Vladimir Marković

APOLOGETSKE KONSEKVENCE DISIDENTSKE KRITIKE U NASLEĐU

JUGOSLOVENSKE PRAXIS ŠKOLE

Interpretacija pozicije Praxis škole unutar jugoslovenske filozofije i društvene

teorije uglavnom se kreće u okviru stava da je reč o posebnom jugoslovenskom pravcu
kritičkog marksizma kojeg su razvijali zagrabački i beogradski filozofi i sociolozi koji su
zvaničnu državnu i partijsku ideologiju napadali s leva. Njihova delatnost vezana je za
Korčulansku ljetnu školu, koja je od svog osnivanja 1963. godine predstavljala jezgo
razvoja kritičkog marksizma u Jugoslaviji, najvećma usled otvorenosti prema različitim
teorijskim orijentacijama i učešća značajnih zapadnih teoretičara. Časopis Praxis, koji se
izdavao od 1964. godine pod okriljem Hrvatskog filozofskog društva, predstavljao je
najznačajniju publikaciju Korčulanske ljetne škole, a budući da u njemu nisu objavljivani
samo referati sa Korčule, već i drugi tekstovi učesnika tog filozofskog seminara, on
prerasta u, kako se često navodi, najznačajniju javnu tribinu za razvijanje Marxove misli i
kritičko promišljanje problema razvoja jugoslovenskog socijalizma.

Ovakav okvir uglavnom je prihvaćen među onim istraživačima zainteresovanim

za različite pravce marksističke teorije,1 a blizak je tumačenjima izraslim u okvirima
same Praxis škole. Prema jednom od takvih tumačenja, razvoj jugoslovenske
marksističke filozofije posle Drugog svetskog rata moguće je podeliti u tri glavna
razdoblja, koja čine: »dogmatski« odnosno »staljinistički marksizam« (1945-1949),
»kritika staljinizma«, destrukcija dijalektičkog materijalizma i nastajanje
»nedogmatskog«, »stvaralačkog marksizma« u obliku »filozofije prakse« (1950-1956) i
»nedogmatski«, »stvaralački marksizam« (nakon 1957). Poseban značaj ima drugo
razdoblje. Kao njegova glavna obeležja navode se:

kritika staljinističkog shvatanja filozofije, oživljavanje autentične Marxove misli

na temelju intenzivnog proučavanja njegovih ranih i reinterpretacije njegovih
kasnijih radova, vrlo intenzivno proučavanje savremene marksističke i
nemarskističke filozofije i celokupne evropske filozofske baštine, te nastojanje da
se na tragu izvornog Marxovog mišljenja samostalno i stvaralački promisle
problemi savremenog sveta i čoveka u cilju obnove i razvijanja marksističke
filozofije kao filozofije prakse.2

U domenu akademskih humanističkih disciplina u Jugoslaviji počev od polovine

1960-ih godina, Praxis sa svojim seminarom na Korčuli, upravo preko zahteva za
»oživljavanjem autentične marksističke misli« bio oličenje disidentske aktivnosti i
intelektualne kritike kako Titovog režima tako i socijalizma uopšte. Upravo se u
ispitivanju mogućnosti »humanističko-marksističke« kritike socijalizma nalazila velika
privlačnost praxis-škole za različite struje akademske nekomunističke levice na Zapadu,

1
Uporedi: Lešek Kolakovski, Glavni tokovi marksizma. Tom III, BIGZ, Beograd,1985, str. 538-540
2
Veselin Golubović, Mogućnost novoga: vidokrug jugoslavenske filozofije, Zavod za filozofiju Filozofskog
fakulteta, Zagreb, 1990, str. 122
kako one koje su bile instrumentalizovane u sklopu hladnoratovskih projekata, tako i one
koje su delovale samostalno.

