je freskoslikarstvo, koje
je radio zoograf Radul i pozlaćeni ikonostas Dimitrija
Daskala iz XVII vijeka. Tu se čuva i rukopisno Jevanđe-
lje okovano srebrnim koricama koje je, prema predanju,
Paštrovićima 1600. godine poklonio crnogorski vladi-
ka Danilo. Veoma atraktivan za posjetioce je i veliki ka-
meni sto za kojim je decenijama zasijedao i paštrovački
sud zvani “bankada”.
Manastir Đurđevi stupovi u Beranama, čija je gradnja

trajala 17 godina, od 1196. do 1213. posjeduje djeli-
mično očuvano slikarstvo iz XIV vijeka na temu Kalen-
dara. Manastir je, naročito u doba Turaka, bio kulturni
i slobodarski centar Polimlja. U njemu su dogovarani
ustanci, bune, a donijeta je i odluka o ujedinjenju sa Cr-
nom Gorom 1857. godine. Paljen je pet puta i stalno
obnavljan.
Manastir Đurđevi stupovi, u Beranama

Manastir Savina, jedan je od najznačajnijih kulturno-istorijskih spomenika u Herceg Novom. Najstari-
je slikarstvo nađeno je pod slojem fresaka iz 1565. godine i pokazuje osobenosti vizantijsko-gotičke stil-
ske i ikonografske mješavine. Kod kaluđera Savinskog manastira, Josifa Tropovića, na Toploj, od 1825.
do kraja 1826. godine, učio je Njegoš.
Velika crkva Uspenja Bogorodice predstavlja remek-djelo promorske stilske tradicije i graditeljske vje-
štine u kamenu. Ikone u crkvi su slikarsko remek-djelo Simeona Lazovića-Bjelopoljca. Više sačuvanih
ikona pripada domaćem stvaralaštvu Simeona i njegovog sina Alekseja Lazovića, koji su radili veliki
ikonostas u crkvi.
Čuvene su oltarske dveri iz 1703. godine u maloj cr-

kvi, rad zoografa risanske škole Dimitrijević-Rafailo-
vić, kao i kasnoantičke ikone iz Levanta. Slikarskoj
porodici Dimitrijević - Rafailović, uz ove carske dveri
u maloj crkvi, pripada i ploča sa medaljonima, iko-
na Bogorodice i Nedremano oko sa anđelima, kao i
Uspenje Bogorodice s apostolima i anđelima.
U riznici manastira čuva se jedinstveno slikarsko dje-

lo, portret ruskog cara Petra Velikog u ranoj mladosti.
U riznici se nalaze i brojne rukopisne knjige ogrom-
ne kulturološke vrijednosti. Biblioteka ima preko
5.000 knjiga: rukopisanih i štampanih, starih i no-
vih. Među starim štampanim knjigama najznačajnija
BAŠTINA
je Bukvar Njegošev, pisan u Rusiji 1692. godine.
175
2 SAKRALNI OBJEKTI
Manastir Svete Trojice u Pljevljima tri vijeka je (16, 17. i 18) bio poznat književni i prepisivački cen-
tar, a sve vrijeme turske vlasti (450 godina) jedan od stožera pravoslavnog stanovništva Crne Gore,
Stare Raške i Hercegovačkog sandžaka.
Više puta obnavljan i dograđivan, današnji oblik ima od XVI vijeka

kada je sagrađena glavna crkva. Krajem istog vijeka dozidana je pripra-
ta, dar monaha Georgija Poblaćanina, njegovog sina Ananija i sinovca
spahije Vojina. I priprata i naos su živopisani do kraja XVI vijeka. Ente-
rijer crkve manastira Sv. Trojica islikao je pop Strahinja iz Budimlja.
Manastirska riznica, pored više dragocjenih predmeta od srebra, zlata

i drveta, vezanih za bogosluženje, sadrži i vrijedne stare tkanine i crk-
veni vez, okove za knjige, veliki pozlaćeni putir Igumana Stefana, vrlo
poznat, izvanredno izraden ćivot (Darohranilica iz 1576.) i srebrom
okovan “štap” Svetog Save. U njoj se nalaze i predmeti iz radionice poz-
natog zlatara XVI vijeka Jovana Hocanina (Fočanina) kao i vrijedne
ikone, rad Andrije Raičevića (XVII vijek). U manastiru se čuvaju vrata
i dvije pjevnice rađene u rijetkoj i jako skupoj tehnici koštane intarzije.
Neki od najznačajnijih rukopisa nastalih u Svetoj Trojici nalaze se u

svjetskim muzejima i arhivima (tako se u Pragu čuva dio Vrhobrezničkog
hronografa, a u Sankt Peterburgu Pljevaljski službenik iz 14. vijeka).
U manastirskoj biblioteci i riznici čuvaju se dragocjene knjige na perga-

mentu i papiru iz 13. i 14. vijeka, najstariji poznati korekturni tabaci iz
1557. godine, 824 turska dokumenta koja se odnose na sam manastir ili
njegova brojna imanja.
176
Manastir Piva, hram Uspenja Bogorodice
građen je od 1573. do 1586. godine „trudom
i podvigom i novcem sveosvećenoga mitropolita
hercegovačkog, gospodina Savatija“. Kao ktito-
ri pominju se i monasi. Manastirska crkva je
trobrodna bazilika koja u sebe uključuje tri ol-
tarske apside i pripratu. Interesanto je, i pomalo
neubičajeno da crkva nema ni tornja ni kupole.
Srednji brod je nešto viši u odnosu na dva bočna.
Unutrašnje bogatstvo manastira u freskama,
ikonama, knjigama i zapisima na njima, kao i u
drugim stvarima, odudara od njegove jednos-
tavne spoljašnje forme. Freske pored južnih vra-
ta nesumnjivo su u vezi sa osnivačima manastira.
Kao posebna zanimljivost je freska koja, uz kti-
tora Savatija, pokazuje stojeću figuru u turskoj
odeždi. Na njoj je predstavljen Savatijev rođak,
Mehmed paša Sokolović.
Ovaj likovni detalj je jedinstveni primjer da se u pravoslavnoj bogomolji slika pripadnik islamske
vjere uz ktitora hrama. Pored arhitektonske, njenu vrijednost predstavlja i živopis. Glavni dio hra-
ma ukrasili su anonimni grčki slikari između 1604. i 1605. godine. Gornje zone priprate oslikao je
domaći slikar, pop Strahinja iz Budimlja, koji je na najistaknutijem mjestu oslikao Bogorodičinu him-
nu – Akatist. Donje zone su djelo slikara Kozme, nastale 1626. godine. Isti slikar je izradio i većinu
ikona na pozlaćenom, bogato izrezbarenom ikonostasu.
Prijestone ikone Bogorodice, Hrista i Bogoro-

dičinog Uspenja uradio je slikar Longin.
Manastir je dugo bio centar oslobodilačkog

pokreta u pivskom kraju i kulturno-prosvjetni
centar za mnogo širi prostor. Tokom XVII i
XVIII vijeka tu je bila škola. Zbog gradnje bra-
ne, manastir Piva premješten je sa izvorišta rije-
ke na zaravan devet kilometara od Plužina.
Od 1970. do 1982. godine, izuzetnim napori-

ma vodećih jugoslovenskih i stručnjaka Inter-
nacionalnog centra za konzervaciju i restaura-
ciju kulturnih dobara, izmješten je, kamen po
kamen, čitav objekat i 1.260 kvadratnih metara
fresaka.
BAŠTINA
177
2 SAKRALNI OBJEKTI
Manastir Morača, jedan je od najčuvenijih

istorijskih i kulturnih spomenika Crne Gore.
Vjekovima je bio duhovni, prosvjetiteljski, kul-
turni i oslobodilački centar. Nalazi se pored
vodopada Svetigore, uz korito Morače, desetak
kilometara od kanjona Platije prema Kolašinu.
Opasan je visokim kamenim zidom, sa konaci-
ma u dvorištu, ukrašen freskama i umjetničkim
rezbarijama. Podigao ga je Stefan, sin Vukanov,
a unuk Nemanjin, 1252. godine. Manastirski
kompleks se sastoji od saborne crkve Uspenja
Bogorodice, male crkve Svetoga Nikole i zgra-
da konaka.
Saborna crkva je velika jednobrodna građevina

građena u stilu raških crkava, sa polukružnom
apsidom, bočnim pjevnicama i kupolom i, za
razliku od crkava građenih u primorskom stilu,
zidovi su joj omalterisani. Uz naos je sagrađe-
na prostrana priprata. Glavni portal je urađen
u romaničkom stilu. Pored arhitekture, poseb-
nu znamenitost manastira Morača predstavlja
njegov živopis. Od prvobitnog slikarstva iz 13.
vijeka sačuvan je samo manji dio u đakonikonu,
gdje se monumentalnošću izdvaja 11 kompozi-
cija iz života proroka Ilije. Snaga i monumen-
Manastir Morača talnost tog slikarstva nadmašuje sve što je kod
nas u 13. vijeku naslikano u fresko-slikarstvu.
Najmonumentalnija slika predstavlja proroka Iliju, kako gonjen od

Ahava, najgoreg od svih judejskih careva, stoički samuje sklonjen kod
potoka Horata u planini, družeći se samo s gavranom koji mu donosi
hranu. Sve ikone, izuzev Uspenja Bogorodice, naslikao je pop Strahi-
nja iz Budimlja, najugledniji slikar s kraja XVI i početka XVII vijeka.
U prvoj polovini XVII vijeka u oslikavanju manastira učestvuju po-

znati slikari. Georgije Mitrofanović, koji 1616. slika freske na zapa-
dnoj fasadi i majstor Kozma, koji 1639. islikava malu crkvu Svetoga
Nikole, a tri godine kasnije i paraklis Svetoga Stefana. Isti majstori su
islikali i većinu ikona na velikom bogato izrezbarenom ikonostasu. Od
nekada bogate manastirske riznice, ostalo je sačuvano svega nekoliko
značajnijih obrednih predmeta i bogoslužbenih knjiga, među kojima
se nalazi i primjerak Oktoiha prvoglasnika. U manastiru se nalazi i ve-
lika ikona s izrezbarenim okvirom Uspenja Bogorodice koju su 1713.
godine izradili Dimitrije Daskal i njegov sin Gavrilo.

Manastir Dobrilovina, nalazi se u kanjonu Tare, na lijevoj obali rijeke, pored puta Mojkovac-Ža-
bljak. Prvi put se pominje krajem 16. vijeka kada je turska vlast izdala dozvolu za opravku crkve u Do-
brilovini. Za vrijeme igumana Joakima, 1609. god. crkva je živopisana. Živopis je djelimično sačuvan,
kao i ornamenti, lozice i rozete, izvedeni u sasvim plitkom reljefu. Hram je obnovljen 1989. god. i
podignut je novi konak.
Pitanja :
1. Navedi neke od značajnih manastira u Crnoj Gori.

2. koja je najveća i najstarija katedrala u Crnoj Gori?
DŽAMIJE U CRNOJ GORI

U arhitekturi džamija na području Crne Gore uočljiva su dva osnovna graditeljska tipa. Prvi tip je
jednoprostorna kupolna džamija sa trijemom i minaretom-visokim tornjem sa koga se pozivaju vjer-
nici na molitvu.
Drugom tipu pripadaju manje mahalske i seoske dža-

mije, kvadratne ili pravougaone osnove, jednostavnog
konstruktivnog sklopa sa zidanim ili drvenim minare-
tom, bez kupole i arkadnog trijema. Kod ovih džamija
krovnu konstrukciju čine četvorovodni krovovi pokri-
veni ćeramidom ili šindrom sa ravnom drvenom tava-
nicom. Umjesto arkadnog trijema sa kupolama, obično
ispred ulaznog dijela imaju veće nadstrešnice na drve-
nim stubovima.
Džamije sa spomeničkim svojstvima i vrijednostima

koje pripadaju ovom tipu, nalaze se u: Baru, Ulcinju,
Podgorici, Plavu, Gusinju, Rožajama, Pljevljima, Ni-
kšiću i Bijelom Polju. Među džamijama u Crnoj Gori
svojim spomeničkim vrijednostima posebno se izdvaja-
ju: Husein-pašina džamija u Pljevljima, Careva dža-
mija u Plavu, Vezirova džamija u Gusinju, Omerba-
šića džamija u Starom Baru, Osmanagića džamija u
Podgorici...
Najznačajniji i najmonumentalniji spomenik islam-

ske sakralne arhitekture na tlu Crne Gore je Husein -
pašina džamija u Pljevljima, podignuta 1569. godine.
Ona je zadužbina visokog dostojanstvenika u tadašnjoj
BAŠTINA
turskoj upravi, Husein-paše Boljanića, rodom iz sela

Boljanića, blizu Pljevalja.
Husein – pašina džamija u Pljevljima
179
2 SAKRALNI OBJEKTI
Ova reprezentativna građevina, skladnih proporcija predstavalja standardni tip jednoprostorne ku-
polne džamije, kvadratne osnove, sa otvorenim kupolnim trijemom i vitkim minaretom. Džamija je
ukrašena bogatom ornamentikom rađenom u stalaktitima i plitkoreljefnom ukrasu sa biljnim i gome-
trijskim motivima. Smatra se jednom od najljepših na Balkanu.
Careva džamija u Plavu nalazi se na

uzdignutom platou u centru grada.
Po predanju, sagrađena je odmah po
dolasku Turaka, za vjerske potrebe
vojnika. Međutim, na osnovu isto-
rijskih izvora, podigao ju je sultan
Abdul Hamid II, koji je vladao od
1774. do 1789. godine. Džamija je
pravougaone osnove, većim dijelom
građena od kamena, dok su prilazni
dio, minaret i krov od drveta. Naj-
veću vrijednost u Carevoj džamiji
čini bogati duborez i arabeske.
Careva džamija u Plavu
Vezirova džamija je najstarija džamija u Gusinju. Po predanju sagradio ju je skadarski vezir iz po-
rodice Bušatlija, u XV vijeku. Po drugim podacima, podignuta je 1626. godine. Imala je “Ruždiju”,
srednju školu i đački internat. Vezirova džamija, četvorougaone osnove, predstavlja tipičan primjer
islamske arhitekture na ovim prostorima. Zidana je kamenom utopljenim u krečni malter. Posebnu
spomeničku vrijednost predstavlja soferluk sa djelovima u duborezu i slijepim arkadama, kao i enteri-
jer koji je poslije više sanacija ostao autentičan. Minaret je od drveta i završava se otvorenom, kružnom
galerijom.
U ovom kraju Crne Gore se najviše očuvala osmanlijska arhitektura. Mnoštvo kula (sa okućstvom i
stražarnicama) svjedoče o vremenu kada je tuda prolazio put, kao dio takozvanog „karavana svile“,
koji je išao od Carigrada do Kotora.
Osmanagića džamija sagrađena je u Podgorici u XVIII vijeku. Sa ostacima (turbeta) mauzoleja, stare
tvrđave i bedema, gdje se i sada vide puškarnice i ulazna vrata. Dosta je oštećena u Drugom svjetskom
ratu, ali je prije nekoliko godina obnovljena.
Pitanja :
1. Koji su najpoznatiji tipovi džamija u Crnoj Gori ?

2. Koje su najpoznatije džamije u Crnoj Gori?

STARI GRADOVI NA PRIMORJU 3
STARI GRAD BUDVA
Stari grad Budva je podignut na ostrvcu koje je
nekada pješčanom prevlakom bilo spojeno za ko-
pno i tako preraslo u poluostrvo. Stari budvanski
grad je jedinstvena arhitektonska i urbanistička
cjelina, koje se kao naselje pominje još iz antičkih
vremena.
Budva je prema pisanim izvorima (antičkog doba)

jedno od najstarijih urbanih centara na Jadranu,
stara preko 2.500 godina. Prema legendi osnova-
li su je Kadmo i Harmonija. Zidine Starog grada
potiču još iz srednjeg vijeka, kada su ovim pro-
storima gospodarili Mlečani. Izvjesna oštećenja
urbano jezgro Starog grada doživjelo je u dva na-
vrata, najprije 1667. a onda 1979. u velikim ze-
mljotresima.
U Starom gradu smještena je i tvrđava Kastel Sv. Marije, ij po nekim

ki iizvorima
i iiz V – VI v.p.n.e., jjednim
d i
dijelom je iz srednjeg vijeka. Talijani su joj u II svjetskom ratu dali ime Citadela. Dugo je bila ljetnja
pozornica za predstave u okviru festivala Grad teatar. U gradu su još i crkva Sv. Ivana, monumentalna
trobrodna bazilika, sagrađena u VII vijeku. Sadašnja arhitektura je mnogo mlađa, a do nje se nalaze
ostaci bazilike iz V-VI vijeka koja je imala mozaički pod. Najstarija građevina, Sv. Marija in Punta iz
840. godine, danas je dosta adaptirana građevina. Takođe, vrlo značajna je autentična građevina Sv.
Save Osvećenog , sagrađena i islikana u XII vijeku, kao i Crkva Sv. Trojice, sagrađena 1804.godine.
STARI GRAD BAR

Nalazi se na strmoj, sa tri strane nepristupačnoj
litici, u podnožju planine Rumije. Odbrambeni
položaj i izvor pitke vode, bili su najvažniji razlozi
što se Stari Bar, za razliku od ostalih gradova na
primorju, našao na oko 4 km udaljen od morske
obale. Ovaj grad, čiji su građani živjeli od zanat-
stva, trgovine maslinovim uljem i solju, izgrađi-
van je u kontinuitetu, tokom vjekova.
Najstariji djelovi su na isturenom platou jedne

hridi, gdje se nalazi kapija grada iz X-XI vijeka.
Nedaleko odatle, izdvojena od naseljenog dijela,
nalazi se Citadela koja je imala isključivo odbram-
beni karakter.
181
3 STARI GRADOVI NA PRIMORJU
U gradu se nalaze ostaci brojnih crkava različitih stilova iz raznih perioda. Sačuvani su temelji roma-
nogotske katedrale Sv. Đorđa iz XI vijeka, zatim dvije gotske crkve, Sv. Katarine i Sv. Venerande, dok
su iz turskog perioda barutana i amam.
Zapadni dio grada utvrđen je kasnije. Najprije u XIV vijeku, a zatim u doba venecijanske uprave u
XVI vijeku. U ovom dijelu grada nalaze se ruševine crkve Sv. Nikole koju je podigla, najvjerovatnije
u XIII vijeku, Jelena Anžujska. Na malom raskrsnom trgu u centru grada, nalazi se dobro očuvana
crkva posvećena Sv. Jovanu. Izvan grada, sjeverno od gornje tvrđave, nalaze se dobro očuvani ostaci
akvadukta iz XVI i XVII vijeka koji je dovodio vodu iz planine u grad.
Najnovijim arheološkim istraživanjima, otkrivena je keramika iz VIII-VI v. p. n. e. iz vremena kada je

ovdje bilo ilirsko naselje, što svjedoči da su temelji Starog grada Bara stariji od dva i po milenijuma.
STARI GRAD KOTOR

Sta grad Kotor spada među mediteranske gradove s najbolje saču-
Stari
vanom srednovjekovnom urbanom cjelinom od XII do XIV vijeka.
van
Stari grad Kotor nalazi se na listi UNESCO-ve svjetske kulturne ba-
Sta
štine. Kotor je najveća stara urbana cjelina u Crnoj Gori. Najstarija
štin
arheološki evidentirana građevina koja potiče iz VI n.e., je ranohri-
arh
šćanska bazilika pronađena ispod crkve Marije Koleđate ili Gospe
šća
od zdravlja, u neposrednoj blizini glavnih gradskih vrata starog Ko-
tora.
tor
Već u XI vijeku Kotor dobija zaštitnika grada, svetog Tripuna u čiju

čast se (809. godine) podiže katedrala - simbol Kotora. Kulturno
čas
bogatstvo Kotora je neprocjenjivo. Riznica grada posjeduje najzna-
bog
čajnije znamenitosti poput: Sat-kule (VIII vijek), Katedrale svetog
čaj
Tripuna, Crkve svetog Luke (XII), Kneževe palate (XVII), Crkve
Tri
svete Marije (XII), Crkve Gospe od zdravlja (XV), Napoleonovog
sve
pozorišta (XIX). Kotor okružuju bedemi, koji se nastavljaju zidina-
poz
ma iznad grada, do brda sa istoimenom tvrđavom Sveti Ivan.
Na velikom broju porodičnih kuća lako se uočavaju pečati minulih

epoha, ornamenti iz perioda Rimske imperije, barokni prozori, ma-
epo
sivni zidovi i bogato ukrašeni i vješto izrezbareni svodovi. U Kotoru
sivn
se nalaze
n i mnogobrojne palate: palata Drago, s gotskim prozorima
i XV
iz X vijeka; palata Bizanti iz XII vijeka; palata Pima, s tipičnim
ooblicima
bl renesanse i baroka, XVI vijek; palata Grubonja, sa ugrađe-
n im grbom stare kotorske apoteke, osnovane 1326. godine; palata
nim
G r
Grgurina iz XVII vijeka, danas zgrada Pomorskog muzeja, kao i Sat-
kkula.
ul

STARI GRAD HERCEG NOVI
Herceg Novi je snovao bosanski kralj Tvrtko I,
1382. godine i nazvao ga Sveti Stefan. Isprepleta-
ni stilovi izgradnje na objektima svjedoče o tur-
skoj i mletačkoj vladavini u Herceg Novom. Staro
gradsko jezgro Herceg Novog obuhvata Stari grad
unutar nekadašnjih odbrambenih zidina, kule i
bastione. Na sjeveru se nalazi Kanli kula ((1483,
danas ljetnja i filmska pozornica), sa zapada Sa-
hat-kula (1667), Španjola (1538), na južnoj strani
je tvrđava Forte Mare (1687), a na istoku gradska
česma i kapija Karača.
Crkva sv. Jeronima nalazi se u Starom gradu,

sagrađena je 1856. godine, na mjestu gdje je u
XVII vijeku postojala katolička parohijska crkva
posvećena sv. Jeronimu, zaštitniku grada.
Crkva je srušena i u XIX vijeku podignuto je današnje

š j mnogo prostranije
ij i veće
ć zdanje.
d j U njoj
j j se
čuvaju djela najvećeg baroknog slikara Boke, Peraštanina Tripa Kokolje.
Crkva sv. Arhanđela Mihaila nalazi se na trgu Belavista. Sagrađena je početkom XIX vijeka.
Unutrašnjost i spoljašnjost crkve podsjećaju na mješavinu stilova sa vizantijsko, romansko – gotičkim i
islamskim elementima. Ikonostas crkve rađen je od mermera sa ikonama sa početka XX vijeka. U crkvi
se čuvaju i mnoge štampane knjige iz Rusije.
Od sakralnih objekata interesantna je Crkva sv. Petke u selu Mrkovi koja je svojevremeno imala i pra-
voslavni i katolički oltar. Stara arhitektura grada ima ambijentalnu vrijednost, prepoznatljivu po spletu
strmih ulica i stepeništa koja prate kaskade terena.
STARI GRAD ULCINJ

