अ यास म

रा य सेवा (मु य) परी ा

सामा य अ ययन - एक
इितहास व भूगोल
दज : पदवी एकूण गुण : 150
नपि केचे व प : व तुिन ठ कालावधी : 2 तास
टीप :
(1) नपि केतील नांचे व प आिण दज अशा कारचा असेल की, एखादी सुिशि त य ती
कोणताही िवशेष अ यास न करता उ र दे ऊ शकेल ; िविवध िवषयातील उमेदवारां या सामा य
ानाची चाचणी घे णे हा याचा उ े श आहे .
(2) उमेदवारांनी खाली नमूद केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत व चालू घडामोड चा
अ यास करणे अपेि त आहे .
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. इितहास :

1.1 आधुिनक भारताचा िवशे षत: महारा ाचा इितहास (1818-1857) : आधुिनक िश णाची
ओळख - वृ प े, रे वे, टपाल व तार, उ ोगधंदे, जमीन सुधारणा व सामािजक - धा मक सुधारणा - यांचा
समाजावरील पिरणाम.

1.2 ि िटश स तेची भारताम ये थापना : मुख भारतीय स ां या िव द यु दे , तैनाती फौज धोरण,
खालसा धोरण, 1857 पयतची ि िटश रा याची रचना.

1.3 सामािजक - सां कृ ितक बदल : ि चन िमशनबरोबरचे संबंध, इं जी िश ण व मु णालयाचे

आगमन, अिधकृ त सामािजक सुधारणांचे उपाय (1828 ते 1857), सामािजक - धा मक सुधारणां या
चळवळी: ा मो समाज, ाथना समाज, स यशोधक समाज, आय समाज, शीख तसेच मु लम धम यांतील
सुधारणा चळवळी, िड े ड लासेस िमशन, ा हणेतर चळवळ व ज टीस पाट .

1.4 सामािजक व आ थक जागृती : भारतीय रा वाद - 1857 चा उठाव आिण यानंतर, इंिडयन
न ॅशनल का ँ ेस (1885-1947), आझाद हद सेना, मह वा या य त ची भूिमका, वातं यपूव भारतातील
सामािजक जागृत मधील वृ प े व िश ण यांची भूिमका.

1.5 भारतीय रा वादाची िन मती व िवकास : सामािजक पा वभूमी, रा ीय संघटनांची थापना,

शेतक यांचे उठाव, इंिडयन न ॅशनल का ँ ेसची थापना, मवाळ गटाची वाढ, जहाल गटाची वाढ, मोल- मटो
सुधारणा, वरा याची चळवळ, लखनौ करार, मा ँट-फोड सुधारणा.

1.6 गांधी युगातील रा ीय चळवळ : गांधीज चे नेत ृ व आिण ितकाराचे त व, गांधीज या लोक
चळवळी, असहकार, सिवनय कायदे भंग, वैय तक स या ह, चलेजाव चळवळ, स यशोधक समाज,
गांधीजी आिण अ पृ यता िनमूलन, डॉ. बाबासाहे ब आंबेडकरांचा अ पृ यां या सम येबाबतचा टीकोन,
मु लम राजकारण आिण वातं य चळवळ (सर स यद अहमद खान व अिलगढ चळवळ, मु लम लीग व
अली बंध,ू इ बाल, िजना), संयु त प (युिनयिन ट पाट ) व कृ षक जा पाट , हदू महासभेचे राजकारण,
सा यवादी नेते आिण भारतीय वातं य चळवळ, का ँ ेस समाजवादी पाट , रा ीय चळवळीतील मिहला
सहभाग, सं थानातील जनतेची चळवळ, सा यवादी (डावी) चळवळ - शेतमजुरांची चळवळ - आिदवास चे
बंड, ेड युिनयन चळवळ व आिदवासी चळवळ
1.7…
 1.7 वातं यो तर भारत : फाळणीचे पिरणाम, सं थानांचे िवलीनीकरण, भाषावार ांतरचना, नेह ं चे
अिल ततेचे धोरण, संयु त महारा चळवळ : यात सहभागी झालेले मह वाचे राजकीय प व य ती,
शेजारील रा ांशी संबंध, आंतररा ीय राजकारणामधील भारताची भूिमका, कृ षी, उ ोगधंदे, िश ण, िव ान
व तं ान यांमधील गती, इंिदरा गांध या नेत ृ वाचा उदय, बांगला दे शाची मु ती, इंिदरा गांध या
काळातील अिल ततावाद, रा यांतील आघाडीची सरकारे , िव ा य मधील असंतोष, जय काश नारायण
आिण आणीबाणी, पंजाब व आसाममधील दहशतवाद, न लवाद व माओवाद, पय वरण चळवळ, मिहला
चळवळ व वांिशक चळवळ

1.8 महारा ातील िनवडक समाजसुधारक - यांची िवचार णाली व काय : गोपाळ गणेश
आगरकर, महा मा फु ले, मा.गो. रानडे , बोधनकार ठाकरे , मह ष कव, राज ष शाहू महाराज, मह ष िव ल
शदे , बाबासाहे ब आंबेडकर, लोकमा य िटळक, महा मा गांधी, िवनोबा भावे, िवनायक दा. सावरकर,
अ णाभाऊ साठे , ांतीवीर नाना पाटील, लहु जी साळवे, कमवीर भाऊराव पाटील.

1.9 महारा ाचा सां कृ ितक वारसा ( ाचीन ते आधुिनक) : ायोिगक कला ( नृ य, नाटक, िच पट,
संगीत व लोककला, लावणी, तमाशा, पोवाडा, भा ड व इतर लोकनृ ये ), य कला ( वा तु रचना,
िच कला व वा तुिश प ) आिण उ सव, महारा ा या सामािजक व मानिसक िवकासावरील वा .मयाचा
भाव:, भ ती वा .मय, दिलत वा .मय, नागरी व ामीण वा .मय.

2. भूगोल - महारा ा या िवशे ष संदभ सह

2.1. ाकृ ितक भूगोल : पृ वीचे अंतरं ग- रचना व ाकृ ितक जडण घडण. भू प िवकास िनयंि त करणारे
घटक, भू िपक च ांची संक पना - नदीसंबंधी, शु क, िहम, समु तटीय च यां याशी संबंिधत भू प.
भारतीय उपखंडाची उ कांती व भू पवणन, मह वाचे भू पकीय दे श- पूरांची सम या - महारा ाचा
भू पकीय तपशील. महारा ाची भू िपक वैिश टे , भारताचे यां या शेजारील रा ा या, हद महासागरा या,
आिशया या व जगा या संदभ तील मो याचे िठकाण.

