6.

KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

6 KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM

CENTRALNE SILE
U ovom poglavlju će prvo biti riječi o opštim svojstvima polja tzv. centralne sile među
kojima su očuvanje mehaničke energije i očuvanje ugaone količine kretanja materijalne
tačke koja se kreće pod djelovanjem takve sile. Potom će biti govora o kretanju tačke pod
dejstvom Njutnove privlačne sile i Keplerovim zakonom o kretanju planeta oko Sunca.

6.1. DEFINICIJE I OSNOVNI ZAKONI

Centralna sila je sila čija napadna linija, pri dejstvu sila na pokretnu materijalnu tačku,
uvijek prolazi kroz jednu stalnu (nepomičnu) tačku prostora (centar sila) [3, 28].

Ovdje treba razlikovati pojam centralne sile i centripetalne sile, kao i njihova svojstva.

Centripetalna sila ima svojstvo da njen pravac uvijek prolazi kroz odgovarajući centar
krivine putanje, a tih centara u opštem slučaju krive linije sa različitim krivinama ima više,
tako da i centripetalna sila mjenja tačku – centar krivine kroz koji prolazi, zavisno od toga
na kom je djelu putanje pokretna materijalna tačka. Jedini slučaj, kada centripetalna sila
prolazi kroz jednu fiksnu tačku – centar krivine koji se ne mjenja, jeste kada se materijalna
tačka kreće po krugu. Centripetalna sila je usmerena ka centru krivine. Suprotna ovoj sili je
centrifugalna sila. Na primjer, kod ravnomjernog kružnog kretanja, kada se materijalna
tačka kreće po krugu konstantnom brzinom, onda je ta centripetalna sila jednaka
v2
FN  m , gdje je R poluprečnik krivine. Pojam centripetalne sile uveo je Kristijan
R
Hajgens publikujući ovu formulu u svom djelu ‘’Horologium oscilatorium’’ publikovanom
1683.godine u Parizu.

Kao što je definisano osnovno svojstvo centralne sile, a to je da njena napadna linija uvek
prolazi kroz centar sila C (jednu stalnu tačku), to je moment centralne sile za tu stalnu tačku
jednak nuli [28]. Imajući u vidu prethodne teoreme o promjeni momenta impulsa kretanja
materijalne tačke, kao i o održanju momenta impulsa (količine) kretanja pokretne
materijalne tačke, može se zaključiti da je moment impulsa kretanja meterijalne tačke, koja
se kreće pod dejstvom centralne sile, za momentnu tačku u centru sila, konstantan.

Mnogobrojna ispitivanja svojstava centralnih sila koje se javljaju u prirodi i u ljudskom

širem okruženju, pokazuju da gotovo u svim značajnim slučajevima centralne sile zavise od
rastojanja materijalne tačke od centra sile. Opravdano je zaključiti da su od svih centralnih
sila, koje se javljaju u prirodi, najvažnije one čiji intenzitet zavisi samo od rastojanja
pokretne materijalne tačke od centra sila. Svakako treba istaći da u centralna kretanja

81
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

spadaju najvažnija kretanja u prirodi. Kretanje planeta, prirodnih i vještačkih satelita, a

također i čestica atomskih razmjera, odvija se pod dejstvom centralnih sila. Istorijski
posmatrano, kretanje materijalnih sistema pod dejstvom centralnih sila bilo je inspiracija
mnogih istraživača, što je i dovelo do utemeljenja racionalne mehanike, kao racionalnog
dijela fizike. Poseban interes je bio izražen u izučavanju kretanja nebeskih tijela.

Centralna sila koja zavisi od rastojanja je konzervativna i ima funkciju sile. Centralne sile
mogu biti privlačne i odbojne, tj. svaki pomak čestice može se rastaviti na radijalni pomak
koji je paralelan centralnoj sili, te na tangencijalni pomak koji je okomit na silu. Centralna
sila obavlja rad isključivo pri radijalnom pomaku čestice. Kako rad ne ovisi o odabiru
putanje, već ovisi isključivo o odabiru krajnjih tačaka, slijedi da je centralna sila
konzervativna [25]. Ovakva kretanja proučavaju se već duži niz godina, između ostalog i
metodama klasične fizike.

Kada na tačku mase m koja se kreće po krivulji tako da pravac vektora njenog ubrzanja
stalno prolazi kroz nepomičnu tačku (centralna tačka), onda se kaže da tačka vrši centralno
kretanje.

Razlikuju se dvije centralne sile [4]:


a) Privlačne sile (Slika 6.1a), tj. kada sila F privlači materijalnu tačku M prema O
(- smjer), npr. kretanje planeta oko Sunca, elektrona oko atomske jezgre itd.;

b) Odbojne sile (Slika 6.1b), tj. kada sila F izaziva udaljavanje tačke M od O (+ smjer),
npr. kretanje + nabijene čestice u blizini + nabijene čestice.

a) privlačna sila b) odbojna sila c) kretanje tačke pod dejstvom centralne sile
Slika 6.1. Grafička prezentacija kretanja tačke pod djelovanjem centralne sile

Tačka prema kojoj je sila usmjerena naziva se centar sile [25]. Dosadašnja istraživanja
ukazuju na to da u skoro svim slučajevima centralna sila zavisi isključivo od rastojanja,
položaja središnje tačke O (centra) i napadne tačke M sile, Slika 6.1c.
Centralna sila u vektorskoj formi:

   
 r
F  F r   Fr r r0   Fr r  (6.1)
r

Teorija kretanja materijalne tačke pod dejstvom centralne sile temelji se na zakonu o
promjeni momenta količine kretanja materijalne tačke.