Ulcinjski Stari grad je tvrđava jedinstvene ljepote. Bedemi koji ga okružuju direktno izbijajući iz mora,
obuhvataju površinu od 3 ha. Sastoje se iz citadele – dio koji se još zove Gornji grad i tvrđave na najvišem
kamenom platou, te gradskog naselja koje zahvata južni prostor opasan odbrambenim zidovima.
Smatra se da su prvi graditelji ulcinjskog grada bili Grci iz Epira, krajem V i početkom IV vijeka p.n.e.
Da se taj period može smatrati i vremenom za koje se veže nastanak grada, svjedoči i zapis na postolju za
ikonu boginje Are na kojem piše: „Zajednica kamenorezaca (podiže) Artemidi Elafavoli (boginja lova)“.
BAŠTINA
To upućuje i na činjenicu da su „kiklopske“ zidine, kako se još zovu staroulcinjski bedemi, podigli grčki
zidari. Grad je srušio zemljotres u V vijeku, tako da su za današnji izgled Starog grada Ulcinja, najviše
zaslužni Rimljani, koji su sagradili novi grad u VI vijeku. Za Stari grad se vezuju mnoge priče.
183
3 STARI GRADOVI NA PRIMORJU
Do 1900. godine u Ulcinju je živjelo 100 crnaca. Za dolaske prvih ljudi tamne puti najbitniji je period
kada je Ulcinj bio gusarsko utočište. Zbog trgovanja robljem iz zemalja Sredozemlja, glavni ulcinjski
trg i danas nosi naziv Trg robova.
Sačuvana je priča da je poznati španski pisac Miguel de Servantes, bio jedan od gusarskih zatočenika
i da je u ovom gradu proveo pet godina. Kasnije, po povratku u rodnu zemlju, Servantes piše čuveno
djelo „Don Kihot“. Pretpostavlja se da su i dva ženska lika koja se pominju u tom djelu, inspirisana
Servantesovim zatočeništvom u Ulcinju.
Pored sjeverne kapije grada, na glavnom platou smješten je muzejski kompleks. Tu je i crkva – džami-
ja, danas muzej u kojem se čuvaju sva važnija dokumenta i nalazi iz Starog grada.
Iza muzeja smještena je „Kula Balšića“ jedan od najreprezentativnijih objekata srednjovjekovnog gra-
diteljstva. Ispred Kule je Mali, ili Trg robova, ograđen voltovima (kazamatima). U blizini je i visoki
zid, poznatiji kao Balani, iz mletačkog perioda. Ispred ulaza u muzej je rampa ravelin i turska česma
iz 1749. godine.
Izuzetno zdanje je „Palata Venecija“. Smatra se da je u vrijeme Mletačke republike ona bila sjedište
upravitelja grada. Zbog ljepote, raskoši i funkcionalnosti, ovu palatu su crnogorski vladari Balšići ko-
ristili kao rezidenciju i dvor. U neposrednoj blizini Palate, nalazi se velika mletačka zgrada, „Dvori
Balšića“ iz XIV vijeka.
Stari grad Ulcinj

SPOMENICI NA SKADARSKOM JEZERU 4
Na ostrvima i poluostrvima Skadarskog jezera nalazi se izuzetno veliki broj kulturno - istorijskih spo-
menika. Dinastija Balšića, za vrijeme svoje vladavine Zetom, poznata je, između ostalog i po podi-
zanju manastira na ostrvima– Starčevu, Beški i Moračniku. Najstariji manastir sa crkvom posveće-
noj Uspenju Bogorodice podignut je na Starčevu između 1376. i 1378. godine. Osnivanje manastira
vezuje se za starca Makarija koji je, moguće, kao isposnik živio na ostrvu po kome je ono nazvano
Starčeva gorica, kasnije Starčevo. Pored crkve, manastirski kompleks se sastoji i od zgrada konaka i po-
moćnih objekata, opasanih visokim zidom sa kapijom. Ispred crkve nalazi se grob poznatog štampara,
Božidara Vukovića Podgoričanina.
Manastir na ostrvu Beški, sastoji se od dvije crkve, starije

posvećene sv. Đorđu i mlađe, sv. Bogorodice. Preciznih
podataka o gradnji starije crkve nema ali je moguće pret-
postaviti da je njen ktitor bio Đurđe II Stracimirović –
Balšić, te da je nastala krajem XIV vijeka. Radi se o većoj
jednobrodnoj građevini. Manju crkvu, posvećenu Bo-
gorodici, podigla je za svoj mauzolej Jelena Balšić, kćer-
ka kneza Lazara, žena Đurđa II Stracimirovića – Balšića
1440. godine, kako stoji uklesano iznad vrata. Crkva je
malih dimenzija, jednobrodne osnove sa blago prelomlje-
nim svodom, što su odlike hramova podignutih u vrijeme
Crnojevića. U crkvi se nalazi grob Jelene Balšić.
Manastir Moračnik na istoimenom ostrvu, sa Ckvom sv.

Bogorodice, prvi put se pominje 1417. godine u povelji
Balše III, koji je moguće bio i njegov ktitor. Crkva je ma-
lih dimenzija sa centralnom kupolom. Sve crkve Balšić-
kog perioda bile su živopisane, o čemu svjedoče sačuvani
tragovi na njihovim zidnim površinama.
Žabljak Crnojevića
Žabljak Crnojevića je posebna znamenitost Skadarskog jezera, grad-tvrđava, neobičan po tome

što u doba vodostaja postaje ostrvo. Prijestonica zetskih vladara Crnojevića. Kasnije je (u XV vi-
jeku) vladar Ivan Crnojević, pod prijetnjom turske najezde, preselio prijestonicu na Cetinje. Na
ostrvu Komu je crkvu posvećenu Uspenju Bogorodice – jedina na jezeru u kojoj je sačuvan živo-
pis, a sve to zahvaljujući skrivenosti i nepristupačnosti terena – u kamenjaru na ogranku Ondrij-
ske gore. Crkva je građena u XV vijeku kao zadužbina i mauzolej Crnojevića. U njoj su grobnice
Stevana Crnojevića – vladara Zete i Mare – majke Ivana Crnojevića. Ovaj manastir je zadužbina
Đurđa i Lješa Crnojevića. Kod Ostrosa, iznad Skadarskog jezera, nalaze se ostaci manastira Prečista
Krajinska, podignutog prije hiljadite godine, čiji je ktitor Kosara, supruga zetskog kralja Vladimira.
Pitanja :
1. Znaš li koji je crnogorski Stari grad pod zaštitom UNESCO-a ?

2. Nabroji neki od starih primorskih gradova.
3. Navedi neke od crkava i manastira na Skadarskom jezeru.
185
5 CETINJSKA KULTURNA BAŠTINA
Cetinje je istorijska i sadašnja prijestonica Crne Gore. Zbog autentične arhitekture i velikog broja
istorijskih građevina, relikvija, manastira, crkvi i muzeja dobio je naziv “grad muzej”. Cetinje je nazi-
vano i „mini evropskom prijestonicom” zbog mnogih poslanstava-ambasada, gdje su danas smješteni:
Državni arhiv, Zavod za zaštitu spomenika kulture, Centralna biblioteka.
CETINJSKI MANASTIR
Manastir Crnojevića, odnosno Cetinjski manastir, podigao je crnogorski vladar Ivan Crnojević
1484. godine. Gradili su ga primorski neimari. Manastir je obnovio vladika Danilo 1701. godine,
na mjestu nekadašnjeg dvora Ivana Crnojevića. Vladika Danilo je dao da se u novo zdanje uzidaju
djelovi kamene plastike sa starog manastira. Tako je iznad vrata crkvene priprate ugrađen kamen sa
ktitorskim natpisom Ivana Crnojevića iz 1484. godine. Na spoljnom zidu manastirskog oltara uzidan
je kamen na kojem je uklesan državni grb Ivana Crnojevića, a šest kapitela je ugrađeno u galeriju na
spratu i dva na zvoniku. U novi manastir vladika Danilo je prenio i vrijedne predmete - povelju, pečat
i gospodarski štap Ivana Crnojevića.
Pored glavne crkve postojala je manja, posvećena sv. Petru, zatim zdanja konaka, ekonomske zgrade,
bistijerna i objekat u kome je radila prva državna štamparija. O izgledu manastira svjedoči i jedna gra-
vira u Oktoihu petoglasniku. Manastirska crkva sv. Marije građena je po ugledu na staru Dubrovačku
katedralu, u gotičko-renesansnom duhu.
Na Cetinju se nalaze i tri velike hrišćanske svetinje. U Cetinjskom manastiru čuvaju se: ruka sv. Jovana
Krstitelja (ruka koja je krstila Isusa Hrista) i čestica Časnog krsta Gospodnjeg (dio krsta na kojem je
razapet Isus Hrist); a u zgradi Vladinog doma u Plavoj kapeli: ikona Presvete Bogorodice Filermose.
Cetinjski manastir

NJEGOŠEV MUZEJ (BILJARDA)
U ovoj zgradi su nastala najznačajnija djela koja je Petar II Petrović Njegoš, duhovni i svjetovni vla-
dar, pjesnik i filozof, napisao. Muzej predstavlja nekadašnju Njegoševu rezidenciju, sagrađenu 1838.
godine. Ime je dobila po bilijaru koji je Njegoš donio iz Beča. Bio je to prvi i jedini bilijar u Crnoj
Gori. Prostorija u kojoj se bilijar nalazio bila je mjesto donošenja važnih odluka. U Biljardi se nalaze
slikarska i djela primijenjene umjetnosti vezana za Njegoša.
Njegošev muzej (Biljarda)
NARODNI MUZEJ CRNE GORE

Narodni muzej Crne Gore na Cetinju je ustanova u čijem sastavu su: Muzej kralja Nikole (nekadašnji
Državni muzej), Umjetnički muzej, Istorijski muzej, Etnografski muzej i Muzej Petra II Petrovića
Njegoša. Ove muzejske jedinice smještene u zdanjima koja i sama predstavljaju kulturno-istorijske
spomenike najvećeg značaja: dvorska rezidencija kralja Nikole, zgrada Vladinog doma, Biljarda, zgra-
da nekadašnjeg Srpskog poslanstva. U sastavu Narodnog muzeja CG je i Rodna kuća Petra II Petro-
vića Njegoša na Njegušima.
DVOR KRALJA NIKOLE

Dvor kralja Nikole je istovremeno i Državni
muzej Crne Gore od 1950. godine. Najvrednije
muzejske zbirke su: oružja (pretežno trofejnog
karaktera), zastava, numizmatike, odlikovanja,
fotografije, dokumenata i dvorske biblioteke.
BAŠTINA
Soba Odžaklija je mjesto gdje su se okupljali

glavari i donosile najvažnije odluke. Etnograf-
ska zbirka ima sačuvane nošnje kralja Nikole
i kraljice Milene, salone u duborezu i bogato
opremljen stilski namještaj. Dvor Kralja Nikole
187
ISTORIJSKI MUZEJ
Istorijski muzej
Kroz postavku ovog muzeja najbolje može da se osjeti duh

različitih istorijskih perioda: predslovenski period, srednji
vijek, period od XVI do XVIII vijeka, stvaranje crnogorske
države (1796-1878), moderna crnogorska država (1878-
1918) i Crna Gora u zajednici sa jugoslovenskim narodima.
Stalna postavka Istorijskog muzeja podijeljena je na neko-
liko djelova. U prvom dijelu prikazani su eksponati sa naj-
značajnijih arheoloških lokaliteta u Crnoj Gori od perioda
paleolita do ranog srednjeg vijeka.
U drugom dijelu su prikazane kopije fresaka iz najznačajni-

jih manastira u Crnoj Gori kao i rukopisne i štampane knji-
ge, povelje i dokumenti.
Dio izložbe posvećen je dinastiji Petrovića koja je Crnoj

Gori dala niz crkvenih i svjetovnih vladara. Posljednji
vladar iz dinastije Petrovića, knjaz i kasnije kralj Nikola I
Petrović i vrijeme u kom je on vladao prikazani su u poseb-
nom dijelu izložbe. Postavka se završava događajima koji su
obilježili XX vijek.

NJEGOŠEV MAUZOLEJ NA LOVĆENU
Planina Lovćen (1660m), mjesto je počinka pjesnika i mislioca, duhovnog i svjetovnog vladara Crne
Gore, Petra II Petrovića Njegoša (1813-1851). On sam je izabrao vrh Lovćena za vječiti san. Još za
njegovog života podignuta je skromna kapelica (1845. godine). Tu su mu tri godine poslije smrti
(1854), prenijeti posmrtni ostaci iz Cetinjskog manastira, gdje je privremeno bio sahranjen. Kapelica
je porušena 1916. godine, a na njeno mjesto je podignuta nova 1925. godine.
Povodom stogodišnjice Njegoševe smrti (1951.) odlučeno je da se Njegošu na Lovćenu podigne do-
stojan spomenik – monumentalni mauzolej po zamisli vajara Ivana Meštrovića. Mauzolej je otvoren
1974. godine. To je najviši mauzolej na svijetu, do njega vodi 461. stepenik. Poslije velikog uspona,
izlazi se na kamenu terasu na koju se nadovezuje predvorje sa bunarom. Ulaz u kapelu simbolično
čuvaju dvije monumentalne karijatide, stilizovane figure Crnogorki, isklesane u mermeru.
Kapela je najimpresivniji dio Mauzoleja. To je zasvođena prostorija sa šest bočnih i jednom central-
nom nišom, podignuta od najljepšeg bokeljskog i bračkog mermera. Na visini od devet metara svod je
prekriven fascinantnim mozaikom sa čak 200.000 pozlaćenih pločica na kojima se nalazi 18 kg zlata.
Veličanstvena Njegoševa figura, isklesana od granita, teška je 28 tona. Njegoš je predstavljen kako
sjedi prekrštenih nogu, zamišljen nad knjigom, a iznad njegove glave je orao raširenih krila. Prolaz
– portik vodi do kripte sa Njegoševim grobom. Na ploči sa jednostavnim natpisom: NJEGOŠ 1813-
1851, isklesani su simboli duhovne i svjetovne vlasti – krst i crnogorski grb.
BAŠTINA
Njegošev mauzolej na Lovćenu
189
ETNOGRAFSKI MUZEJ
Etnografski muzej smješten je u zgradi nekadašnjeg srpskog poslanstva. Kroz postavku ovog muzeja
može se vidjeti kako su Crnogorci privređivali, stanovali, hranili se, izrađivali tekstil, odijevali se, koje
oružje i muzičke instrumente koristili. U muzeju je postavljena izložba “Od niti do tkanine” na kojoj
su prikazani predmeti iz zbirke tekstila iz perioda XIX i prve polovine XX vijeka. To su predmeti
namijenjeni za svakodnevnu i prazničnu upotrebu: djelovi nošnji, odjevni predmeti, torbe, struke,
peškiri, razne prostirke kao i reprezentativni primjeri čipke i veza.
Etnografski muzej
MAUZOLEJ VLADIKE DANILA

Na Orlovom kršu, brežuljku iznad Cetinjskog manastira, nalazi se mauzolej vladike Danila, osnivača
dinastije Petrović Njegoš. Podignut je 1896. godine po ideji i nacrtu knjeginje Jelene, a uz saradnju
francuskog arhitekte Frusea i vajara M. Votijera.
Uspjelim arhitektonskim rješenjima, spomenik je skoro srastao sa Orlovim kršem čineći ga prepo-
znatljivim simbolom Cetinja. Podignut je na platou na samoj ivici, da bi bio jasno vidljiv iz grada.

Monumentalni kameni sarkofag sa krstom, postavljen je na na prostranom postamentu do koga
vode tri stepenika. Na gornjoj ploči sarkofaga reljefno su predstavljeni simboli svjetovne i duhovne
vlasti vladike Danila, a sa bočnih strana stilizovani ukrasi – krst, krug i cvijet. Na istočnoj strani, u
kružnom medaljonu, utisnut je bronzani reljef vladičine glave u profilu.
Mauzolej vladike Danila Lovćenska vila
LOVĆENSKA VILA
Na platou ispred Vlaške crkve na Cetinju podignuta je 1939. godine, “Vila”, monumentalni, memo-
rijalni spomenik, istaknutog crnogorskog vajara Rista Stijovića, u znak sjećanja na više od 350 iselje-
nika-dobrovoljaca koji su izgubili život na brodu potopljenom nadomak luke San Đovani di Medova
6. januara 1916. godine.
Na visokom postamentu postavljena je figura žene sa podignutim mačem i lovorovim vijencem. Okre-
nuta je u pravcu Lovćena, odnosno mora, odakle potiče i njen naziv. Sa strana su postavljeni bareljefi
sa scenama putovanja, brodoloma i spašavanja preživjelih.
Pitanja :
Koje značajne građevine se nalaze na Cetinju?

BAŠTINA
Koje svetinje se čuvaju u Cetinjskom manastiru ?

Koji muzeji se nalaze na Cetinju ?
191
193
BAŠTINA
6 ZNAČAJNI MUZEJI I GALERIJE
Osim na Cetinju, u Crnoj Gori ima i drugih muzeja koji čuvaju tragove prošlosti i vrijednosti savremene
umjetnosti
POMORSKI MUZEJ CRNE GORE U KOTORU

Pomorski muzej Crne Gore u Kotoru nastao je postepenim razvitkom prvobitne zbirke Bratovštine
“Bokeljska mornarica”, utemeljene oko 1880. godine, da bi u godinama od 1949-1952. godine čitava
zgrada, barokna palata plemićke porodice Grgurina iz početka XVIII vijeka, bila restaurirana i
adaptirana za potrebe Muzeja. Uz brojne istorijske zapise i eksponate, dokumenta o dvanaestovjekovnoj
tradiciji Bokeljske mornarice, posjetioce posebno zadivljuju makete starih brodova, jedrenjaka, na
kojima su odvažni pomorci ovog kraja oplovljavali svijet. Njihovi portreti, slike brodova, brojne
fotografije, djelovi brodova i stari instrumenti, svjedoče o razvoju pomorstva i čine ovu zbirku
jedinstvenom i u svijetu.
MUZEJ GRADA PERASTA

Smješten u nekadašnjoj palati čuvene porodice Bujovića, Muzej grada Perasta posjetiocima pruža uvid
u brojne dragocjenosti iz slavne i burne prošlosti ovog “gnijezda pomoraca”. Među najatraktivnije
eksponate spada svakako mač Vukše Stjepanovića sa kraja 15. vijeka, ukrašen dragim kamenjem i sa tri
pozlaćena natpisa, zatim portret kapetana Marka Martinovića, koji je pomorskoj vještini podučavao
ruske knezove, portret admirala Matije Zmajevića i njegov mač sa grbom porodice, kao i autoportret
čuvenog baroknog slikara, rođenog Rišnjanina, Tripa Kokolje, kao i više portreta ostalih pomorskih
uglednika ovog kraja. Uz trofejno oružje, narodne nošnje i druge ukrase, ovdje se čuvaju i modeli
starih brodova i arhiv Perasta od 1441. do 1945. godine.
U sastavu Muzeja grada Perasta je i Memorijalni muzej porodice Visković, gdje uz eksponate zavidne
vrijednosti postoji i bogata biblioteka iz oblasti pomorstva.
MUZEJ U BUDVI
U Starom budvanskom gradu nalazi se Muzej grada Budve. U njemu u
je stalna postavka arheološke, etnografske i umjetničke zbirke, dokk
se u prizemlju muzeja nalazi lapidarijum.
Izložba prati kulturno-istorijski razvitak Budve od V vijeka

prije nove ere do danas. Posebni su eksponati pronađeni na
Budvanskoj nekropoli iz helenističkog perioda, kao i brojni
eksponati etnografske zbirke koji svjedoče o bogatstvu i
raznolikosti narodnog stvaralaštva na ovom prostoru.

MODERNA GALERIJA U BUDVI
Moderna galerija u Budvi osnovana je 1972. godine. Ideja o stvaranju prostora u Budvi koji će biti
centar okupljanja likovnih stvaralaca i mjesto izlaganja njihovih radova, razvijala se tokom 60-ih
godina 20. vijeka. Tih godina Budva je postajala vodeći crnogorski turistički centar koji je ljepotama
svoje obale privlačio brojne umjetnike, domaće i inostrane. Među njima bio je i istaknuti crnogorski
slikar Milo Milunović čija je samostalna izložba, održana u ljeto 1964. godine, označila početak
intenzivne likovne djelatnosti u Budvi. Uz veliki entuzijazam i pomoć istaknutih slikara iz Pariza,
Ljubinke i Milorada Bate Mihailovića, predstavljena su na jednom mjestu djela vodećih svjetskih i
domaćih ekspresionista.
MUZEJI I GALERIJE PODGORICE

U Muzeju grada Podgorice su arheološka, kulturno-istorijska, etnografska i istorijska zbirka. Stalna
izložbena postavka prikazuje istoriju Podgorice od srednjeg paleolita do kraja prve polovine XX
vijeka. Među eksponatima izdvajaju se predmeti sa arheoloških lokaliteta Boljevića Gruda, iz
perioda bronze (1800-1200 god.pr.n.e.), zatim Gostilja i Momišića iz helenističkog perioda (III-
II vijek pr.n.e.) i rimskog grada Duklje (I-IV vijek). Izložene su i knjige iz XVI vijeka, štampane
u Veneciji u štampariji Božidara Vukovića, rukopisne
knjige i ikone od XVI do XIX vijeka, kao i nošnje i
nakit koji svjedoče o bogatstvu narodne umjetnosti.
U Modernoj galeriji je stalna postavka crnogorske

moderne i savremene likovne umjetnosti. Galerija
sakuplja, čuva, izučava i izlaže djela moderne i savremene
likovne umjetnosti u Crnoj Gori, i jedina je ustanova
ove vrste na ovom području. Umjetnički fond sadrži
oko 500 umjetničkih radova (slika, skulptura, grafika,
crteža i radova iz oblasti proširenih medija), a njegov
značajan dio čine donacije crnogorskih umjetnika:
Nikole Vujoševića (Legat, koji čine 72 rada) i Cvetka
Lainovića (18 radova).
MUZEJ MARKA MILJANOVA

Rodna kuća Marka Miljanova je muzej koji govori o vojvodi, pjesniku i junaku, jednoj od najznačajnijih
BAŠTINA
ličnosti iz istorije Crne Gore. Nalazi se na Medunu, udaljenom 12 kilometara od Podgorice. U okviru
muzeja su etnografska, istorijska i književno – bibliotečka zbirka, predmeti koji prikazuju život i
djelo Marka Miljanova, njegov književni rad, kao i predmeti karakteristični za narodni život Kuča,
plemena kome je pripadao.
195
ZAVIČAJNI MUZEJ DANILOVGRAD

Muzej je smješten u dvorcu kralja Nikole I Petrovića. Osnovan je 1960. godine i ima više od 2000
eksponata od praistorijskog vremena do današnjih dana. Posebnu pažnju privlači eksponat Četna
zastava sa Vučedolske bitke - 1876. godine. Muzejsku postavu čini veliki broj naoružanja i odlikovanja
iz vremena crnogorske vojske.
ZAVIČAJNI MUZEJ U BARU

Muzej
M uzej je smješten u zgradi dvorca kralja Nikole, u
neposrednoj
nepos blizini morske obale, okružen parkom
rrazličitih
azlič vrsta tropskog rastinja. Kroz kulturni razvoj
Bara,
B ara, u okviru muzeja posjetioce vode arheološka,
etno
etnografska i istorijska zbirka.
Ljepotom
L jep oblika i ukrasa izdvaja se srednjovjekovna
„„majolika“,
ma keramika nastala u čuvenim radionicama
na
na Apeninskom
A poluostrvu. Dio etnografske zbirke
pri
prikazuje nošnje, pokućstvo kao i predmete vezane
za
za uzgoj i preradu maslina. U muzeju se može vidjeti
i rekonstrukcija
r dvorskog enterijera iz vremena
kralja
kr Nikole.
POLIMSKI MUZEJ U BERANAMA

Postoje materijalni dokazi da je čovjek prebivao na ovim prostorima od praistorijskih vremena. U
toku prohujalih milenijuma smjenjivale su se razne kulture, od starčevačke, vinčanske, ilirske, keltske,
rimske, preko vizantijske, slovenske i orijentalne, do moderne evropske iz XXI vijeka. Polimski
muzej u Beranama posjeduje oko 3000 eksponata koji svjedoče o svim ovim epohama. Eksponati su
sistematizovani u nekoliko odjeljenja: arheološko, istorijsko i etnografsko. Muzej posjeduje i bogate
zbirke fotografija, heraldike i numizmatike.
ZAVIČAJNI MUZEJ HERCEG NOVI

Zgrada Zavičajnog muzeja stara je više od 150 godina. Rađena je krajem XVII vijeka u kasnobaroknom
stilu. Testamentom iz 1940. godine, Mirko Komnenović svoju kuću zavještao je narodu, sa željom da ta
zadužbina bude “Gradski muzej”. U sastavu Zavičajnog muzeja mogu se posjetiti brojne vrlo vrijedne
zbirke. Botanička zbirka ima više od 100 odabranih vrsta mediteranskih i suptropskih biljaka. Tu se
mogu vidjeti razne vrste palmi, agava, kaktusa, aloja itd.