2.2. महारा ाचा आ थक भूगोल : खिनजे व ऊज साधनसंप ी: महारा ातील खिनज संपतीचे िवतरण,
मह व व िवकास, महारा ातील पयटन - धा मक पयटन, वै कीय पयटन, पय वरणािभमूख (इको) पयटन
व सां कृ ितक वारसा, महारा ातील संरि त वने, अभयार ये, रा ीय उ ाने व िक ले, या क प.

2.3 महारा ाचा मानवी व सामािजक भूगोल : जनतेचे थलांतर - कारणे व पिरणाम, ऊसतोडणी
कामगार साधनसंप ी व या दे शात थलांतर होते या दे शावरील थलांतराचा पिरणाम, महारा ातील
ामीण व या, शहरी व ामीण व यांमधील सम या- पय वरण, गृहिनम ण, झोपडपटृी, पाणीपुरवठा व
व छता, शहरी वाहतूक व दुषण.

2.4 पय वरणीय भूगोल : पिर थितिव ान व पािर थितक यव था - ऊज वाह, व तु च ,अ न

ृंखला व वे ज, पय वरणीय अवनती व संवधन, जागितक पािर थितक असमतोल - दूषण व हिरतगृह
पिरणाम, हिरतगृह पिरणामातील काबन डाय ऑ साईडची व िमथेनची भूिमका, जागितक तापमानातील
वाढ, जैविविवधतेतील घट आिण वनांचा हास, पय वरण संर णाबाबत कायदे व पय वरणीय भावाचे
परी ण, योटो ोटोकॉल व काबन े िडटस, शहरी कचरा यव थापन, सागरी संरि त े एक व सागरी
संरि त े दोन
2.5…
 2.5 जन, भूगोलशा (महारा ा या संदभ त) : थलांतराची कारणे व पिरणाम, ामीण व शहरी
वसाहती - िठकाण, पिर थती, कार, आकारमान, मोकळया जागा व भू िपकीय व प, शहरीकरण -
ि या व सम या, ामीण - शहरी िकनार, शहरी भावाचे े , ादे िशक असमतोल

2.6. सुदरू संवेदना : सुदरू संवद

े नाची संक पना, भारतीय सुदरू संवेदना उप ह क पनािच , भारतीय सुदरू
संवद
े ना उप ह िन मती, एमएसएस बॅ ड- िनळा, िहरवा, लाल व लालसर रं गा या जवळचा, आभासी रं ग
िम क [फा ट कलर कॉ पिझट ( एफसीसी ) ]. नैस गक साधन संप ीसह सुदरू संवद े नेचा वापर करणे.
भौगोिलक मािहती यं णा (जीआयएस) व जागितक थानिन चती यं णा (जीपीएस) सु करणे.

3. भूगोल व कृ िष
3.1 कृ िष पािर थतीकी : कृ िष पािर थितकी व याचा मानवाशी, नैस गक साधनसंप ीशी संबंध, याचे
कायम व पी यव थापन व संवधन, पीक िवतरण व उ पादनाचे घटक हणून ाकृ ितक व सामािजक
पय वरण, पीक वाढीचे घटक हणून हवामान घटक, पय वरणीय दूषण व पीके, ाणी व मानव यां या
संबंधातील धोके.

3.2 हवामान : वातावरण - रचना व संरचना, सौर उ सजन व उ मा समतोल, हवामानाचे घटक - तापमान,
वायुदाब, हीय व थािनक वारे , मा सून, वायुराशी आिण पुरोभाग व च ीवादळे , भारतीय मा सूनचे तं ,
पावसाचे पुव नुमान, पज यवृ टी, च ीवादळे , अवषण व पूर व हवामान दे श, महारा ातील पज यवृ टीचे
िवतरण - अिभ े ीय व कािलक पिरवतनशीलता - महारा ाचे कृ िष हवामान े े - अवषण व टं चाईची
सम या, अवषण वण े काय म - कृ िष, उ ोग व घरगुती े ातील पा याची आव यकता, िप या या
पा याची सम या, महारा ा या िविवध कृ िष हवामान े ातील पीक प, पीक लागवडी या प दतीतील
बदलांवर उ च उ प ना या व कमी वेळेत या िविवध कार या िपकांचा भाव, बहु िवध पीक लागवडीची
संक पना व आंतर पीक लागवड व याचे मह व, सि य शेतीची आधुिनक संक पना, वधन म कृ िष.

3.3 मृदा : मृदा - ाकृ ितक, रासायिनक व जैिवक गुणधम, मृदा तयार हो याची ि या व घटक, खिनजे
आिण मातीचे सि य घटकआिण मातीची उ पादकता कायम ठे व यामधील यांची भूिमका, मातीतील
आव यक असे वृ लागवडीसाठीचे पोषक घटक आिण इतर लाभदायक घटक आिण सम या त जिमनी
व या लागवडी यो य कर या या प दती, महारा ातील मृदा अप रण व जमीन ओसाड हो या या सम या,
जल िवभाजका या आधारे मृद संधारणाचे िनयोजन करणे, ड गराळ, ड गरा या पाय यावरील व दरीतील
जिमनीची धूप व पृ ठवाह यव थापन, यां यावर पिरणाम करणा या कायप दती व घटक.

3.4 जल यव थापन : स पिर थती, जल संधारणा या प दती व मह व, पा या या गुणव े ची मानके,

भारतातील न ांची आंतज डणी करणे, पावसाचे पाणी साठवून ठे व या या पारं पिरक व अपारं पिरक प दती,
भूजल यव थापन - तांि क व सामािजक बाबी, कृ ि म भूजल पुनभरणा या प दती, पाणलोट े ाची
संक पना व पाणलोट े ाचे यव थापन, कोरडवाहू जिमनीवरील शेती व यातील सम या, पीक
उ पादनासंबंधात पाणी वापराची मता, जल सचनाचे पाणी वाहू न जा याचे माण कमी कर या या
उपाययोजना, िठबक व तुषार जल सचन, पाणथळ मृदेचे जलिन सारण, कारखा यातील दूिषत पा याचा
जमीन व पाणी यावर होणारा पिरणाम.

OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
 सामा य अ ययन - दोन
भारतीय संिवधान व भारतीय राजकारण
( महारा ा या िवशे ष संदभ सह ) व कायदा
दज : पदवी एकू ण गुण : 150
नपि केचे व प : व तुिन ठ कालावधी : 2 तास
टीप:
(1) नपि केतील नांचे व प आिण दज अशा कारचा असेल की, एखादी सुिशि त य ती
कोणताही िवशेष अ यास न करता उ रे दे ऊ शकेल आिण िविवध िवषयांतील उमेदवारा या सामा य
ानाची चाचणी घे णे हा याचा उ े श आहे .
(2) उमेदवारांनी खाली नमूद केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत आिण चालू घडामोड चा
अ यास करणे अपेि त आहे .
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. भारताचे संिवधान : संिवधानाची िन मती ि या, संिवधानाची ठळक वैिश टये, उ े िशकेतील त व ान
( धमिनरपे , लोकशाही आिण समाजवादी ), मूलभूत अिधकार व कत ये, रा य धोरणाची िनदे शक त वे, मोफत
आिण स तीचे ाथिमक िश ण, सामाियक नागरी संिहता आिण मूलभूत कत ये, क रा य संबंध आिण नवीन
रा यांची िन मती, वतं याय यव था सुधारणेची ि या आिण संिवधानातील मुख सुधारणा: संिवधानाचा
अथ लावताना वापर यात आलेले ऐितहािसक यायिनणय, मुख आयोग आिण मंडळांची रचना आिण काय:
िनवडणूक आयोग, संघरा य आिण रा य लोकसेवा आयोग, रा ीय मिहला आयोग, मानवी ह क आयोग,
रा ीय अ पसं यांक अनुसचू ीत जाती / अनुसच
ु ीत जमाती आयोग - नदी पाणी िववाद िनवारण मंडळ, इ.

2. राजकीय यं णा ( शासनाची रचना, अिधकार व काय ) : भारतीय संघरा याचे व प - संघरा य व

रा य - िविधमंडळ, कायकारी मंडळ व याययं णा, क - रा य संबंध - शासकीय, कायकारी व िव ीय संबंध,
वैधािनक अिधकार, िवषयांचे वाटप

(1) क सरकार : कि य कायकारी मंडळ: रा पती, उपरा पती, पंत धान व मंि मंडळ - भारताचा
महाअिधव ता - भारताचा िनयं क आिण महालेखा परी क

(2) कि य िविधमंडळ : संसद, सभापती व उपसभापती, संसदीय सिम या, कायकारी मंडळावरील
संसदे चे िनयं ण

(3) यायमंडळ : यायमंडळाची रचना, एका मीक यायमंडळ - काय, सव च यायालय व उ च

यायालयाची भूिमका व अिधकार, दु यम यायालये - लोकपाल, लोकायु त आिण लोक यायालय
सांिवधािनक आदे शाचे र ण करणारे यायमंडळ, यायालयीन सि यता. जनिहत यािचका.

3. रा य सरकार व शासन (महारा ाचा िवशे ष संदभ सह) : महारा रा याची िन मती आिण पुनरचना,
रा यपाल, मु यमं ी, मंि मंडळ, मु य सिचव, रा य सिचवालय, संचालनालये, िवधानसभा, िवधानपिरषद -
अिधकार, काय व भूिमका - िविधमंडळ सिम या, मुंबईचा नगरपाल (शेरीफ).

4. िज हा शासन : िज हा शासनाचा िवकास, िज हा दं डािधका याची बदलती भूिमका: कायदा व

सु यव था, कायकारी िवभागांबरोबरचे संबंध - िज हा शासन व पंचायतराज सं था, उपिवभागीय
अिधका याची भूिमका आिण काय.

5…
5. ामीण आिण नागरी थािनक शासन : 73 या व 74 या घटना दु तीचे मह व, थािनक शासनाचे
सबलीकरण व िवकासातील यांची भूिमका.

(1) ामीण थािनक शासन : िज हा पिरषद, पंचायत सिमती आिण ाम पंचायतीची रचना, अिधकार
व काय, महारा ातील पंचायत राज सं थेची खास वैिश टये पंचायतराज सं थां या थतीचा अहवाल व
यां या कामिगरीचे मू यन, 73 या घटनादु तीची मह वाची वैिश टये, अंमलबजावणीतील अडचणी,
मुख ामीण िवकास काय म आिण यांचे यव थापन.

(2) नागरी थािनक शासन : महानगरपािलका, नगरपिरषद आिण कटक मंडळाची रचना व काय.
रचना, अिधकारी, साधन संप ी, अिधकार- काय आिण िनयं ण. 74 या घटनादु तीची मह वाची
वैिश टये: अंमलबजावणीतील सम या, मुख नागरी िवकास काय म व यांची यव थापन.

6. िश ण प दती : रा य धोरण व िश ण यािवषयीची िनदे शक त वे; वंिचत घटक - अनुसिू चत जाती,

अनुसिू चत जमाती, मु लम व मिहला यांचे िश णिवषयक न; िश णाचे खाजगीकरण - िश णा या ांतात
वेश, गुणव ा, दज व सामािजक याय यांसंबंधीचे मु े ; सेवांतगत यवसायासंबंधात सामा य करार आिण
नवीन उदभवणारे मु े ; उ च िश णातील आजची आ हाने, सव िश ा अिभयान, मा यिमक िश ा अिभयान.

7. प आिण दबाव गट : प प दतीचे व प - रा ीय प ांची भूिमका- िवचार णाली, संघटन व

िनवडणुकीतील कामिगरी - राजकीय प व यांचे सामािजक अिध ठान. ादे िशकतावाद - ादे िशक प ांचा
उदय - िवचार णाली, संघटन व िनवडणुकीतील कामिगरी; महारा ातील मुख दबाव गट व िहतसंबिधत
गट - यांची भूिमका व धोरण िनध रणावर यांचा होणारा पिरणाम ; महारा ातील समाज क याण काय म;
मिहला व बालक; कामगार व युवक, अशासकीय संघटना व समाज क याणामधील यांची भूिमका.