Ono što je zaista moglo da imponuje različitim akterima idejnog polja

hladnoratovske politike,3 jeste borbenost s kojom su praksisovci isticali autentičnost svog
tumačenja marksizma, nastojeći da diskredituju ostale marksističke struje, bilo na Istoku,
bilo na Zapadu. Takvo samo-pozicioniranje najbolje će ilustrovati naknadne rezolutne
formulacije jednog od ključnih aktera ove orijentacije, hrvatskog filozofa Milana
Kangrge. Prema njegovom mišljenju, zahvaljujući naporima antidogmatskih zagrebačkih
i beogradskih filozofa, utemeljivača praxis-škole, »prvi se put u Europi i svijetu
marksizam tretira u Marxovu smislu. [...] Treba reći da je ono što smo mi radili bila
jedina prava renesansa Marxa u svijetu. Jer ono što smo ja i drugi pratili od radova sa
Zapada, to je bilo ispod nivoa onoga što smo mi uradili. I to treba reći«.4

Da bi se upotpunila slika oštrine ove borbe za pijedestal »autentičnog

marksizma«, nastavljamo sa izlaganjem profesora Kangrge:

»To ću pokazati na slučaju koji nam se dogodio 1965. godine, kada se već radilo
na međunarodnom izdanju Praxisa. Dobili smo 50 stranica teksta Luja Altisera
[Louis Althusser]. Rudi Supek i ja trebalo je da damo recenziju tog teksta. Rudi
je napisao da se tu radi o staljinističkom pozitivizmu. I ja sam napisao razornu
kritiku ocijenivši da je rad ispod nivoa, da je staljinistički. Mi taj tekst nismo
objavili, ali ga je Altiser objavio u komunističkom listu La Pensée i na temelju
tog članka Altiser postaje zvijezda marksizma na Zapadu«.5

U sličnom tonu, nadovezuje se na ovu anegdotu i srpska sociološkinja Zagorka

Golubović:

»Ja sam u to vreme predavala u Švedskoj pošto sam ovde sa kolegama isključena
sa fakulteta. To je bilo više godina posle gašenja Praxisa, ali je u to vreme
Altiser bio veoma popularan, tako da su me pitali da li sam altiserovac.
Odgovarala bih da je za mene njegovo stanovište pozitivistički marksizam,
odnosno za mene je to staljinizam«.6

Figura staljinizma kao praznog označitelja u diskursu jugoslovenskog državnog

ideološkog i represivnog aparata još od 1948. godine, ovde je upotrebljena kako bi se
teorijski antihumanizam, kao savremena forma marksizma na određen način bliska
lenjinističkoj orijentaciji, držao na bezbednoj udaljenosti od obala Korčule. Daleko od
hladnoće realnog ili imaginarnog GULAG-a, ovo ostrvo moralo je po svaku cenu da
zadrži status utočišta humanističkih disidenata. Disidentsko ostrvo slobode u moru
totalitarizma dominantna je samoreprezentacija delatnosti praxis-škole. Prema mišljenju
3
O Hladnom ratu kao ključnom političkom kontekstu pojave disidenata u bivšim socijalističkim zemljama,
pa i Jugoslaviji bez obzira na njene specifičnosti, videti: Mira Bogdanović, »Jugoslavenski disidenti i
Hladni rat«, Sociologija, god. 51 (2009), br. 2, str. 113-136
4
Nebojša Popov (ur.), Sloboda i nasilje: Razgovor o časopisu Praxis i Korčulanskoj letnjoj školi, Res
publica, Beograd, 2003, str. 29
5
Ibid.
6
Ibid, str. 30
srpskog sociologa Božidara Jakšića, »disidenti našeg doba pojava su autoritarnih i
totalitarnih režima, naročito ‘druge Evrope’. Činili su ih pojedinci i grupe koji nisu
pristajali na ideju ‘zarobljenog uma’«.7 Održavanju takvog mita o Korčulanskoj ljetnoj
školi doprinelo je i prisustvo na seminaru tako istaknutih figura filozofije i društvene
nauke, kao što su: Ernst Bloch, Erich Fromm, Herbert Marcuse, Lucien Goldmann,
Eugen Fink, Leszek Kołakowski, Ágnes Heller, Karel Kosik, Jürgen Habermas i drugi.
Mitologizovanje se nastavlja, kako se može videti,8 čak i posle momenta kada su
jugoslovenski disidenti praxis provenijencije neslavno napustili teorijski Kampfplatz,
razilazeći se oko pitanja nastavka delovanja nakon ukidanja časopisa, zadržavajući
legendarnu auru uprkos kompromitujućem koketiranju dela beogradskih praksisovaca sa
nacionalističkom mobilizacijom i ratnohuškačkom propagandom u drugoj polovini 1980-
ih i početkom 1990-ih, i uprkos činjenici da je, u celini gledano, najveći broj
praksisovaca potpuno odbacio marksističku orijentaciju koja ih je proslavila.