Stalna izložbena postavka Zavičajnog muzeja Herceg Novog podijeljena je na tematske cjeline koje
zajedno prikazuju bogatu prošlost ovog grada.
Istorijska zbirka prati istoriju Herceg Novog i šireg područja od osnivanja grada 1382. godine do kraja
II svjetskog rata kroz dokumente, kamenu plastiku, oružje, fotografije i druge predmete. U okviru
arheološke zbirke čuvaju se predmeti iz doba praistorijske civilizacije grada i okoline, zatim oruđa
korišćena u poljoprivredi, stočarstvu, maslinarstvu. Takođe su izložene amfore i djelovi brodskih tereta
porijeklom iz svih zemalja Mediterana tokom dominacije Stare Grčke, Rima i Vizantije. Predstavljeni
su i eksponati tereta sa sistematskog podmorskog arheološkog “iskopavanja” potonulog broda kod Rta
Kobila. Početak hrišćanizacije je predstavljen nalazima sa lokaliteta Malo Rose iz VI-X v.
Etnološka zbirka čuva predmete iz tradicijske kulture ovog kraja i šireg područja Boke. Dočarava život
ljudi, kako u okolnim selima, tako i u gradu. U zbirci ikona nalazi se tridesetak ikona, uglavnom iz
Bokokotorske ikonopisne škole Dimitrijević-Rafailović iz Risna, koja je radila je tokom XVII, XVIII, i
XIX vijeka i dala jedanaest slikara kroz pet generacija. Naslikali su na hiljade ikona, stotine ikonostasa,
duborezačkih i fresko ansambala, najčešće po bokokotorskim seoskim crkvama. Specifičnim načinom
slikanja izdvojili su se iz strujanja kasne dotadašnje ikonopisne umjetnosti.
ZAVIČAJNI MUZEJ U ULCINJU

U Zavičajnom muzeju se kroz eksponate arheološke, e,
etnografske i umjetničke zbirke, može pratiti život Ulcinjaa
od V vijeka prije nove ere do turskog perioda. Muzej jee
smješten u crkvi iz 1510. koju su Turci 1693. godinee
pretvorili u džamiju.
U okviru arheološke postavke je izložena antička, grčka

i rimska keramika, staklo, numizmatika, kao i predmeti
koji prikazuju vrijeme vladavine crnogorskih dinastija
Vojislavljevića i Balšića. U dijelu izložbe iz etnografske
zbirke, izložene su nošnje, nakit, pokućstvo, predmeti
domaće radinosti koji prikazuju bogatstvo i raskoš
narodnog stvaralaštva ovoga kraja.
MUZEJ U NIKŠIĆU
Muzej se nalazi u adaptiranoj zgradi dvorca kralja Nikole, sagrađenog 1890. Zavičajno-kompleksnog
je tipa. Kroz postavku prikazuje život i kulturu Nikšića od najstarijih vremena.
BAŠTINA
Posebnu pažnju posjetilaca privlače eksponati sa arheološkog lokaliteta Crvena stijena iz starijeg
paleolita, a tu su i eksponati iz perioda antike, srednjeg vijeka do modernog doba. Izloženi su oružje
i ratnička oprema koji su upotrebljavani tokom burne istorije ovog kraja, kao i predmeti narodnog
stvaralaštva i tradicionalni nakit. U dvorištu muzeja nalazi se zbirka stećaka.
197
ZAVIČAJNI MUZEJ U PLJEVLJIMA
U zgradi
zg pljevaljskog Doma kulture smješten je Zavičajni
muzej
muze sa arheološkom, etnografskom, umjetničkom i
iistorijskom
stori zbirkom.
Poseban
P ose značaj za nauku i sagledavanje bogate kulturne
iistorije
stor Pljevalja imaju predmeti koji pripadaju arheološkoj
zzbirci.
bir Na lokalitetu Gotovuša, iz poznog bronzanog doba,
ppronađene
ro su dvije masivne bronzane narukvice.
U muzeju se čuvaju i predmeti pronađeni na lokalitetu

Komini,
Ko gdje su ostaci rimskog grada Municipijum S... Tu
se
se ljepotom, materijalom i vještinom zanatskog umijeća
izdvaja
iz staklena čaša Diatreta.
ZAVIČAJNI MUZEJ U ROŽAJAMA

Muzej se nalazi u Ganića, sagrađenoj 1798. godine, koja je nekada imala pored stambene i odbrambenu
funkciju.
U okviru muzeja postoje etnografska, istorijska i numizmatička zbirka kao i bogata arhivska građa.
Stalna muzejska postavka je u fazi pripreme.
PRIRODNJAČKI MUZEJ CRNE GORE

U okviru Prirodnjačkog muzeja u Podgorici postoji 12 zbirki sistematizovanih po vrstama živih or-
ganizama: zbirka beskičmenjaka, cvjetnica i paprati, mahovina, sisara, riba, gmizavaca, ptica, gljiva,
algi, vodozemaca, kao i entomološka i paleozoološka zbirka. Muzej je ujedno i specijalizovana insti-
tucija koja se bavi istraživanjem, prikupljanjem, zaštitom i prezentacijom muzealija prirodnjačkog
karaktera. Nema stalnu postavku.
Smješten je u podgoričkoj Staroj Varoši, u zgradi osnovne škole sagrađenoj 1920. godine. Za potrebe
muzeja zgrada je adaptirana 1985-86. godine.
Pitanja :
1. Kada je formiran Narodni muzej Crne Gore i gdje se nalazi?

2. Navedi neki od značajnih muzeja u Crnoj Gori.

CENTAR SAVREMENE UMJETNOSTI CRNE GORE U PODGORICI
U dvorskom kompleksu koji je 1891. godine na Kruševcu sagradioo

kralj Nikola za svog sina Mirka, danas se nalazi Centar savreme--
ne umjetnosti.Kompleks se sastoji od Dvorca, Perjaničkog doma,
dvorske kapele i pomoćnih objekata.
Stalnu izložbenu postavku čini izbor djela iz zbirki Centra. Pri-

kazane su slike, skulpture i djela primijenjene umjetnosti koje su
bile dio “Galerije nesvrstanih zemalja”, kako se ova galerija ne-
kada zvala.
U posebnom dijelu su izložene slike i skulpture umjetnika sa
prostora bivše Jugoslavije. Zbirke moderne umjetnosti sistema-
tizovane su po geografskom principu: zbirke evropske, azijske,
latinoameričke i afričke umjetnosti.
GALERIJA UDRUŽENJA LIKOVNIH UMJETNIKA CRNE GORE

(PAVILJON) U PODGORICI
Galerija nema stalnu izložbenu postavku osim izloženih djela članova udruženja namijenjenih za pro-
daju. U okviru galerije se održavaju izložbe likovnih stvaralaca kao i tradicionalna godišnja izložba
članova udruženja.
UMJETNIČKA KOLONIJA DANILOVGRAD
Umjetnička kolonija u Danilovgradu od 1972. godine oku--

plja poznate vajare, slikare i grafičare sa prostora bivše Jugo--
slavije i svijeta.
Stvorena je zbirka skulptura, slika i grafika koje su učesnici

kolonije ostavili pa je Danilovgrad jedini grad u Crnoj
Gori koji ima galeriju u slobodnom prostoru, sa više od sto
skulptura. Najznačajniji dio aktivnosti galerije Umjetničke
kolonije je organizovanje manifestacija: Internacionalni
BAŠTINA
simpozijum skulpture, Savremena crnogorska skulptura i

Umjetnici zavičaju.
199
7 LIKOVNA UMJETNOST
Zgrada u kojoj je smještena kolonija sagrađena je početkom XX vijeka

u tradicionalnom stilu.
Crnogorska likovna umjetnost sa malim zakašnjenjem doživjela je
prelazak na moderne evropske tendencije XIX vijeka. U to vrijeme,
osim freskopisa i ikonopisa, nekoliko domaćih majstora iz Boke je ra-
dilo stilom kasnog baroka, slikajući većinom portrete i slike brodova.
U Crnu Goru dolaze mnogi kulturni i naučni radnici iz evropskih

zemalja, povoljno utičući na njen kulturni razvoj. Krajem XIX vijeka
krenuće na školovanje na evropske likovne akademije mladići iz viđe-
nijih porodica mlade crnogorske države. Njihov povratak i rad ozna-
čiće ih kao prvu generaciju crnogorskih slikara savremenog izraza.
Prvi među njima je bio Anastas Bocarić (1864-1944.), školovan u

Atini. Duže vrijeme je proveo na Cetinju kao dvorski slikar, radeći
portrete savremenika u strogom akademskom stilu. Sa školovanja
iz Kijeva došao je Špiro Đuranović (1864- 1910), a iz Beča Marko
Gregović (1867-1941). Najznačajniji slikar iz ove generacije je Pero
Poček (1878-1963). Njegov stil je bio tipičan za slikanje u otvore-
nom, napolju, pun kolorita i svjetlosti. U eksperiment novog izraza se
upustio i Špiro Bocarić (1878-1941), Anastasov brat. Slike je radio
impresionističkim stilom, a motive za njih je tražio u jednostavnim
temama iz života bosanske svakodnevice, gdje je bio zaposlen u držav-
noj službi.
Anastas Bocarić „Portret žene u bijelom“
Prvi svjetski rat je značio prekretnicu za crnogorsko slikarstvo. Nakon
njega mladi talenti odlaze preko Beograda u Pariz, Beč, Minhen, Prag
i tu nalaze podsticaj za dalje školovanje i usavršavanje.
U prvoj grupi slikara koja će još prije rata poći tim putem nalaze se:
Milo Milunović, Mihajlo Vukotić, Petar Lubarda, Josip-Bepo
Benković, Milan Božović, Jovan Zonjić i drugi.
Između 1930-1940. godine desio se najintenzivniji period sazrijeva-

nja crnogorskih slikara. Talenti uobličeni školovanjem, tokom speci-
jalizacije u umjetničkim centrima Evrope, donijeli su rezultate u vidu
prvih nagrada na salonima umjetnosti Pariza i Beograda.
Njihove generacijske kolege osnovaće 1945.g. na Cetinju Srednju

umjetničku školu, a nešto kasnije, takođe na Cetinju 1952. i Umje-
tničku galeriju. Srednja umjetnička škola kasnije je preseljena u Her-
ceg Novi. Godine 1947. osnovano je Udruženje likovnih umjetnika
Crne Gore.
Milo Milunović “Vrša” ulje na platnu
Fenomen crnogorske moderne vremenski se veže za period između
dva svjetska rata i za slikarske i vajarske veličine Mila Milunovića,
Rista Stijovića, Petra Lubardu, Mihajla Vukotića, pod čijim će uti-

cajem sljedeće generacije slikara nalaziti inspiraciju za svoj umjetnički
izraz.
Od 50-tih godina stasava nova generacija crnogorskih slikara. Školo-

vana je u raznim centrima SFR Jugoslavije i inostranstva.
Mnogi od crnogorskih slikara ostaće u mjestima školovanja, tako da

se već od tih godina može govoriti o crnogorskoj umjetnosti u Crnoj
Gori i u dijaspori.
Nakon odlaska „starije generacije“ umjetnika, na likovnu scenu stu-

pila je grupa koja je dugotrajnim umjetničkim i pedagoškim radom,
crnogorsku umjetnost dovela na nivo evropskih razmjera. Tragovi
koje su na njih ostavili pejzaži Crne Gore, planine i brda, kanjoni Mo-
rače i Tare (Nikola Vujošević, Vuko Radović ...), jezerske vode, obale
bistrih rijeka, ljepote Boke (Vojo Stanić, Đorđije Bato Pravilović,
Aleksandar Prijić, Mitko Bulajić, Luka Berberović), prozirno Ja-
dransko more, Skadarsko jezero (Gojko Berkuljan, Dragoljub Bato
Brajović, Branko Stamatović ) – uticali su da dugo vremena pejzaž
bude dominantni motiv crnogorskih slikara.
Risto Stijović “Ženski akt”
Stvaralačka zrelost ih navodi da se okrenu čovjeku, njegovom odnosu
sa prirodom, na specifičnost življenja u urbanoj i seoskoj sredini. Op-
seg likovnog istraživanja proširivao se zahvaljujući umjetnicima koji
su se osamdesetih godina XX vijeka vratili u Crnu Goru (Dragan
Karadžić, Rajko Todorović Todor, Branislav Bane Sekulić, Anka
Burić ...), donoseći razne uticaje, ali i ne gubeći svoj snažni izraz.
Krećući se u traženju apstraktnog likovnog izraza, neki od njih trans-

formišu okolinu u nerealne kompozicije, gradeći sliku bojom (Branko
Filipović Filo), dok drugi, ispunjeni poetikom tragaju za slikanjem
svjetlosti (Cvetko Lainović).
Treći “talas” snažne ekspanzije likovnih umjetnika »javlja« se tokom

devedesetih godina XX vijeka, podstaknut kako zbivanjima na umje-
tničkoj sceni tokom prethodne decenije, tako i formiranjem Likovne
akademije na Cetinju i događanjima na međunarodnim likovnim iz-
ložbama u Crnoj Gori (Cetinjski Bijenale), na kojima je bilo moguće
vidjeti radove mnogih protagonista svjetske umjetničke scene.
Crnogorski vajari imaju širok tematski krug - od spomeničke plastike,

reljefa, intimne plastike (figure žena, djece) antropomorfnih predsta-
va, animalistike, do apstraktnog likovnog jezika. Koristeći razne ma-
terijale: drvo masline, oraha, eukaliptusa, kamen, mermer, kovani i
vareni lim, bronzu, oni stvaraju vrijedna umjetnička djela. Cvetko Lainović “Materinstvo“
2
201
7 LIKOVNA UMJETNOST
Mlađa generacija crnogorskih likovnih umjetnika je tematski neo-

graničena. Oni pored snažne individualnosti stalno obogaćuju svoja
znanja i uvjerenja.
Značajan broj umjetnika iz Crne Gore živi i stvara, i stvarao je u

mnogim svjetskim centrima: Dado Đurić (umro 2010), Dimitrije
Popović i drugi...
U Modernoj galeriji u Podgorici nalazi se stalna postavka crnogor-

ske moderne i savremene likovne umjetnosti. Nju čine djela prvih
crnogorskih školovanih likovnih umjetnika Rista Stijovića, Mata
Đuranovića, Petra Lubarde, Mila Milunovića, Jovana Zonjića, do
Dado Đurić iz ciklusa „Nestašne djevojčice“ savremenih umjetnika: Dada Đurića, Voja Stanića, Dimitrija Po-
povića, Đeljoša Đokaja, Hilmije Ćatovića, Đerđ Noc Martinija,
Vaska Lipovaca i drugih.
Pitanja :
1. Kada se u Crnoj Gori pojavljuju prvi školovani likovni

umjetnici?
2. Gdje su se ti umjetnici školovali?
3. Za koje crnogorske likovne umjetnike si čuo?
4. Koji su najčešći motivi u modernom crnogorskom slikarstvu?
Dimitrije Popović “Omaž Leonardu”
Vojo Stanić “Pjaca”

FESTIVALI I KULTURNO-ZABAVNE MANIFESTACIJE 8
U Crnoj Gori se održava više značajnih kulturnih i zabavnih manifestacija. Manifestacija „Praznik
mimoze“ organizuje se u februaru, u čast prvog proljećnog cvijeta. Održava se u Herceg Novom,
Igalu i mjestima na hercegnovskoj rivijeri. Manifestaciju prate ribarske svečanosti, izložbe, pozorišne i
karnevalske svečanosti, koncerti, sportski turniri, berba mimoze i drugo.
Dan Bokeljske mornarice slavi se u junu. Svojim defileom ova srednjovjekovna organizacija po-
tvrđuje da je sačuvala tradiciju i sjećanje na slavne dane pomorskog Kotora. Kolo koje se igra u čast
zaštitnika grada, sv. Tripuna, specifično je po figurama koje su tragovi drevne simbolike i istorije, a
igraju ga samo muškarci.
U većini crnogorskih gradova održavaju se muzički festivali koji se smjenjuju tokom čitave godine.
U Bijelom Polju se održavaju “Ljetnje večeri muzike” (umjetničke) i “Festival tamburaških orkestara”
koji okuplja ansamble iz raznih zemalja Balkana i Mediterana, kao i “Ratkovićeve večeri poezije”.
U Rožajama se održavaju dva festivala, dječji i omladinski - “Zlatna pahulja” i “Zlatna staza”. U
Budvi “Grad teatar” i u Baru “Barski ljetopis” su multimedijalni festivali, a već tradicionalno, dale-
ko poznati van granica su festivali zabavne muzike u Budvi “Pjesma Mediterana” i Herceg Novom
“Sunčane skale”. Perast svake godine okuplja najbolje klape iz Crne Gore i Mediterana, a u tom gradu
održava se i festival umjetničke muzike “Ars musica antiqua”. Festivalski gradovi su još Podgorica,
Nikšić, Pljevlja...
U Kotoru se u julu održava Dječji pozorišni festival.

Na njemu učestvuju domaća i međunarodna pozorišta,
održavaju se dječje i lutkarske pozorišne predstave. U
Kotoru se održava i festival ozbiljne muzike „Kotor
art“ koji okuplja muzičare iz cijelog svijeta. Koncerti se
održavaju u Starom gradu. Festival je pod pokrovitelj-
stvom UNESCO-a.
U Baru se tokom ljeta održava festival pozorišta, poezi-
je, likovnog, književnog i klasičnog muzičkog stvarala-
štva – Barski ljetopis.
Pored ovih održavaju se i mnoge druge manifestacije:

Maslinijada u Baru, Dani vina i ukljeve u Virpazaru,
Koštanjada u Stolivu, Dani širuna u Budvi, Dani ka-
melije u Stolivu, Dani borovnice u Plavu itd. Sunčane skale
Cetinjski bijenale, osnovano je 1990.godine, na inici-

jativu francuskog arhitekte i potomka dinastije Petro-
vić, Nikole Petrovića. Na njemu su učešća imali najzna-
čajniji internacionalni likovni umjetnici. Nažalost, nije
zadržao kontinuitet.
BAŠTINA
Karneval u Kotoru 203

9 POZORIŠTE
Na osnovu iskopina i ostataka materijalne kulture pronađenih pretežno u priobalnom dijelu, može se
sa sigurnošću tvrditi da početke pozorišne istorije Crne Gore možemo naći još u antičkom periodu.
Već od XII vijeka srednjovjekovnu Duklju/Zetu, odnosno njena naselja i dvorove redovno posjećuju
zabavljači, akrobate, pjesnici, muzičari... O komedijašima i mađioničarima koji nastupaju ispred grad-
skih zidina Kotora govori se i u „Gorskom vijencu“ P. P. Njegoša.
Već u XIV vijeku, u Kotoru, Perastu i Budvi nailazimo na predstave u samostanskim školama. Dva
vijeka kasnije, u hramovima i na trgovima uveliko se prikazuju liturgijske drame. To je uslovilo osni-
vanje predstavljačkih grupa, mahom u primorju, koje su u početku priređivale crkvene, a potom i svje-
tovne priredbe. U to vrijeme se ističe Ivan Antun Nenadić, pisac umjetnički vrijednih crkvenih drama.
Komedija Marina Držića „Mande“ prvo je dramsko djelo jednog izvanjca, inspirisano Kotoranima.
Od kraja XV vijeka spominju se trupe turskih, izvođača narodnih šala i lutkarsko pozorište – karađoz,
koji posjećuju ove krajeve i daju predstave na otvorenom prostoru. U slobodnom dijelu Crne Gore
saznanja o pozorišnim predstavama dobijala su se od crnogorskih vladara, a i drugih, koji su putovali
po evropskim zemljama. Već tada se u intelektualnim krugovima shvatalo da su drame i pozorište
bliski narodnom duhu i životu, te da najjače neposredno djeluju na narod.
Na Cetinju dominira dramska književnost, a kroz Njegoševa dva djela dostiže i najviši umjetnički
domet. Za njegovog života u Budvi su izvedeni: „Gorski vijenac“ i „Šćepan Mali“.
Prvu pozorišnu zgradu u Crnoj Gori izgradili su Francuzi u Kotoru oko 1810. godine. U početku su
se davale predstave na francuskom i italijanskom jeziku, a u vrijeme austrijske okupacije na njemačk-
om i italijanskom. Pred kraj 1860. godine izvedena je prva predstava na narodnom jeziku. Kotorsko
pjevačko društvo „Jedinstvo“ izvelo je komediju „Kir-Janja“ Jovana Sterije Popovića. Od novembra
1890. godine domaće i gostujuće pozorišne grupe uglavnom su nastupale u opštinskoj kafani na rivi.
U međuvremenu, 1868. godine osnovana je Cetinjska čitaonica i njena pozorišna sekcija. Neko-
liko godina kasnije, uz učešće đaka i nastavnika
avnika priređuju se sijela sa programima,
večeri deklamacija, izvođenje „živih“ slika ...
204
2
204 CRNA
CCR
RNAA GORA
GORRA MO
MOJA PPOSTOJBINA
MOJA O TOOJB
OS JBIN
INNA Ku
KKulturna
ltltur
urna
ur n bbaština
na aštititina
aš n CCrne
na r e Go
rn GGore
re
Nakon Berlinskog kongresa (1878.) kada je Crna Gora međunarodno pri--
znata kao nezavisna država, na Cetinju se otvaraju diplomatska predstavni-
štva koja su priređivala razne priredbe, koje su mogli da vide i građani.
Kontinuirani razvoj pozorišta može se pratiti od 1883. kada je počelo s

radom Dobrovoljno diletantsko društvo Cetinjske čitaonice. Već u
proljeće naredne godine, crnogorski vladar Nikola I, podiže zgradu za po-
zorište, muzej i čitaonicu – Zetski dom, koji je otvoren 1888. godine
njegovom dramom „Balkanska carica“. Ovo djelo će kasnije biti najviše
prikazivano u crnogorskom pozorištu i biće prvo dramsko djelo crnogor-
skog autora igrano na stranim pozornicama. To je bio snažan podstrek
za pozorišne amatere širom zemlje da se osnuju pozorišne grupe, a i za
dramski rad u cjelini. Tako je početkom XX vijeka u Crnoj Gori posto-
jalo 11 dobrovoljnih pozorišnih društava sa preko dvije stotine članova.
Knjaz Nikola I je 16. maja 1910. godine proglasio otvorenim Knjaže-
vsko pozorište koje je ubrzo postalo Kraljevsko crnogorsko narodno
pozorište i koje je radilo do 1915. godine.
Dobrovoljno pozorišno društvo se obnavlja 1922. godine, a Zetski dom 1931. kao državna ustanova
– Narodno pozorište Zetske banovine. Godine 1939, pri ovom pozorištu formirano je i Dječije
pozorište. U to vrijeme crnogorski glumci su davali predstave u drugim pozorištima, van Crne Gore,
a pominju se i česta gostovanja drugih pozorišnih trupa. Tako je, na primjer, u maju 1931. godine, Ce-
tinjsko pozorište izvelo u Dubrovniku „Gospodu Glembajeve“ Miroslava Krleže što je bilo zapaženo
u svim tadašnjim novinama i časopisima.
Poslije završetka Drugog svjetskog rata, Narodno pozorište je imalo

dvije trupe koje su gostovale po čitavoj Crnoj Gori. Okto-
bra 1950. godine osnovan je Dramski studio za školovanje
205
9 POZORIŠTE
glumačkog podmlatka, a ubrzo je otvorena i ljetnja pozornica ispod Orlova krša. Dječje pozorište je
obnovilo svoj rad, a ovog puta sa živom dramskom i lutkarskom scenom. Na Cetinju je osnovano i
Udruženje dramskih umjetnika (1951).
Pred kraj pete decenije prošlog vijeka reorganizovan je pozorišni život i profesionalna gradska pozori-
šta (Pljevlja, Nikšić, Kotor i dr) su pretvorena u amaterska društva, a otvoreno je u Titogradu (Podgo-
rici) Crnogorsko narodno pozorište, kao jedini profesionalni nacionalni teatar. Od tada počinje da
se njeguje savremeni nacionalni repertoar i da se otkrivaju i afirmišu vrijednosti crnogorskog kultur-
nog nasljeđa. Daje se prednost domaćem tekstu i dramskoj klasici, dramatizaciji i scenskoj adaptaciji
crnogorskih pisaca. Izvode se drame crnogorskih stvaralaca: Č. Vukovića, V. Radovića, J. Brkovića, V.
Ivanovića, R. Rotkovića itd. Među glumcima i rediteljima se ističu: Zlata Raičević, Vladimir Popović,
Veljko Mandić, Boro Begović, Petar i Dragica Tomas, Branimir Popović, Mirko Vlahović, Nikola Vavić,
Blagota Eraković, Radmila Vojvodić, i mnogi drugi.
Godine 1997. na Cetinju je otvoren Fakultet dramskih umjetnosti sa odsjecima za glumu, režiju, pro-
dukciju i drugim odsjecima koji će se otvarati u narednom periodu.
Pored redovnog repertoara CNP-a koji se prikazuje u čitavoj državi, organizuju se gostovanja u dru-
gim zemljama i na raznim festivalima odakle stižu veoma značajna priznanja našim dramskim umje-
tnicima.
U Crnoj Gori se održava nekoliko značajnih pozorišnih festivala: Festival jednog glumca (Nikšić), Fe-
stival dramskih amatera Crne Gore (Bijelo Polje), Festival internacionalnog alternativnog teatra (Pod-
gorica) i Festival nove antičke drame (Risan).
Pitanja :
Od kada datiraju počeci pozorišne istorije Crne Gore?