82
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

Neka tačka M mase m na koju djeluje centralna sila F ima u posmatranom trenutku brzinu
  
v , Slika 6.1c. Količina kretanja materijalne tačke M određena je vektorom K  mv .
  
 
Moment centralne sile F za tačku O određen je izrazom M 0F  r  F , dok će moment
      
količine kretanja K  mv tačke M za centa O biti L0  M 0K  r  K . Prema jednačini

   dL0  
(4.44) između vektora M 0F i L0 postoji zavisnost  M 0F .
dt

S obzirom da vektor centralne sile F stalno prolazi kroz centralnu tačku polja sila O koja
je izabrana za početak koordinatnog sistema (Slika 6.1), to je prema zakonu promjene
količine kretanja:

d  
r  mv   r  F (6.2)
dt
 
u tom slučaju je desna strana ove jednačine jednaka nuli, tj. M 0F  0 . Prema tome, i lijeva
strana ove jednačine je jednaka nuli, tj.:

d 
r  mv   0 (6.3)
dt

Na temelju toga dobija se:

    
L0  M 0K  r  K  const. (6.4)

Moment količine kretanja (kinetički moment) tačke M za nepokretni pol (centar) je

konstantan, što znači da se tačka M kreće ravnomjerno po krivoj putanji koja se nalazi u
jednoj ravni.

Iz jednačine (6.4) nadalje je:

    
   dr 
L0  r  K  r  mv  m r    const. (6.5)
 dt 

Na Slici 6.2 prikazana su dva bliska položaja tačke M koja se kreće pod dejstvom centralne
sile. Pri kretanju materijalne tačke u centralnom polju sila vrijedi zakon površine.

1
I zaista, iz jednačine (6.5), nakon množenja sa dt i zamjenom vdt sa dr, dobija se
m

  const.   
r  dr  dt , odnosno r  dr  Cdt (6.6)
m

83
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

gdje je C konstantna veličina. Apsolutna vrijednost obe strane druge jednačine u izrazu
(6.6) iznosi:

2dA  Cdt (6.7)

 
gdje je dA površina elementarnog trougla konstruisanog nad vektorima r i dr , što je
prikazano na Slici 6.2.

Slika 6.2. Definicija sektorske brzine

 
Površina trougla ΔOMM1 konstruisanog nad vektorima r i dr jednaka je polovini
intenziteta vektorskog proizvoda

1  
dA  r  dr (6.8)
2

Ovu površinu dA „prebriše“ radijus-vektor r u toku vremenskog intervala dt. Integriranjem
jednačine (6.7) dobija se:

C
A t (6.9)
2

tj. da je površina koju „prebriše“ radijus-vektor položaja r materijalne tačke pri
njenom kretanju u centralnom polju sila u toku vremenskog intervala dt
proporcionalna vremenu. U specijalnom slučaju kretanja planeta ovaj zaključak je poznat
kao drugi Keplerov zakon [4].
Prema jednačini (6.9) konstanta C jednaka je dvostrukoj vrijednosti površine, koju

„prebriše“ vektor položaja r materijalne tačke u jedinici vremena. Konstanta C se može
izračunati i iz desnog izraza jednačine (6.6) kao veličinu momenta vemtora brzine s
obzirom na centralnu tačku.

Promjena površine dA u vremenu (dA/dt), a na osnovu formule poznate iz kinematike

naziva se sektorska brzina:

dA 1  dr
S   r (6.10)
dt 2 dt

Kada se uporede izrazi (6.19) i (6.5) ustanovljava se da je sektorska brzina konstantna, tj.

84
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

dA 
 S  const.  C (6.11)
dt

Zanemarivanjem malih veličina drugog reda, površina trougla ΔOM1M jednaka je površini
kružnog isječka

1 2
dA  r d (612)
2

Na temelju toga, sektorska brzina S

dA 1 2 1
S   r d  r 2  C  const. (6.13)
dt 2 2

Jednačina (6.11) izražava da se materijalna tačka pri kretanju pod djelovanjem

centralne sile kreće konstantnom sektorskom brzinom.

Iz jednačine (6.13) proizlazi:

A  Ct  A0 (6.14)

Jednačina (6.14) definiše zakon površine koji glasi: pri kretanju tačke pod dejstvom
centralne sile, površina koju „prebriše“ vektor položaja pokretne tačke mijenja se
proporcionalno vremenu [3, 20].

