Zbornik radova Vizantolo{kog instituta Hᇀ, 2009

Recueil des travaux de l’Institut d’etudes byzantines XßVI, 2009

UDK: 94(497.11)"12"
DOI:10.2298/ZRVI0946231N

MAJA NIKOLI]
RADIVOJ RADI]
(Filozofski fakultet, Beograd)

PODACI EFREMA IZ ENOSA

O SRPSKOJ ISTORIJI XIII VEKA
Efrem iz Enosa, pisac rimovane hronike koja obuhvata period od I veka
do 1261. godine, donosi tri vesti o srpskoj istoriji XIII stole}a. Prva se ti~e
braka Evdokije An|eo i Stefana Nemawi}a. Druga, umnogome zagonetna, kazuje
o tome da je epirski vladar Teodor I An|eo u prvim godinama svoje vladavine
osvojio i deo srpskih zemaqa, {to ne potvr|uje savremeni istori~ar Georgije
Akropolit. I, najzad, tre}a Efremova vest govori o poznatom srpskom upadu u
okolinu Ki~eva i Prilepa 1257. godine.
Kqu~ne re~i: Efrem, hronika, Srbi, Enos, Georgije Akropolit

Sa~uvani podaci o vizantijskom hroni~aru Efremu iz Enosa toliko su

oskudni i fragmentarni da se wegova biografija mo`e vaspostaviti samo u
najop{tijim obrisima, te svesti na svega nekoliko re~enica. Nisu poznati
~ak ni datum wegovog ro|ewa niti godina smrti. Zna se da je poticao iz gra-
da Enosa u Trakiji i da je na svet do{ao u zavr{nim decenijama XIII stole-
}a.1 Najve}i deo `ivota, sva je prilika, proveo je u Carigradu.2 Upokojio se
posle 1323, a svakako pre 1332. godine.3 Starija nauka, po~ev od znamenitog
Lava Alacijusa u XVII veku, verovala je da je Efrem iz Enosa bio monah i
fanati~ni prista{a pravoslavne Crkve i wene dogme.4 Premda ta davna{wa

1 O. Lampsides, Ennius — Ainioj, Byzantion 43 (1973) /= Hommage a Marius Canard/

510–511; Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, ed. E. Trapp, III, Wien 1978, & 6408;
Ephraem Aenii Historia Chronica, rec. O. Lampsides, Athenis 1990, X (u daqem tekstu: Lampsides,
Ephraem).
2 O. Lampsides, Beitrage zum byzantinischen Chronisten Ephraem und zu seiner Chronik,
Athen 1972, 24.
3 Ibid. 27–30.
4 Tako je smatrao i A. Mai, koji je u okviru Bonskog korpusa priredio izdawe Efremo-
ve hronike (Ephraemius. Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonnae 1840, 275, 301, 401,
413). Up. Lampsides, Ephraem, X.
232 ZRVI XLVI (2009) 231–238

pretpostavka nije sasvim odba~ena, moderni istra`iva~i su skloni da o woj

govore sa velikom obazrivo{}u;5 re~ju, nema dovoqno utemeqenih dokaza za
tako odlu~an zakqu~ak.
Efrem iz Enosa je sastavio jednu hroniku (Cronikh Istoria) u dvanae-
stercu, koja obuhvata istoriju starog i Novog Rima od I veka nove ere, ta~ni-
je od rimskog cara Kaligule (37–41), do 1261. godine, dakle razdobqe dugo
dvanaest stole}a. U pisawu svog dela on se prevashodno oslawao na svetsku
hroniku Jovana Zonare i istorijske spise Nikite Honijata i Georgija Akro-
polita.6 Vaqa napomenuti da Efremov tekst postaje naro~ito podroban za
razdobqe od 1204. do 1261. godine, ali su odstupawa od pomenutih predlo-
`aka toliko mala da se vrlo te{ko mo`e govoriti o izvornoj samostalnosti
wegovih podataka. Pre je re~ o svojevrsnom „do`ivqaju“ istorije, odnosno
podataka o povesnim doga|ajima, koje je nalazio u raspolo`ivim izvorima.7
Smatra se da je Efrem iz Enosa napisao svoju hroniku pre 1332. godine.8
Do na{ih dana nije do{ao autograf Efremove hronike, ali postoje dva
prepisa koja se ~uvaju u rukopisnim kodeksima Vaticanus graecus 1003, sasta-
vqenom posle 1341/1342. godine, i Vaticanus Barberinianus 146, koji je pre-
pis prethodnog, sa~iwen u XVII stole}u.9
Prvo izdawe Efremove rimovane hronike priredio je italijanski na-
u~nik An|elo Mai u Rimu 1828. godine.10 Potom je ovo izdawe ponovqeno,
najpre u okviru Bonskog korpusa 1840. godine,11 a zatim i u znamenitoj Mi-
wovoj kolekciji Patrologia Graeca 1856. godine.12 Otada je proteklo sto dva-
deset godina do pojave novog izdawa. Gr~ki istra`iva~ Odisej Lampsidis je
najpre 1985. godine iznova publikovao Efremov tekst, snabdev{i ga ne samo
komentarom nego i prevodom na novogr~ki jezik.13 I, najzad, isti nau~nik je
1990. godine u okviru nove kolekcije vizantijskih izvora Corpus Fontium Hi-
storiae Byzantinae objavio kriti~ko izdawe hronike u stihovima koja je iza-
{la ispod pera Efrema iz Enosa.14