Kada je otvoren Zetski dom i koja je pozorišna predstava tada izvedena?
Kada je otvoreno Crnogorsko narodno pozorište?
Koje crnogorske pozorišne festivale znaš?

KINEMATOGRAFIJA 10
Godinu dana nakon što su tvorci filma, braća Limijer, snimili prvi film, u oktobru 1896. godine u
Rimu je sniman dolazak knjaza Nikole I i njegove pratnje povodom udaje kćerke Jelene za prestolo-
nasljednika Italije, Emanuela. Ti snimci su dio dokumentarnog filma braće Limijer (“Matrimonio dei
principi di Napoli a Roma”) koji je prikazivan narednih godina u čitavoj Evropi. U novembru 1902.
godine u Beču je prikazan film “U Crnim Brdima” i “Na Knjaževom dvoru crnogorskom”. To je bila
prilika da se vide prvi kadrovi snimljeni u Crnoj Gori.
U praskozorje dvadestog vijeka, već je snimljena serija filmova u Crnoj Gori i o Crnoj Gori, a organi-
zovane su i njihove projekcije na Cetinju.
Prva projekcija filma uslijedila je oko 1903. godine na Cetinju. Oduševljenje pokretnim slikama je
bilo kao i svuda u svijetu. O prvom bioskopu u kafani “Lovćen” se zna da je otvoren 1908. godine.
Prisustvo snimatelja koji su pravili tada popularne žurnale bilo je sve veće, pa su ubrzo počeli s radom
bioskopi u Kotoru i Nikšiću. Repertoar je bio raznovrstan i pratio je tekuću evropsku kinematografi-
ju: filmske preglede, dokumentarne i igrane filmove. Pred Drugi svjetski rat u Crnoj Gori je bilo devet
privatnih bioskopa.
Proglašenje Crne Gore za kraljevinu (1910.) snimali su najpoznatiji kinematografi iz Rima, Beča,
Budimpešte i Splita i prikazivani su u okviru žurnala tada čuvenih filmskih kuća – Pate i Gomon.
Borbe crnogorske vojske tokom Balkanskih ratova i za vrijeme Prvog svjetskog rata, snimalo je neko-
liko evropskih filmskih preduzeća.Taj materijal je korišćen, takođe, za filmske žurnale i tim putem su
se gledaoci širom Evrope upoznavali sa herojskom, oslobodilačkom borbom i pobjedama vojske male
države Crne Gore.
BAŠTINA
Scena iz filma “Voskresenje ne biva bez smrti” 1922. godine
207
10 KINEMATOGRAFIJA
Djelove Crne Gore koji su bili pod okupacijom (prvo francuskom, a zatim austrougarskom) stalno su
snimali strani ratni reporteri. Povremeno su dolazili i u slobodni dio Crne Gore i snimali dokumen-
tarne filmove o prirodnim ljepotama, ljudima i zanimljivostima. U okupirane crnogorske gradove
dolazili su putujući bioskopi i prikazivali razne filmove, a između ostalih i one koji su snimljeni u
slobodnoj Crnoj Gori.
Prvi dugometražni igrani film proizveden u okviru italijanske kinematografije snimljen je aprila 1922.
godine, a naziv je “Voskrsenja ne biva bez smrti”. Vladimir Đ. Popović je bio inspirator snimanja
ovog filma i autor scenarija, pa je tako on prvi sineasta u Crnoj Gori. U filmu su igrali tada poznati
glumci i glumice nijemog filma u Italiji. Među njima su bili i Crnogorci koji su ostali u Italiji nakon
prisajedinjenja Crne Gore Srbiji. Popovićevi motivi su bili političke prirode i „Voskresenje“ je trebalo
da skrene pažnju zapadne javnosti na nestanak zemlje koja se borila na strani saveznika i na nepravdu
učinjenu crnogorskom narodu. Bio je to značajan i hrabar pokušaj odbrane crnogorskog identiteta
novim medijumom. Nažalost, film je izgubljen, ali su ostali neki njegovi djelovi.
Između dva svjetska rata mnogi strani filmski stvaraoci su snimali u Crnoj Gori, a između ostalih i
„Delta film“ iz Berlina. Oni su snimili dugometražni filma o krvnoj osveti kod nas pod nazivom „Za-
kon crnih brda“. Na ovom filmu je radio Marko M. Dragović koji je, nakon školovanja u Berlinu,
stekao zvanje filmskog reditelja. U to vrijeme se pojavljuje i prvi crnogorski filmski glumac Mihailo
Ivanović Vavić.
Scena iz filma “Fantom Durmitora” 1932. godine
Poslije Drugog svjetskog rata, prve filmove o Crnoj Gori i Crnogorcima su snimali stvaraoci iz drugih
republika iz Jugoslavije. U proizvodnju filmova se sve više uključuju poznata imena iz svijeta književno-
sti, umjetnosti...Tako je za prvi dokumentarni film o Njegošu (1947) scenario napisao Mihailo Lalić.
Godine 1949. na Cetinju se osniva preduzeće za proizvodnju filmova „Lovćen film“. Od tada je počela
sa razvojem crnogorska nacionalna kinematografija, jer se stvarao domaći profesionalni kadar.
„Lovćen film“ je maja 1951. godine proizveo prvi crnogorski dokumentarni film - reportažu o
kongresu fiskulturnika. Prvi dugometražni film u proizvodnji crnogorske kinematografije snimljen
je oktobra 1955. godine o lažnom caru Šćepanu Malom, u režiji Velimira Stojanovića. Tokom nare-
dnih godina, „Lovćen film“ je razvio značajnu djelatnost na području dokumentarnog i dugometra-
žnog igranog filma. Zajedničko za sve tadašnje crnogorske stvaraoce je bilo da su inspirisani Crnom

Gorom. Pojedina filmska djela su nagrađivana na domaćim i međunarodnim festivalima. Kada je riječ
o dokumentarnim filmovima nezaobilazna su imena: reditelja V. Stojanovića (Njegoš; Mrtvi grad;
Za život), V. Bulajića (Kamen i more), B. Bastaća (Mali voz, Selo Tijanje, Žedne česme), Z. Velimiro-
vića (Zublja grahovačka) i dr. Iz produkcije dugometražnih filmova izdvajaju se režiseri i filmovi: V.
Stojanović „Zle pare“, Z. Velimirović „Dan četrnaesti“, M. Đukanović „Ne diraj u sreću“ itd. Pored
navedenih, snimani su i filmovi u koprodukciji, „Kapo“ i „Ne ubij“. Tokom šesnaest godina postojanja
„Lovćen film“ je proizveo: 119 dokumentarnih i kratkih igranih filmova i 15 dugometražnih igranih
filmova.
Od 1966. do 1978. godine „Filmski studio Titograd“ preuzima ulogu „Lovćen filma“ i u tom pe-
riodu proizvodi 42 kratkometražna igrana i dokumentarna filma, a dugometražne igrane filmove je
radio uglavnom u koprodukciji sa domaćim preduzećima. Tada su stvoreni filmovi: „Derviš i smrt“
(Z. Velimirovića), „Beštije“ (Ž. Nikolića) itd.
Scena iz filma "Visoki napon"
Novo preduzeće „Zeta-film“ nastavlja djelatnost „Filmskog studija“ od 1978. godine. Snimili su film
„Pre istine“ (Vojislava Rakonjca), a poslije su uslijedili „Trinaesti jul“ (Radomira Šaranovića), „Čudo
neviđeno“ , „U ime naroda“ i „Iskušavanje đavola“ Živka Nikolića...
Tradicija kratkog dokumentarnog filma, najuspjelije je nastavljena filmovima Momira Matovića.

BAŠTINA
Jedan broj autora iz Crne Gore svoja ostvarenja pravio je u drugim sredinama, predstavljajući tako
sponu među kulturama bliskih naroda: Krsto Papić, Veljko Bulajić, Branko Baletić, Vlatko Gilić, Pre-
drag Golubović, Radivoje Lola Đukić...
209
10 KINEMATOGRAFIJA
Među njima, posebno mjesto ima jedan od osnivača zagrebačke škole crtanog filma Dušan Vukotić,
dobitnik Oskara (1962.) za crtani film “Surogat”, autor, dvadestak crtanih, ali i više igranih filmova
(Sedmi kontinent, Akcija Stadion, Gosti iz Galaksije) i dr.
Na Cetinju postoji Fakultet dramskih umjetnosti koji stvara kadrove koji se već dokazuju na domaćim
i međunarodnim manifestacijama kao reditelji, glumci... Godine 2000. osnovana je Crnogorska kino-
teka sa ciljem prikupljanja i čuvanja crnogorskih filmova, filmova crnogorskih autora i filmova pro-
izvedenih u Crnoj Gori i o Crnoj Gori. U Crnoj Gori se tradicionalno održavaju filmski festivali u
Herceg Novom i Mojkovcu.
Pitanja :
1. Kada je bila prva projekcija filma u Crnoj Gori?

2. Kada je proizveden prvi crnogorski dokumentarni film?
3. Kada je proizveden prvi crnogorski dugometražni igrani film?
4. Gdje se u Crnoj Gori tradicionalno održavaju filmski festivali?
210 CRNAA GORA

GORA M
MOJA POSTOJBINA Kulturna baština Crne Gore
Dr Slobodan Jerkov
MUZIKA
1 KRATKA ISTORIJA MUZIKE
OD PRAISTORIJE DO PUTUJUĆIH MUZIČARA
Karta Crne Gore sa arheološkim nalazištima
Svuda u svijetu, pa i u Crnoj Gori, muzika ima korijene u prastarim religijskim obredima koji su osli-
kani na zidovima pećina i raznim predmetima. Za sada nije moguće tačno objasniti postanak muzike
u svijetu, ali se zna da je bila povezana za rad i uz magijske (religiozne) obrede.
U doba praistorije ljudi su živjeli i na prostoru današnje Crne Gore. Obitavali su u polupećinama
koje su im služile kao sklonište. Na tim lokalitetima naučnici su pronašli razne predmete i crteže
pomoću kojih zaključuju kako se tada živjelo. Pronađeni ostaci predmeta iz su uglavnom od ka-
mena i životinjskih kostiju, a služili su u svakodnevnom životu kao alat, oružje ili kao instrument.
U “Crvenoj stijeni”, pećini blizu Nikšića, pronađena je svirala od kosti divokoze, stara oko 40.000
godina.
212 CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Muzika u Crnoj Gori

Koštana svirala je rijedak primjerak duvačkog instrumenta,
jer su se uglavnom koristili udarački instrumenti. Pračovjek
je “svirao” koristeći i sasušenu tikvu kao zvečku, udarajući ka-
menom o kamen, lupajući palicom o šuplje drvo itd. Rijetki
su svirači na rogovima i sviralama, a pretpostavlja se da su to
bili vračevi koji su u magijskim obredima koristili duvačke
instrumente. Tek kasnije, duvačke instrumente su koris-
tili lovci za međusobnu komunikaciju. Tokom dugog niza
vjekova dolazili su, smjenjivali se i miješali mnogi narodi na
ovom prostoru: Iliri, Grci, Rimljani, Sloveni... Svi su imali
svoje instrumente i muziku koja se lako prepoznavala jer se
razlikovala od prethodnih.
Svirale koje su koristili Iliri pravljene su od

trske, sa jednom ili dvije cijevi. Kasnije su Grci
preuzeli taj instrument i nazvali ga siringa.
Napravili su još jedan, sličan, ali sa više cijevi

različitih dužina koji se zvao panova svirala.
Putopisci navode da su mnogo vjekova kasnije,
Crnogorci koristili ove instrumente, ali ne zna-
Rog
mo kako su se zvali na našem jeziku.
MUZIKA
Klepetuše
213
Tadašnja muzička kultura ostavila je traga u našim naro-

dnim pjesmama i igrama koje se i danas izvode. Pored
raznih običaja, najupečatljiviji i najočuvaniji primjer je
vezan za tužbalice – jednostavne pjesme čiji su tekst i
melodija prilagođeni iskazivanju tuge za nekim. Običaj
da žene - tužilje tužbalicama oplakuju pokojnika, pos-
tojao je još u doba Ilira, zatim su ga preuzeli Grci, a po-
tom i Rimljani. Praktično nepromijenjen, ovaj običaj se
zadržao do današnjih dana.
Poznati etnomuzikolog Miodrag A. Vasiljević piše da je

u Grblju, na poluostrvu Luštici, naišao na primjer koji se
pominje jedino u antičkoj Grčkoj. Riječ je o “Naopakom
kolu” (kreće se u smjeru kazaljki na satu) koje igraju žene
oko odra pokojnika.
Miloš Vušković: Tužilja Ćetna
Igru s mačevima izvodili su Iliri, a danas je nalazimo kod Albanaca koji žive u Crnoj Gori, s tom ra-
zlikom što se sada koriste jatagani. Izvodi se uz ritmičku pratnju velikog bubnja - ljodre i simbolizuje
borbu za naklonost djevojke. Ruski istoričar i putopisac P.A.Rovinski, predstavljajući Kučko kolo
kaže da je to “čisto vojnički ratni ples” koji izvode dva muškarca. Potom zaključuje da je to albansko
kolo, jer Kuči sa njima “žive u susjedstvu i sa njima su u stalnim vezama, a djelimično i u srodstvu”.
Ako analiziramo i druge albanske muške igre, koje su se zadržale na prostoru današnje Crne Gore,
zapazićemo srodnost sa nekim scenama oslikanim na grčkim vazama i peharima.
Tri su tice
Risan
Zapis F.Kuhač
=54
Tri su ti - ce, tri su ti - ce s neba do - le - će - le

7
tri su ti - ce, tri su ti - ce s neba do - le - će - le

Kuhač: Tri su tice

Iz vremena kada su u ovim krajevima bili Grci, a zatim Rimljani, narodni je običaj da oko Nove go-
dine maskirani mladići - koledari igraju po selu i pjevaju pjesme koje su vezane za zimu. Te pjesme se
zovu kolede. Pretpostavlja se da ovaj naziv potiče od rimskih kalendi, svečanosti na kojima se igralo
i pjevalo u čast prvog mjeseca Nove godine. Većina tih pjesama je davno zaboravljena zato što nijesu
zapisivane, ali jedna je sačuvana i pjevala se i u Risnu (“Tri su tice”).
Koledarski običaji su se najduže zadržali u Primorju gdje na Novu godinu djeca nose narandžu u koju
darodavci ubadaju metalni novac. P. A. Rovinski piše –“ da i na Cetinju đeci daju novac utiskujući ga
u narandžu i to darivanje nazivaju – kolendati, a u Boki kalendati”. U Mrkojevićima, selu blizu Bara,
decembar nazivaju koledar.
Priređujući bahanalije (privatne svečanosti) Rimljani su okupljali u Doklei veliki broj ljudi. Tom pri-
likom domaćin je određivao šta će se dešavati tokom zabave, a najčešće je bilo na programu da gosti
treba nešto da recituju, sviraju na muzičkom instrumentu ili pjevaju. Samo oni iz visokih društvenih
slojeva bavili su se umjetnošću, dok ostali nijesu imali prilike da, na primjer, nauče sviranje na liri,
inače popularnom muzičkom instrumentu tog vremena.
Dolaskom slovenskih plemena, mijenja se i muzika. Za potvrdu da su bili muzički obdareni i da je bila
ustaljena praksa kolektivnog njegovanja muzike u svim slovenskim plemenima je glagol pjeti (pjevati)
i imenica pjesn (pjesma). Te riječi su korišćene u svakodnevnom životu kako pojedinca, tako i kolek-
tiva. U rat su polazili sa trubačima koji su bili ispred svih boraca, kao kod Rimljana. Pored duvačkih
muzičkih instrumenata, imali su žičane i “neke specifične kakve nemaju muslimani”, bilježe persijski i
arapski putopisci.
Svirač na kitari
Vizantijski pisac Teofilakt Simokata 592. godine piše o upotrebi instrumenata kod Slovena: “...Sjutra-
dan štitonoše cara Mavrikija uhvatiše tri čovjeka, rodom Slovene, koji na sebi nijesu imali ništa od
MUZIKA
gvozdenog oružja niti ratnih sprava. Prtljag su im bile kitare (žičani instrumenti slični liri) i ništa drugo
sem toga nijesu sa sobom nosili. Onda ih car poče ispitivati iz koga su naroda i gdje su im boravišta i koji
je uzrok njihovom bavljenju oko rimskih mjesta. A, oni rekoše da su po narodnosti Sloveni...”
215
Preživjele paganske slovenske obredne pjesme i igre nalazimo od prvih vjekova hristijanizacije slov-
enskih plemena, pa sve do danas. U čast slovenskog božanstva Lada pjevale su se pjesme nazvane
ladarice. Na sjeveru Crne Gore i sada se pjeva jedna takva pjesma.
!UVAH OVCE PO PLANINI

Mora#a
Zapis: M. A. Vasiljevi"
q = 100
# !! %$ $ $ $ %$ $ $ $ $ $ $ $
!u - vah ov - ce po pla ni ni, La do, La do!
&
4
# %$ $ $ %$ $ $ " $ ' (
$ $ !$ $ $
!u - vah ov - ce po pla ni ni, Jag nje mla do!
Čuvah ovce po planini
Neke među njima su nastale ukrštanjem sa starorimskim i helenskim običajima, a neke su Sloveni
donijeli iz pradomovine, odnosno prenijeli iz paganskog u hrisćansko vjerovanje. Takve su dodolske
pjesme i igre koje su izvođene u vrijeme suše kada je svim gajenim biljkama a naročito žitaricama
potrebna voda. U Boki Kotorskoj tokom suše pjevale su se prporuše. Obično su ih pjevala dva
muškarca od kojih je jedan prpac, a drugi pratilac sa torbom za poklone. Prvog žene polivaju vodom
pred kućom i daruju ga za zdravlje, rodno žito i vinograde: vunom, sirom, skorupom, jajima itd.
Za razliku od drugih oblasti na Mediteranu, u Boki Kotorskoj je sačuvano dosta pjesama i igara iz
paganskih vremena. Jedna od njih je preskakanje vatre prvog dana u maju, kada se momci utrkuju koji
će preskočiti veću vatru. Oni bacaju vijence preko vatre i vjeruju da će se u toku godine oženiti onom
djevojkom na koju vijenac padne.
U liturgijskim (crkvenim) knjigama rukopisi sa pjesmama bilježeni su starim notnim znacima – neu-
mama. Ali osim ovih, zvaničnih neuma, grčkih i po izgledu i značenju, kod pojaca (pjevača) postojao
je i jedan naivan način vizuelnog predstavljanja kretanja glasa. Pojac je svojim znacima bilježio gdje
počinju i kako se razvijaju melizmi (melodijsko ukrašavanje) ili akcenti u deklamaciji. Ovo mu je
služilo kao podsjetnik, inače je sve napamet znao da otpjeva.
Originalan Primjer iz pojanja Kir Stefana

Po konačnom učvršćivanju hrišćanske crkve jedna od prvih njenih briga bila je da iskorijeni ostatke
paganskog (mnogobožačkog) vjerovanja. Ukidala je sve manifestacije duboko ukorijenjene u narodu,
a koje su bile u suprotnosti sa crkvenim moralom. Iz crkvene literature saznajemo o profesionalnom
bavljenju muzikom na čitavom tlu balkanskih država srednjeg vijeka. Za opismenjavanje Dukljana
značajni su benediktinski monasi koji su zapravo prvi učitelji sve do IX vijeka. U manastirima su pos-
tojala dva tečaja; u prvom se učila gramatika, dijalektika i retorika, a u višem – aritmetika, geometrija,
astronomija i muzika.
Makedonski car Samuilo je krajem X vijeka razorio Duklju, pa je, prema dubrovačkim hroničarima,
arhiepiskop Jovan bio primoran da se skloni u Dubrovnik.Tokom ceremonijala prenosa posmrtnih
ostataka Bokelja, od Kotora do Dubrovnika, izvedena je Pasija (duhovna kompozicija) bokeljskih
mučenika Lovrijenca, Petra i Andrije koju je napisao dukljanski arhiepiskop Jovan oko 998 go-
dine. Na osnovu tog zapisa, on se smatra prvim crnogorskim kompozitorom.
Lekcionar i pontifikal iz Kotora
Putujući muzičari tipični za feudalni period poznati su u raznim zemljama pod različitim imenima:
žongler, trubadur (iz Francuske), minstrel (iz Engleske i Njemačke)itd. Pominje se i naziv – špilman
što je takođe značilo da je dolazio iz Njemačke. Išli su po svim evropskim dvorovima i svuda rado
dočekivani kao zabavljači. Tako su i slovenski igrici bili popularni ne samo na Balkanskom poluostrvu
MUZIKA
već u južnoj Evropi a posebno u Njemačkoj i Mađarskoj. Špilmani su pjevali, igrali i glumili, a to su
kasnije radili skomrasi ili gudeci. Iz jednog putopisa saznajemo:”Dok su u Skadru dukljanski kralj
Bodin i Rajmund utvrđivali bratstvo, žongleri koji su pratili krstaše, bez sumnje su svirali i pjevali...”
217
Muzika je, dakle, bila na dvorovima i u ovim krajevima, kao svuda

na zapadu, i to stalna, a zabavljači su bili profesionalci. Muzički
instrumenti iz tog vremena su: darabuka ili tarabuka (mali
bubnjić), psaltir (harfa), lauta (tamburica), rogovi (trube) i gu-
sle. Iako su svirači, odnosno zabavljači, bili uvršćeni među stalno
osoblje pojedinih posjeda i feuda, na društvenoj ljestvici bili su na
posljednjem stupnju.
Skomrah nije zabavljao samo vlastelu po dvorovima, već je

učestvovao i na narodnim svečanostima. Svojom pjesmom i ig-
rom suprotstavljao se crkvenim pogledima na moral, ismijavao
je svještenike i vladare. Uprkos strogim crkvenim propisima,
narodno iživljavanje u muzici i profesionalno bavljenje muzikom,
plesom i glumom, nije moglo biti spriječeno. Narod se redovno
sakupljao na mjestu određenom za zabavu zvanom – igrište.
Pored uloge u dvorskim ceremonijama, zabavama i narodnim ve-

seljima, muzika je bila sastavni dio ratnih pohoda i pobjedničkih
svečanosti. Gotovo svi ratnici na Mediteranu polazili su u boj uz
zvuke mnogih instrumenata, a posebno duvačkih. Na čelu kolone
bili su muzičari ili vojnici koji su znali da proizvedu makar neki
zvuk (ne i ton!) na duvačkom instrumentu, sličnom trubi, kao i
na instrumentima sličnim današnjem dobošu i bubnju. Njihova
uloga je bila da što jačim zvukom uplaše protivnika koji ih još
Zabavljač iz nije vidio, ali je čuo da iz daljine dopiru zastrašujući zvuci koji
“Miroslavljevog jevanđelja” se približavaju... To su radile sve osvajačke vojske tog vremena, a
kasnije i Osmanlije, samo što su koristili – zurle i talambase.
PITANJA:
1. Šta je pronađeno u pećini Crvena stijena? (napiši)________________________________