Pri kretanju pod djelovanjem centralne sile, putanja tačke je ravanska krivulja, pa je kvadrat
brzine u polarnim koordinatama:

2 2
 dr   d 
v2     r 2   (6.15)
 dt   dt 
Ako se u ovu formulu uvrsti dt iz obrasca (6.13) koji izražava zakon površina, dobija se:

2
C2  dr  C 2
v  4
2
   2 (6.16)
r  d  r

1 1 du
Kada se uvede oznaka  u slijedi r  i dr   2 , te se dobija:
r u u

  du  
2

v  C u  
2 2 2
  (6.17)
  d  

85
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

Prema tome, ako je poznata centralna tačka i jednačina putanje u obliku u = u(φ), kao i
konstanta C, može se iz formule (6.17) izračunati brzina u bilo kojoj tački putanje.

6.2. DIFERENCIJALNA JEDNAČINA KRETANJA

MATERIJALNE TAČKE PRI DJELOVANJU
CENTRALNE SILE

Ranije je navedeno da pod djelovanjem centralne sile F materijalna tačka M pravi putanju
koja se nalazi u jednoj ravni. U daljnjem razmatranju usvaja se polarni koordinatni sistem
sa početkom u centru C, Slika 6.3.

Slika 6.3. Kretanje tačke posmatrano u polarnom koordinatnom sistemu

Početni uslovi kretanja tačke M:

za t0 = 0 r  r0 ,  
v  v0 (6.18)

gdje su:

v0 - početna brzina tačke

r0 - jedinični vektori položaja tačke u trenutku t0 = 0 kojem
odgovara intenzitet r0 i polarni ugao φ = φ0 = 0.
pir - poprečni i radijalni pravac.

Radijalni pravac na Slici 6.3 označen je sa r, sa p je označen poprečni (cirkularni) pravac, a

 
oznake r( 0) i p(0 ) su pripadajući jedinični vektori

Projekcija početne brzine v( 0 ) na ose polarnog koordinatnog sistema su:

v0 r  v0 cos  r0 i v0  p  v0 sin   r00 (6.19)

86
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

pri čemu su korišteni izrazi za radijalnu i poprečnu (cirkularnu) projekciju brzine u

polarnom koordinatnom sistemu poznati iz kinematike.

Da bi se odredilo kretanje tačke M, prema već utvrđenim uslovima polazi se od osnovne

 
diferencijalne jednačine kretanja u dinamici ma  F , koja prilikom projiciranja na ose
polarnog koordinatnog sistema daje dvije skalarne diferencijalne jednačine:

mar  Fr 
 (6.20)
ma p  Fp 

gdje su:
ar - radijalna projekcija ubrzanja
ap - poprečna projekcija ubrzanja
Fr - radijalna projekcija sile
Fp - poprečna projekcija sile.

Centralna sila F može biti privlačna ili odbojna. Projekcije ove sile na ose polarnog
koordinatnog sistema su:
a) za slučaj privlačenja: Fr = -F , Fp = 0
(6.21)
b) za slučaj odbijanjanja: Fr = F , Fp = 0

Kada se u jednačinu (6.20) uvrste vrijednosti projekcija sila iz (6.21) i izrazi za projekcije
ubrzanja poznati iz kinematike, dobija se:

 
m r  r 2  Fr 

mr  2r  
m d 2
r dt
  
r   0

(6.22)

Iz druge jednačine u izrazu (6.22) dobija se:

r 2  const.  C1 (6.23)

gdje je C1 dvostruka sektorska brzina, odnosno može se napisati da je:

r 2  r020  r0 r00   r0 v0  p  r0 v0 sin  (6.24)

Kako je sektorska brzina data izrazom (6.13), to je

1 1
S  C  r 2  r02 0 (6.25)
2 2

87
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

Primjenjujući jednakost (6.24) konačno se dobija

1
S  C  r0 v0 sin  (6.26)
2

Ovim je sektorska brzina u potpunosti određena početnim uslovima kretanja. Na osnovu

izraza (6.23) sketorska brzina može se napisati i na sljedeći način:

r 2  C1  2C (6.27)

gdje C1 predstavlja dvostruku sektorsku brzinu kako je to ranije navedeno.

6.2.1. BINEOVA JEDNAČINA

Sistem jednačina kretanja slobodne materijalne tačke u polarno-cilindričnom sistemu
koordinata pod dejstvom centralne sile:

 
m r  r 2  Fr 

mr  2r  
m d 2
r dt
 
r   Fc  0 (6.28)

mz  Fz  0


Iz druge diferencijalne jednačine (6.28) dobija se integral površine:

d
2 S  r 2  r 2  C  const. (6.29)
dt

koji kaže da je sektorska brzina konstantna, što je i ranije navedeno u izrazu (6.23). Dakle,
koristeći izraz (6.29) slijedi:

2C 2S
   2 (6.30)
r2 r

nalaze se zvodi vektora položaja r i r :

dr dr d dr dr 2C d 1
r       2C   (6.31)
dt d dt d d r 2
d  r 

dr dr d dr dr 2C 2C d  d  1  4C 2 d 2 1

r         2C        (6.32)
dt d dt d d r 2 r 2 d  d  r   r 2 d 2 r

Uvrštavanjem ovih izraza u prvu jednačinu (6.22), dobija se:

88
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

 4C 2 d 2  1  4C 2 
m  2    r   Fr (6.33)
 r d  r 
2
r4 
odnosno
d2 1 1 r 2 Fr
     (6.34)
d 2  r  r 4mC 2

Jednačina (6.34) predstavlja Bineovu jednačinu putanje tačke.

