‫سرفصلهای ويژه‬

‫دانشنوپـایژئومکانیـک‬
‫مخازن هیدروکربنی‬
‫‪1‬‬
‫جمع آوری داده‌ها و تشکیل مدل مکانیکی زمین یا ‪MEM‬‬
‫بخش پایانی‬
‫شرکت ملی مناطق نفت‌خیز جنوب‬ ‫‪2‬‬
‫هادی آشتیانی عبدی‬

‫مقدمه‬

‫در مطلب انتشار یافته در شماره قبل با عنوان " دانش نوپای ژئومکانیک مخازن هیدروکربنی از عمق ‪ 6‬هزار متری تا چند متریِ زیر پای شما! " به اهمیت و گستردگی‬
‫نقش مطالعات ژئومکانیکی در اکتشاف‪ ،‬توسعه و بهره‌برداری از میادین هیدروکربنی‪ ،‬به‌ویژه لزوم استفاده از این علم در مطالعات مخزن اشاره شد‪ .‬همچنین در نوشتار‬
‫قبلی موارد مهمی که می‌توان با بهره‌گیری از این دانش به تجزیه و تحلیل آن‌ها پرداخت‪ ،‬آورده شد‪.‬‬
‫در این شماره به فرآیندهایی پرداخته می شود که طی آن‌ها داده‌های ژئومکانیکی به مدل‌هایی کارا و نزدیک به شرایط واقعی درون زمین تبدیل شده و با استفاده از این‬
‫مدل‌ها می‌توان به تحلیل مشکالت مکانیکی موجود در میادین و مخازن هیدروکربنی پرداخت‪.‬‬

‫نفت‪ ،‬راه مطالع��ات ژئومکانیکی مخازن‬ ‫داده‌های دینامیک‪ ،‬اطالعاتی هس��تند‬ ‫‪ ‬داده‌های ژئومکانیکی و منابع‬
‫را تا ح��دودی ناهموار می‌س��ازد‪ ،‬نبود‬ ‫که به‌طور مستقیم نمی‌توان آن‌ها را در‬ ‫جمع‌آوری آن‌ها‬
‫مغزه‌های‪ 4‬درون چاهی از سازندهای مهم‬ ‫ساخت مدل‌های مکانیکی به‌کار برد‪،‬‬
‫تولیدی و غیرتولیدی میادین نفت و گاز‬ ‫بلکه باید با تغییراتی محاس��باتی‬ ‫داده‌های مورد نیاز ب��رای مطالعات‬
‫است‪ .‬از آن‌جا که مغزه‌ها ابزار استخراج‬ ‫ب��ه داده‌های اس��تاتیک تبدیل‬ ‫ژئومکانیک��ی‪ ،‬ب��ه دو بخش عمده‬
‫داده‌های استاتیک سازندها می‌باشند‪،‬‬ ‫شده و س��پس وارد مطالعات‬ ‫و بنیادی تقس��یم می‌گردد‪ .‬این‬
‫بنابراین کمبود ای��ن کلید‌های حیاتی‬ ‫ژئومکانیکی گردن��د‪ .‬بنابراین‬ ‫داده‌ها در یک دید کلی عبارتند از‬
‫مطالعات استاتیکی ژئومکانیک‪ ،‬امروزه‬ ‫با توجه ب��ه آن‌که ه��ر مرحله‬ ‫گروه داده‌های مربوط به تنش‌ها‬
‫در تمام جهان باع��ث رویکردی جدید‬ ‫تبدی��ل ریاضی و محاس��باتی‬ ‫و گ��روه داده‌ه��ای مرب��وط ب��ه‬
‫برای اس��تفاده از داده‌ه��ای دینامیکی‬ ‫خصوصیات و ژئومکانیکی سازند‪،‬‬
‫به‌دس��ت آمده از نگارهای چاه پیمایی‬ ‫به‌ویژه پارامترهای مقاومتی آن‪.‬‬
‫و‪ ...‬شده است‪.‬‬ ‫از دیدگاه فنی‌ت��ر‪ ،‬داده‌های مرتبط با‬
‫مطالعات ژئومکانی��ک به دو گروه عمده‬
‫‪ ‬مدل مکانیکی زمین‬ ‫داده‌های استاتیک (ایس��تا) و داده‌های‬
‫پ��س از جمع‌آوری اطالع��ات توضیح‬ ‫دینامی��ک (پویا) تقس��یم می‌ش��وند‪.‬‬
‫داده شده‪ ،‬برای انس��جام و جهت‌گیری‬ ‫مکانیکی مس��تقیم در آزمایش��گاه‪ ،‬یا‬ ‫بخش بزرگی از مناب��ع اطالعاتی دیگر‬