2. Koju su igru izvodili Iliri, a danas Albanci u Crnoj Gori? (zaokruži tačan odgovor)
A. Igra s mačevima
B. Igra sabljama
C. Igra sa noževima
3. Paganske pjesme u čast boga Lada zovu se (dopiši)___________________________

PRVA PISANA DOKUMENTA O MUZICI
Najstarija poznata pravoslavna knjiga pisana u Crnoj Gori je
Miroslavljevo jevanđelje. Napisana je početkom XII vijeka,
kako se pretpostavlja za crkvu Svetog Petra u Bijelom Polju.
Na jednoj minijaturi prikazana je figura muškarca (zabavljača,

ratnika, lovca...?) koji duva u rog, jedan od najrasprostranjenijih
instrumenata srednjeg vijeka na teritoriji današnje Evrope. Kako
su likovni umjetnici tog vremena radili u raznim gradovima, to
su se motivi na rukopisima, ili na freskama, ponavljali. Preko
likovne umjetnosti saznajemo da je u srednjem vijeku bilo dosta
muzičkih instrumenata.
Crtanje instrumenata i svirača je često korišćeno u dekorativne

svrhe ili da bi se upotpunila kompozicija neke freske. Kod nekih
rukopisa uz tekst nalazi se i slika na kojoj narod igra kolo. U
Miroslavljevom jevanđelju svirači se nazivaju sipci ili sopci,
a piskati znaci – svirati. Pored drvenih, pominju se i rožane
trube.
Andrija Raičević, zoograf (XVII vijek) ilustrujući “Minejski

psaltir” (knjigu sa biblijskim tekstovima) nacrtao je prve gusle, Svirač sa rogom iz
ali sa tri strune kakve se do danas koriste u Dubrovniku i oko- “Miroslavljevog jevanđelja”
lini, Grčkoj itd... Taj instrument se do prije dva vijeka koristio
svuda na istočnoj obali Jadrana, a prije toga bio je rasprostranjen po čitavom Mediteranu. Riječ je o
lirici ili lijerici koju još nazivaju trostrune gusle, jer su slične jednostrunim guslama na kojima se svira
u Crnoj Gori.
U srednjovjekovnim rukopisima nastalim na području Balkanskog poluostrva, kod pojedinih opisa,

koriste se muzički nazivi za pjevače, svirače, muzičke instrumente i igre. Prema tome, muzika je sig-
urno zauzimala i dalje značajno mjesto u životu ljudi bez obzira na to o kome se radilo. Najčešće
korišćeni muzički izraz je pregudnica koji su pisci shvatali na različite načine i upotrebljavali, odnos-
no prevodili kao riječ - muzika, violina (viola), gusle, pa čak i duvački instrument.
Stari grad Bar (Antivarum, Antibarum) pominje se još u IX vijeku. Tokom srednjeg vijeka često je
rušen i dograđivan, a ostaci govore da je bio jedinstven primjer arhitekture na čitavoj istočnoj obali
Jadrana. Dokumenta o životu i događanjima u Baru su nestala, a o muzici se djelimično može saznati
iz Ljetopisa Popa Dukljanina i Knjige o čudima blaženoga Vladimira. Ljetopis je rad dukljansko-
barskog nadbiskupa Grgura iz Bara i vjerovatno je nastao u drugoj polovini XII vijeka. Vjeruje se da
je pisan u basenu Skadarskog jezera. Jedna od bitnih odlika ovog rukopisa je da su pojedini djelovi
našli uzor u narodnoj epici, odnosno da je “prije kraja XII vijeka narodna tradicija u Zeti već bila
uobličena u junački ep”.
MUZIKA
219
Češki istoričar Konstantin Jireček zaključuje: “Nema

sumnje da je velik dio istorije Popa Dukljanina sastavljen
na osnovu epskih narodnih pjesama”. Među epizodama
koje se nalaze u Ljetopisu najpoznatiji dio je legenda o
Vladimiru i Kosari . Pop Dukljanin piše da se - pjevaju
himne i pohvale u makedonskoj prijestonici Prespi. To
je prvi pisani trag na ovom prostoru gdje se govori o
crkvenom pjevanju u svjetovnom rukopisu.
Dukljanin potvrđuje, da je u ranom srednjem vijeku

najsvečaniji čin u crkvi obilježavan pjevanjem.
Iz Dukljaninovog Ljetopisa saznajemo kako je zetski

knez Stefan Vojislav pobijedio znatno nadmoćniju vi-
zantijsku vojsku pomoću muzičkih instrumenata.
“... Tu se, dakle, skupilo toliko mnoštvo ljudi da ih je

skadarska ravnica jedva mogla primiti. Zatim, prešavši
rijeku, stigoše u ravnicu grada Bara. Knez Ljutovid sa
svojom vojskom stigne u Travuniju. Kralj Dobroslav,
pak sa sinovima i svojom vojskom ostao je u Crmni-
ci... Pošto je dozvao svojih pet sinova, reče im:’Vidite,
predragi sinovi, da je velika grčka vojska, a mi smo u
poređenju sa njima jako malobrojni i čini mi se da nijes-
mo nikako u stanju da im u borbi odolimo. Učinimo,
dakle, ovako: neka dvojica od vas, Gojislav i Radosav
ostanu, a vi ostala tri uzmite svaki po deset hitrih ljudi
sa trubama i rogovima i popnite se na brda pa se po nji-
hovim vrhovima tako porazmiještajte da Grci pomisle
da su opkoljeni...”.
Svetovne muzičke manifestacije u doba razvijenog feu-

dalizma išle su razvojnim tokom kakav je odgovarao
društvenom ustrojstvu i ekonomskoj moći države. U
mnogo čemu oblici muzičkog života bili su slični onima u
zapadnim zemljama, jer je i društveno-ekonomska struk-
tura bila na istom stupnju. Od XIII vijeka naovamo, iz
crkvenih knjiga saznajemo da se u pravoslavnim manas-
tirima pjevalo jednoglasno na staroslovenskom jeziku.
Narod je teško razumijevao te pjesme, pa se bogosluženje
svodilo na deklamaciju umjesto na pjevanje. U crkvama,
u kojima je služba obavljana po zapadnom obredu –
katoličkom, trebalo je da se pjeva na latinskom jeziku.
Melodika ovih pjesama nije odgovarala ljudima sa ovog
prostora, a još manje latinski jezik.
Ljetopis Popa Dukljanina

Grčki istoričar Nikeforos Gregoras početkom XIV vijeka putujući kroz teško pro-
hodne krajeve Balkana, zapisao je kako su mu pratioci pjevali “tragične pjesme” o
slavnim podvizima junaka, što su svakako bile epske narodne pjesme. Dalje, navodi
kako su planine odjekivale od njihove pjesme “kao da prate u horu i odgovaraju na
ono što je otpjevano”.
Ovo se može povezati sa još zadržanim pjevanjem planinaca “izglasa”. Prema ovom
putopiscu, narod je “sirov i primitivan” i “stran mu je muzički ritam i sklad pobožnih
himni”, ali “melodija koju izvođahu ne bijaše varvarska, već puna sklada, kao što su
one miksolidijske i miksofrigijske, ali sasvim čobanske”.
Gregoras je shvatio da se ovdašnje pjesme razlikuju od evropskog durskog i molskog

sistema i pretpostavlja da su za osnovu uzimane starogrčke (antičke) ljestvice što je
bilo tačno. Pored pjesama, na zabavama je upoznao “naročito raznovsna kola koja su
izvodili mladi momci, a s njima i stariji ljudi. I ti zabavni prizori bijahu nam mnogo
prijatniji...” Ove Gregorasove zabilješke govore o muzici u doba feudalizma, a koja
je trajala dok je država bila samostalna.
Dolaskom osvajača nastaje postupno odumiranje kulturnog života, koji je djelimično

održavan, ali na drugi način, iza zidina ponekih manastira. Minijatura iz XIV vijeka
Rukopis sa neumama
MUZIKA
221
Kolo Bokeljske mornarice
Prema predanju, igranje, kao dio crkvenog obreda prilikom proglašenja Svetog Tripuna za zaštitnika
grada Kotora i njegove mornarice, dobija naziv Kolo svetog Tripuna ili Tripundansko kolo. Danas
ga srijećemo pod nazivom Kolo Bokeljske mornarice ili Kolo Kotorske mornarice. Od davnina
se izvodilo početkom februara pridružujući se obrednim svetkovinama karakterističnim i za druge
narode srednjovjekovne Evrope. Ranije se Kolo izvodilo samo određenog datuma, a ne u drugim pri-
likama dok se danas izvodi pri svakoj značajnijoj proslavi. I danas ga igraju samo muškarci, kao što je
bilo u starom i ranom srednjem vijeku. Svakako da je tokom vjekova došlo do mijenjanja koreografije
Kola, no sačuvana je osnovna nit sve do danas.
Na primjer, u završnom dijelu Kola javlja se kruženje koje neodoljivo podsjeća na prvobitno kruženje
oko moštiju svetog Tripuna sa čijom se simbolikom ustanovljavala duhovna spona između živih i um-
rlog sveca od kojeg se očekivala milost i zaštita. Figura provlačenja ispod podignutih, lučno spojenih
ruku, simbol je za plodnost i obnavljanje života, što je živi trag davno iščezlih molitvenih svečanosti.
Drugi dominantan elemenat u izvođenju su figure “verige”, “sidro”, “vrtlog” itd. One dočaravaju sva-
kodnevne aktivnosti mornara kao i život članova najstarije Bratovštine pomoraca na svijetu.

Ne zna se da li je u početku Kolo bilo praćeno pjesmom ili instrumentalnom pratnjom, no sada se
izvodi uz pratnju duvačkog orkestra.
Prve orgulje postavljene su u Kotorskoj katedrali

krajem XV vijeka (1488). Tada je bio jedan od
rijetkih instrumenata te vrste koji se nalazio na
istočnoj jadranskoj obali.
Kotorske orgulje su bile među najsavršenijim kon-

strukcijama sa specifičnim otvorenim i reskim zvu-
kom što je odlika starih instrumenata. Na izmaku
srednjeg vijeka, najvažnije muzičke manifestacije
u primorskim gradovima odvijale su se u katedrali
pod okriljem crkve.
Taj stari instrument nije sačuvan, ali su ostali ar-

hivski podaci koji govore o njegovom postojanju.
Iz Kotorske katedrale
PITANJA:
1. Najstarija poznata pravoslavna knjiga pisana u Crnoj Gori zove se (dopiši)_________________

_____________ .
2. Kotorski pomorci imaju svoju igru koja se zove (dopiši) ”Kolo______________________”
3. Poveži tačne odgovore:

A. “Ljetopis Popa Dukljanina” 1. Kotor
B. Prve orgulje 2. Bijelo Polje
C. “Miroslavljevo jevanđelje” 3. Bar
MUZIKA
223
MUZIKA OD XV DO XIX VIJEKA

Sredinom XV vijeka Crna Gora pada pod osmansku vlast i tada ponovo dolazi do mijenjanja soci-
jalno-ekonomskih prilika. Tek stvoreni gradovi lagano izumiru, jer se stanovništvo razbježalo u teže
pristupačne krajeve. Tada, dok je trajalo ropstvo, uglavnom se tek sporadično održava patrijarhalna,
tradicionalna umjetnost. Roditelji preuzimaju ulogu učitelja što je bio povod da se ljudi ponovo
vraćaju svojim korijenima – folkloru. Najizraženiji vid stvaralaštva je epska poezija koja opjevava sja-
jnu prošlost naroda i njegovih junaka, dok napredak nalazi-
mo u pojedinim formama narodne pjesme i igre.
U takvim prilikama gusle su bile neizbježni pratilac i

podrška borcima protiv osmanske vlasti, kao i onim naro-
dnim lutajućim pjevačima koji su, nastavljajući tradiciju
skomraha, putovali po svijetu opjevajući tužnu sudbinu
naroda i stvarajući pritom našu istorijsku epiku.
Prema vizantijskim i arapskim izvorima iz vremena Osman-

skog carstva, stanovnicima na prostoru današnje Crne Gore
nijesu bili strani muzički instrumenti i imali su značajnu
funkciju. Sviranje na guslama, dvojnicama i raznim vrstama
udaraljki bilo je veoma rasprostranjeno, a smatra se da je
izvođačka praksa vjerovatno bila svuda ista ili slična.
Petar Lubarda: Guslar
Dolaskom Turaka jedan dio stanovništva prihvata islam. To je podarazumijevalo i da se prihvate

brojni običaji koji nijesu samo religijskog karaktera. Muslimanski narod na ovim prostorima je ipak
očuvao svoje autohtone običaje iz perioda prije islamizacije, kao i mnoge životne navike. Između os-
talog, sačuvao je jezik i nije doživio asimilaciju. Takođe, u vrijeme kada su primali islam, običaji su bili
veoma strogi, pa tako nijesu mogli pjevati druge pjesme osim onih koje služe u religijske svrhe.
Za to vrijeme pravoslavna crkvena muzika je njegovana trajnije i sistematičnije, nego svjetovna, kao
sastavni dio bogosluženja i drugih vjerskih obreda. U vrijeme potpune osmanske okupacije religiozna
muzika se nije dalje razvijala, ni obnavljala novim elementima. Ona je stagnirala, zadržavajući se na
osnovama koje je dala vizantijska muzika u svom najvišem srednjovjekovnom stadijumu.
Originalno muzičko stvaranje i muzička pismenost postaju sve rjeđi i zato se muzička praksa u crkvi
većinom svodi na pjevanje tekstova sa melodijama koje su slične nečem ranije stvorenom i utvrđenom.
To je dovelo do većih improvizacija kod crkvenih pjevača – pojaca i do veće slobode u interpretaciji, a
naročito unošenja elemenata narodne svjetovne pjesme u crkveni obred. Pisani trag o načinu pjevanja

tada se sasvim izgubio, jer je sve “po sluhu” izvođeno i usmenim predanjem prenošeno.
Kako se na prostoru Crne Gore folklor njegovao usmenom tradicijom dugo vjekova, to se slobodno
može reći da je dostigao vrhunac u svakoj svojoj oblasti. Ali, prije svega treba razjasniti pojam – folkor.
Naime, posljednjih godina se riječ folklor poistovjećuje sa narodnim pjesmama i igrama. Folklor ima
daleko šire značenje i podrazumjeva duhovno narodno stvaralaštvo kao što je narodna književnost,
igra, muzika, gluma, slikarstvo itd. Riječju, to je narodna umjetnost.
Prevod pojanja Kir Stefana
U pojedinim djelovima primorja postojali su povoljniji uslovi za muzički život koji je u većoj mjeri bio
kanalisan zapadnoevropskom muzikom. Ne samo da je Italija, kao susjed, uticala na razvoj muzičke
kulture, već se dio Crnogorskog primorja nalazio više od tri vijeka pod neposrednom mletačkom
vlašću. To je ostavilo pečat kako u društvenom životu, tako i u svim oblicima kulture. Iako tokom
srednjeg vijeka nije bilo poznatih kompozitora na ovom području osjećali su se uticaji umjetničkih
pravaca – renesanse i baroka u izvođačkoj praksi crkvene i svjetovne muzike. Tome su doprinijela i gos-
tovanja italijanskih muzičara i glumaca koji su ponekad na priredbama angažovali i domaće izvođače.
Kotor je u to vrijeme bio glavni muzički centar na području Boke Kotorske i održavao je kulturne veze
sa Venecijom, ali i Dubrovnikom, jedinim slobodnim gradom na istočnoj jadranskoj obali i središtu
razvoja renesansne umjetnosti u južnoslovenskim zemljama.
MUZIKA
225
Jedan od veoma rijetkih stvaralaca sa ovog prostora koji se u to doba uspješno bavio
muzičkom umjetnošću je budvanski pjesnik Krsto Ivanović. Živio je u Veneciji
i napisao pet libreta (tekstova za operu) na koje su italijanski kompozitori druge
polovine XVII vijeka pisali opere. One su izvođene u Italiji i Beču, dok u Crnoj Gori
nijesu postojali uslovi da se izvede ni jedna opera, čak ni u djelovima. Bez obzira na
to što nije komponovao, Ivanović je dobro poznavao ovu umjetničku vrstu i pritom
pratio razvoj venecijanske opere pa je znao da se prilagodi zahtjevima kompozitora.
Krajem XVIII i početkom XIX vijeka crnogorsko primorje potpada pod politički i
kulturni uticaj francuskih osvajača. Francuzi 1810. godine podižu pozorišnu zgradu
u Kotoru koja je imala više od 300 sjedišta, i to je prva kulturna ustanova ove vrste u
Crnoj Gori. Od tada su u pozorištu priređivane predstave na francuskom i italijan-
skom jeziku. Predstave i koncerti su služili prvenstveno za zabavu zvaničnika i fran-
cuskih vojnika.
Krsto Ivanović
Fotokopija Vialinog notnog zapisa

Kada je guverner Kotorske provincije pod francuskom okupacijom, Viala de Somi-
jer, obilazio Lješansku nahiju, zapisao je:” Već pri ulasku u selo Bigovo očekivali su nas,
pored naoružanih ljudi, popa i glavara, još dosta žena i đece sa kablicama mlijeka. Mis-
lio sam da ću ispuniti običaj ako se poslužim jednim, međutim, nijesam se zadržao ni na
drugom: trebalo je kušati svih pet. Moj im se postupak svidio i zapjevaše omiljenu pjesmu
– Majka Maru preko mora zvala . Zatim smo ušli uz opšte veselje.” Na kraju izvještaja
daje i notni tekst, kako kaže “originalne crnogorske narodne pjesme”. Dugo vremena
je ovaj notni primjer važio kao prvi “melografski zapis”, ali riječ je o dubrovačkoj kon-
tradanci koja ima isti naziv kao i navedena pjesma.

Nakon Francuza, dolaskom Austrijanaca stanovništvu Boke Kotorske se nameću
nove obaveze i drukčije kulturne vrijednosti. Austrijanci su preko umjetnosti isticali
sopstveni nacionalni duh i propagirali ostvarenja svojih kompozitora. Veliku pažnju
su poklanjali razvoju vojne muzike koja je korišćena za stvaranje borbenog duha,
neophodnog u sukobima sa Crnogorcima i drugim, susjednim narodima.
O tome govori odlomak iz romana “Uskok” književnika Sima Matavulja: “Kra-

jem 1815. godine, na osvitak jednog maglovitog dana, na bedemu grada Kotora
zatrubiše trube, zabubnjaše bubnjevi, zahoriše se njemačke komande i psovke. Ta
graja, odjekuje kroz uske, krivudaste ulice kotorske, razbudi i zaplaši građane, te za
tilji čas prozori se načičkaše glavama i počeše se ukrštati pitanja... Neki od građana
reče: nije pobjegao princip jer čemu bi se ovđe skupljali? Biće najprije da je crnogor-
ska vojska pod gradom.”
To je vrijeme kada sve više dolaze strani istoričari, diplomate, književnici i drugi koji
pišu o Crnoj Gori i njenim stanovnicima. Među njima je bio i P.A. Rovinski koji Muzička škola u Kotoru
je nakon negativnih ocjena o pjesmama i pjevanju Crnogoraca, dao i potpuno su-
protnu konstataciju: ”Kada su se na Cetinju pojavili prvi svirači i pjevači iz inostran-
stva, đeca su za njima ponavljala te tonove i potpuno tuđe melodije, češke, italijanske
i druge, sa takvom preciznošću i elastičnošću u glasu, da se u njihovu muzikalnost ne
može sumnjati.”
Viala de Somijer: Svečanost na Skadarskom jezeru

MUZIKA
227
U radu iz crnogorske istorije, Fransoa Lenorman, arheolog i istoričar daje kratak opis pjesama koje su
mu pjevali:”... junačke pjesme po formi su unekoliko slične pjesama u Ilijadi, a po oštrini i surovom izrazu
na Nibelunglid (njemačke junačke pjesme). Ljubavne pjesme, koje izražavaju osjećanja, ne liče na lirske
pjesme ni jednog drugog naroda... Nemaju prefinjenu galantnost trubadura iz Francuske, ni mistični
zanos njemačkih minezengera (srednjovjekovni putujući zabavljači), ni vesele nježnosti starih engleskih
pjesnika ... Takve, i sa izrazom grube veličine, one ostavljaju utisak bistrih jezera, opkoljenih i omeđenih
sa svih strana strmim gudurama, kakve putnik može naći ponegdje u Crnoj Gori.”
Češki pisac, Jozef Holeček, putujući Crnom Gorom zapaža da “Crnogorac igra uz pjevanje junačkih
pjesama, zato se u ovoj igri tako raspali. O pokladama se igra cijelu noć. Sa svakom zabavom je spojeno
pjevanje junačkih pjesama uz pratnju gusala. Svaki muškarac se u oboje dobro razumije, ali posebno
pravo na gusle i junačke pjesme imaju slijepci... Publika je zahvalna – nijedan operski pjevač ne bi
poželio ljepšu.”
Drugi Čeh, slikar i folklorista, Ludvik Kuba, prikazao je

Crnu Goru na tri načina: tekstom, akvarelima i notama.
Između ostalog, Kuba je harmonizovao 70 pjesama na svoj
način, odnosno smještajući ih u dur – mol sistem. Kubina
zasluga je što je ostavio jedan broj tačnih zapisa crnogorskih
narodnih pjesama, opise pojedinaca sa kojima se upoznao i
događaja u Crnoj Gori, kao i vrijedne crteže na kojima su mo-
tivi iz svakodnevnog života.
Kada je riječ o pjesmama i pjevanju Crnogoraca, njegovu

tvrdnju nauka će dokazati tek nakon dva vijeka:”Nažalost,
vrlo malo smo obaviješteni o muzici tih vremena, da bi na os-
novu toga mogli objasniti ovu pojavu. Baš zato ne treba odba-
civati ovaj melos, već naprotiv, cijeniti. Možda će mu pripasti
sasvim druga uloga: umjesto da mi njega objasnimo, on će osvi-
jetliti naše nepotpuno znanje.”
Ludvik Kuba: Ulcinj
Umjetnička muzika u Crnoj Gori oživljava tek u XIX vijeku. Poslije Crnogorsko-turskog rata ili
Veljeg rata (1876-78) na Berlinskom kongresu je definitivno priznata njena nezavisnost i tako su
stvoreni uslovi za brži razvoj na svim poljima, pa i muzičkoj kulturi. Prvi počeci muzičkog razvoja ve-
zuju se za osnivanje amaterskih ili diletantskih društava koja su veoma brzo počela da se organizuju
u svim većim gradovima.
Najstarije pjevačko društvo je “Jedinstvo” iz Kotora (1839), a inicijatori su pjevači koji su nepunu de-
ceniju prije priredili program povodom sahrane Petra I Petrovića Njegoša. Zbog toga su, po povratku
u Kotor, skoro svi članovi bili uhapšeni od austrijske vlasti. Prvi horovođa je bio Čeh Bureš koji je bio i
kapelnik vojne muzike. U početku su pjevali isključivo crkvene pjesme po naređenju Austrijanaca, da bi
kasnije proširili repertoar izvođenjem narodnog stvaralaštva.