U slučaju kad je tačka izložena dejstvu centralne privlačne sile, tada je desna strana
jednačine (6.34) pozitivna zbog Fr < 0, a to znači da će putanja tačke u odnosu na centar C
biti okrenuta konkavnom stranom. Ukoliko na tačku djeluje odbojna sila (Fr > 0), na desnoj
strani jednačine ostaje znak minus, a putanja će biti okrenuta u odnosu na centar C
konveksnom stranom.

Radijalna komponenta ubrzanja iznosi:

 d  1  1
2
 1 1
a r  C 2  2      C u u   u    Fr
2 2
 2 (6.35)
r   d r
  r  m

1
gdje je uvedena smjena u  . S obzirom da je ranije dobijeno da je sektorska brzina
r
konstantna, to sa sobom povlači da je komponenta ubrzanja u cirkularnom pravcu jednaka
nuli kod kretanja materijalne tačke pod dejstvom centralne sile. S obzirom da je kretanje
planeta pod dejstvom centralnih sila, to se može zaključiti da je kretanje planeta sa
ubrzanjem u cirkularnom pravcu jednakom nuli i da su izložene samo dejstvu radijalne
komponente ubrzanja. Francuski matematičar i astronom Žak Filip Marie Bine (Jacque
Philipe Marie Binet 1786-1856) je izveo ovaj obrazac za ubrzanje u radijalnom pravcu i taj
obrazac je nazvan Bineov obrazac, dok je prethodna jednačina Bineova diferencijalna
jednačina.

Izvedeni Bineov obrazac omogućava da, ako se zna putanja materijalne tačke r = r(φ), da
se odredi zakon dejstva centralne sile Fr . Omogućava i obrnuto, da ako se zna zakon
promjene centralne sile u funkciji radijusa Fr da se odredi trajektorija – putanja materijalne
tačke u polarnim koordinatama r = r(φ). Kako je već ranije pokazano iz druge jednačine
dinamičke ravnoteže za cirkularnu koordinatu, to postoji integral površine, odnosno
sektorska brzina je konstantna, to je Bineova jednačina ujedno i diferencijalna jednačina
kretanja materijalne tačke u ravni pod dejstvom centralne sile [28].

Dakle, na temelju Bineove formule može se odrediti sila koja uzrokuje kretanje materijalne
tačke po zadanoj putanji u centralnom polju sila i obrnuto: može se odrediti putanja tačke
ako je zadana sila centralnog polja sila. Ako se u rezultatu dobije da je sila veća od nule,
riječ je o odbojnoj sili, a ako je manja od nule, sila je privlačna [4].

89
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

6.2.2. KRETANJE TAČKE POD DJELOVANJEM

NJUTNOVE PRIVLAČNE SILE
Sila opšte gravitacije poznata kao Njutnova gravuitaciona sila, također, pripada klasi
centralnih sila. Univerzalni zakon gravitacije glasi: svako materijalno tijelo u Vasioni
privlači drugo tijelo silom koja pada u pravac spojne prave tih tijela, intenziteta
srazmjernog proizvodu masa tijela, a obrnuto srazmernog kvadratu njihovog rastojanja:

 
mm r mm 
F   f 2 0   f 2 0 r( 0) (6.36)
r r r

gdje su:
f - gravitacijska ili Njutnova konstanta; f = 6,67428·10-11 [Nm2kg-2], [31]
m - masa tijela koji se kreće oko centralne tačke (planete)
m0 - masa tijela (planeta) koja se nalazi u centru i oko koje se kreće masa m
r - rastojanje između središta masa ova dva tijela
 
r  - jedinični (ort) vektor u pravcu r .
 r(0 )
r

Znak minus (-) u jednačini sile pokazuje da je sila između Zemlje i Sunca privlačna sila.
Odavde je jasno da je sila obrnutog smera u odnosu na rastojanje, zato stoji znak minus, a
to istovremeno označava da je sila uvijek privlačna. Uočava se da je jakost te sile razmjerna
masama čestica, te da je obrnuto razmjerna kvadratu udaljenosti među njima. To znači da
se iznos gravitacijske sile smanjuje s udaljenošću među česticama, te da teži u nulu kad ta
udaljenost teži u beskonačno. S druge strane, kad udaljenost teži u nulu, jakost sile teži u
beskonačno, zbog čega se izbjegava govoriti o gravitacijskoj sili pri pretjerano malim
udaljenostima. Gravitacijska sila jedna je od četiri temeljnih sila u prirodi, a gravitacijska
konstanta jedna je od temeljnih konstanti.

Njutn je taj zakon postulirao na osnovu Keplerovih zakona kretanja planeta. Za razliku od
Keplerovih kinematičkih zakona koji kazuju kako se planete kreću, Njutnov zakon
gravitacije dao je odgovor zašto se one kreću po Keplerovim zakonima. Time je bila
odgonetnutahiljadugodišnja tajna kretanja planeta. Iz njega su slijedila mnoga nova
saznanja. Ne samo da su mogle biti objašnjene sve nejednakosti kretanja planeta i Mjeseca,
nego su se one mogle izračunati i pratiti u prošlosti i budućnosti. Na primjer, prastaro
pitanje o nastajanju plime i oseke objašnjeno je kao neposredna posljedica privlačnog
djelovanja Sunca i Mjeseca. Tako je Njutnov zakon postao opšti zakon prirode, kojem se
pokorava cijeli svemir.