‫داده‌ه��ا به یکدیگر‪ ،‬درصدی مش��خص‬ ‫ِ‬
‫صحیح در اس��تفاده از این داده‌ها‪ ،‬نیاز‬ ‫به‌صورت برج��ا‪ 3‬بر روی نمونه س��نگ‬ ‫نیز وج��ود دارند که به‌طور مس��تقیم یا‬
‫مبرمی به وج��ود یک بان��ک اطالعاتی‬ ‫از ع��دم قطعی��ت در نتایج نهای��ی را به‬ ‫غیر مس��تقیم می‌ت��وان از طریق آن‌ها‬
‫مخزن‪ ،‬به‌دس��ت آمده و گروه مهمی از‬
‫وس��یع و جامع برای نگ��ه‌داری و ثبت‬ ‫همراه دارد‪ ،‬می‌توان گفت که استفاده از‬ ‫ب��ه اطالع��ات اس��تاتیکی و دینامیکی‬
‫پارامترهای مقاومتی سازند مورد مطالعه‬
‫داده‌های ژئومکانیکی سازندها و میادین‬ ‫داده‌های دینامیک‪ ،‬ممکن است نتیجه‬ ‫سازندهای مخزنی یا غیر مخزنی دست‬
‫را در بر می‌گیرد‪ .‬در حقیقت‪ ،‬اطالعاتی‬
‫مورد مطالعه احس��اس می‌گردد‪ .‬عالوه‬ ‫را تا حدودی از واقعیت دور سازد‪ .‬البته‬ ‫یافت‪ .‬ش��کل‪ 1‬خالصه‌ای از تمامی این‬
‫که به‌ص��ورت نهایی و ب��دون هیچ‌گونه‬
‫ب��ر جم��ع‌آوری و انس��جام داده‌ه��ای‬ ‫نگارهایی که در صنع��ت نفت در حین‬ ‫داده‌ها را نشان می‌دهد‪.‬‬
‫تغییری در آنالیزهای ژئومکانیکی وارد‬
‫گ��ردآوری ش��ده‪ ،‬بان��ک اطالعاتی را‬ ‫عملیات حف��اری یا بهره‌ب��رداری از هر‬ ‫طبق تعاری��ف موجود می‌ت��وان گفت‬
‫شده و در تشکیل مدل مکانیکی زمین‬
‫می‌توان ورودی داده‌های مدل مکانیکی‬ ‫چاه برداش��ت می‌گردند‪ ،‬منبعی غنی از‬ ‫داده‌های استاتیکی عبارتند از اطالعاتی‬
‫س��هم عمده‌ای دارند‪ ،‬همین داده‌های‬
‫زمین دانس��ت‪ .‬امروزه در بسیاری از نرم‬ ‫داده‌های دینامیکی را در خود دارند‪.‬‬ ‫که ب��ا انج��ام آزمایش‌ه��ای فیزیکی‪-‬‬
‫استاتیک هستند‪.‬‬
‫از س��وی دیگر بای��د توجه داش��ت که‬
‫مش��کل خاصی که ام��روزه در صنعت‬ ‫‪1  Mechanical Earth Model‬‬
‫‪4  Core samples‬‬ ‫‪3  Insitu‬‬ ‫‪2  H1a9d8i2@yahoo.com‬‬

‫[شماره‪[.] 67‬اردیبهشت‪]‍‍‍‍89‬‬ ‫‪20‬‬

‫‪w‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪o‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪r‬‬
 ‫سرفصلهای ويژه‬
‫ •یافت��ن ن��وع‪ ،‬مق��دار و خصوصیات‬
‫فیزیکی س��یال مناس��ب برای انجام‬
‫‪3‬‬
‫عملیات شکافت هیدرولیکی‬
‫ •یافتن مناسب‌ترین زون‌های تولیدی‬
‫برای برداشت حداکثری از مخزن در‬
‫حین وارد آوردن حداق��ل صدمه به‬
‫سازند (تولید صیانتی)‬
‫ •یافتن مناسب‌ترین مسیر حفاری برای‬
‫حفر چاه‌های توس��عه‌ای در میادین‬
‫که حداکثر س��رعت‪ ،‬حداقل هزینه و‬
‫احتماالً بیش‌ترین تولید را در بر دارد‬
‫ •کمک به یافتن روش مناس��ب برای‬
‫اجرای روش‌های احیا‪ 4‬در مخازنی که‬
‫تولید اولیه در آن‌ها با مش��کل همراه‬
‫شده است‬
‫با توجه به مطالب گفته ش��ده می‌توان‬
‫دریاف��ت ک��ه م��دل مکانیک��ی زمین‪،‬‬