Nakon nepune tri decenije, Društvo osniva i orkestar kojim diriguje Jeronim Fioreli, orguljaš i kom-
pozitor crkvene muzike i u zajedničkim nastupima sa horom izvodi djela južnoslovenskih i evropskih
kompozitora. Ubrzo se osniva i pozorišna grupa koja 1869. izvodi “Kir Janju” J. S. Popovića. Na gos-
tovanju u dvorani Djevojačkog instituta na Cetinju “Jedinstvo” je izvelo operetu “Uskrsnuće” An-
tona Šulca. Tokom jednovjekovnog postojanja društva, na mjestu kapelnika se smjenjivao veliki broj
muzičara: Niko Čučak, kompozitor – amater, autor manjih muzičkih oblika, a Špiro Jovović (takođe
amater)je pisao na stihove Ljube Nenadovića itd. Špiro Ognjenović je komponovao rodoljubive
pjesme, pa čak i na Njegoševe stihove iz “Gorskog vijenca”. Pisao je i muziku za dramu “Balkanska
carica” i druge kompozicije koje je posvetio crnogorskom dvoru. Njegovu kompoziciju “Crnogorka”
(koncertna polka) obradio je u XX vijeku poznati kompozitor Dušan Skovran.
Ognjenovićev savremenik, Simo Matavulj, piše:”...Špiro Ognjenović (Đorđe), nekad trgovac kotorski,
poslije činovnik Ministarstva finansija, bješe kompozitor, razumije se samouk i diletant. Ispričao sam
negdje u ovim “Bilješkama” kako u ono vrijeme propjeva ministarstvo finansija, koje izdašnije izdavaše
stihove nego novce, a sad, evo doznajte da je ono imalo i svoga muzičara!” Iako nije bio školovan muzičar,
Ognjenović je kao dirigent, kompozitor i organizator, dao značajan doprinos razvoju muzičke kulture.
Za “Jedinstvo” je vezano i ime Jelisavete Popović, prve žene-kompozitorke u Crnoj Gori. Iz Kotora
je otišla u Odesu na muzičke studije, ali je i dalje održavala vezu sa rodnim gradom kome je posvetila
skoro svo stvaralaštvo. Poznati su njeni horovi “Ja ljubim” i “Tražiš li” rodoljubivog karaktera u
romantičarskom zanosu, popularnom stvaralačkom maniru tog vremena.
MUZIKA
Kotorska Građanska muzika
229
U četvrtoj deceniji XIX vijeka u Kotoru se osniva prvi duvački orkestar pod imenom “Građanska
glazba grada Kotora”. Na brojnim nastupima izvodile su se narodne melodije koje je kasnije austrijska
vlast zabranila, pa je čak promijenila ime orkestra u “Orkestar narodne straže”. U takvim okolnos-
tima promijenjen je repertoar pa su narodne pjesme zamijenjene austrijskom himnom i vojničkim
marševima. Početak muzičkog obrazovanja u Kotoru datira od 1866. godine kada je otvorena prva
privatna muzička škola. Osnivač je bio kompozitor i orguljaš u katedrali Svetog Tripuna – Jeronim
Fioreli, doseljenik sa ostrva Cresa (Hrvatska).
Po pozivu iz Trsta (Italija) dolazi, za dirigenta “Građanske muzike”, Dionizije de Sarno – San Đorđo
(1856-1937), školovani muzičar. Bio je dirigent, muzički pedagog, organizator i folklorista. Tokom
šestogodišnjeg boravka u Kotoru ostavio je značajan trag na svim poljima muzičke djelatnosti. Pisao
je i opere od kojih mu je najpoznatija “Bakanska carica”, prva crnogorska opera, na tekst knjaza
Nikole I Petrovića. Ovo djelo je štampano (1891) u klavirskom izvodu i sačuvano, da bi 2008. godine
bilo orkestrirano i izvedeno premijerno na Cetinju. Partiture druge dvije opere ovog autora su izgu-
bljene. Iako nije koristio elemente crnogorskog muzičkog folklora, umnogome je doprinio razvoju
crnogorske nacionalne kulture.
Iz Balkanske carice
U zbirci narodnog pjevanja iz Boke Kotorske nalazi se i jedna narodna muzička tvorevina – bugarštica,
veoma starog oblika narodnog stvaralaštva, koju je San Đorđo zabilježio i tako sačuvao od zaborava.
Taj zapis sadrži originalnu narodnu melodiju na stihove peraškog pjesnika Ivana Krušale koje je sas-
tavio povodom turskog napada na Perast 1654. godine. Stihovi su u trinaestercu koji, sem tematskog
sadržaja, odgovaraju u potpunosti tipu bugarštice. Prije njega, Italijan Luiđi Riči (1854) zabilježio je
note navedene narodne pjesme. Francuski književnik Žerar de Nerval napisao je 1846. godine libreto
za komičnu operu “Montenegrins” (“Crnogorci”), a belgijski kompozitor Arman Mari Limanander
– partituru. Već 1849. godine ova opera je doživjela premijeru u pariškom Nacionalnom pozorištu.
2
230 CRNAA GORA
CR GORRA MO
MOJA
JJAA PPOSTOJBINA
OSTO
OS T JBINNA Mu
Muzika
Muzi
zizika
ka u Crnoj
Crn
rnoj
o Gor
oj Goriri
Sa izuzetkom Cetinja, muzička kultura u centralnom i sjevernom dijelu Crne Gore se sporije razvi-
jala u odnosu na Boku Kotorsku. Razloga je bilo više, a bitno je da do druge polovine XIX vijeka nije
poklanjana dovoljna pažnja kulturnom uzdizanju ostalih sredina u Crnoj Gori.
Osnivanjem Cetinjske čitaonice (1868) knjaz Nikola pravi snažan zaokret na polju kulture. Nakon
tri godine pri Čitaonici je osnovano Pjevačko društvo sa ciljem da njeguje horsko pjevanje koje se
temeljilo na narodnom stvaralaštvu i time isticalo nacionalni duh. Prvi dirigent je bio Anton Šulc
koji je u početku radio sa dvadesetak pjevača. Na proslavi 400 godina Cetinja (1885) otvoren je
Zetski dom, čime je daleko intenzivniji rad i godinama se na tom mjestu održavaju razne predstave i
zabave. Pred kraj vijeka dolazi do ujedinjenja sa društvom “Gorski vijenac” koje je njegovalo muzičku
i fizičku kulturu.
Djevojački
Djev
Dj ojjački
čki institut
institut
i
Djevojački institut na Cetinju je otvoren (1869) kako bi zajedno sa klasičnom gimnazijom (1885)
stvorio povoljnije uslove za ubrzaniji razvoj kulturno-prosvjetne djelatnosti. Dosta pažnje je poklan-
jao muzičkom obrazovanju svojih štićenica. Predmete horskog pjevanja, muzičke teorije, violine i kla-
vira držali su češki profesori: Ida Hofman, Anton Šulc i Robert Tolinger. Oni su se, pored pedagoške
djelatnosti, bavili koncertiranjem i komponovanjem.
PITANJA:
1. Prva žena – kompozitor u Crnoj Gori zvala se Jelisaveta (dopiši)______________________

2. Dionizije de Sarno – San Đorđo napisao je prvu _________ koja se zove “____________
_________________”. (dopiši odgovore)
3. U kom crnogorskom gradu je osnovan Djevojački institut? (napiši)___________________
MUZIKA
23
231
PROFESIONALNI MUZIČARI I ANSAMBLI

Robert Tolinger je tokom sedmogodišnjeg boravka napisao veći broj vokalnih i
vokalno-instrumentalnih djela. Anton Šulc, kompozitor manjih oblika, napisao
je i jednu operetu, a autor je i prve crnogorske himne “Ubavoj nam Crnoj Gori”.
Veoma značajno za taj period je osnivanje prvog profesionalnog instrumental-
nog ansambla – Crnogorske vojne muzike (1871) na čijem čelu je bio Anton
Šulc. Pripreme su počele ranije na inicijativu knjaza Nikole koji je, po ugledu na
evropske države, želio da stvori vojsku i vojni orkestar.
Robert Tolinger
Naslovna strana horske kompozicije
Crnogorski vladari posvećivali su posebnu pažnju muzičkoj kulturi. Kada je riječ o

vojnom orkestru, srazmjerno budžetu koji je imala država Crna Gora, knjaz Niko-
Mirko Petrović la je izdvajao najviše sredstava za ovaj ansambl. On je naredio 1875. godine da se
sašiju uniforme za muzičare koje su bile po ugledu na najreprezentativnije vojne
orkestre u Evropi.
Pored knjaza Nikole istakao se i njegov sin, knjaz Mirko Petrović (1879-1918).
Osnovna znanja iz teorije muzike i sviranja klavira stekao je od Roberta Tolingera
a kasnije se zainteresovao za stvaranje. Pisao je u romantičarskom stilu što je odgo-
varalo opštem duhu i raspoloženju tog vremena. Za njega su govorili da je “dvorski
kompozitor” s obzirom na to da je pisao prevashodno za potrebe Crnogorskog dvora
i Vojne muzike; Ferdinand-marš, Mali proljećni cvijetak, Izgubljena sreća itd. Djela
su mu štampana u Rimu (Italija) i Lajpcigu (Njemačka).

Uspostavljena je čvrsta saradnja sa češkim profesionalnim muzičarima koji su rado
dolazili u Crnu Goru i najčešće bili gosti dvora. U znak prijateljstva komponovana
su mnoga djela, a među njima i opera “Černohorci” (“Crnogorci”) českog kompoz-
itora Karla Bendla koja je premijerno izvedena 1881. godine povodom otvaranja
češkog Narodnog pozorišta u Pragu i tom prilikom nagrađena. Interesantno je da je
libreto napisao Jozef Otokar Veslek, porijeklom iz Herceg Novog, a kostime uradio
Jaroslav Čermak (slikar), koji je tokom boravka u Crnoj Gori ostvario značajna lik-
ovna ostvarenja. Opera sadrži obilje motiva iz crnogorskog muzičkog folklora.
Druga crnogorska vojna muzika osniva se u Podgorici 1889. godine i za dirigenta

se postavlja František (Franjo) Vimer. Ovaj dirigent je bio veoma popularan, pa se u
narodu govorilo “da uči za Vimera” što je značilo - da pohađa školu za vojnog muzičara.
Pored rada sa orkestrom, bavio se i pedagoškim radom. Njegovom zaslugom, na dalje
školovanje u Češku je otišlo dvadesetak talentovanih Crnogoraca, a među njima: Jo-
van Milošević, koji će kasnije biti inicijator za osnivanje prve muzičke škole na Cetinju
i njen prvi direktor, Aleksa Ivanović, budući dirigent i drugi.
Za razliku od prethodnog, ovaj orkestar je imao znatno širi repertoar sa zahtjevni- Jovan Ivanišević
jim kompozicijama. Tako, na primjer, tvrdi se da je u vrijeme balkanskih ratova na
frontu ispred Skadra, Crnogorska vojna muzika svirala “U boj” hrvatskog kompozi-
tora Ivana Zajca. I Vimer je komponovao prvenstveno za potrebe vojnog orkestra:
Paradni marš, Danilov marš, Lajhtenberg marš itd. Pisao je i druge, kraće forme
namijenjene članovima knjaževe porodice.
Vojni orkestar
Na muzičkoj sceni se pojavljuje i prvi školovani crnogorski kompozitor Jo-
van Ivanišević (1860-1889). Studirao je u Pragu, ali je njegovu karijeru prerano
prekinula smrt odmah nakon položenog završnog ispita na konzervatorijumu. Bio
je kompozitor snažnih stvaralačkih mogućnosti, a u djelima se prepoznaju elementi
MUZIKA
poznog romantizma. Pretežno je pisao horske kompozicije “Laku noć”, “Plamen”,

“Opelo” i dr., kao i solo-pjesme od kojih se ističe ciklus “Ljubičice”.
233
Pred kraj XIX vijeka radom je počelo Kulturno društvo Čitaonice koje je imalo dramsku sekciju,
grupu pjevača i soliste, a pratio ih je mandolinski orkestar. Kada je prestala djelatnost ovog društva
njegovi članovi su se uključili u rad prvog podgoričkog pjevačkog društva “Branko” (1892).
Pored mješovitog hora, postojao je i tamburaški orkestar i salonski gudački sastav, a radila je i dramska
sekcija. U okviru društva, između dva svjetska rata, osnovana je i Muzička škola. Dirigenti su bili:
Savo Čubranović i Ilija Zlatičanin koji su njegovali obrade narodnih pjesama u vokalno-instrumen-
talnom izvođenju. Potom slijede podgorička društva: Zanatlijski orkestar, Muslimansko društvo
“Napredak”, Kulturno-umjetničko društvo “Njegoš”, Omladinska bleh muzika, Muslimansko
društvo “Gajret” itd.
Drustvo
D t G Gajret
j t
Nekoliko godina kasnije (1898) osniva se u Nikšiću pjevačko društvo “Zahumlje”. Za uspješan rad je
bio zaslužan dirigent Niko Ivanković, austrijski oficir koji je prebjegao iz Austrougarske u Crnu Goru.
Muzička kultura je nesumnjivo napredovala o čemu svjedoče i zapisi stranaca koji su dolazili u Crnu
Goru. O tome, u članku “Velika cetinjska svečanost” piše grčki vicekonzul Aleksandros Leonardos: ”
...Uoči praznika Svetih apostola dolaze, sakupljajući se u maloj prijestonici Crne Gore – Cetinju, većinom
pješice, čak iz najudaljenijih krajeva Crne Gore, oko 6 – 7 hiljada ljudi, žena i djece – Crnogoraca, Al-
banaca i muslimana, jedni da bi se poklonili Svetom Petru, a drugi radi vašara... I tako, u cijelom gradu,
uoči vašara, otpočinje opšte veselje sa himnama, uzvicima, igrama uz pratnju gusala, a obilno se troši vino
i barut, jer ovaj borbeni narod ne može da zamisli veselje bez neprestanog pucanja. Ali se najbolje kolo
izvodi ispred dvora, sa čijeg balkona kneževa porodica posmatra igrače... A kada se najprije igračicama, a
potom većem dijelu prisutne mase u bašti ponudi pivo i vino u izobilju, za momenat prestaje nacionalno
oro, a malo zatim evropska muzika, prispjela radi vašara iz Kotora, počinje svirati najprije fragmente,
melodrame, a zatim evropske igre... Tada narod posmatra s velikom radoznalošću i podsmjehom evropske
igre. A naročito mu se sviđa da gleda kada se igra kadril. Kako mislite da nazivaju valcer? “Igra grljenja”.
A zar nije takva?...”

Nakon Prvog svjetskog rata u Crnoj Gori djeluju profesionalni muzičari od kojih se ističu: Aleksa
Ivanović (1888-1940), dirigent i osnivač brojnih društava u Podgorici; Antun Homen (1906-1989),
ogruljaš, dirigent i autor većeg broja horskih kompozicija; Vida Matjan (1896-1993) pretežno au-
torka scenske muzike za djecu, muzički pedagog i folkorista; Tripo Tomas (1885-1975) je bio kapel-
nik i kompozitor čija se djela i danas izvode i rado slušaju. Među njima je i Jovan Milošević (1895-
1959), horovođa i kapelnik Vojnog orkestra i prvi folklorista koji je zabilježio više od 150 crnogorskih
narodnih pjesama. Bio je nastavnik prve Muzičke škole na Cetinju, osnovane 1932. godine. Kao
njen direktor, preuzeo je vrlo odgovoran i složen zadatak s obzirom da je opšte muzičko obrazovanje
građana bilo na dosta niskom stupnju.
PITANJA:
1.___________________________ je prvi profesionalni instrumentalni ansambl u Crnoj Gori

osnovan 1871. godine (dopiši)
2. Ko se bavio komponovanjem (zaokruži tačan odgovor)

A. Vasilije Petrović Njegoš
B. Petar I Petrović Njegoš
C. Mirko Petrović Njegoš
D. Danilo Petrović Njegoš
3. Prvi crnogorski kompozitor________________________________studirao je u Pragu.
MUZIKA
235
DVADESETI VIJEK I NAJMLAĐE GENERACIJE MUZIČARA
U to vrijeme crnogorski kompozitori djelovali su i u

ddrugim sredinama sa razvijenom muzičkom tradicijom:
IIvan
v Brkanović – Zagreb, Ljubomir Branđolica – Sko-
plje itd. Svi crnogorski kompozitori uglavnom su bili up-
p
ooznati sa stilovima tadašnje evropske muzike.
Kotor i Cetinje nijesu bili jedini koji su održavali koncerte

K
uumjetničke muzike. Njima su se priključili i drugi gradovi.
O tome piše crnogorski književnik Simo Šobajić: “Na
ssokolskom
o koncertu u Podgorici 1936. godine na podijum
iizlaze
z dva mlada gospodina u savršenom smokingu. Pro-
ggramska tačka iz njemačke klasične literature koju su izveli,
na klaviru i violini, bila je izvedena sa tolikom muzičkom
n
pprefinjenošću i preciznošću da sam se zainteresovao odakle
Cetinje 1900
su ‘došli’ ovi umjetnici. Odgovor je bio – Onaj pijanista je
rođeni Kuč sa Koma, a violinista je iz Bjelopavlića”.
ro
TTokom Narodnooslobodilačke borbe (1941-1945) značaj-

nnu ulogu imala je Bokeška brigada koju su sačinjavali
vvećinom muzičari iz Boke Kotorske. Ona se pored učešća
u borbi uvijek pojavljivala da uveliča narodne svečanosti i
ppodržavala je borbeni duh naroda koji je proživljavao teško
vvrijeme okupacije.
U Jugoslaviji i čitavoj Evropi još je bjesnio rat, a na Cet-

inju je počeo da se emituje program Radio Cetinja.
in
UUbrzo u ovoj radio-stanici počeli su radom profesionalni
mmuzički ansambli i to u punom sastavu: simfonijski orke-
st
star, narodni orkestar, zabavni orkestar, mješoviti hor i
vvokalni solisti.
Orkestar Bokeške brigade
Veliki preokret u razvoju muzičke kulture dolazi nakon Drugog svjetskog rata. Otvara se više škola,
fakulteta, kulturnih i drugih ustanova. Posebna pažnja se ukazivala muzičkoj umjetnosti i odmah se
počelo sa otvaranjem škola za osnovno muzičko obrazovanje kako bi se što prije dobili profesionalni
muzičari. Nastavnika nije bilo u dovoljnom broju, pa je tek u januaru 1947. godine osnovana prva
Državna muzička škola na Cetinju, potom u Kotoru, a iste godine i u Podgorici. Naredne godine u
Nikšiću, Herceg Novom i Pljevljima. Od tada, muzičko obrazovanje je u stalnom usponu; osniva se
Srednja muzička škola na Cetinju, koja prelazi u Kotor, a potom se otvara i u Podgorici.
Muzička akademija na Cetinju otvorena je 1980. godine. Sada u Crnoj Gori ima 15 škola za osnovno
muzičko obrazovanje, tri srednje muzičke škole i dvije baletske škole. Osnivanjem muzičkih škola
posljednjih decenija nije se htjelo samo obezbijediti djeci muzičko obrazovanje, već su te ustanove
postale centri muzičke kulture u svojim sredinama, kao što je bijelopoljska, kolašinska i druge škole.

Posebno je značajno osnivanje Škole za osnovno muzičko obrazovanje u Ulcinju, koja organizuje
veoma zapažene koncerte, dovodeći umjetnike iz Austrije, Slovenije, Hrvatske, Albanije, sa Kosova
itd. Učenice i učenici baletskih škola osvajaju nagrade na prestižnim takmičenjima u Rusiji, Ukra-
jini, Bugarskoj... Sa radom je počeo 2006. godine Muzički centar Crne Gore u Podgorici u čijem se
sastavu nalazi Simfonijski orkestar, a koji je čestim nastupima znatno obogatio koncertne sezone
posljednjih godina u Podgorici i ostalim gradovima Crne Gore.
U poslijeratnom periodu sve više se izvode kompozicije domaćih autora koji su studije završavali u
muzičkim centrima tadašnje Jugoslavije i zapadne Evrope. Među prvima se ističe Ilija Lakešić (1908-
1973) koji se nakon studija usavršavao u Rimu. Pisao je orkestarske, kamerne i vokalno-instrumentalne
kompozicije. Njegova Simfonija u G-duru je prvo simfonijsko djelo nastalo u Crnoj Gori (1951).
Lakešić Ivanović Tamindžić
Iz plejade tih prvih stvaralaca je i Cvjetko Ivanović (1929-1994), sin dirigenta Alekse Ivanovića,
koji se usavršavao u Salcburgu (Austrija) i Rimu (Italija). Prvi je dirigent obnovljenog Simfonijskog
orkestra Radija Crne Gore. Pored dirigovanja, Ivanović se bavio i komponovanjem za različite voka-
lno-instrumentalne i instrumentalne ansamble. Osnovao je festival “Dani muzike” koji je okupljao
vrhunske instrumentalne soliste, kamerne ansamble i orkestre iz tadašnje Jugoslavije.
Najplodniji crnogorski kompozitor je Borislav (Boro) Tamindžić (1932-1992). Prvi je u crnogorsku

umjetničku muziku unio tekovine radikalnih muzičkih struja. Umjetnik bogate inspiracije, Tamindžić
je izgradio poseban stil koji se odlikuje bogatim harmonijama, nemirnim melodijskim linijama, živim
ritmom i blistavom instrumentacijom. Crnogorsku muzičku tradiciju je tretirao kroz svoje kompozici-
je na besprijekoran način i bez romantičarske sladunjavosti. Komponovao je skoro sve muzičke forme,
od pjesama za djecu do kantata i oratorijuma. Pisao je scensku muziku i muziku za filmove: “Jovana
Lukina”, “Čudo neviđeno”, “Beštije” itd. Operu “Šćepan Mali” nije stigao da završi.
Udruženje kompozitora Crne Gore osnovano je 1969. godine danas ima više od preko stotinu
MUZIKA
članova, a koji se bave različitim vrstama muzike: Z. Baban, S. Bučevac, D. Božović, M. Bošković, S.
Gačević, Z. Đuranović, S. Jerkov, S. Knezović, S. Kovačević, Ž. Mirković, N. Pejović, L. Đokaj, M.
Rogošić, M. Serhatlić i mnogi drugi.
237
P
Posljednjih pola vijeka u Crnoj Gori postoji kon-
ttinuitet razvoja reproduktivne muzike kod nas
bbilo da su narodni pjevači, svirači i igrači, amat-
eerski solisti i ansambli, ili profesionalni muzičari.
SSvako od njih, sa više ili manje uspjeha, davao je
zznačajan doprinos sveopštem muzičkom raz-
vvoju. Njihova nastojanja su urodila plodom, pa
sse sada veći broj mladih opredjeljuje za bavljenje
m
muzikom. Među njima ima dosta uspješnih pro-
ffesionalaca koji su se već dokazali na mnogim
zznačajnim svjetskim takmičenjima, festivalima,
ooperskim kućama...
Među najuspješnije iz starije generacije repro-
M
dduktivnih umjetnika izdvajamo: Darinku Matić
- Marović – dirigenticu, Olgu Milošević i Vjeru
Miranović, operske pjevačice, Tripa Simonutija i
M
Vili
V Ferdinandija, violiniste, Aleksu Asanovića
violončelistu
v i dr.
Nikčević i Bulatović
Mladi reproduktivni umjetnici u Crnoj Gori kao vrsni instrumentalisti i pedagozi, već su osvojili brojne
nagrade i laskava priznanja u inostranstvu: Boris Kraljević – pijanista, Srđan Bulatović – gitarista, Igor
Perazić – violončelista, Roman Simović – violinista, Predrag Janković – harmonikaš itd.
U svim većim crnogorskim gradovima održavaju se muzički festivali. U Bijelom Polju se održavaju
“Ljetnje večeri muzike” (umjetničke) i “Festival tamburaških orkestara” koji okuplja ansamble iz raznih
zemalja Balkana i Mediterana. U Rožajama se održavaju dva festivala, dječji i omladinski - “Zlatna
pahulja” i “Zlatna staza”. U Budvi “Grad teatar” i u Baru “Barski ljetopis” multimedijalni su festivali,
a već tradicionalno, daleko poznati van granica su festivali zabavne muzike u Budvi “Pjesma Medit-
erana” i Herceg Novom “Sunčane skale”. Perast svake godine okuplja najbolje klape iz Crne Gore i
Mediterana, a u tom gradu održava se i festival umjetničke muzike “Ars musica antiqua”. Festivalski
gradovi su još Podgorica, Nikšić, Pljevalja...
PITANJA:
1. Dok je trajao Drugi svjetski rat emitovao se radio-program na: (zaokruži tačan odgovor)
A. Radio Zagrebu
B. Radio Cetinju
C. Radio Beogradu
2. Ima li Crna Gora Muzičku akademiju? (zaokruži tačan odgovor) DA NE
3. Poveži mjesta sa festivalima:
A. Budva 1. “Festival tamburaških orkestara”
B. Rožaje 2. “Barski ljetopis”
C. Bijelo Polje 3. “Pjesma Mediterana”
D. Bar 4. “Zlatna pahulja”