8. सार मा यमे : मु ण व इले ॉिनक सार मा यमे - धोरण िनध रणावर यांचा होणारा पिरणाम, जनमत
तयार करणे व लोकजागृती करणे; भारतीय वृ प पिरषद ( ेस काऊ सल ऑफ इंिडया); भारतासार या
धमिनरपे लोकशाहीमधील जनसंपक सारमा यमांसाठी आचारसंिहता; मु य वाहातील जनसंपक
सारमा यमांमधील मिहलांचा सहभाग : व तु थती व मानके; भाषण व अिभ य ती वातं य आिण यावरील
मय दा.
9. िनवडणूक ि या : िनवडणूक ि येची ठळक वैिश टये - एक सद यीय ादे िशक मतदारसंघ, दुबल
घटकांकिरता राखीव मतदारसंघ, ौढ मतािधकार - िनवडणूक आयोगाची भूिमका - सावि क
िनवडणुका - मुख कल - मतदान वतनाचे व प आिण मतदान वतनावर भाव पाडणारे घटक- खु या व
िन:प वातावरणात िनवडणुका घे यामधील सम या व अडचणी - िनवडणूकिवषयक सुधारणा- इले टॉिनक
मतदान यं े.

10. शासिनक कायदा : काय ाचे रा य, शासकीय वे छािनणय आिण याचे िनयं ण व याियक आढावा.
शासिनक यायािधकरणे, यांची थापना व कायशीलता, नैस गक यायाची त वे .

11. क सरकारचे व रा य शासनाचे िवशे षािधकार : भारतीय सा ीपुरावा अिधिनयमाचे कलम 123,
शासकीय गुिपते अिधिनयम, मािहतीचा अिधकार आिण शासकीय गुिपते अिधिनयमावर याचा होणारा पिरणाम.

12…
12. काही सुसंब द कायदे :
(1) पय वरण ( संर ण ) अिधिनयम, 1986 : उि टे , यं णा व यात िदले या उपाययोजना.
(2) ाहक संर ण अिधिनयम, 1986 : या या - ाहक िववाद - िनवारण यं णा
(3) मािहतीचा अिधकार अिधिनयम, 2005 : अपीलक य चे अिधकार, सावजिनक
ािधकरणाचे कत य, मािहती मधीलअपवाद.
(4) मािहती तं ान अिधिनयम,2000 (सायबरिवषयक कायदा): या या- ािधकरणे -
अपराध
(5) टाचार ितबं ध अिधिनयम : उि ट, यं णा व यात िदले या उपाययोजना.
(6) अनुसिू चत जाती आिण अनुसिू चत जनजाती (अ याचार ितबं ध) अिधिनयम, 1989 :
उि ट, यं णा व यात िदले या उपाययोजना.
(7) अनुसिू चत जाती, अनुसिू चत जमाती ( अ याचार ितबं ध ) िनयम 1995 : उि ट,
यं णा व यात िदले या उपाययोजना.
(8) नागरी ह क संर ण अिधिनयम, 1955 : उि ट, यं णा व यात िदले या उपाययोजना.

13. समाज क याण व सामािजक िविधिवधान : सामािजक बदलाचे साधन हणून सामािजक िविधिवधान;
मानवी ह क; भारताचे संिवधान व फौजदारी कायदा ( फौजदारी ि या संिहता ), घरगुती हसाचार ( ितबंध)
अिधिनयम, नागरी ह क संर ण अिधिनयम, 1955, अनुसिू चत जाती आिण अनुसिू चत जमाती (अ याचार
ितबंध ) अिधिनयम, 1989 आिण मािहतीचा अिधकार अिधिनयम, 2005 अंतगत मिहलांना संर ण.

14. सावजिनक सेवा : अिखल भारतीय सेवा, सांिवधािनक दज , भूिमका व काय; क ीय सेवा: व प व
काय: क ीय लोकसेवा आयोग; रा य सेवा व महारा रा य लोकसेवा आयोग; शासन यवहारा या बदल या
संदभ त िश ण - यशदा, लाल बहादूर शा ी शासन अकादमी, सरदार व लभभाई पटे ल रा ीय पोलीस
अकादमी.

15. सरकारी खच वर िनयं ण : संसदीय िनयं ण, अंदाज सिमती, लोकलेखा सिमती, सावजिनक
उप मांवरील सिमती, भारताचे िनयं क व महा लेखापरी क (कॅ ग) यांचे काय लय, पैसािवषयक व राजकोषीय
धोरणामधील िव मं ालयाची भूिमका,महा लेखापाल, महारा यांची रचना व काय.

OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
 सामा य अ ययन - तीन
मानव संसाधन िवभाग आिण मानवी ह क
दज : पदवी एकू ण गुण : 150
नपि केचे व प : व तुिन ठ कालावधी : 2 तास
टीप:
(1) नपि केतील नांचे व प आिण दज अशा कारचा असेल की, एखादी सुिशि त य ती
कोणताही िवशेष अ यास न करता उ र दे ऊ शकेल आिण िविवध िवषयातील उमेदवारा या सामा य
ानाची चाचणी घे णे हा यांचा उ े श आहे .
(2) उमेदवारांनी खाली नमूद केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत आिण चालू घडामोड चा
अ यास करणे अपेि त आहे .
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. मानव संसाधन िवभाग
1.1 भारतातील मानव संसाधन िवकास - भारतातील लोकसं येची स थती - सं या मक व प
( आकारमान आिण वाढ - लग, वय, नागरी आिण ामीण ) आिण गुणा मक व प ( िश ण व आरो य
िवषयक काळजी ), लोकसं यािवषयक धोरण आिण 2050 पयत या योजना, आधुिनक समाजातील मानव
संसाधन िनयोजनाचे मह व आिण गरज, मानव संसाधन िनयोजनाम ये अंतभूत असलेले घटक आिण
कारणीभूत गो टी, भारतातील बेरोजगारीचे व प, कार आिण सम या, भारतातील सेवायोजनाचा कल,
िविभ न िवभागांतील व े ातील कुशल कामगारांचे मागणी दर, मनु यबळ िवकासाकिरता कायरत
असले या शासकीय आिण वयंसेवी संघटना उदा: एनसीईआरटी, एनआयईपीए, िव ापीठ अनुदान आयोग
( युजीसी ), मु त िव ापीठे , एआयसीटीई, एनसीटीई, आयटीआय, एनसी हीटी, आयएमसी इ यादी, मानव
संसाधन िवकासाशी संबंिधत सम या आिण बाबी, शासनाचे नोकरीिवषयक धोरण, बेरोजगारी आिण यून
बेरोजगारी कमी कर यासाठी िविवध योजना.