‫ش��اید امروزه به‌عنوان حلق��ه‌ای مفقود‬
‫در مطالع��ات باالدس��تی صنع��ت نفت‬
‫مطرح باش��د ک��ه ب��ا به‌کارگی��ری آن‬
‫صرفه‌جویی‌ه��ای عم��ده ارزی و ریالی‬
‫گس��ترده‌ای را می‌توان در صنعت نفت‬
‫شاهد بود‪.‬‬
‫تلفیق داده‌های مختلف مهندس��ی در‬
‫مطالعات باالدستی نفت از جمله حفاری‪،‬‬
‫مخازن‪ ،‬بهره‌ب��رداری و ‪ ...‬ب��ا مطالعات‬
‫ژئومکانیک��ی و اس��تفاده از مدل‌ه��ای‬
‫مکانیک��ی در مطالع��ات و تحلیل‌های‬
‫کارب��ردی‪ ،‬موضوعات��ی اس��ت ک��ه در‬
‫نوشتارهای آینده بدان پرداخته خواهد‬
‫شد‪.‬‬
‫برای دسترس��ی به اطالعات بیش‌تر در‬
‫این زمینه پایگاه‌های اینترنتی زیر معرفی‬
‫می‌گردند‪:‬‬
‫‪1. http://www.faqs.org/patents/‬‬
‫‪app/20090187391‬‬
‫‪2. http://www.onepetro.‬‬
‫‪org/mslib/servlet/‬‬
‫‪onepetropreview?id=SPE-‬‬
‫‪118780-MS&soc=SPE‬‬
‫‪3. http://www.slb.com/content/‬‬
‫‪services/data/geomechanics/‬‬
‫‪processes_mem.asp‬‬
‫‪3  Hydraulic fracturing‬‬
‫)‪4  EOR (Enhanced Oil Recovery‬‬
‫‪21‬‬ ‫[شماره‪[.] 67‬اردیبهشت‪]‍‍89‬‬
‫‪w‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪w‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪n‬‬ ‫‪i‬‬
‫آزمایشگاهی‪ :‬آنالیز مغزه ها‬
‫یا ‪Core analysis‬‬
‫داده‌های‬
‫داده های‌میدانی‪ :‬آزمون‌های برجا مانند آزمون نشت‪ ،‬آزمون ریز شکاف‪،‬‬
‫و داده‌های مطالعات رخنمون سازندها‬
‫داده‌های آزمایشگاهی‪ :‬آنالیز فراصوتی نمونه ها‬
‫یا ‪Ultrasonic analysis‬‬
‫داده‌های‬
‫داده‌های میدانی‪ :‬انواع نگارهای مرتبط با ژئومکانیک س��ازندها مانند‬
‫نگارهای گاما‪ ،‬صوتی‪ ،‬دانسیته‪ ،‬تخلخل و ‪...‬‬
‫گزارش های‌حین حفاری‬
‫خرده های‌حفاری در موارد خاص‬
‫داده های‌گل حفاری یا ‪Mud logging‬‬
‫نقاط دارای هرزروی گل یا ‪LC zones‬‬
‫آزمون‌های خاص مربوط به فشار منفذی مانند ‪RFT and MDT‬‬
‫نگارهای تصویرگر یا ‪Image logs‬‬
‫داده‌های ژئومتری چاه یا (… ‪Borehole geometry (Caliper and‬‬
‫چاه آزمایی و داده های‌مربوط به تولید‬
‫خصوصیات فیزیکی سیال درون سازند اعم از مایع یا گاز‬
‫| داد‌ های‌مورد نیاز در مطالعات ژئومکانیکی‬
‫این هدف را در طی زمان بهره‌برداری از‬ ‫زمانی متفاوت از تاریخ اکتشاف تا مراحل‬
‫میدان جوابگو می‌باشد‪.‬‬ ‫مختلف تولید از می��دان صورت پذیرد‪،‬‬
‫به‌عنوان مثال‪ ،‬با داشتن مدل مکانیکی‬ ‫می‌توان به تمامی تغییرات ژئومکانیکی‬
‫زمین و اضافه نمودن اطالعات برداشت از‬ ‫محدوده در طول زمان پی برد‪ .‬این نوع‬
‫مخزن به این مدل‪ ،‬می‌توان پدیده تراکم‬ ‫مدل‌سازی مکانیکی را مدل‌سازی چهار‬
‫کمی و‬‫س��ازندهای مخزنی را از لحاظ ّ‬