NARODNA MUZIKA 2
Proučavanjem muzičkog folklora u Crnoj Gori bavio se veoma mali broj stručnjaka, pa je malo do-
kumenata na osnovu kojih bi se mogli izvući definitivni zaključci. Čak i ono što je ostalo zapisano
predstavlja problem zato što su iznešena zapažanja dosta negativno uticala na formiranje mišljenja
o muzičkom folkloru u Crnoj Gori. Te negativne ocjene rezultirale su stavom da “Crnogorci nijesu
muzikalni”, ili kako se češće u narodu kaže “nemaju sluha”.
PJESME I PJEVANJE CRNOGORACA

Narodno pjevanje i pjesme koje danas srijećemo u Crnoj Gori spadaju u najstarije u Evropi, a izrazita
autohtonost je jedna od glavnih odlika. Bez obzira na to što su urbanizacija i savremeni uslovi života
prodrli u sve krajeve Crne Gore, narodna muzička tradicija i dalje odolijeva pritiscima modernizacije.
Crnogorski muzički folklor, a u odnosu na folklor drugih evropskih zemalja je specifičan, a to se u
najvećoj mjeri odnosi na narodne pjesme i igre
Vjeruj mala
Pavino Polje
Zapis S. Jerkov
=126
(E)Vje - ruj ma - la (e)moj dra - ga - ne vje - ruj ma - la

6
vje - ruj ma - la moj dra - ga - ne
Broj pjesama tematski vezan za djecu je neznatan, te su od malena slušala pjesme sa istorijskim sadržajem
ili sa temama iz svakodnevnog zivota. U selu Smriječno (Piva) djetetu se pjeva uspavanka čiji je tekst
veoma neobičan. Ni najstariji mještani nijesu znali njegovo porijeklo, jer stihovi pripadaju krugu ta-
kozvanih vučarskih pjesama. Riječ je o gotovo iščezlom običaju zaštite od vukova (“Cu, cu Mile”).
U Crnoj Gori danas se ne pjeva toliko različitih pjesama koliko narod zna. Najčešće se pjeva nekoliko
pjesama koje su popularne u određenom kraju. Etnomuzikolozi i folkloristi, ako nijesu bili iz Crne
Gore, tokom sakupljanja pjesama pravili su nenamjerne greške u zapisivanju, jer su se narodni pjevači
trudili da im “ugode” tako što će pjevati pjesme iz drugog kraja pa i druge države. Pjevači su smatrali
da će biti pohvaljeni zbog poznavanja (pjevanja) većeg broja pjesama, što je dovodilo do pogrešnih
MUZIKA
zaključaka kao, na primjer, da je neki narod živio u tom kraju, pa su zato i pjesme njihove prisutne.
239
2 NARODNA MUZIKA
Cu,cu Mile
Piva
Zapis S.Jerkov
=60
Cu, cu Mi - le na ko - nju,
vuc' ti maj - ku za - ko - lju.
Dugo se smatralo da stanovnici Primorja od davnina pjevaju drukčije u odnosu na one iz kontinental-
nog dijela, odnosno da su “muzikalniji”. Istina je, kada se izvode izvorne pjesme, u potpunosti su iste kao
i u drugim krajevima Crne Gore. Ali, ako se pjeva klapska pjesma, onda je to poseban način izvođenja.
Grupe, uglavnom muške, koje višeglasno i na specifičan način, bez instrumentalne pratnje, izvode pri-
morske narodne i gradske pjesme nazivamo – klape. “Jadran”, “Bokeljski mornari”, “Stari kapetan” su
samo jedan mali broj navednih klapa, a ima ih u skoro svim mjestima na crnogorskoj obali. Uzori su im
bile klape iz Dalmacije, koje su po kvalitetu obrade i interpretacije pjesama dostigle vrhunac.
U crnogorskim gradovima udaljenim od Primorja, pjevaju se starogradske pjesme. Njih izvode

muške, ženske ili mješovite grupe. Kod tih pjesama se znaju autori (kompozitor i tekstopisac) pjesme,
ali pretežno samo aranžer (obrađivač melodije za grupno pjevanje). Ove pjesme, za razliku od klapa,
češće se izvode uz pratnju instrumenata. Poznati sastavi su “Pljevaljski tamburaši”, bjelopoljski “Lim-
ski biseri”, podgorički “Assa voce” i “Zvuci sa Ribnice” itd.
Moj pendžeru
Podgorica
Zapis S.Jerkov
=80
Moj pen - dže - ru ih,haj, haj, moj pen - dže - ru ih, haj, haj,
5
moj pen - dže - ru moj gor - ki če - me - ru.

NARODNO MUZIČKO STVARALAŠTVO MUSLIMANA/BOŠNJAKA
Muzički folklor Bošnjaka/Muslimana u Crnoj Gori nema sistemati-
zovanog etnomuzikološkog materijala koji bi poslužio folkloristima
da izvedu određene zaključke o njihovim pjesmama. Jedina opsežnija
publikacija iz ove oblasti su zapisi etnomuzikologa M. A. Vasiljevića
kome je narodni pjevač Hamdija Šahinpašić iz Pljevalja otpjevao 300
pjesama. Nažalost, ta zbirka je objavljena prije pola vijeka samo u Rusiji
(u svega 500 primjeraka) i do danas nije ponovljeno izdanje.
Mali broj etnomuzikologa koji su se bavili crnogorskim narodnim

pjesmama, rijetko kada su zapisivali i neku bošnjačku/muslimansku
pjesmu. Te pjesme nijesu posebno izdvojene niti analizirane, već se
nalaze u grupi sa ostalim crnogorskim pjesmama i prepoznajemo ih po
imenima kazivača, tekstu i melodiji. Od svih folklorista sakupilo se se-
damdesetak originalnih pjesama Bošnjaka/ Muslimana iz Crne Gore. Muslimanke iz Gusinja
Narodne pjesme koje su analizirane pripadaju starijoj seoskoj i malovaroškoj tradiciji, dakle one koje
nijesu nastale pod uticajem novih stremljenja u ovoj populaciji. Takođe nijesu uzete u obzir pjesme
iz drugih krajeva i država (Bosne, Srbije...) koje Bošnjaci/Muslimani u Crnoj Gori takođe pjevaju u
određenim prilikama.
MUZIKA
241
2 NARODNA MUZIKA
Aj,utli butli
Bijelo Polje
Zapis M.A.Vasiljević
=86
Aj, ut - li but - li u dvor u - da -

4
ri - še, u dvor u - da - ri - še.
Vrani se konji igraju

Podgorica
Zapis S.Jerkov
=65
Vra - ni se ko - nji ig - ra - ju, hej

4
vra - ni se ko - nji i - gra - ju.
Ritmička cjelina često se ne poklapa sa misaonom; granice ritmičkih i logičkih cjelina nijesu uvijek iste.
U stihu srijećemo stope sa akcentom na prvom slogu, pa zato je trohejski raspored akcenata tipična
osobina narodnog stiha sa ovog geografskog prostora. U tom smislu nije čudno što nema melodijskog
primjera sa uzmahom ili predtaktom kao ni obrnutopunktirani ritam inače često primjenjivan u orijen-
talnoj muzici. Tonalna osnova je u istoj ljestvici kao i crnogorske narodne pjesme. Pritom treba imati u
vidu da orijentalna ljestvica na ovom prostoru ima osobeni karakter kome nije nađena analogija ni kod
jednog muslimanskog naroda. Ta osobenost se najbolje uočava u pjesmama jer završavaju na dominanti
(petom stupnju ljestvice). Relativno mali intervalski obim melodija usavršio se na drugoj strani; dobio je
naknadu u metrici i metričkim strukturama.
Možemo zaključiti da je melodija siromašnija u velikom obimu, ali je znatno bogatija u unutrašnjim
raznovrsnostima tih malih ambitusa. Poznato je da melizmi imaju organsko, funkcionalno značenje,
a ornamenti su tonske formule dodate glavnim, a ponekad i sporednim tonovima. U pojedinim kraje-
vima (Gusinje, Plav, Rožaje) kod starije seoske tradicije, primjećijemo manje melizama, pa čak i njihovo
odsustvo. Sa manjim brojem melizama su i pojedine podgoričke pjesme, a u prosjeku najmanje ih ima
u primorskim mjestima u kojima žive Bošnjaci/Muslimani. Nasuprot njima, u Pljevljima je orijentalno
šaranje daleko bogatije što je posljedica uticaja iz Bosne.

"
'
=150-160 "$ $'+

'! (")+
A XIII
(5) (4)

3 4-6;
5
(3)
4
!

5 B XIII
(4)

6
(4)

7 8-1.
(3) (d)

Malo poznata je činjenica da u pjevanju Crnogoraca, u Vasojevićima, ima melizama u većem broju
nego što bi se očekivalo, i to kod čobanskih pjesama (“čobanska ornamentika”). To nije uticaj orijental-
izacije, već je to čobanska upjevanost ili “čobanski virtuozitet”. Gradska (malovaroška) i seoska tradicija
razlikuju se u samoj tehnici interpretacije. Za razliku od pjevača na selu, u gradu se uglavnom pjeva u
kući, gdje se postepeno pjevač navikao na tiše pjevanje i došao do spoznaje ljepote tona koja se zasniva
na boji postignutoj u povoljnim rezonatorskim uslovima. Ako tome dodamo žičani instrument (na
primjer - tamburu) na kome se može proizvesti jača dinamika, onda je jasna razlika između čobanske
i gradske pjesme. Među najvažnije primjere čiste ili “prave lirike” spada sevdalinka, pjesma ljubavi i
čežnje. Pjeva se na dva načina: svaka pjesma ima svoju melodiju ili se pjeva veliki broj tekstova na jedan
ustaljeni napjev.
PITANJA:
1. Glavne karakteristike crnogorskih pjesama su: (zaokruži tačne odgovore)

A. Jednoglasne pjesme
B. Višeglasne pjesme
C. Melodija širokog obima
D. Melodija uskog obima
E. Pjevanje uz gusle
F. Pjevanje uz tamburu
2. Poveži pjevanje sa njegovim mjestom nastanka:

MUZIKA
A. Pjevanje čobana 1. Primorje

B. Starogradsko pjevanje 2. Planina
C. Pjevanje klape 3. Grad
243
2 NARODNA MUZIKA
MUZIČKI FOLKLOR ALBANACA U CRNOJ GORI

Albanci se odlikuju izrazitom muzikalnošću, koja je posljednjih de-
A
cenija dosta zapuštena kod mlađeg naraštaja s obzirom na to da se ne
ce
bbave, kao njihovi preci, pjevanjem i sviranjem. Nekada je aktivno bav-
lljenje
j muzikom bila najvažnija razonoda i zabava, a sada se kod većine
svodi na slušanje savremene zabavne muzike. Ranije se stvaralaštvo
sv
ddijelilo na: dječje, žensko i muško. Tada su se pjesme razlikovale po
tekstu, formalnoj strukturi i načinu izvođenja; dječje i ženske pjesme
te
su bile lirskog karaktera, a muške pretežno epskog, ali su pjevali i
ljubavne, pečalbarske, šaljive. Dječje pjesmice su izvođene bez instru-
lj
mentalne pratnje, a ženske uz pratnju ritmičkog instrumenta – daira
m
(defa)
(d itd. Muškarci pjevaju uglavnom uz pratnju žičanih instrume-
n – gusala, ćitelije i dr.
nata
Malisori
Svi navedeni izvođači mogu pjevati samostalno, u duetu (žene) ili grupno. Način izvođenja je us-
lovio da su ženske pjesme u strogom ritmu, dok su muške široko raspjevane u slobodnom (rubato)
izvođenju. Prema formalnoj strukturi dječje pjesme su najmanje, a muške najviše razvijene. Muškarci
pjevaju visokim glasom i dosta jako. Bogatstvo ritmičko-metričkih oblika obezbijedilo je primat i
postalo dominantni činilac u svakoj pjesmi.
Dijelimo ih u dvije grupe: prva, koja ima stalno jednake metarske jedinice, kao npr. 2/4 takt, i druga
- kod koje nijesu sve metarske jedinice stalno iste, npr.: 3 + 2 + 2. Svakako ima i drugih vrsta taktova,
ali ovi su najčešći. Ambitus (intervalski obim pjesme) je raznolik – kreće od male sekunde, do duo-
decime (12 tonova). Ipak u daleko najvećem procentu su zastupljene pjesme u trihordu, tetrahordu i
pentahordu (obimu od tri, četiri i pet tonova).
Moj Zoge
Albanska
Zapis R. Vučeković
Moj Zo - ge, moj Zo - ge, a po vjen në da - se - me

5
un je - le - kun ta kam ble moj fe - len - ze ma - li - te.

U zavisnosti koliko je istočna kultura uticala na albansko stanovništvo na određenom geografskom
području, tj. da li su pjevači (odn. ljudi koji se bave narodnim muzičkim stvaralaštvom) katoličke
vjeroispovjesti ili islamske, određivao se pravac po kome će se razvijati narodno stvaralaštvo tog kraja.
Tako su melodijske linije u pjesmama albanskih muslimana u orijentalnoj ljestvici, a ostalima pjesme
za tonalnu osnovu imaju kvintni moldur (rijetko – kvintni dur). Ima primjera pjesama gdje se tonalne
osnove, iz jedne i druge grupe, prepliću što zavisi od ukusa pjevača i instrumenta koji ga prati. Pjesme
su jednoglasne, a rijetko se srijeću i dvoglasne.
U jablana visokoga
Ostros-Krajina
Zapis S.Jerkov
=cca66
U jab - la - na vi -so - ko - ga u jab - la - na

4
vi - so - ko - ga
port.
vi - - - - ko - - - ga(i)
6
u jab la - na vi - so - kog (a)
Kada su se ranije održavale smotre kulturno-umjetničkih društava seoskog područja, učestvovale

su i grupe iz Malesije. Za sve koji nijesu živjeli duže u Crnoj Gori bilo je iznenađenje kada su čuli
“crnogorske pjesme” na albanskom jeziku. Zapravo su pjevane narodne pjesme sa ovog prostora i tu
se ne može vršiti podjela ili razdvajanje, jer su narodi vjekovima živjeli zajedno i muzički folklor se u
svakom segmentu prožimao. Pritom, uticaji su obostrani, a ono što je uslovilo tu povezanost je - način
života koji je u tim krajevima bio isti; mještani su se bavili stočarstvom i zato su u starijoj seoskoj
tradiciji pretežno zastupljene – čobanske pjesme. U tu grupu spada i pjesma “Alarm” koja je izuzetna
MUZIKA
u svakom pogledu, počev od naslova, teksta i melodije, do načina interpretacije, ali ni ta, kao i mnoge
druge pjesme nije snimljena, niti notirana.
245
2 NARODNA MUZIKA
GUSLE I GUSLANJE
U Crnoj Gori je epika toliko prisutna da su drugi vidovi i ukupno muzičko-folklorno
stvaralaštvo dosta zanemareni. Kod Crnogoraca je, bez obzira na obrazovanje, sred-
inu u kojoj žive, pa i vrijeme (sadašnje ili davnoprošlo) veoma razvijen kult epike, čiji
su osnovni simbol – gusle. Putopisci i naučnici su pisali da u mnogim crnogorskim
domovima, i domovima Crnogoraca koji žive van Crne Gore (gradskim i seoskim)
na zidu vise gusle.
Guslanje je osnovni i najčešći oblik vokalno-instrumentalnog izražavanja kod nas.

Jednostrune gusle (i guslanje) nalazimo i u narodnom muzičkom stvaralaštvu Al-
banaca i Bošnjaka/Muslimana koji žive na teritoriji Crne Gore. Kod svih, gus-
lanje je veoma cijenjeno i danas se tradicija guslanja održava. Etnomuzikolozi, kako
domaći, tako i strani slažu se u ocjeni da su najbolji guslari i guslanje u Crnoj Gori u
odnosu na pripadnike drugih naroda gdje se takođe gusla (na primjer: Srbija, Bosna
i Hercegovina, sjeverna Dalmacija...)
Guslarev repertoar uglavnom zavisi od karaktera skupa koji ga sluša. Često gus-
lari daju uvode koji tematski nemaju ništa zajedničko sa pjesmom kojoj prethode.
Dobra pjesma ne obezbjeđuje pažnju slušalaca ako nije dobar pjevač. Razlikujemo
nekoliko tipova sviranja na guslama: melodiozno – meko koje se uglavnom svira
u ravničarskim krajevima (na primjer – u Zeti) i oštro koje je karakteristično za
brđanske guslare (na primjer – u Crmnici). Pored navedenog, pjevač može skoro
doslovno da pjeva istu melodiju koju svira na guslama, a mogu biti i dvije različite
melodije (pjevana i svirana) koje se stapaju u jednu cjelinu (dvoglas) što se smatra
umjetnički veoma vrijednim guslanjem.
Njegoševe gusle
PITANJA:
1. Albanski narodni instrumenti: (zaokruži tačne odgovore)

A. Gusle
B. Lijerica
C. Ljodra
D. Ćitelija
E. Harmonika
2. Da li su pjesme i igre Malisora i Kuča su: (zaokruži tačan odgovor)

A. Veoma su različite
B. Različite
C. Slične
3. Najpopularniji epski instrument u Crnoj Gori: (zaokruži tačan odgovor)

A. Goč
B. Gajde
C. Gusle
246 CRNA GORA MOJA POSTOJBINA

BINA Mu
Muzika
uzizika
ikkaa u Crnoj
Crn
rnoj GGori
oorri
NARODNI INSTRUMENTI
Od narodnih muzičkih instrumenata koji se koriste u Crnoj Gori pomenućemo
samo neke, koji se često koriste u izvođačkoj praksi.
Idiofoni instrumenti su: klepetuša, čegrtaljka, zvečke, praporci itd. Kod njih se
zvuk dobija udaranjem, trešenjem...
Membranofoni instrumenti su: daire (def ), talambas, darabuka (tarabuka), Klepetuša