5 Lampsides, Ephraem, X.
6 Gy. Moravcsik, Byzantinoturcica, I (Die byzantinischen Quellen der Geschichte der Tur-
kvolker), Berlin 19582, 256 (u daqem tekstu: Moravcsik, Byzantinoturcica, I); Lampsides, Ephraem,
XL-XLVII; The Oxford Dictionary of Byzantium, ed. A. P. Kazhdan, I, New York — Oxford 1991,
708 (R. J. Macrides) /u daqem tekstu: ODB, I/.
7 H. Hunger, Die hochsprachliche profane Literatur der Byzantiner, I, Munchen 1978,
478–480.
8 Lampsides, Ephraem, XVII.
9 Moravcsik, Byzantinoturcica, I, 256; Lampsides, Ephraem, XI-XV.
10 A. Mai, Scriptorum veterum nova collectio III, Romae 1828, 1–225.
11 Za pun bibliografski podatak v. n. 4.
12 J. P. Migne, Patrologiae cursus completus, Series Graeca, 143, Paris 1891, 12–380.
13 Efraim tou Ainiou Cronografia. Keimeno-metafrash-scolia, ed. O. Lampsidis, I–II,
Athina 1984–1985.
14 Lampsides, Ephraem, 1–337. Veliki odlomci hronike Efrema iz Enosa prevedeni su
na bugarski u kwizi: Samiàt Tãrnovgrad æe raztrãbi pobedite. Srednovekovni poeti za
Bãlgarià, sãstavitel V. Gäzelev, Sofià 1981, 57–96.
 M. NIKOLI], R. RADI]: Podaci Efrema iz Enosa o srpskoj istoriji… 233

Prvi podatak o srpskoj istoriji XIII stole}a u delu vizantijskog hro-

ni~ara, koji se mo`e svrstati u kategoriju posrednih, odnosi se na burna
zbivawa koja su zadesila Vizantiju posle krsta{kog zauzimawa Carigrada
1204. godine. Ta~nije, Efrem ga saop{tava govore}i o sukobu izme|u Boni-
facija od Monferata, italijanskog markiza i vladara novostvorene krsta-
{ke Solunske kraqevine,15 i vizantijskog oblasnog gospodara Lava Sgura,
koji je svoj uspon po~eo na podru~ju poluostrva Peloponeza, a onda se preko
predela sredwe Gr~ke {irio na sever.16 Vizantijski hroni~ar navodi da je
Bonifacije od Monferata zauzeo neke zapadne gradove, koje je pot~inio vla-
sti Latina, a u tome je kao pomo}nike imao i neke od Avsona.17 Pod pomalo
zagonetnim etnonimom Avsoni kriju se zapravo Romeji, odnosno Vizantinci.
Avsoni je zapravo helenizovani oblik imena za pleme Aurubce, koje je `ive-
lo na prostoru sredwe Italije. Vremenom se taj etnonim pro{irio na sve
`iteqe Apeninskog poluostrva.18 Budu}i da su Vizantinci sebe smatrali
Rimqanima (Romejima), wihovi su pisci ne retko posezali za nazivom Avso-
ni. Tako, na primer, Teodor Prodrom, vizantijski pesnik XII veka, koristi
sintagmu „rod Avsona“.19 Ina~e, Efrem iz Enosa u svojoj hronici gotovo
ravnopravno koristi etnonime Romeji i Avsoni.20
Zbog gotovo neizbe`nog predstoje}eg sukoba sa Italima, Lav Sgur im je
postavio zasedu u Termopilima. Me|utim, tom prilikom ni{ta nije posti-
gao i, kako bele`i Efrem, odatle je tr~e}i oti{ao u Korint.21 Re~ je o po-
znatim doga|ajima, o kojima pripoveda istori~ar Nikita Honijat,22 a koji se
datuju u 1205. godinu.23
U nastavku Efrem govori o karijeri vizantijskog velika{a i nagla{a-
va da je Lav Sgur poreklom bio iz okoline Navpliona i najpre je vladao jed-
nim delom o~evine. Onda je, koriste}i neredovne okolnosti do kojih je do-
{lo u to vreme, kao i uz pomo} sre}e i zbrke, neprestano napreduju}i, od ma-
log, {to be{e, postao veliki. Razbojni{tvom je prigrabio gradove Korint i
Argos na Peloponezu. Na kraju je stigao i u Atinu, ali ga je odbio premudri