Tipični primjeri za primjenu Njutnovog zakona gravitacije odnose se na kretanje planeta

usljed privlačnih sila Sunca, kretanje Mjeseca i umjetnih satelita oko Zemlje, , odnosno oko
mjeseca i drugih planeta, zatim za kretanje dalekometnih balističkih projektila
(međukontinentalnih raketa) itd.

90
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

Pri kretanju materijalne tačke izvan granica Zemljine atmosfere, ali dovoljno blizu njezine
površine, može se zanemariti djelovanje gravitacionih sila drugih nebeskih tijela i smatrati
da na tačku djeluje samo Zemljina privlačna sila prema formuli (6.36).

Kako se nebeska tijela kreću pod dejstvom prethodno prikazanih, sila koje zavise od radijus
vektora položaja planeta u odnodu na Sunce, to su sile opšte gravitacije centralne i
konzervativne. Intenzitet tih sila je obrnuto srazmjeran kvadratu njihovog rastojanja. Sada
će se riješiti obrnuti zadatak, da se odredi putanja planete, koja se kreće pod dejstvom
centralne sile tipa Njutnove sile opšte gravitacije, a pri tome će se koristiti Bineov obrazac.
 
Ako se gravitaciona sila F (6.36) projektuje na vektor r , dobija se:

mm0
Fr   f (6.37)
r2

Uvrštavanjem ovih vrijednosti u Bineov obrazac (6.34) dobija se:

d2 1 1 m
    f 02 (6.38)
d 2  r  r 4C

Kako je član na desnoj strani konstanta, može se označiti sa:

1 m fm
 f 02  2 2 0 2 (6.39)
p 4C r0 v0 sin 

Na osnovou toga, izraz (6.38) dobija oblik

d2 1 1 1
   (6.40)
d 2  r  r p

1
U ovoj jednačini φ je argument, a   je tražena funkcija.
r
Opšti integral ove linearne nehomogeme jednačine drugog reda (6.40) jednak je zbiru
opšteg integrala homogene jednačine i partikularnog integrala nehomogene jednačine, tj.

1 1 1
    (6.41)
r  r h  r  p

gdje su:

91
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

1 1 1
   C1 cos   C2 sin  i    (6.42)
 r h  r p p

Opšti integral jednačine (6.40) glasi:

1 1
   C1 cos   C2 sin   (6.43)
r p

gdje su C1 i C2 integracione konstante koje se određuju iz početnih uslova.

Diferenciranjem izraza (6.43) po parametrima φ dobija se prvi integral jednačine (6.40):

d 1 1 dr
  2  C1 sin   C2 cos  (6.44)
d  r  r d

Na osnovu početnih uslova:

t0  0 r  r0 ,  0  0, r0  v0 cos  , r00  v0 sin  (6.45)

I pomoću jednačina (6.43) i (6.44) odrede se integracione konstante C1 i C2 . Kada se

zamjene početne vrijednosti u izraz (6.43), dobija se:

1 1 1 1
 C1  odnosno C1   (6.46)
r0 p r0 p

Da bi se odredila konstanta C2 može se koristiti odnos:

dr
dr r
 dt  (6.47)
d d  
dt

Tada jednačina (6.44) dobija sljedeći oblik:

1 r
  C1 sin   C 2 cos (6.48)
r 2 

Unošenjem vrijednosti iz početnih uslova u izraz (6.48), dobija se:

1 r0
  C2 (6.49)
r02  0

92
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

Vrijednost konstante C2 dobija se iz početnih uslova u obliku:

v0 cos  ctg
C2    (6.50)
r0 v0 sin  r0

Kada se uvrste vrijednosti C1 C2 u jednačinu (6.43), dobija se:

1 1 1 ctg 1
    cos   sin   (6.51)
r  r0 p  r0 p

Jednačina (6.51) predstavlja definisanje putanje tačke (tijela) mase m koja se kreće pod
dejstvom Njutnove privlačne sile u odnosu na tijelo mase m0 koja se nalazi u centru
privlačenja.

Da bi se donekle pojednostavio izraz (6.51), uvode se nove konstante D i ε, koje su u

odnosu sa ranije utvrđenim konstantama na sljedeći način:

1 1 ctg
 D cos  i   D sin  (6.52)
r0 p r0

Po rješavanju izraza (6.52) po D, odnosno ε , dobija se

1 1
 D cos     (6.53)
r p

Nove konstante iznose:

2 
 1 1  ctg 2 1 1 2 
D        
 r0 p  r02 r02 sin 2  p 2 r0 p  (6.54)

p  p 
tg  ctg ili   arctg   
ctg 
r0  p  r0  p 

Uz novu konstantu:

e  pD (6.55)

i novu promjenljivu:

   (6.56)

93
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

Izraz (6.53) dobija oblik:

1 e 1
 cos  (6.57)
r p p

Što daje jednačinu putanje tačke u obliku

p
r (6.58)
1  e cos

Izraz (6.58) predstavlja jednačinu konusnog presjeka u kanonskom obliku. Ovdje su p i e

osnovni parametri konusnog presjeka, koji određuje njegov oblik. U zavisnosti od
ekscentriciteta e, mogu se dobiti oblici konusnih presjeka koji su prikazani na Slici 6.4.