ljodra, itd. Kod ovih instrumenata zvuk se dobija udaranjem, trenjem...
Aerofoni instrumenti su: rog, truba od kore drveta (borije), dvojnice (dvojenice),
svirale (raznih tipova i veličina), diple, kaval, gajde, fjueli, zurle itd. Ton nastaje
kada se duva u cijev koja ima ili nema rupice (otvore), sa piskom ili bez njega.
Daire
Diple
Kordofoni instrumenti su: gusle, tambura, ćitelija sa dvije žice, bisernica i brač
sa četiri žice, šargije od 4 – 6 i saz od 6 – 8 žica. Ton se dobija prevlačenjem gudala
preko žica ili trzanjem (okidanjem) žica.
Narodni muzički instrumenti su: list (od bukve), travka, kapica od žira, slamka i
druge biljke (svježe ili sasušene). I pucaljka (prangija) spada u narodne instrumente
i upotrebljava se u srednjem i sjevernom dijelu Balkana. Bošnjački/muslimanski
instrument je i tepsija. Specifičnim okretanjem uspravljene tepsije dobija se pose-
ban ritmički zvuk i dok žena pjeva, drži glavu blizu tepsije koju istovremeno okreće
rukom. Ne samo da je tom prilikom tepsija muzički instrument, već istovremeno
tonovi pjevačice imaju neobičnu boju i prostiru se na poseban način.
Do Drugog svjetskog rata, okretne igre (plesovi) nijesu bile popularne kao danas i
mogle su se sresti samo u pojedinim gradovima kontinentalnog dijela i u primors- Gusle
kim mjestima. Nakon rata i po crnogorskim selima su se priređivale igranke. Kako
nije bilo muzičkih instrumenata, a rijetko gdje električne energije kako bi se plesalo
uz muziku sa gramofonskog aparata, to su dovitljivi mještani smislili kako da “prave
muziku”. Preko češlja su stavljali tanak list papira, a zatim priljubili na usne i potom
istovremeno duvali i pjevali. Takav instrument pripada grupi mirlitonih instrume-
nata (membranofoni instrumenti). Dobijali su krajnje neobične tonove, ali i melo-
diju po želji “svirača” i prisutnih. Poneko je imao i usnu harmoniku, pa u duetu sa
češljem, imali su mali “orkestar”.
247
2 NARODNA MUZIKA
Narodna igra
Zetsko
kolo
ko kolo
Crmnič
248
2
248 CRNA
CR
RNA
NA GORA
GORRA MO
MOJA
M JAA PPOS
POSTOJBINA
OSTO
OS TOOJB
JBIN
I A Mu
Muzika
M zizika
k u Crnoj
Crn
r oj GGori
orii
or
Igra iz Rožaja
NARODNE IGRE
Narodne igre predstavljaju dio bogate kulturne tradicije svih naroda koji žive u Crnoj Gori. Razvijen
smisao da svoja osjećanja izraze pokretom u najraznovrsnijim kombinacijama u vremenu, prostoru
i načinu izvođenja dalo je bogatstvo koraka, ritmova, oblika i stilova. Svaki kraj ima svoju narodnu
nošnju, igre i kola, kao i odgovarajuću pjesmu ili instrumentalnu pratnju. Obratićemo pažnju na tri
vrste igara: orske igre, viteške igre i zabavne igre. Iako svaki tip igre posjeduje osobenosti koje su same
za sebe interesantne, sve zajedno osvetljava život naroda, njegovu istoriju i drugo što ga karakteriše
kao narod. Na primjer, dostojanstveno držanje Crnogoraca dolazi do izražaja i u narodnim igrama uz
skromnost igračica koje ih prate pjesmom i igrom.
Oro u Crnoj Gori je skup djevojaka i mladića, odraslih i starih osoba, na kojem se igra, pjeva, halakće
(viče), veseli, šali, pjeva uz gusle, razgovara i igraju zabavne igre. Na oro se igra po crnogorski – zetsko
i crmničko kolo. Izuzev “Kola bokeljske mornarice” i “Nijemog kola” sva crnogorska kola su se igrala uz
pjesmu, bez pratnje muzičkog instrumenta. Pjesmom su podsticani igrači da uđu u igru, da bolje, brže
i veselije igraju. To veselje je trajalo dugo, ponekad do zore. Ranije su ovi skupovi bili česti, a danas ri-
jetko da se mogu vidjeti, uglavnom o nekom prazniku. Oro je bio uglavnom zimi, u vrijeme praznika,
kada su ljudi najviše slobodni od domaćih obaveza, a kako ljeti nema mnogo svečanosti, to se rijetko
igralo, i tada obično na otvorenom prostoru – gumnu (ograđen i popločan prostor kružnog oblika
na kome se mlati i vije žito, i razgovara). Održavanje ora oglašava se pucnjem iz puške ili pištolja.
Kako se odvijalo u večernjim časovima, to su se isturale svjetiljke (lampe na gaz – petrolej, ili fenjeri)
na prozorskim oknima. Iz kuće u koju će se svi okupiti zaori se pjesma, a gosti najavljuju dolazak pucn-
jima iz oružja. Izuzetan je prizor kada se u noći sa svih strana pojavljuju lampe, fenjeri i zublje (komad
zapaljenog luča ili hrasta) koje nose posjetioci da osvijetle sebi put. Ulaskom u kuću pozdravljaju se sa
domaćinom i ostalima, riječima “Dobro veče ljudi, srećna vi skupština”, a na to im se odgovara “Dobra
vi sreća, zdravo i veselo bili”. Na oro se dolazi u najboljem odijelu i najljepšoj haljini. Starije osobe sjede
oko ognjišta, a djevojke i mladići, ako ne igraju, uglavnom stoje jedni naspram drugih.
Posljednjih decenija stilizovanu igru prati narodni orkestar sastavljen od klasičnih muzičkih instru-
menata, ali ne i narodnih. Pjesma je većinom usaglašena sa igrom ne samo ritmički i melodijski već u
karakteru i sadržajno.
Kola koja se najčešće igraju su: zetsko kolo, crmničko kolo, igranje po crnogorski (u parovima),
škaljarsko kolo, kolo iz Gusinja, goca, saborno kolo, kalompera, đidije, zaskočica itd.
Poznato je i nijemo kolo (bez instrumentalne pratnje ili pjesme) u kome je odraz surovosti životnih
prilika daleko veći nego kod igara s pjesmom. Ono je, smatraju stručnjaci, najstarije i duboko seže u
prošlost, u vrijeme kultnih, praistorijskih igara. Izvodili su ga i stari Sloveni uz pljeskanje ruku i na-
zivali su ga “rukoplesanije”. I danas se igra u Bosni, Dalmaciji i kod nas. Postoji i druga prilika kada se
igra takvo kolo; to je u “pauzi” kada se igrači umore igrajući crmničko kolo. Ako se ima u vidu da je
crmničko kolo veoma snažna i temperamentna igra, kod koje se okret kola pravi pri skoku svih igrača,
potrebno je da povremeno igraju malo laganiju igru. Kod skoka i okreta, ukoliko igrač nije dovoljno
fizički pripremljen, lako može “izletjeti” iz kola što predstavlja sramotu za njega. U narodu postoji
MUZIKA
uvjerenje da je nijemo kolo najviše igrano u vrijeme kada su u ovim krajevima bile Osmanlije. Naime,
ako je neko želio da se proveseli, a da pritom ne skrene pažnju na sebe i goste, igralo se ovo kolo, a
pjevalo u kući.
249
2 NARODNA MUZIKA
U stara vremena, kada se završi zidanje kuće, u dolini rijeke Zete, i treba da se porodica useli, pozivani
su uglavnom mladi momci i djevojke na igranku. U dobrom raspoloženju igralo bi se do jutra. Na
kraju, svi gosti su odlazili zadovoljni svojim kućama, a i domaćin kome su dobro utabali pod, jer u to
vrijeme nijesu sve kuće imale patos, već zemlju (ili pijesak).
Zetsko kolo može biti zapučeno (zatvoreno) ili otpučeno (otvoreno). Kolo je mješovito (igraju ga
muškarci i žene) i svi se kreću suprotno kazaljki na satu. U nekim krajevima Crne Gore, igrači se
hvataju do igrača za mišice, a igračice se ređaju do posljednjeg igrača držeći se za ruke dolje. Počinju
dva ili više igrača pjesmom “Kolo, kolo, hvatajmo se”, a zatim se pridružuju ostali. Pjesmu uvijek
počinju igrači, a ponavljaju igračice. Kada je kolo zatvoreno, u njemu igra jedan par “po crnogorski”
(igrač i igračica). Jedno naspram drugog izvode skokove pomjerajući se na razne načine u prostoru –
poskočice, skoke. Simbolično, on sa raširenim i podignutim rukama predstavlja snažnog orla, a ona,
sa spuštenim rukama, nježnu lastavicu.
Kolo iz Gusinja počinju igračice, a onda se uključuju igrači. Držeći objema rukama maramicu po-
dignutu visoko, igračice polaze sa strane ka središnjem dijelu, a onda mijenjaju smjer lukom prema
vani. Zatim, formiraju zatvoren krug. Poslije toga, uključuju se igrači koracima koji se razlikuju od
igračica. Koraci kod igračica su sa mekim zibanjem u koljenu, koracima sa privlačenjem i okretom.
Istovremeno igrači igraju izrazitim skokovima, odrazom jedne i doskokom na obje noge, poskocima
sa doticanjem tla suprotne noge savijene unazad ili skokovima na obje noge u niski čučanj i poskocima
sa naizmjeničnim izbacivanjem jedne, pa druge noge u stranu. Igra se izvodi u umjerenom tempu.
Gusinjsko kolo
Gusinje
Zapis D.Savković
=60

Parovna igra “Goca” iz Malesije spada u grupu svadbenih igara. Mladić i djevojka igraju sa marami-
cama pokazujući svoju zrelost pokretima ruku. Djevojka, pritom pokazuje da zna kako se pere rublje,
radi u polju, pjeva, igra itd. Na kraju, muškarac pali maramice djevojke i tako se igra završava.
Laje ti moj goce

Malesija
Zapis D.Savković
=100
La - je ti moj go - ce la - je ti Sha - min e be ga - ri te
Igra iz Malesije
U viteškim igrama, za razliku od orskih (gdje igraju i žene), učestvuju samo muškarci i nema muz-
ike (pjevanja i sviranja). To su zapravo vježbe za sticanje snage, brzine, spretnosti, vještine, okretnosti
i izdržljivosti. Iako su ratničkog karaktera, u njima ima i zabave, a prije svega – takmičenja. Kada se
održavaju narodne svetkovine, zborovi, sijela i slično, organizuju se i takmičenja u viteškim igrama.
Nabrojaćemo neke igre, za koje vjerujemo da ne treba detaljan opis: trčanje (trkanje), bacanje ka-
MUZIKA
mena s ramena (metanje), skakanje u daljinu (trupačke; zagoničke-zagone; kleke; skok u tri koraka),
skakanje na parapet (mali zid), skok uz listru (zid) kuće, vučenje šaka, nadvlačenje za veliki prst,
nadvlačenje palicom, kršenje (prelamanje) šaka i druge igre. Kolo na kolo koje je stalno na repertoaru
kulturno-umjetničkih društava, a koje izvode na sceni u crnogorskim odijelima, spada u viteške igre.
251
2 NARODNA MUZIKA
Kolo na kolo
Zabavne igre su brojne i dijele se prema mjestu gdje se igraju – u zatvorenom ili otvorenom prostoru.
U prvu grupu spadaju: prstenanje (prstena), pasarela, pošta, vješti i nevješti, cikvanje itd. Na otvore-
nom se igraju: skrivalice, mačke, petkamenja (petkaša), lopte rupice i druge igre.
Najpopularnija je igra prstena u kojoj jedan igrač obilazi ostale učesnike i svakome kao da daje prsten
u ruku (za to vrijeme igrači drže ruke na leđima). Kada je sve prošao, pita nekog učesnika gdje je
prsten, a ovaj potom odgovara. Ako nije pogodio, organizator igre ga udara kaišem po ruci... Može se
igrati tako što se igrači podijele u dvije grupe, pa jedna krije, a druga pogađa. Tada se prsten krije ispod
nečije kape. Svaki pogrešan odgovor donosi negativan poen.
PITANJA:
1. Kada se igra kolo, a ne čuje se instrumentalna pratnja, niti pjesma, onda se zove
___________________ kolo. (Dopuni rečenicu)
2. Narodne igre u Crnoj Gori se dijele na: (upiši)
A. _________________________ igre
B. _________________________ igre
C. _________________________ igre
3. Dopišite primjere koje znate za:
A. Crnogorsko kolo _________________________________
B. Muslimansko/Bošnjačko kolo _______________________
C. Albansko kolo ___________________________________

NARODNA NOŠNJA 3
U patrijarhalno doba, dok je stočarstvo bilo daleko razvijenije, žene su izrađivale tkanine od vune,
lana i konoplje. Kada su uspostavljene trgovačke veze sa širim okruženjem u XV vijeku, donose se novi
materijali – svita (čoja ili čoha) i ćenar (svila), pa je i odjeća bila svečanija. Do tada su odijela, muška ili
ženska, uglavnom bila bijele boje (većinom od bijelog sukna) sa karakterističnim šarama po čemu su
se prepoznavale oblasti u kojima se nosi ta odjeća. Ista odijela su nošena svečanim i radnim danom, a
razlika je bila u tome – da li je odjeća stara ili nova. Zimski ogrtač – struka izatkana od vune, tamnije
boje, nosila se na razne načine, prema vremenskim i drugim prilikama (dužine do 2 metra, a širine 70
centimetara). Za sadašnju narodnu nošnju tvrdi se da pripada jadransko-mediteranskoj zoni. Postoje
podaci koji govore da je i ranija nošnja, iako veoma jednostavna, pripadala mediteranskoj zoni. U
prilog tome pominje se struka koja je tipična za Mediteran.
Filip Vukasović: Crnogorci
Od sredine XIX vijeka, a posebno od početka XX vijeka kada ljudi odlaze za zaradom u strane zem-
lje, a posebno u Carigrad, masovno se potiskuju stari materijali za izradu odjeće i koriste se novi.
Crnogorsko odijelo (ođelo) se šije od najfinijeg materijala industrijske proizvodnje, zlatom izvezeno
i naziva se crnogorska svitna narodna nošnja (svita = čoja, čoha). Ubrzo u svim većim crnogorskim
mjestima otvaraju se zanatske radnje u kojima se pravila ova odjeća. Terzije su šile odjeću, a ukrašavali
zlatari, te su ti zanati bili veoma cijenjeni.
Ova odjeća se oblačila samo u izuzetnim prilikama. Sklonost Crnogoraca kitnjastom odijelu i
MUZIKA
ukrašenom oružju mogla se objasniti načinom života i činjenicom da svakog časa može poginuti
iz bilo kog razloga. Do lijepog odijela se uvijek mnogo držalo i čovjek se donekle cijenio i prema
spoljnjem izgledu. Pritom, nije toliko bitno da li je odjeća prikladna za rad ili ratovanje, važno je da
lijepo izgleda.
253
3 NARODNA NOŠNJA
Crnogorska muška svitna narodna nošnja sastoji se od: čakšira (pantalona), geta (dokoljenica),
podvezica, košulje, džamadana, dušanke, dolame, pasa (pojasa), kape, opanaka i čarapa.
Muška nošnja

Žensku svitnu nošnju čine: suknja, košulja od ćenara (svile), čarape, opanci, ćemer (pas), jaketa,
dolaktica, koret, kapica (nose je mlade žene) ili resača (marama koju nose udate žene).
MUZIKA
Ženska nošnja
255
3 NARODNA NOŠNJA
Nošnja iz Boke Malisorska nošnja
Među najstarije tipove narodne nošnje na Balkanu je nošnja Boke Kotorske. Do bitnijih promjena
nije došlo posljednjih desetak vjekova. Bokeljska muška narodna nošnja sastoji se od sljedećih djelo-
va: kapa, košulja, kružat (ječerma), koret, pojas, čarape, čakšire (gaće), cipele (niske), rukavice (bijele
boje) i mašna. Ženska nošnja sadrži: faculet (maramu), košulju, kotulu (suknju), petarulić, koretac,
kecelja (travijaša), čarape i cipele (gondolete).
Ni nošnja Albanaca iz Malesije nije se mijenjala već je ostala ista od davnina. Nekada je skoro svaka
kuća imala stan (razboj, natra), a Malisorke su bile poznate kao dobre tkalje.
Malisorska muška narodna nošnja sadrži: kapu i maramu (koja se obmotava oko glave). Ranije Mal-
isori nijesu skidali maramu ni kada spavaju. Zovu je - ruba (“E trimit” – junačka krpa). Zatim, šareni
pas (pojas); čakšire (gaće) bijele boje; vunene čarape; opanci (od štavljene goveđe kože); crveni plišani
jelek (kraholj) izvezen zlatnom žicom i košulja (kmisa) od bijelog platna. Ženska nošnja se sastoji od:
marame (roze, žute, bijele boje); jeleka (kraholj) od crvenog pliša; grudnika (grukca) koji se stavlja na
grudi ispod grla; srebrnog nakita (amajlije) nosi se preko jeleka; bijele vezene košulje i pojasa (brezi,
đinavra) od debele kože ili debelog sukna ukrašen filigranskim radom. Džupeleta je suknja od dobro
upredene vune tako da stoji kruto i ne prijanja uz tijelo (crne boje opšivena bijelim gajtanom).

Crvena traveza (bovča) se stavlja preko džupelete, a crna
traveza (pšteljak) preko bovče i manja je. Trouglasta marama
se veže na jednom kuku, a naprijed se kači ukrasna krpa. Sli-
jede još: sjednik (bufač) koji se stavlja ispod podsuknje da
bi džupeleti dao zvonast oblik, bijela podsuknja, čarape od
crne vune i opanci slični muškim.
Bošnjačka/Muslimanska nošnja u Crnoj Gori pretrpjela

je promjene, naročito kod gradskog stanovništva. Za razliku
od bosanskih muslimana nekada su u Podgorici zamotavali
glavu u bijelo, tanko i prozirno platno. Kada su bili u pot-
punoj opremi preko svega su oblačili fistan (vrsta suknje).
Žene su nosile dimije drukčijeg kroja u odnosu na bosanske,
bijelu košulju i preko nje anteriju (vrsta košulje). Srebrni na-
kit preko grudi zvao se kopčalak, a ilanlak je nakit na glavi,
odnosno ćelempošu (fesu).
Bošnjačka/muslimanska muška nošnja se sastoji od: kape

(ćulaf, fes sa kićankom), košulje (od konoplje ili lana), ferme-
na (vrsta jeleka) izvezenog zlatnim koncem i ukrašen tokama,
crnih gaća od čoje, vunenog ili svilenog pojasa (uglavnom cr-
vene boje), čarapa i opanaka (u gradu se nose kožne cipele).
Djelovi ženske nošnje su: bijela krpa (veo, šamija), svilena
košulja, jeleče vezeno zlatnom ili srebrnom srmom, svilene
dimije (bijele, žute, plave i sl.), pojas (kolan) je pozlaćen ili
srebrni, ženska dolama crvene boje opšivena zlatnim gajtani-
ma, čarape od mekog pamuka i crvene papuče.
Bošnjačka/Muslimanska nošnja
PITANJA:
1. Crnogorska svitna narodna nošnja znači da je: (zaokruži tačan odgovor)

A. Izrađena od svile
B. Za svečane prilike
C. Izrađena od čoje (čohe)
2. Narodna nošnja Albanaca iz Malesije je: (zaokruži tačan odgovor)
A. Veoma starog porijekla
B. Nastala je u prvoj polovini XIX vijeka
3. Narodna nošnja Bošnjaka/Muslimana u Crnoj Gori je istovjetna kao u Bosni?
(zaokruži tačan odgovor)
DA NE
MUZIKA
257
4 HORSKE PJESME
Himna Crne Gore
Ž. Mirković
=80
Oj, svi jet - la maj ska zo - ro oj, svi jet - la maj -ska zo - ro Si - no - vi smo
Maj -ko na - ša Cr - na Go - ro maj - ko na - ša Cr - na Go -ro Dok Lov -ćen -skoj
Tvog sti - je - nja si -no - vi smo Tvog sti - je - nja i ču - va - ri Tvog poš - te - nja
na - šoj mis - li na -ša slo - ga da - je kri - la bit će gor -da bit će slav - na
17
i ču - va - ri Tvog poš - te - nja vo - li-mo Vas br - da tvr -da i stra -vič -ne Va - še klan -ce
do -mo - vi -na na - ša mi - la ri - je - ka će na -ših va - la us -ka - ču - ći u dva mo - ra
26
ko - ji ni -kad ne poz - na - še sra -mot -no - ga rop stva lan - ce maj -ko na -ša Cr - na
glas no -si - ti o - ke - a - nu da je vječ -na Cr - na Go - ra glas no -si - ti o - ke -
34 1.
Go - ro maj - ko na - ša Cr - na Go - ro
- a - nu da je vječ - na Cr - na
39 2.
Go - ra da je vje - čna Cr - na Go - ra

Evropska himna
L.Van Bethoven
Moderato
Ra -dosr is - kra sve lje -po - te kće - ri iz E - li - zi - ja o - po - jna ti noć kra -so - te
uz - vi - še - na mi - si - ja Tvo - je sno - ve ve - žu ni - ti što ras - ta - vi
12
mo - da zla svi će lju - di bra - ća bi - ti kri - la Tvo - ja spa - jat znat.
MUZIKA
259
4 HORSKE PJESME
Ivanova Korita I
S. Jerkov
Kraj Ce - ti - nja se - lo ma - lo se - lo ma - lo Do - nji kraj se vaz - da

to og - njiš - ta još -se di - me još se di - me i - a - ko je to Ce -
Po - ljem se nji - ja oj, zor de

6 1. po - po - lju rav - nu na ko - nju
2.
zva - lo zva - lo oj, oj, de

ti - nje ti - nje oj, oj, oj,
li - ja li - ja
11 vra - nu vra - nu
1. 2.
li - ja li - ja Po -ra - ni po - ra - ni - la po -ra - ni po - ra - ni - la
vra - nu vra - nu za Ja -go za Ja - go -dom za Ja -go za Ja - go -dom
17
Ja - go - da na vo - du Ja - go - da na vo - du Hva - taj - te se bije - le ru - ke

Ra -do - je na ko - nju Ra -do - je na ko - nju sva - ko dob -ro u - va - ti - le
bije - le ru - ke hva - taj te se bije - le ru - ke

24
u - va - ti - le sva -ko dob -ro u - va - ti - le
hva - taj - te se bije - le ru - ke oj - ha!

sva -ko dob -ro u - va - ti - le

Ivanova Korita II
S. Jerkov
Dur - mi - tor, Dur - mi - to - re vi - so - ka pla - ni -

da je men da je me - ni do je - ze - ra do -
Oj, Oj, Oj, Oj, Oj,

11
no Tek - la vo - da na va - lo - ve oj, ja vo - re
ći kud je tek - la kud se dje - la oj, ja vo - re
18
ze - le - n bo - re Ti - ho du - va vje - tar s'mo - ra ti - ho du - va

ze - le - n bo - re kod mo - ga me če - ka do - ma za - ruč - ni - ca
26
vje - tar s'mo - ra Ki - ša pa pa - de

sko - ro mo - ma ta - mo mi mi je
u tor - bi, bi - ci
MUZIKA
Ki - ša pa - de na li - va - de kap, kap, kap, kap,
261
4 HORSKE PJESME
34
do - lje na li va va - de do - lje na li - va,- va - va - de do - lje na li - va - de

svi - le - na tor - bi, bi - ca svi - le - na tor - bi, bi, bi ca svi - le na tor - bi - ca
fru - la sa - li - ve, ve - na fru - la sa - li - ve, ve - na fru - la sa- li - ve - na
kap, kap, kap, kap, kap, kap, kap, kap, kap, kap, kap, kap,

263
MUZIKA

Udzbenik PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Udzbenik PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

CRNA GORA MOJA POSTOJBINA

Podgorica, 2011. godina

Savjet za opšte obrazovanje, rješenjem br.04-03-190 od 22.09.2010. godine,

2. GEOGRAFSKI POLOŽAJ I DRŽAVNE GRANICE ...............................16

3. PRIRODNE KARAKTERISTIKE CRNE GORE ...............................19

BILJNI I ŽIVOTINJSKI SVIJET ..................................................................................50

4. DRUŠTVENE KARAKTERISTIKE CRNE GORE ..........................65

5. REGIJE CRNE GORE ...................................................................86

REGIJA SREDNJE CRNE GORE .......................................................................................92

SJEVERNA REGIJA ........................................................................................................95

ISTORIJA CRNE GORE

4. DRUGA CRNOGORSKA DINASTIJA - BALŠIĆI .........................108

5. TREĆA CRNOGORSKA DINASTIJA - CRNOJEVIĆI ....................111

7. ČETVRTA CRNOGORSKA DINASTIJA - PETROVIĆI .................118

8. BALKANSKI RATOVI (1912-1913) .........................................144

10. CRNA GORA U II SVJETSKOM RATU (1941-1945) ...................152

12. CRNA GORA I RASPAD SFRJ ...................................................158

KULTURNA BAŠTINA CRNE GORE

2. SAKRALNI OBJEKTI ................................................................172

3. STARI GRADOVI NA PRIMORJU .............................................181

4. SPOMENICI NA SKADARSKOM JEZERU .................................185

5.CETINJSKA KULTURNA BAŠTINA ...........................................186

6. ZNAČAJNI MUZEJI I GALERIJE ..............................................194

7. LIKOVNA UMJETNOST ...........................................................200

8. FESTIVALI I KULTURNO-ZABAVNE MANIFESTACIJE ............203

10. KINEMATOGRAFIJA .............................................................207

MUZIKA U CRNOJ GORI

2. NARODNA MUZIKA ................................................................239

3. NARODNA NOŠNJA ...............................................................254

4. HORSKE PJESME ....................................................................258

Neposrednim i tajnim glasanjem bira see

14 CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Grb Crne Gore

Zastava Crne Gore

Crna Gora je mala evropska država sa

Prostire se između 41º 51΄ i 43º 30΄ sjeverne

Njihova međusobna udaljenost iznosi 197

Mapa sa ucrtanom vazdušnom linijom

Na osnovu karte iz udžbenika i školske

Karta Mediterana sa Crnom Gorom

Državne granice su linije koje ograničavaju državne

Teritorijalne vode Crne Gore čini morski pojas širi-

Posmatrajući kartu navedi s kojom državom Crna

18 CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Reljef Crne Gore je veoma složen. Karakteriše

Crna Gora se nalazi unutar mediteranske

Potres se osjetio i u zaleđu Skadarskog jezera,

Reljef Crne Gore

Reljefne (prirodne) oblasti

20 CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Bokokotorski zaliv je jedan od najljepših darova prirodnog graditeljstva u

Ostrvo Cvijeća i ostrvo Sv. Marko

Opiši Bokokotorski zaliv.

22 CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija

Udolina središnje Crne Gore

Nikšićko polje nalazi se na nadmorskoj visini između 550 i 650 m, a

Međutim, Nikšićko polje nije jednolična ravnica. Skoro u samom

Na karti odredi gdje je smještena podgoričko-skadarska kotlina i sagledaj šta zauzima

Oblast visokih planina i zaravni (površi)

Kanjonski dio Tare dug je 80 km, prostire se od ušća Bistrice do Šćepan

Za razliku od površinskih, veoma su brojni podzemni kraški oblici, jame i

Na karti Crne Gore pronađi najznačajnije planine i površi ove oblasti.

30 CRNA GORA MOJA POSTOJBINA Geografija