Na ovom mestu ne bi bilo saznajno plodno analizirati sadržaje taktiziranja sa

sistemski promovisanim etnonacionalizmom i velikodržavnim projektima, kojem su se,
od konca 1980-ih odali pojedini saradnici Praxisa poput srpskih filozofa Mihaila
Markovića i Ljubomira Tadića. Intelektualne, moralne i političke domete takvog
delovanja nije teško podvrgnuti istorijskoj presudi. Ovde ćemo, stoga, razmotriti jedan
aspekt levo-građanski orijentisanog, kosmopolitsko-slobodarskog nasleđa praxis-škole,
koji pruža razuđeniji uvid u konsekvence sistemske kritike praksisovskih disidenata.
Naime, s početkom jugoslovenskog rata, iz skupine srpskih intelektualaca koja se
spremno orijentisala na nacionalizam i reprodukovanje različitih iracionalnih i
reakcionarnih sadržaja, a koji su tokom osamdesetih tvorili relativno jedinstven
opozicioni front boraca za građanska prava, izdvojila se manja grupa (među kojima su
bili i angažovani praksisovci Miladin Životić, Zagorka Golubović, Božidar Jakšić,
Nebojša Popov...) koja je smatrala da status intelektualca obavezuje na javnu osudu
politike šovinizma, rata i izolacije. Predstavljajući se kao dosledna moralna alternativa
dominirajućem diskursu u Srbiji, ova grupa je istupila pod imenom »Druga Srbija«. Ta i
takva »Druga Srbija« postavila je sebi za cilj da promoviše liberalne i antinacionalističke
vrednosti jedne intelektualno odgovorne, »građanske i evropske« Srbije.

Ovaj obnovljeni pokušaj zauzimanja disidentske pozicije, s obzirom na nestanak

hladnoratovskog konteksta, ostao je uglavnom neprepoznat u široj javnosti i, u suštini,
depolitizovan. Depolitizacija je posledica moralizatorskog odnosa ovih intelektualaca
prema pojavi nacionalizma i rata u datom istorijskom momentu; u krajnjoj liniji,
posledica nedostatka razumevanja za koherentnost procesa u kome građansko društvo i
liberalna parlamentarna država koje nastaju na krhotinama socijalističkog pokušaja ne
mogu ni imati drugi legitimizacijski okvir izuzev nacionalističkog, i gde se kroz ratni
sukob rešavaju, ranije prevaziđena, pitanja državnog suvereniteta, a ujedno modeluje i
nova klasna struktura u procesima »postsocijalističke tranzicije«. No, teško je bilo

7
Božidar Jakšić, Balkanski paradoksi, Beogradski krug, Beograd, 2000, str. 186. Ova para-definicija
sastavljena je, kako se vidi, iz ritualnog referiranja na naslove iz publicistike poljsko-američkog
književnika i paradigmatičnog istočnoevropskog disidenta Czesława Miłosza.
8
Za ovo je ilustrativna odrednica PRAXIS objavljena u Rečniku YU mitologije, web-portalu koji služi kao
sabirnica svakakvih mitologizacija epohe SFRJ (www.leksikon-yu-mitologije.net).
očekivati pojavu preko potrebne sistemske kritike novonastalog periferno-kapitalističkog
društva, posle decenija rada na podrivanju razvoja teorijskog aparata takve marksističke
kritike u domaćoj sredini.

Ono što je, međutim, intelektualnim nosiocima i naslednicima Praxisa preostalo

kao istinsko polje teorijsko-političkog diskursa i u tekućoj istorijskoj kombinaciji, jeste
njihova, ranije naučena, kritika socijalizma, ovog puta sa bezbedne istorijske distance, i
često na neobičan način projektovana u sadašnjicu, u funkciji odbrane pojedinih
užegrupnih interesa. Tako se, na primer, hrvatski sociolog i nekadašnji praksisovac Ivan
Kuvačić žali na slabljenje uticaja intelektualaca, koje je, po njegovom mišljenju, u
značajnoj meru »uvjetovano samim promašajima koje su oni počinili tijekom dvadesetog
stoljeća«, a od kojih je najveći »njihova podrška komunističkoj utopiji koja je u praksi
diskreditirana«.9 A Zagorka Golubović, u svom tekstu pod naslovom »Sociološko-
antropološka analiza nasleđa ‘realnog socijalizma’ u postsocijalističkim društvima«,
iznosi konstataciju koju, posle svega i uprkos svemu, smatra validnom za situaciju krajem
1990-ih: »Iz prethodne analize može se zaključiti da i dalje klijaju klice totalitarnog
komunizma u bivšim jugoslovenskim republikama«.10 Pravac u kojem se ovakvo
zaključivanje kreće, na izvestan način, dovodi u sumnju značaj ranije privrženosti
»jedinom pravom« marksizmu i emancipatorskim, humanističkim idejama levice, a čini
nesumnjivim stepen elitističkog resantimana, na čijim se osnovama ponovo izvodi
antikomunistička kritika socijalizma i raste nekritičnost prema kapitalizmu.

Kakve domete pokazuje evolucija ovakvih stavova u poslednjoj deceniji, u

periodu fantastičnog ubrzavanja procesa ekonomskog prestrukturiranja, privatizacije,
devastiranja čitavih sektora privrede, zatvaranja ogromnog broja fabrika, masovnog
otpuštanja radnika i radnica, učestvovanja državnih organa u finansijskim aferama širokih
razmera i kriminalnog zgrtanja ogromnih ličnih bogatstava, razjašnjava nam opet
profesorka Golubović nedvosmislenim podvlačenjem svog disidentskog bilansa:

»Moraćemo da menjamo navike, stav prema životu. I naravno moramo menjati

odnos prema radu. Većina stanovnika odvikla se od rada. Radnici koji su ostali
bez posla i bili na prinudnim odmorima su se okrenuli buvljaku i sada im se više i
ne vraća u fabrike. [...] Mislim da ćemo morati mnogo da se pomučimo, da
naučimo da radimo. [...] Danas ljudi moraju da pokažu inicijativu, spremnost da
se udružuju, da budu samopregorni i odgovorni u poslu koji počinju da bi uspeli,
da bi se mogli prijavljivati za kredite i razvijati privatni biznis«11.

Nakon ovakvog zaključka o ličnom bilansu, teško je odoleti asocijaciji koja

upućuje na sledeću analogiju. Kao što ni nosilac protestantskog pokreta u XVI i XVII
veku, za Maxa Webera paradigmatičan asketski protestantizam koji se razvijao u krilu
kalvinističke crkve, nije neposredno i svesno težio širenju kapitalističkog duha (već se
grčevito traganje za znacima božje milosti postepeno rastvorilo u tezvenu vrlinu

9
Ivan Kuvačić, Kako se raspao boljševizam. Deset eseja o problemima prijelaznog razdoblja, Naprijed,
Zagreb, 1997, str. 117
10
Vidi: Zagorka Golubović, Stranputice demokratizacije u postsocijalizmu, Beogradski krug, Beograd,
1999, str. 23
11
Zagorka Golubović, »Bilans disidentkinje«, Bulevar, br. 67, Novi Sad, 18. januar 2002, str 6-9
profesionalne delatnosti), tako ni »marksistički humanizam« disidentske praxis-škole nije
neposredno proizvodio ideološku vezivnu građu za procese kapitalističke restauracije uz
uspon nacionalizma i raspad Jugoslavije, praćen ratnim razaranjima i masom »gubitnika
tranzicije«. Nasleđe Praxisa ostaje, međutim, da figurira kao značajan ideološki kapital
vladajuće klase koja se danas stabilizuje, budući da konsekvence tih teorijskih pokušaja,
obogaćuju spektar različitih oblika diskreditacije napora za revolucionarnim
prevazilaženjem kapitalizma.