1.2 िश ण : मानव संसाधन िवकासाचे आिण सामािजक बदलाचे साधन हणून िश णाचा िवचार,
भारतातील ( पूव ाथिमक ते उ च िश ण ) िश ण णाली ( िश णाचे सावि कीकरण, िश णाचे
यवसाियकीकरण, दज वाढ, गळतीचे माण इ यादी ) सम या आिण न, मुल किरता िश ण,
सामािजक टया व आ थक टया गरीब वग, अधू, अ पसं य, कौश य शोध इ यादी, शासनाची शै िणक
धोरणे, योजना व काय म, अनौपचािरक, औपचािरक आिण ौढ िश णाचा सार िविनयमन आिण
सिनयं ण करणा या शासकीय व वयंसेवी सं था, ई - अ ययन, जागितकीकरण आिण खाजगीकरण याचा
भारतीय िश णावरील पिरणाम, रा ीय ान आयोग, रा ीय उ च िश ण व संशोधन आयोग, आयआयटी,
आयआयएम, एनआयटी.

1.3 यावसाियक िश ण : मानव संसाधन िवकासाचे साधन हणून यावसाियक िश णाचा िवचार,
यावसाियक / तं िश ण - भारतातील, िवशेषत: महरा ातील स थती, िश ण णाली व िश ण,
शासकीय धोरणे, योजना व काय म - सम या, न व यावर मात कर यासाठी य न, यावसाियक आिण
तं िश णाचा सार, िविनयमन करणा या आिण अिध वीकृ ती दे णा या सं था.

1.4…
 1.4 आरो य : मानव संसाधन िवकासाचा अ याव यक आिण मुख घटक हणून आरो याचा िवचार,
जीवनिवषयक आकडे वारी, जागितक आरो य संघटना - उ े श, रचना, काय व काय म, भारताम ये
शासनाची आरो यिवषयक धोरणे, योजना आिण काय म, आरो य िवषयक काळजी घे णारी यं णा,
आरो याशी संबंिधत सम या आिण यावर मात कर यासाठी करावयाचे य न, जननी - बाल सुर ा योजना,
रा ीय ामीण आरो य अिभयान.

1.5 ामीण िवकास : पंचायत राज यव थे ला अिधकार दान करणे, ाम पंचायत आिण
ामिवकासातील ितची भूिमका, जमीन सुधारणा व िवकास, ामिवकासातील सहकारी सं थांची भूिमका,
ामिवकासाम ये अंतभूत असणा या िव ीय सं था, ामीण रोजगार योजना, ामीण पाणीपुरवठा व
व छता काय म, ामीण े ातील पायाभूत िवकास उदा. ऊज , पिरवहन, गृहिनम ण व दळणवळण,
रा ीय ामीण रोजगार हमी योजना.

2. मानवी ह क :
2.1 जागितक मानवी ह क ित ाप (युडीएचआर 1948) : मानवी ह काची आंतररा ीय मानके,
याचे भारता या संिवधानातील ित बब, भारतात मानवी ह क राबिव याची आिण याचे संर ण कर याची
यं णा, भारतातील मानवी ह क चळवळ, मानवी ह कापासून वंिचत असले यां या सम या जसे गरीबी,
िनर रता, बेरोजगारी, सामािजक - सां कृ ितक - धा मक था, हसा, टाचार, दहशतवाद, कामगारांचे
शोषण, हवालतीतील गु हे गारी इ यादी. लोकशाही चौकटीत मानवी ह क आिण मानवी स यतेचे पालन
कर यासाठी िश ण दे याची गरज, जागितकीकरण आिण याचा िविभ न े ांवरील पिरणाम, मानवी
िवकास िनदशांक, बालमृ यू माण, लग गुणो र.

2.2 बाल िवकास : सम या व न ( अभक मृ युसं या, कुपोषण, बाल कामगार, मुलांचे िश ण
इ यादी ) - शासकीय धोरणे, क याण योजना आिण काय म - आंतररा ीय अिभकरणे, वयंसेवी संघटना,
सामूिहक साधने यांची भूिमका, लोकक याणाम ये लोकांचा सहभाग.

2.3 मिहला िवकास : सम या व न ( ी - पु ष असमानता, मिहलांिवरोधी हसाचार, ी अभक ह या

/ ीभण ह या, मिहलांचे सबलीकरण इ यादी ) - शासकीय धोरण, िवकास / क याण व सबलीकरण
यासाठी या योजना व काय म, आंतररा ीय सं था, वयंसेवी संघटना यांची भूिमका आिण सामूिहक
साधने, लोकिवकासाम ये लोकांचा सहभाग, आशा.

2.4 युवकांचा िवकास : सम या व न ( बेरोजगारी, असंतोष, अंमली पदाथ चे यसन इ यादी ) -

शासकीय धोरण - िवकास योजना व काय म - आंतररा ीय सं था, वयंसेवी संघटना यांची भूिमका आिण
सामूिहक साधने, लोकिवकासातील लोकांचा सहभाग

2.5 आिदवासी िवकास : सम या व न ( कुपोषण, अिल तता, एका मीकरण व िवकास इ यादी ) -
आिदवासी चळवळ - शासकीय धोरण, क याण योजना व काय म - आंतररा ीय सं था, वयंसेवी
संघटना व सामूिहक साधने यांची भूिमका, लोकक याणाम ये लोकांचा सहभाग

2.6 सामािजकदृ टया वंिचत वग चा िवकास (अ.जा.,अ.ज, िव.जा/भ.ज, इतर मागासवग इ यादी ):
सम या व न ( संधीतील असमानता इ यादी ) - शासकीय धोरण, क याण योजना व िवकास काय म,
आंतररा ीय सं था, वयंसेवा संघटना व साधन संप ी संघिटत क न कामी लावणे व सामूिहक सहभाग.

2.7 वयोवृ द लोकांचे क याण : सम या व न - शासकीय धोरण - क याण योजना व काय म,

आंतररा ीय सं था, वयंसेवी संघटना यांची भूिमका आिण वयोवृ दां या िवकासासाठी सामूिहक सहभाग,
िवकासिवषयक काय मांम ये यां या सेवांचे उपयोजन.
2.8…
2.8 कामगार क याण : सम या व न ( कामाची थती, मजुरी, आरो य आिण संघिटत व असंघिटत
े ांशी संबंिधत सम या ) - शासकीय धोरण, क याण योजना व काय म - आंतररा ीय सं था, समाज व
वयंसेवी संघटना.

2.9 िवकलांग य त चे क याण : सम या व न ( शै िणक व रोजगार संधी यामधील असमानता

इ यादी ) - शासकीय धोरण, क याण योजना व काय म - रोजगार व पुनवसन यामधील आंतररा ीय
सं था, वयंसेवी संघटना यांची भूिमका.