15 D. E. Queller, The Fourth Crusade. The Conquest of Constantinople, 1201–1204, Leicester

University Press 1978, 19 sq.; ODB, I, 304–305 (Ch. M. Brand)
16 O ovom vizantijskom magnatu v. R. Radi}, Oblasni gospodari u Vizantiji krajem XII
i u prvim decenijama XIII veka, ZRVI 24–25 (1986) 247–255 (u daqem tekstu: Radi}, Oblasni
gospodari); A. Savvides, A note on the death of Leo Sguros in A.D. 1208, Byzantine and Modern
Greek Studies 12 (1988) 289–295.
17 Lampsides, Ephraem, 7296–7298. Up. B. Ferjan~i}, Po~eci solunske kraqevine
(1204–1209), ZRVI 8–2 (1964) 110–111.
18 K. Amandos, Ta eqnologika onomata eij touj buzantinouj suggrafeij, Hellenika 2
(1929) 97.
19 Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, IV, Beograd 1971 (reprint 2007),
176 n. 9 (B. Ferjan~i})
20 Lampsides, Ephraem, 348, 392.
21 Ibid. 7299–7303.
22 Nicetae Choniatae Historia, ed. J. A. van Dieten, Berolini 1972, 600–601 (u daqem tekstu:
Chon. Historia)
23 Radi}, Oblasni gospodari, 251–252.
234 ZRVI XLVI (2009) 231–238

mitropolit Mihailo Honijat, pa je Sgur brzo odjurio protiv sedmovratne

(eptapuloij) Tebe. Po{to ju je uzeo u veoma lakoj bici, napredovao je prema
Larisi, gde se susreo sa carem Aleksijem.24 Naravno, re~ je o biv{em vizan-
tijskom caru Aleksiju III An|elu (1195–1203), koji je posle bekstva iz Cari-
grada, pred dolazak u~esnika ^etvrtog krsta{kog rata na Bosfor, lutao po
evropskim provincijama Vizantijskog carstva. Tako i Efrem pi{e da ovaj be-
{e napustio severne oblasti i, lutaju}i tu i tamo kao planeta, vode}i sa so-
bom i }erku Evdokiju, stigao u Tesaliju. Aleksije III An|eo je onda svoju k}er
verio za Lava Sgura.25 U pitawu je doga|aj o kojem pi{u kako Nikita Honi-
jat,26 tako i Georgije Akropolit,27 istori~ar Nikejskog carstva. Izme|u wih
dvojice postoji neslagawe kada se radi o mestu gde su obavqene svadbene sve-
~anosti: Honijat bele`i da je to bilo u Larisi, {to sledi i Efrem iz Enosa,
dok Akropolit navodi Korint. Vi{e poverewa, naravno, treba pokloniti ve-
stima Nikite Honijata, koji je vremenski bio bli`e tim doga|ajima.28 Oslo-
niv{i se na Honijata, na ovom mestu je Efrem ispravno postupio.
U daqem tekstu vizantijski hroni~ar podvla~i ~iwenicu da je pre toga
Evdokija An|eo bila udata za vladara Tribala Stefana (archgetounti twn
Tribalwn StefanJ), koji ju je oterao i poslao u otaxbinu.29 Ovo je, naravno,
poznat podatak iz srpske sredwovekovne pro{losti, koji Efrem iznosi kraj-
we svedeno i sa`eto.30 Zavr{avaju}i ovu epizodu, Efrem zapisuje kako je Ev-
dokiju An|eo za `enu uzeo vizantijski car Aleksije V Duka Murzufl, nakon
gubitka i vlasti i otaxbine.31 On je kasnije najpre bio oslepqen, a onda su
ga uhvatili i ubili Latini u Carigradu.32 To je zna~ilo da je, posle Stefa-
na Nemawi}a i Aleksija Duke Murzufla, oblasni gospodar Lav Sgur bio
tre}i mu` Evdokije An|eo.
Slede}i podatak o srpskoj istoriji XIII veka Efrem iz Enosa donosi u
okviru izlagawa doga|aja koji se odnose na istoriju dr`ave epirskih despota.
On najpre bele`i kako su bila trojica bra}e — Mihailo, Teodor i Konstan-
tin — i kako je Teodor boravio kod „cara Avsona“ u Nikeji.33 Naravno, re~ je
o bra}i iz roda An|ela,34 a najstariji Mihailo I (1205–1215) bio je osniva~