Slika 6.4. Oblici konusnih presjeka Slika 6.5. Kretanje tijela po eliptičkoj putanji

U slučaju kada je e < 1, putanja tijela predstavlja elipsu, Slika 6.5 čije su poluose:
p
a ; b  a 1  e 2 , a rastojanje između žiža iznosi: 2c  2ae .
1  e2

Na Slici 6.4 prikazano je da putanja materijalne tačke u centralnom polju sila može biti
elipsa, parabola ili hiperbola, što zavisi od toga da li je energija tačke negativna, jednaka
nuli ili pozitivna [4].
Iz matematika je poznato da elipsu karakterišu dva žarišta ili fokusa koji leže na velikoj osi
elipse. Mala os elipse okomita je na veliku os koju siječe u središtu elipse. Polovica dužine
velike osi elipse naziva se velika poluos i obično se obilježava sa slovom a, a mala poluos
slovom b. Žarište u kojem se nalazi Sunce zajedničko je svim eliptičnim stazama jer je
Sunce zajedničko (središnje tijelo) svim planetama. Položaji planetarnih staza u prostoru
mogu biti veoma različiti jer se velike poluose elipsi ne podudaraju ni po smjeru, ni po
veličini, ni po ravninama u kojima se nalaze. Veličina i izduženost elipse određena je
velikom poluosi i ekscentritetom. Velika poluos elipse, tj. planetarne staze a, ujedno je i
srednja udaljenost planeta od Sunca r. Kada je planet najbliži Suncu, kažemo da je tada u
perihelu. Kada je planet najudaljeniji od Sunca, nalazi se tada u afelu.

94
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

Dakle, tačka P koja se nalazi na najmanjoj udaljenosti od centra privlačenja O (npr. Sunca),
naziva se perihelom, a tačka A koja je najviše udaljena naziva se afelom.

Kada se tačka nalazi u perihelu P, ona ima sljedeće karakteristične vrijednosti:

p
   ,   0 i rmin  a  c  (6.59)
1 e
a kada se nalazi u afelu A ima vrijednosti:

p
    ,   i rmax  a  c  (6.60)
1 e

6.2.2.1. KEPLEROVI ZAKONI

Položaj koji opiše vektor položaja planeta pri svom kretanju oko Sunca je površina elipse
koja iznosi:

A  a b (6.61)

Vrijeme obilaska planete oko Sunca, definisano je jednačinom (6.14), tj A = CT, gdje je T
vrijeme obilaska planete. Znači da je opisana površina proporcionalna vremenu. Kako je
A = CT = abπ, te uvrštavajući vrijednosti za poluose a i b, dobija se:

CT  a 2 1  e 2 (6.62)
odnosno
 2a 3 p
T2  (6.63)
C2

S obzirom da je

4C 2
p (6.64)
fm0

slijedi:

4 2 3
T2  a (6.65)
fm0

95
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

kretanje
kretanje

a) Prvi Keplerov zakon b) Drugi Keplerov zakon

Slika 6.6. Keplerovi zakoni

Na temelju izraza (6.65), može se izvesti sljedeći zaključak: Kvadrat perioda vremena
obilaska planeta oko Sunca proporcionalni su kubovima većih poluosa njihovih
eliptičkih orbita.

Zakone kretanja planeta otkrio je njemački astronom Kepler (1571-1630) prije nego što je
Njutn otkrio zakone svemirskog privlačenja. Svojim otkrićima Kepler je omogućio i
olakšao put Njutnu da dođe do svojih zakona svemirskog privlačenja.

Keplerovi zakoni glase [29]:

1) Sve planete se kreću po elipsama u čijem se jednom žarištu nalazi Sunce (Slika 6.6a).
2) Planete se kreću tako, da pravac koji spaja položaj planeta sa Suncem opisuje u
jednakim vremenima jednake površine (Slika 6.6.b).
3) Kvadrati vremena obilaska planeta oko Sunca odnose se kao kubovi većih poluosa
njihovih srednjih udaljenosti (orbita) od Sunca (Slika 6.7), odnosno

obilaznog

Slika 6.7. Treći Keplerov zakon

T22 a23
 (6.66)
T12 a13
ili
T2
k (6.67)
a3

96
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

pri čemu je a = r srednja udaljenost planeta od Sunca, gdje je gravitacijska sila

4 m
Fcp  (6.68)
k r2

gdje je: m masa planeta koji kruži oko Sunca, a r udaljenost planeta od Sunca.