2.10 लोकांचे पुनवसन ( िवकास क प व नैस गक आप ती यांमळ ु े बािधत लोक ) : कायतं धोरण
व काय म - कायदे िवषयक तरतुदी - आ थक, सां कृ ितक, सामािजक, मानसशा ीय इ याद सार या
िनरिनराळया पैलंच
ू ा िवचार.

2.11 आंतररा ीय व ादे िशक संघटना : संयु त रा े आिण ितची िवशेषीकृ त अिभकरणे -
युएनसीटीएडी, युएनडीपी, आयसीजे, आयएलओ, युिनसेफ, युने को, युएनसीएचआर, इयु, ॲपेक, एिशयन,
ओपेक, ओएयु, साक, नाम, रा कुल रा े ( कॉमनवे य ऑफ नेश स ) आिण युरोिपयन युिनयन.

2.12 ाहक संर ण : िव मान अिधिनयमाची ठळक वैिश टये - ाहकांचे ह क - ाहक िववाद व
िनवारण यं णा, मंचाचे िनरिनराळे कार - उि टये, अिधकार, काय, कायप दती, ाहक क याण िनधी.

2.13 मू ये व नीितत वे : कुटुं ब, धम, िश ण, सारमा यमे इ यादी यांसार या औपचािरक व

अनौपचािरक सं थांमाफत सामािजक मानके, मू ये, नीितत वे यांची जोपासना करणे.

OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO
 सामा य अ ययन - चार
अथ यव था व िनयोजन, िवकासिवषयक अथशा आिण कृ िष, िव ान व तं ान िवकास
दज : पदवी एकू ण गुण : 150
नपि केचे व प : व तुिन ठ कालावधी :2 तास
टीप:
(1) नपि केमधील नांचे व प व दज अशा कारचा असेल की, एखादी सुिशि त य ती कोणताही
िवशेष अ यास न करता उ रे दे ऊ शकेल; आिण िविवध िवषयातील उमेदवारा या सामा य ानाची
चाचणी घे णे, हा यांचा उ े श आहे .
(2) उमेदवारांनी, खाली नमूद केले या िवषयांतील / उपिवषयांतील अ यावत आिण चालू घडामोड चा
अ यास करणे अपेि त आहे .
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. अथ यव था व िनयोजन -
1.1 भारतीय अथ यव था : भारतीय अथ यव थेमधील आ हाने- गिरबी, बेरोजगारी व ादे िशक
असमतोल, िनयोजन : ि या कार, भारता या पिह या ते दहा या पंचवा षक योजनांचा आढावा,
मू यमापन, िवकासाचे सामािजक व आ थक िनदशक, रा य व थािनक तरावरील िनयोजन,
िवक ीकरण - संिवधानातील 73 वी व 74 वी सुधारणा.

1.2 नागरी व ामीण पायाभूत सुिवधांचा िवकास : गरजा व मह व, ऊज , पाणीपुरवठा व व छता,

गृहिनम ण, पिरवहन ( र ते, बंदरे इ. ), संसच ू ना ( टपाल व तारायं , दूरसंचार ), रे िडओचे नेटवक,
दूरिच वाणी, इंटरनेट महाजाल अशा सामािजक व आ थक पायाभूत सुिवधांची वाढ व िवकास. भारतातील
पायाभूत सुिवधांशी संबंिधत पेच संग व सम या, धोरण, पय य सरकारी - खाजगी े ातील भागीदारी
(पीपीपी), भारतीय िव िवकास व पायाभूत सुिवधांचा िवकास - पायाभूत सुिवधां या िवकासाचे
खाजगीकरण, पायाभूत सुिवधां या िवकासासाठी क सरकारची व रा य शासनाची धोरणे, पिरवहन व
गृहिनम ण ( नागरी व ामीण ) सम या - क सरकारचे व रा य शासनाचे उप म व काय म, बीओएलटी
( बांधा, वापरा, भाडे प याने ा, ह तांतिरत करा ) व बीओटी (बांधा, वापरा व ह तांतिरत करा) योजना.

1.3 उ योग - गरजा : आ थक व सामािजक िवकासात उ ोगाचे मह व व भूिमका वाढीचा आकृ ितबंध,
िवशेषत: महारा ा या संदभ त भारतातील मोठया उ ोगांची संरचना, लघुउ ोग, कुटीर व ामो ोग, यां या
सम या व टकोन, िशिथलीकरण, खाजगीकरण व जागितकीकरण यांचे लघुउ ोगांवरील पिरणाम,
लघुउ ोगांचा िवकास, चालन व संिनयं ण यांकिरता महारा ाचे धोरण, उपाययोजना व काय म,
लघुउ ोग व कुटीर उ ोग यांची िनम ण संभा यता, िवशेष आ थक े ( एसईझेड ), एसजीवीएस.

1.4 सहकार : सहकाराची संक पना, अथ, समुिद ट, जुनी व नवीन त वे, भारतातील सहकार चळवळीची
वाढ व िविवधीकरण, महारा ातील सहकारी सं था - कार, भूिमका, मह व व िविवधीकरण, रा यधोरण व
सहकार े - िवधानमंडळ, पयवे ण, लेखापरी ण व सहा य, महारा ातील सहकारी सं थां या सम या -
जागितक पध या युगात सहकारी सं थांचे भिवत य, महारा ातील सहकार चळवळीचा आढावा, सुधारणा
व भिवत य - कृ िष पणन यातील पय यी धोरणिवषयक व उप मशीलता - रोजगार हमी योजना.

1.5…
 1.5 आ थक सुधारणा : पा वभूमी, िशिथलीकरण, खाजगीकरण व जागितकीकरण - ( संक पना, अथ,
या ती व मय दा ), क व रा य तरावरील आ थक सुधारणा, जागितक यापार संघटनेची मुदत, तरतुदी व
यांची अंमलबजावणी आिण भारतीय अथ यव थे वरील याचा पिरणाम व सम या

1.6 आंतररा ीय यापार व आंतररा ीय भांडवली चळवळ : जागितकीकरणा या युगात उदयास

आलेला कल, भारतीय जागितक यापाराची वाढ, रचना व िनदे श. भारताचे िवदे श यापार धोरण - िनम तीचे
चालन, जागितक यापार संघटना व आंतररा ीय यापार - िवदे शी भांडवल, अंतदशी वाह - रचना व
वाढ एफडीआय ( भारतीय िव िवकास ) ई - वािण य, बहु रा ीय - आंतररा ीय िव यव था,
अिभकरणांची भूिमका (आंतररा ीय नाणे िनधी),- जागितक बँक व आंतररा ीय िवकास अिभकरण,
आंतररा ीय पत आकारणी.