24 Lampsides, Ephraem, 7304–7317.

25 Ibid. 7318–7322.
26 Chon. Historia, 608.
27 Georgii Acropolitae Opera, I, ed. A.
Heisenberg, corr. P. Wirth, Stutgart 1978, 13 (u daqem
tekstu: Acrop.)
28 Radi}, Oblasni gospodari, 250 n. 19.
29 Lampsides, Ephraem, 7323–7325.
30 Ina~e za Evdokiju An|eo jo{ uvek je nezaobilazna studija koju je napisao M. Laska-
ris, Vizantiske princeze u sredwovekovnoj Srbiji. Prilog istoriji vizantiskosrpskih odno-
sa od kraja XII do sredine XV veka, Beograd 1926 (reprint 1997), 7–37.
31 Lampsides, Ephraem, 7326–7327.
32 B. Hendrickx — C. Matzukis, Alexios V Doukas Mourtzouphlos: His Life, Reign and Death
(?–1204), Hellenica 31 (1979) 108–132.
33 Lampsides, Ephraem, 7661–7664.
34 G. Ostrogorskiè, Vozvá{enie roda Angelov, Äbileènáè sbornik Russkogo arheo-
logi~eskogo obæestva v Korolevstve Ägoslavii, Beograd 1936, 124–129 (=Uspon roda An|ela,
Sabrana dela, III, Iz vizantijske istorije, istoriografije i prosopografije, Beograd 1969,
 M. NIKOLI], R. RADI]: Podaci Efrema iz Enosa o srpskoj istoriji… 235

dr`ave u Epiru,35 dok je „car Avsona“ Teodor I Laskaris (1204–1221), vladar

Nikejskog carstva.36 U nastavku, vizantijski hroni~ar isti~e da Mihailo An-
|eo nije imao zakonitog sina naslednika nego samo jednog iz nezakonitog bra-
ka. Zbog toga je od Teodora I Laksarisa zatra`io da dozvoli Teodoru An|elu
da do|e kod wega. Po{to mu je Teodor An|eo prethodno dao zakletve da }e po-
{tovati i ~uvati postoje}e stawe i wemu i wegovim naslednicima biti veran
do kraja `ivota, Teodor I Laksaris ga je poslao na Zapad wegovom bratu — „ar-
hontu Etolije i Epira“.37 Efrem potom pi{e o tome da je neki Romej na spava-
wu ubio Mihaila I An|ela i da je vlast u Epiru preuzeo wegov brat Teodor I
An|eo (1215–1230), za koga iznosi pregr{t pohvalnih re~i — „vojskovo|a, si-
lan, plemenitog roda, svemo}ni gorostas i silovit u bitkama“.38
Odmah po preuzimawu vlasti, Teodor I An|eo je pro{irio granice svo-
je dr`ave tako {to je zaposeo delove zemqe Bugara, itali~ke gradove i obla-
sti Ilira i Tribala (ek Boulgarwn ghj, Italikwn astewn Illuriwn te kai
Tribalwn cwriwn).39 U nastavku Efrem poimence nabraja osvojene gradove i
teritorije. On pomiwe Ohrid i Prilep, Pelagoniju sa svim okolnim seo-
skim naseqima, zatim Tesaliju sa Ahajom, Makedoniju i jedan deo Trakije.
Wima pridodaje i Dalmaciju sa Epidamnosom, zemqu Ilira i planinske Al-
bance (Albanouj oritrofouj).40 Vizantijski hroni~ar me|u velike uspehe
Teodora I An|ela ubraja i spektakularno zarobqavawe latinskog cara Petra
Kurtenea, zaposedawe Soluna i wegovo krunisawe za cara.41
Zanimqivo je napomenuti da je ovde re~ o pomalo „slobodnoj“ parafra-
zi teksta koji je izi{ao iz pera Georgija Akropolita. Istori~ar Nikejskog
carstva, naime, navodi kako je Teodor I An|eo pro{irio svoje teritorije na
ra~un italskih poseda i jo{ vi{e bugarskih,42 ali, za razliku od Efrema, ne
navodi Ilire, Tribale (Srbe) i Albance. U poku{aju da se objasni nastala
razlika, skloni smo da verujemo da je pomiwawe Tribala samo svojevrsna in-
tervencija Efrema iz Enosa i da wegov podatak ne smemo olako proglasiti
verodostojnim. Drugim re~ima, trebalo bi vi{e poverewa pokloniti vesti-
ma Georgija Akropolita, koji u vezi sa rastom epirskih poseda u prvim godi-
nama vladavine Teodora I An|ela uop{te ne pomiwe Srbe (Tribale). Ovog

337–341); K. Varzos, H genealogia twn Komnhnwn, Buzantina Keimena kai Meletai 20, II, Thes-
saloniki 1984, & 168, 548–637 (Teodor I An|eo).
35 D. Nicol, The Despotate of Epiros, Oxford 1957, 11–46; ODB, II, 1363 (A.-M. Talbot); A.
Stauridou-Zafraka, Nikaia kai Hpeiroj ton 13o aiwna. Ideologikh antiparaqesh sthn prospa-
qeia touj na anakthsoun thn autokratoria, Thessaloniki 1991, 41 et passim.
36 M. Angold, A Byzantine Government in Exile, Oxford 1974, 12 et passim; ODB, III,
2039–2040 (M. J. Angold)
37 Lampsides, Ephraem, 7664–7678.
38 Ibid. 7679–7685. Up. B. Ferjan~i}, Prosopografska bele{ka o Teodoru I An|elu, Zbo-
rnik Filozofskog fakulteta 18-A (1994) /= Spomenica Radovana Samarxi}a/ 101–108.
39 Lampsides, Ephraem, 7686–7691.
40 Ibid. 7692–7698.
41 Ibid. 7699–7722. Up. G. Ostrogorski, Istorija Vizantije, Beograd 1959 (reprint
1998), 406–407.
42 Acrop. 25.
236 ZRVI XLVI (2009) 231–238

puta svesno ostavqamo po strani ~iwenicu da vizantijski hroni~ar o~ito

pravi razliku izme|u Ilira i Albanaca. Mawe se ~ini verovatnom pretpo-
stavka da je Efrem iz Enosa znao ne{to {to Akropolitu nije bilo poznato,
odnosno da je koristio jo{ neki izvor. Da li bi se mo`da mogla dopustiti i
pretpostavka da Efrem iz Enosa u svom tekstu pone{to prenosi iz svog vre-
mena, razdobqa koje je poznavalo veliko srpsko {irewe prema jugu?
I, kona~no, Efrem iz Enosa jo{ jednom pomiwe Srbe, u vreme vladavi-
ne nikejskog cara Teodora II Laskarisa (1254–1258). Po{to je najpre saop-
{tio kako je Teodor II poslao vojskovo|u Mihaila Paleologa sa vojskom na
Zapad, protiv epirskog despota Mihaila II An|ela,43 vizantijski hroni~ar
pripoveda da je Tribalarh (Tribalarchj), najr|aviji u srcu (h kakistoj
kardia), ~ovek koji kr{i ugovore (ekspondoj anhr), nesre}an (apofraj) i
krvo`edan (miaifonoj), po{to je sakupio vojsku od preko vi{e hiqada, pre-
gazio romejske oblasti (ta Rwmaika cwria).44 U nastavku hroni~ar iz Enosa
pripoveda o me|usobnim sukobima nikejskih i epirskih odreda i vi{e ne
pomiwe Srbe.45
Pod Tribalarhom, odnosno vo|om Tribala, naravno, Efrem podrazume-
va vladara Srba — kraqa Stefana Uro{a (1243–1275). Ovde je re~ o stilizo-
vanoj parafrazi doga|aja iz 1257. godine, o kojima pi{e Georgije Akropolit.
Prema vestima istori~ara Nikejskog carstva, tom prilikom su Srbi pro{li
Ki~evo i po~eli da pusto{e kraj oko Prilepa. U nastavku pohoda, odredi
kraqa Uro{a su najpre pobedili Nikejce, a onda i zaposeli Ki~evo i do{li
na domak Prilepa.46
U poku{aju da se objasni ~itav niz negativnih osobina koje Efrem
pripisuje srpskom kraqu, mo`emo podsetiti da na jednom mestu u svojoj
istoriji Georgije Akropolit za Srbe bele`i da su veroloman rod, kome su
nepoznata ose}awa blagodarnosti prema onima koji su mu u~inili dobro i
koji je spreman da zbog nekakve male koristi odbaci i izgazi pehar prija-
teqstva.47 Ipak, ovu strogu ocenu moramo unekoliko relativizovati jer isti
Akropolit negativno govori i o drugim narodima: za Latine ka`e da nisu
suvi{e ustrajni u uslovima koji su svojstveni vojnim pohodima, a za Bugare,
kao i za Srbe, zapisuje da su verolomni.48 Jednom re~ju, Efremova bujica ne-
gativnih kvalifikativa za kraqa Stefana Uro{a I na neki na~in je samo
razra|ena Akropolitova ocena, ali sa srpskog naroda preneta na vladara.

43 Lampsides, Ephraem, 9201–9210.

44 Ibid. 9211–9215.
45 Ibid. 9216–9242.
46 Acrop. 145–146. Up. B. Ferjan~i}, Srbija i vzantijski svet u prvoj polovini XIII ve-
ka (1204–1261), Zbornik radova Vizantolo{kog instituta 27–28 (1989) 141–144.
47 Acrop. 145. Up. P. I. @avoronkov, Bolgarià i bolgará v izobra`enii nikeèskih av-
torov: tradicià i transformacià vzglàdov, Studies on the Slavo-byzantine and West-european
Middle Ages (In memoriam Ivan Duj~ev), Sofia 1988, 77 o~igledno oma{kom re~ene osobine koje
je Georgije Akropolit izrekao o Srbima pripisuje Bugarima. Tako|e v. P. Angelov, Bãlgarià i
Bãlgarite v predstavite na vizantiècite (VII–XIV vek), Sofià 1999, 7 sl.
48 Acrop. 27 (Latini); 23–24, 60, 114 (Bugari). Treba upozoriti da se izre~ena ocena o
verolomstvu Bugara (Acrop. 60) zapravo odnosi na wihovog cara Jovana II Asena.
 M. NIKOLI], R. RADI]: Podaci Efrema iz Enosa o srpskoj istoriji… 237