6.2.2.2. KOSMIČKE BRZINE

Kosmička brzina je brzina koju treba postići fizikalno tijelo (na primjer prirodni ili
vještački satelit) kako bi se i bez dodatne sile i potiska nastavilo kretati kružnom putanjom
oko nekoga nebeskog tijela (prva kosmička brzina), oslobodilo njegovog gravitacijskog
polja i počelo udaljavati paraboličnom putanjom (druga kosmička brzina), odnosno
oslobodilo gravitacijskog uticaja Sunca (treća kozmička brzina). Centrifugalna sila tijela
koje je postiglo prvu kosmičku brzinu izjednačava se s privlačnom silom planeta. Ako zbog
nekog razloga, na primjer zbog sudara s česticama prašine ili plinova iz atmosfere, ne dođe
do postupnog opadanja brzine, tijelo se zauvijek kreće po prvobitnoj kružnoj stazi [30].

Sva tijela koja kruže oko Zemlje, uključujući i satelite, kreću se pod djelovanjem centralne

sile F Zemljinog privlačenja, Slika 6.4. Vrijednost sile privlačenja iznosi:

m0 m
F f (6.69)
r2

gdje su:
f - gravitaciona konstanta; ima ključnu ulogu u Njutnovom zakonu
univerzalne gravitacije
m - masa satelita
m0 - masa Zemlje
r - rastojanje između središta Zemlje i satelita.

m1m2
F1  F2  f
r2
Slika 6.8. Sila privlačenja dva tijela Slika 6.9. Djelovanje sile Zemljinog privlačenja

97
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

Kada se tijelo nalazi na površini Zemlje, pošto je H relativno malo (Slika 6.9), tada je r = R
(R = 6378·106 m - poluprečnik Zemlje). Tada je:

m0 m
FG  mg  f (6.70)
R2

Iz izraza (6.70) slijedi obrazac za gravitacionu konstantu:

gR 2
f  (6.71)
m0

gdje je R rastojanje tijela od središta Zemlje. Postavlja se pitanje koliku početnu brzinu
treba dati ztijelu da bi ono postalo zemljin satelit. Pretpostavlja se da je brzina usmjerena

normalno na pravac sile F , odnosno da je α = 900 (Slika 6.9).

U ranijem izlaganju kazano je da putanja tijela pri djelovanju centralne privlačne sile može
biti samo krug ili elipsa da bi se zadržalo kretanje oko centra. U tom slučaju potrebno je
odrediti ekscentricitet konusa e koji definiše putanju tijela (satelita).

Iz izraza (6.39) može se odrediti konstanta (parametar) p

r0 v02
p sin 2  (6.72)
fm0

pri čemu je:

r0  OM 0  R  H ; sin   900  1 (6.73)

Kada se unesu sve date vrijednosti u izraz (6.72), dobija se:

p
R  H 2 v02 m0  R  H 2 v02 (6.74)
gR 2 fm0 gR 2

Iz prvog izraza (6.54) konstanta D se izračuna uzimajući u obzir da je ctg α=ctg 900 = 0

2 2
1 1 0 1 1
D          (6.75)
r
 0 p r
  0 r0 p
ili
1 gR 2
D  (6.76)
R  H R  H 2 v02

98
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

Ekscentricitet e prema jednačini (6.55) iznosi

e  pD 
R  H v02  1 (6.77)
gR 2

Imajući u vidu da je za e = 0 putanja kretanja tijela kružnica, te da je blizu Zemljine

površine r0 = R, v0 = vI , iz izraza (6.77) slijedi:

R  H vI2 1  0 (6.78)
gR 2

Vrijednost brzine vI izražena je u vidu sljedećeg obrasca:

gR 2
vI  (6.79)
RH

To je tzv. prva kosmička brzina vI ili kružna brzina, pri kojoj se materijalna tačka kreće
po kružnoj putanji poluprečnika R. Prva kosmička brzina je minimalna početna brzina pri
kojoj će tijelo postati Zemljin satelit.

H
Kako je odnos  0 , tada se dobija približan izraz za prvu kosmičku brzinu:
R

v I  gR (6.80)

Uvrštavajući brojčane vrijednosti za g i R, prva kosmička brzina iznosi:

km
v I  7,9 (6.81)
s
 
Ukoliko je početna brzina v0 manja od prve kosmičke brzine vI ( v0  v I ), tijelo
(materijalna tačka) neće ući u kružnu putanju, nego će se vratiti na Zemlju po eliptičkoj

putanji. Kretanje oko Zemlje nije moguće ako početna brzina v0 nije dovoljne veličine i

ako nije usmjerena normalno na r0 , tj. ako nije α = 900 .

Isaac Newton je shvatio da je kružno kretanje sastavljeno od dvije komponente, od kretanja

stalnom brzinom po pravcu i od jednoliko ubrzanog kretanja sa smjerom prema središtu
kruženja. Kad ne bi bilo privlačenja, tijelo bi jednolikom brzinom vI odmicalo po pravcu i
za vrijeme t prešlo put vI∙t. No istodobno, zbog gravitacijskog privlačenja, tijelo pada prema
centru i u tom padu, u vrijeme t, prevali put gt2/2. Ako tijelo ipak ostaje na kružnici, mora
biti da ono u vrijeme t za toliko odmakne od kružnice za koliko ujedno i padne na kružnicu!
Taj proces prisutan je na svakom mjestu kružnice, na svakom ma kako malom odsječku
99
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

puta. Ako bi brzina kretanja v bila manja od brzine kruženja vI, to tijelo bi zbog slobodnog
pada prišlo središtu Zemlje više nego što bi se u jednolikom kretanju anju po pravcu od nje
odmaknulo, pa bi tako prelazilo s kružnice većeg poluprečnika na kružnicu manjeg
poluprečnika,, te bi u spirali napokon palo na Zemlju [32].