1.7 गिरबीचे िनदशांकन व अंदाज: दािर य रे षा-संक पना व व तु थती, दािर यरे षेखालील, दािर य
िनमूलना या उपाययोजना-भारतातील जनन मता, िववाहदर, मृ युसं या व रोगटपणा- लग स मीकरण धोरण.

1.8 रोजगार िनध रणाचे घटक : बेरोजगारीसंबंधात उपाययोजना - उ प न, दािर य व रोजगार

यां यामधील संबंध - िवतरणासंबंधात न व सामािजक याय.

1.9 महारा ाची अथ यव था : कृ िष, उ ोग व सेवा े ांची ठळक वैिश टये - महारा ातील दु काळ
यव थापन - महारा ातील एफडीआय.

2. िवकास व कृ िष यांचे अथशा

2.1 सम ट अथशा : रा ीय उ प न लेखांकना या प दती - पैशांची काय - आधार पैसा - जनन म
पैसा - पैशाचा सं या िस दांत - पैसा गुणक, चलनवाढीचे पैसािवषयक व पैसा यितिर त िस दांत -
चलनवाढ िनयं ण: चलन िवषयक, आ थक आिण थेट उपाययोजना
2.2 सावजिनक िव त यव था आिण िव तीय सं था : पणन अथ यव थेम ये सावजिनक
िव यव थे ची भूिमका - सरकारी गुंतवणुकीचे िनकष गुण व तू व सावजिनक व तू - महसुलीचे ोत व
खच (क व रा य) - करांचे व प आिण अथसहा य आिण यांचा भार व पिरणाम - क ाचे व भारतातील
रा यांचे कर, करे तर व सरकारी ऋण. सरकारी खच (क व रा ये) - वाढ व याची कारणे - सरकारी खच
सुधारणा - कामिगरी आधािरत अथसंक पन - शू याधािरत अथसंक प शू याधािरत अथसंक प -
अथसंक पीय तुटीचे कार - दे शांतगत आिण दे शाबाहे रील कज, रा ीय व रा य तरावरील कर सुधारणांचे
पुन वलोकन - मू यव धत कर. सरकारी ऋण-वाढ, रचना व भार, क ाला असणारी रा याची कज ची
सम या, राजकोषीय तूट - तुट ची संक पना आिण िनयं ण - क , रा य आिण भारतीय िरझ ह बँकेचा
पुढाकार, भारतातील राजकोषीय सुधारणा - क व रा य तरावरील आढावा, िव ीय े सुधारणा - बँ कग
े ातील नवीन वाह - खरे खरु े आिण नाममा याजदर - रे पो आिण ितकूल रे पो यवहार.

2.3 वाढ, िवकास व आंतररा ीय अथशा :

(1) िवकास िनदशक : सात यपूण िवकास, िवकास व पय वरण, हिरत थूल, दे शांतगत उ प न.
(2) आ थक िवकासाचे घटक : नैस गक साधनसंप ी, लोकसं या, मानवी भांडवल, पायाभूत
सुिवधा - लोकसं याशा ीय सं मणाचा िस दांत- मानवी िवकास िनदशांक - मानवी दािर य
िनदशांक - लग स मीकरण उपाययोजना.
(3) वाढीमधील िवदे शी भांडवलाची आिण तं ानाची भूिमका, बहु रा ीय महामंडळे .
(4) वाढीचे इंिजन हणून आंतररा ीय यापार - आंतररा ीय यापाराचे िस दांत.
(5) आयएमएफ - आयबीआरडी - ड यूटीओ - ादे िशक यापार करारनामा - साक -एएसईएएन
2.4…
2.4 भारतीय कृ िष यव था, ाम िवकास व सहकार :
(1) आ थक िवकासातील कृ िष े ाची भूिमका - कृ िष, उ ोग व सेवा े े यां यामधील आंतरसंबंध -
कं ाटी शेती - ठरािवक शेती - औ ोिगक शेती - स ीय शेती.
(2) धारण केले या जिमनीचा आकार आिण उ पादकता - हिरत ांती व तं शा िवषयक बदल -
कृ िषिवषयक कमती आिण यापारा या अटी - शेतीला अथसहा य - सावजिनक िवतरण
यव था - अ नसुर ा.
(3) भारतातील कृ िष उ प न वाढीतील ादे िशक तफावत - कृ िषिवषयक धंदा व जागितक बाजारपेठ
- भारतातील कृ िषिवषयक पतवारी.
(4) पाटबंधा याची साधने व जल यव थापन - पशुधनसंप ी व यांची उ पादकता, भारतातील
आिण महारा ातील धवल ांती, म य यवसाय, कु कुटपालन, वनीकरण, फलो पादन व
पु पसंवधन िवकास.
(5) योजना कालावधी मधील ामीण िवकासाची धोरणे - ामीण पायाभूत सोयी (सामािजक व
आ थक).
(6) जागितक यापार संघटना व शेती - शेतक यांचे व पैदासकारांचे ह क - जैविविवधता - जीएम
तं ान, कृ िष बाजारपेठेतील गॅट ( जागितक यापार संघटना ) चा अपेि त भार.
(7) शेतीसाठी लागणारे सािह य व उ पादन यांचे िवपणन व मू यांकन, कमतीतील चढउतार आिण
यां या कमती, कृ िष अथ यव थे तील सहकारी सं थांची भूिमका.

2.5 कृ िष :
(1) रा ीय अथ यव थे त कृ िषचे मह व : कमी उ पादकतेची कारणे आिण कृ िषिवषयक उ पादन
व जमीन सुधारणा व जिमनीचा वापर; मृद व जल संधारणा, पज या यी शेती यांसार या
िवकासकामांकिरता सचन आिण या या प दती शेतीचे यांि कीकरण, आयसीएआर,
एमसीएईआर यांची भूिमका.