‫‪1‬‬
‫بعدی گویند‪.‬‬
‫کیفی پیش‌بینی و برای کنترل آن اقدام‬ ‫مدل مکانیکی زمین به عنوان شالوده‌ای‬
‫نمود‪ .‬در مثالی دیگر‪ ،‬اگ��ر پارامترهای‬ ‫مس��تحکم‪ ،‬زیربنای بخش عمده‌ای از‬
‫پیش‌بینی شده برای حفر یک حلقه چاه‬ ‫سایر مطالعات باالدستی نفت را می‌سازد‪.‬‬
‫به مدل مکانیکی زمین اضافه شود‪ ،‬انواع‬ ‫همچنین با اضافه ک��ردن حجم انبوهی‬
‫ناپایداری‌های مکانیکی موجود در حین‬ ‫از س��ایر پارامترها از جمله پارامترهای‬
‫عملی��ات حفاری این چاه ب��ا مختصات‬ ‫حفاری‪ ،‬داده‌های دینامیک سیال مخزن‪،‬‬
‫دقیق‪ ،‬قابل پیش‌بینی بوده و توسط مدل‬ ‫داده‌های چاه‌آزمای��ی و ‪ ...‬می‌توان قالب‬
‫مکانیکی می‌توان این نواقص را پیش از‬ ‫مدل مکانیکی را به قالب مناس��ب برای‬
‫شروع عملیات اصالح نمود‪.‬‬ ‫سایر مطالعات تغییر داده و خروجی‌های‬
‫از مهم‌تری��ن کاربردهای مدل مکانیکی‬ ‫با ارزش��ی را در مطالعات جامع میادین‬
‫زمین می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود‪:‬‬ ‫به‌دست آورد‪.‬‬
‫از آن‌جا که هدف از مطالعات ژئومکانیکی‪،‬‬
‫ •یافتن پتانسیل تولید ماسه‪ 2‬در برخی‬ ‫درک پاس��خ زمین و از نگاهی دقیق‌تر‪،‬‬
‫میادین و پی بردن به سناریوی تولید از‬ ‫پاسخ سازندهای زمین شناسی به شرایط‬
‫میدان برای پیشگیری از این مشکل‬ ‫القایی ایجاد شده توسط انسان‪ ،‬در مخازن‬
‫هیدروکربنی است‪ ،‬مدل به‌دست آمده از‬
‫‪1  Reservoir compaction‬‬ ‫این مطالعات نیز ب ‌ه شکلی گویا و منسجم‪،‬‬
‫‪2  Sand production‬‬
‫‪o‬‬ ‫‪c‬‬ ‫‪.‬‬ ‫‪i‬‬ ‫‪r‬‬
‫استاتیک‬
‫دینامیک‬
‫داده‌های ورودی‬
‫مطالعات‬
‫ژئومکانیکی‬
‫سایر‬
‫داده ها‬
‫‪1‬‬
‫شـکل‬
‫افزارهای مدل‌س��ازی مکانیکی زمین‪،‬‬
‫چنین بانک‌هایی به‌عنوان درگاه ورودیِ‬
‫داده‌های مورد استفاده در طراحی مدل‬
‫مکانیکی وجود دارد‪.‬‬
‫مدل مکانیکی زمین عبارت است از مدلی‬
‫تک بعدی‪ ،‬دو بعدی‪ ،‬سه بعدی یا چهار‬
‫بعدی (با در نظر گرفتن عنصر زمان) که‬
‫تمامی پارامترهای تنش برجای میدان‪،‬‬
‫داده‌های مقاومتی سنگ و خصوصیات‬
‫فیزیک��ی س��یاالت در حال س��کون در‬
‫محدوده مش��خصی را در ب��ر می‌گیرد‪.‬‬
‫تک بعدی یا چهار بعدی بودن این مدل‬
‫بس��تگی به نیازهای مطالعاتی شخص‪،‬‬
‫گروه یا سازمان دست‌اندرکار در مطالعه‬
‫میادی��ن هیدروکربن��ی دارد‪ .‬به‌عنوان‬
‫مثال اگر ه��دف از مطالعه تنها یک چاه‬
‫تولیدی باشد‪ ،‬مدل تک بعدی؛ اگر یک‬
‫صفحه افقی یا قائم از میدان باشد‪ ،‬مدل‬
‫دو بعدی؛ و اگ��ر تحلی��ل تمامی نقاط‬
‫میدان در همه اعماق باش��د‪ ،‬مدل س��ه‬
‫بعدی خواهد بود‪ .‬همچنین در صورتی‬
‫که مدل‌س��ازی مکانیکی س��ه بعدی از‬
‫یک مح��دوده مش��خص‪ ،‬در برهه‌های‬