Na Slici 6.10 prikazana je Njutnova zamišljena topovska kugla [34].

Slika 6.
6.10. Njutnova zamišljena topovska kugla

Ako bi top na nekoj uzvisini ispalio kuglu sa brzinom manjom od brzine kruženja ili prve
kosmičke brzine v0  7,9 km s  , onda bi imala putanju A ili B i pala bi na Zemlju. Ako bi
kugla išla brzinom kruženja, onda bi imala kružnu putanju C i kretala bi se stalnom
brzinom. Ako bi kugla krenula brzinom većom od brzine kruženja, ona bi putovala po elipsi
D. Ukoliko bi kugla krenula brzinom većom od brzine oslobađanja ili drugom kosmičkom
brzinom v0  11,2 km s  , ona bi putovala po hiperboli E i napustila bi Zemlju.

Prva kosmička brzina uzima se za visinu H = 200 km, jer je na toj visini otpor sredine
praktično zanemarljiv. Prva kosmička brzina ne zavisi od mase tijela. Prema tome, tijela
lansirana tom brzinom bez obzira na njihovu masu
masu, kreću se po istoj putanji istim brzinama
i rastojanja među njima ostaju nepromjenjena i nikada se ne mogu sustići [33].

Druga kosmička brzina vII je minimalna početna brzina pri kojoj tijeloo uspjeva savladati
privlačnu silu
ilu Zemlje i odlazi u međuplanetarni prostorprostor. Gravitaciono polje Zemlje
prostire se u beskonačnost, pa „napuštanje“ polja znači kretanje tijela po otvorenoj putanji
[33].
To se dešava kada je putanja tijela parabola ili hiperbola, odnosno kada je e ≥ 1.

Intenzitet druge kosmičke brzine može se naći iz (6.77) uz vrijednost e = 1:

R  H  vII2 1 1 (6.82)
gR 2

100
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

iz čega slijedi da je:

2 gR 2
v II  (6.83)
RH

H
Pošto je  0 , može se uspostaviti odnos između prve i druge kosmičke brzine kako
R
slijedi:

v II  2 gR 2  v I 2 (6.84)
odnosno
km
v II  11,2 (6.85)
s

Po definiciji, druga kosmička brzina je minimalna brzina koju treba saopštiti nekom tijelu,
npr. raketi da bi ona uspela da se iščupa stega gravitacije Zemlje, i ode „beskonačno
daleko“, nošena kroz svemir sopstvenom inercijom (odnosno, preciznije – inertnošću). Ovu
zakonitost koriste sve svemirske rakete pri lansiranju. Prva faza leta sastoji se u
savladavanju Zemljine gravitacije, tj. postizanje druge kosmičke brzine.

Najmanja brzina kojom treba lansirati tijelo sa Zemljine površine da napusti oblast
djelovanja privlačnih sila Zemlje i Sunca, tj. da napusti Sunčev sistem (Slika 6.10),
odnosno postane vještačka zvijezda, naziva se treća kosmička brzina vIII. Za treću
kosmičku brzinu treba uzeti u obzir drugu kosmičku brzinu i brzinu tijela u odnosu na
Sunce koja iznosi v'=12,4 km/s.

Dakle, da bi se tijelo oslobodilo zajedničkog djelovanja privlačnih sila Zemlje i Sunca i

napustilo Sunčev sistem, početna brzina treba da bude:

v0  v III  2 gR (6.86)

Intenzitet treće kosmičke brzine iznosi:

km
v III  v II2  v2  16,7 (6.87)
s

Četvrtom kosmičkom brzinom vIV naziva se najmanja brzina koju treba imati tijelo
lansirano sa Zemlje da bi napustilo oblast djelovanja gravitacionog polja naše galaksije i
prešlo u vasionu. Ona iznosi vIV=290 km/s.

Zbog toga, na primjer, međuzvjezdana letjelica Voyager 1, koja je, prošavši 1989. pored
Neptuna, napustila Sunčev sistem brzinom od približno 30 km/s i najvjerojatnije nikad neće
moći napustiti našu galaktiku.

101
6. KRETANJE TAČKE POD DEJSTVOM CENTRALNE SILE

SUNCE

Neptun
Merkur

Zemlja
Venera

Jupiter

Saturn

Pluton
Ostalo
Mars

Uran
Slika 6.11. Sunce i planete Sunčevog sistema (veličine su ≈ u mjerilu, ali ne i udaljenosti [35]

Kada su zadani uslovi kretanja tijela u polju Zemljine teže, a u zavisnosti od intenziteta
početne brzine, nastaju oblici putanja datih u Tabeli 6.1.

Tabela 6.1. Oblik putanje u zavisnosti od intenziteta početne brzine

Intenzitet početne brzine Oblik putanje
km
v0  7,9 krug
s
km km
7,9  v0  11,2 elipsa
s s
km
v0  11,2 parabola
s
km
v0  11,2 hiperbola
s

102