Kada je re~ o podacima Efrema iz Enosa koji se odnose na Srbe u XIII

veku, mora se naglasiti da je wihov broj veoma mali. Re~ je zapravo samo o
tri vesti u periodu od nekoliko decenija (1204–1261). U poku{aju da se to
objasni mora se po}i od ~iwenice da za navedeno razdobqe Efrem kao pred-
lo`ak ima istorijski spis Georgija Akropolita, a postoje najmawe dva raz-
loga za{to su vesti Georgija Akropolita o Srbima tako oskudne. Prvi, va-
`niji razlog, proisti~e iz sasvim izmewene geopoliti~ke slike jugois-
to~nog dela Balkanskog poluostrva posle 1204. godine. U novom rasporedu
politi~kih snaga savremeni istori~ar Georgije Akropolit pomno prati od-
nose u ~etvorouglu: Nikejsko carstvo — Epirska dr`ava — Latinsko carstvo
— Drugo bugarsko carstvo. U takvom rasporedu Srbija za jednog Nikejca
ostaje sasvim po strani. Osim nekoliko posledwih godina svoga postojawa,
Nikejsko carstvo nije ni imalo zajedni~ku granicu sa srpskim zemqama. Iz
tih razloga namah postaje jasno za{to Georgije Akropolit pi{e vrlo malo o
Srbima.49 Drugi razlog koji obja{wava oskudnost Akropolitovih vesti o
srpskoj istoriji odnosi se na jednostavnu ~iwenicu da je obim wegovog spi-
sa nevelik. Naime, ako se uporedi zahvat Akropolitovog dela sa opsegom
istorija wegovih prethodnika Nikite Honijata, na primer, i potowih auto-
ra, Georgija Pahimera, Ni}ifora Grigore ili Jovana Kantakuzina, upadqivo
je da je u odnosu na voluminozne sastave ovih drugih, ono znatno mawe.50
Na drugoj strani, Efrem iz Enosa je `iveo i pisao u vreme velikog uspo-
na sredwovekovne srpske dr`ave, ali se wegova hronika zavr{ava sa 1261. go-
dinom i za najve}i deo XIII stole}a zasnovana je iskqu~ivo na istorijskom de-
lu Georgija Akropolita. Kada su u pitawu navedene retke vesti, mo`e se za-
kqu~iti da se oslawa na istori~ara Nikejskog carstva, tako {to uglavnom po-
navqa su{tinu wegovih vesti, ali to ~ini na jedan prili~no slobodan na~in.
Drugim re~ima, wegovi opisi doga|aja preuzetih iz Akropolitove istorije su
svojevrsno stihovano prepri~avawe, ali u wima on ne robuje predlo{ku i da-
leko je od mehani~kog ekscerpirawa i bespogovornog podra`avawa.
I, naposletku, u novije vreme se u vizantologiji mogu zapaziti nastoja-
wa da se rehabilituju pojedini izvori, istorije ili hronike, koje je starija
vizantologija zbog zavisnosti od drugih isto~nika svojevremeno ozna~ila
kao nesamostalne i, sledstveno tome, svrstala ih u izvore drugog reda. Kao
podesan primer nave{}emo spis Teodora Skutariota, ~ije bi novo izdawe
trebalo da se pojavi u skorije vreme.51 Kako bilo, utisak je da ve} postoje}a

49 R. Radi}, Georgije Akropolit i Srbi, Kraq Vladislav i Srbija XIII veka, Nau~ni
skup, 15–16. novembar 2000, Beograd 2003, 93 (= Iz Carigrada u srpske zemqe. Studije iz vi-
zantijske i srpske istorije, Beograd 2003, 167)
50 Isto. Tako|e v. Georgiè Akropolit, Istorià, Perevod, vstupitelânaà statâà, kom-
mentarii i prilo`enià P. I. @avoronkova, Sankt-Peterburg 2005, 14 sl.
51 Jo{ je svojevremeno P. Charanis, Byzantium, the West and the Origin of the First Crusa-
de, Byzantion 19 (1949) 17–36 (= Variorum Reprints, Social, Economic and Political Life in the
Byzantine Empire, London 1973) ukazivao na potrebno preispitivawe zna~aja spisa Teodora
Skutariota. U novije vreme to je ponovila Rut Makrides u kwizi: George Akropolites, The Hi-
story, Introduction, translation and commentary R. Macrides, Oxford 2007, 65–66.
238 ZRVI XLVI (2009) 231–238

ocena o izvornoj vrednosti hronike Efrema iz Enosa ipak ne mo`e do`iveti

neko zna~ajnije preispitivawe.

Maja Nikoli}, Radivoj Radi}

THE DATA ON SERBIAN HISTORY OF THE 13TH CENTURY
IN THE CHRONICLE OF EPHRAIM FROM AINOS
Ephraim from Ainos wrote a chronicle (Cronikh Istoria), in the
twelve-syllable verse, which covered the history of the Old and New Rome, from
the 1st century A.D. to 1261, i.e. the period covering twelve centuries. While
writing this chronicle, he predominantly relied on the world chronicle by John
Zonaras and the historical works by Niketas Choniates and George Akropolites. In
regard to Serbian 13th century history, it should be pointed out that Ephraim
mentioned three pieces of information. Chronologically speaking, the two of
them, the first and the third, are well known from other sources as well. The first
one was the information that Eudokia, daughter of the Byzantine emperor Alexios
III Angelos, had been married to Stefan, son of Nemanja, and the third one was
about the well-known and well-documented event, the Serbian invasion into the
European territories of the Empire of Nicaea, in the vicinity of towns Ki~evo and
Prilep, in 1257. The second news in order, and controversial to certain degree,
spoke about the alleged occupation of the part of Serbian territories by the ruler of
Epiros, Theodore I Angelos during the first years of his rule. The contemporary
historian George Akropolites, who was much closer to these events, did not list
the Serbian territories among those conquered by the ruler of Epiros.