(2) ामीण कजबाजारीपणा, कृ िष पतवारीची सम या : गरज, मह व व यात गुंतले या िव ीय

सं था, नाबाड व भूिवकास बँक - कृ िष कमती - घटक, िविवध कृ िष उ पादनांवर पिरणाम
करणारे घटक - िविवध कृ िष िवषयक उ पादने यां या शासकीय आधारभूत कमती, अथसहाय,
कृ िष पणन - स थती, मू यव धत उ पादने, शासनाची भूिमका आिण कृ िष पणनातील
यां या सं था ( एपीसी, एपीएमसी, इ.).

2.6 अ न व पोषणआहार : भारतातील अ न उ पादन व खप यामधील कल पिहली व (नंतर) घडणारी

दुसरी हरीत ांती, अ न वावलंबन, अ न सुरि ततेमधील सम या, साठवणुकीतील सम या व न,
ापण, िवतरण, अ नाची आयात व िनय त, अ नाचे कॅ लरी मू य व याची मोजणी, चांगले आरो य व
समतोल आहारासाठी मानवी शरीरास आव यक असलेली ऊज व पोषण मू य भारतातील नेहमी या
पोषणिवषयक सम या आिण याची कारणे व पिरणाम, शासनाची धोरणे, योजना व पीडीएस यासारखे
काय म, कामासाठी अ न, दुपारचे भोजन योजना व इतर पोषणिवषयक काय म, तािवत अ न सुर ा
अिधिनयम.

2.7 भारतीय उ योग पायाभूत सुिवधा व सेवा े :

(1) कल, उ ोगाची रचना व वाढ, भारतातील पायाभूत सुिवधा व सेवा े - लोकांची भूिमका, भारतातील
खाजगी व सहकारी े - लघुउ ोग व कुटीर उ ोग, बीपीओ.
(2) भारतीय उ ोगधंदयामधील उदारमतवाद आिण याचे पिरणाम - उ ोगातील आजारीपण.
3…
3. िव ान व तं ान िवकास
3.1 ऊज : पारं पिरक व अपारं पिरक ऊज साधने - सौर, वारा, जैववायू, जीवव तुमान, भूऔ णक व इतर
नवीकरणयो य ऊज साधनांची संभा यता, सौर साधने हणजेच सौर कुकर, पाणी तापक इ. न याने सु वात,
जैववायू (बायोगॅस) त वे व ि या, ऊज संकटाची सम या, शासकीय धोरणे आिण वीज िन मतीसाठी
काय म, अणुश ती काय म, औ णक वीज काय म, जलिव त ु काय म, वीज िवतरण व रा ीय
िव त
ु पुरवठा, ऊज सुर ा, संशोधन व िवकास यात गुंतलेली अिभकरणे व सं था.

3.2 संगणक व मािहती तं ान : आधुिनक समाजातील संगणकाची भूिमका आिण मािहतीची दे वाण
घे वाण, नेटव कग व वेबतं ान यांसार या जीवना या िविवध े ामधील याचे उपयोजन, सायबर गु हे व
यावरील ितबंध, िविवध सेवांमधील मािहती तं ानाचा वापर, िमिडया लॅब आिशया, िव ा वािहनी, ान
वािहनी, क युिनटी मािहती क इ. सारखे शासकीय काय म, मािहती तं ान उ ोगातील मह वाचे न -
याचे भिवत य.

3.3 अवकाश तं ान : भारतीय अवकाश काय म, दूरसंचार, दूरदशन, िश ण, सारण, हवामान

अंदाज, जीपीएस, आप ी इशारा याकिरता भारतीय कृ ि म उप ह, भारतीय ेपणा काय म इ., सुदरू
संवद
े ना, भौगोिलक मािहती यं णा (जीआयएस) आिण हवामान अंदाज, आप ी इशारा यामधील ितचे
उपयोजन, जल, मृद, खिनज संप ी िवकास, कृ िष व म यिवकास, नागरी िनयोजन, पािर थतीकी
अ यास म, भौगोिलक यं णा व भौगोिलक मािहती यं णा.

3.4 जैव तं ान : कृ िष, औ ोिगक िवकास व रोजगार िन मती ारे मानवी जीवन व रा ीय अथ यव था
सुधार यासाठी संभा य श यता, नैस गक साधनसंप ी िवकासाचे आव यक व मह वाचे साधन हणून
जैवतं ान उपयोजनाची े े - कृ िष, पशु पैदास व पशुवै कीय आरो य क , औषधिनम णिव ा, मानवी
आरो य क , अ न तं ान, ऊज िन मती, पय वरण संर ण इ., दे शातील जैवतं ानाबाबत चालन,
िनयमन व िवकास यांमधील शासनाची भूिमका व य न, जैवतं ाना या िवकासाशी संबंिधत नैितक,
सामािजक व कायदे शीर न, जैवतं ान िवकासाचे श य ते ितकूल पिरणाम, िबयाणे तं ान, याचे
मह व, िबयाणांची गुणव ा, िबयाणांचे िविवध कार आिण यांचे िबयाणे उ पादन व ि या तं े, बी.टी
कापूस, बी.टी. वांगे इ.

3.5 भारताचे आ वक धोरण : ठळक वैिश टये, ऊज चा ोत हणून अणुऊज आिण व छ ऊज

हणून याचे मह व, आ वक टाकाऊ कच याची सम या, भारतातील औ णक वीज िन मती, एकूण वीज
िन मतीमधील याचे अंशदान, आ वक चाचणी िनध रके: पोखरण एक (1974) आिण पोखरण दोन
(1998) यु लअर नॉन - ोिलफरे शन ि एटी आिण कॉ ं ेहिसव टे ट बॅन ि एटी यांसार या आ वक
धोरणाबाबतचा अिलकडला कल, 2009 चा इंडो - युएस यू लअर करार.

3.6 आप ती यव थापन : आप ीची या या, व प, कार व वग करण, नैस गक धोके, कारणीभूत

घटक व ते सौ य करणारी उपाययोजना. पूर, भूकंप, सुनामी, दरड कोसळणे इ. सौ य करणा या
उपाययोजनांवर पिरणाम करणारे घटक, िक लारी (1993), भूज (2001), िस कीम - नेपाळ (2011) भूकंप
तसेच बंदा आले (2004) (सुमा ा), फु कुिशमा (2011) (जपान) भूकंप व सुनामी यांसार या मोठया भूकंप
व सुनामी करणांचा अ यास, महारा 2005 चा मुंबईतील पूर, िडसबर 1993, जून 2006, नो हबर
2009, जुलै 2011 चे बॉ ब फोट आिण अितरे यांचा ह ला, यांचा पिरणाम.

OOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOOO