Sociologija VTS PDF

DR SLOBODANKA MARKOV
MR SMILJANA MIRKOV
SOCIOLOGIJA
ODABRANE TEME
Jugoslavensko udruženje za političke nauke

Ogranak u Novom Sadu
Novi Sad, 2000.

SADRŽAJ
I ŠTA JE SOCIOLOGIJA? .................................................................................... 1

1. PREDMET SOCIOLOGIJE ........................................................................................ 1
2. ČEMU SOCIOLOGIJA? .............................................................................................. 3
3. SOCIOLOŠKI METOD ............................................................................................... 4
3.1 Pojam naučnog metoda ..................................................................... 4
3.1.1 Definicije, indikatori i klasifikacije ........................................ 5
3.1.2 Postupak naučnog istraživanja ............................................... 8
3.1.3 Istraživačke tehnike ................................................................... 11
II LJUDSKO DRUŠTVO................................................................................... 21
1. POJAM DRUŠTVA................................................................................................... 21
2. KONSTITUTIVNI ELEMENTI DRUŠTVA ....................................................... 22
3. POTREBE (INTERESI) ......................................................................................... 26
4. VREDNOSTI I NORME.......................................................................................... 28
5. STATUSI I ULOGE .................................................................................................. 32
6. PODELA RADA ........................................................................................................ 34
III DRUŠTVENE GRUPE ................................................................................ 37

1. POJAM I VRSTE DRUŠTVENIH GRUPA ......................................................... 37
2. BRAK I PORODICA ................................................................................................ 40
3. GENERACIJA I OMLADINA................................................................................. 43
4. ZANIMANJA I PROFESIJE ................................................................................... 45
4.1 Etika inženjera kao elemanat profesije inženjer ...................... 48
4.2 Inženjeri: između profesionalnih aktivnosti
.i menadžerskih uloga ........................................................................... 51
5. INTELIGENCIJA ...................................................................................................... 54
6. ETNIČKE ZAJEDNICE ........................................................................................... 56
7. TERITORIJALNE ZAJEDNICE ............................................................................ 58
I
IV DRUŠTVENA STRATIFIKACIJA ............................................................. 62
1. KASTE ........................................................................................................................ 63
2. STALEŽI ..................................................................................................................... 63
3. KLASE ......................................................................................................................... 64
4. SLOJEVI...................................................................................................................... 66
5. ELITE .......................................................................................................................... 67
6. DRUŠTVENA POKRETLJIVOST ........................................................................ 70
7. SIROMAŠTVO .......................................................................................................... 71
V SVOJINA, VLAST, MOĆ............................................................................... 74

1. SVOJINA ..................................................................................................................... 74
2. DRUŠTVENA MOĆ ................................................................................................. 76
3. DRŽAVA ..................................................................................................................... 78
3.1 Tipovi i oblici državne vlasti ........................................................ 80
3.1.1 Oblici vladavine ............................................................................ 80
3.1.2 Oblici političkog režima ............................................................ 81
3.1.3 Oblici državnog uređenja ......................................................... 83
4. PRAVO ........................................................................................................................ 83
5. POLITIČKE PARTIJE ............................................................................................. 84
VI LIČNOST ....................................................................................................... 87
1. POJAM LIČNOSTI ................................................................................................... 87
2. SOCIJALIZACIJA ...................................................................................................... 90
3. DEVIJANTNO PONAŠANJE ................................................................................. 93
VII KULTURA ................................................................................................... 96

1. POJAM KULTURE................................................................................................... 96
2. ELEMENTI KULTURE .......................................................................................... 97
2.1 Simbolička komunikacija i jezik .................................................. 97
2.2 Religija .................................................................................................. 99
2.3 Filozofija ............................................................................................. 105
2.4 Nauka................................................................................................... 106
2.5 Ideologija ........................................................................................... 108
2.6 Umetnost ............................................................................................ 110
2.7 Moral.................................................................................................... 113
II
VIII DRUŠTVENE PROMENE ..................................................................... 116
1. DRUŠTVENA PROMENA ................................................................................... 116
2. DRUŠTVENI RAZVITAK I RAST ..................................................................... 117
3. INOVACIJA .............................................................................................................. 118
4. EVOLUCIJA I REVOLUCIJA ............................................................................... 120
5. DRUŠTVENI POKRETI ....................................................................................... 121
IX MODERNO DRUŠTVO ............................................................................ 123

1. KARAKTERISTKE NAUČNO–TEHNOLOŠKE REVOLUCIJE ..................... 123
2. MASOVNO DRUŠTVO I MASOVNA KULTURA .......................................... 126
3. OBRAZOVANJE ..................................................................................................... 129
4. SEKULARIZACIJA I RELIGIJSKA OBNOVA ................................................. 133
5. EKOLOGIJA: ZA I PROTIV MODERNOSTI................................................... 136
LITERATURA ............................................................................................................ 139
III
IV
ŠTA JE SOCIOLOGIJA?
1. PREDMET SOCIOLOGIJE
Sociologija predstavlja opštu, teorijsku i osnovnu (fundamentalnu)

nauku o društvu. Kao opšta nauka o društvu, ona za predmet proučavanja
uzima ljudsko društvo kao osobenu realnost, odnosno društveni svet kao
celinu različitih oblika čovekove kolektivnosti. Njen je zadatak da odgovori na
pitanje šta je društvo i uopšte društveno, da definiše sam pojam društva. Kao
teorijska nauka, ona ima za cilj da pruži sintetičko znanje o društvu kao celini,
odnosno uopštvajuća saznanja o određenim područjima i vrstama pojava
ljudskog društva. U tom smislu ona je usmerena na otkrivanje zakona i
tendencijskih pravilnosti kojima se objašnjavaju društveni procesi i društveni
odnosi, odnosno različte društvene pojave. U svojstvu osnovne
(fundamentalne) nauke ona otkriva osnove determinizme na području
društva.
Sociologija kao naučna disciplina ima zadatak da pruži pogled na
celinu društva, da svojim proučavanjem obuhvati društvo u njegovom
totalitetu. Njen je zadatak da "povrati" jedinstvenost društva, koje su posebne
društvene nauke "razbile" na delove. Ona se pita o ustrojstvu ljudskog društva
kao osobene i autonomne realnosti i o njenoj dinamici. To dalje znači da je ona
usmerena ka globalnoj uporednoj analizi i to u smislu istorijske perspektive ili
dubine, kao i u smislu kosmopolitskog okvira u savremenom društvu. Ona
pruža odgovore o onome što je zajedničko za sva ljudska društva i utvrđuje
najopštije društvene zakonitosti, dolazi do saznanja o opštim obeležjima i
zakonitostima pojedinih istorijskih tipova društva, kao i do saznanja o
konkretnim globalnim društvima, odnosno o njihovim specifičnostima i
zakonitostima. Okvir za njena proučavanja uvek je globalno društvo, društvo
kao jedan realan socijalni totalitet, unutrašnje izdiferenciran i protivurečan,
koji se nalazi u stalnom kretanju i promenama. Unutar tog globalnog okvira
ona proučava međusobne veze i uslovljenosti posebnih društvenih pojava i
područja, odnosno interakcije strukturnih elemenata. Ona takođe proučava i
1
posebne društvene pojave i na tom nivou analize njen je zadatak da utvrdi
uslovljenost određene društvene pojave društvenom celinom i uticaj (ulogu)
te pojave na društvenu celinu.
Njena su istraživanja, dakle, usmerena i kreću se na relaciji globalno
društvo – posebne pojave. U tome se izražava jedna od specifičnih razlika
sociologije u odnosu na druge društvene nauke.
Razgraničenje od drugih društvenih nauka izražava se i po osnovi
sintetičkog karaktera saznanja do kojih sociologija dolazi. Bilo da se bavi
proučavanjem globalnog društva, bilo posebnim društvenim pojavama i
njihovim unutrašnjim strukturama, sociologija teži da navedene fenomene
obuhvati u njihovoj celovitosti, u njihovim bitnim sastavnim elementima i
aspektima, da pruži sintetičko saznanje.
Kao sistematsko proučavanje ljudskog društva, sociologija svojim
istraživanjima obuhvata ljudska društva svih istorijskih epoha, ali je ipak
jedna osnovna pažnja usmerena ka modernim društvima, ka problemima
njihovog funkcionisanja i razvoja. U poslednja dva tri veka desile su se krupne
promene sa dalekosežnim posledicama. Među najvažnijim od njih su
industrijalizacija, urbanizacija i novi tipovi političkih sistema. Ali, vrlo važne
promene desile su se i u najintimnijim sferama ljudskog života. One se kreću u
rasponu od individualizacije ljudske ličnosti do emotivne ljubavi kao osnove
za sklapanje braka. Navedene, kao i mnogobrojne druge promene i njihove
posledice najčešće su predmet istraživanja savremenih sociologa. Njihov je
zadatak da pomognu da se te promene shvate.
Sociologija se kao nauka oslanja na racionalno mišljenje i logičke
zakone. Ona se temelji na onom što jeste, što se može iskustveno proveriti.
Savrernena sociološka misao jasno razdvaja ono što jeste od onoga što treba
da bude, premda u prošlosti ima i suprotnih primera. Ona se ne bavi onim što
treba da bude i kako treba da bude. Ona teži da postojeći društveni svet prouči
onakav kakav jeste, u njegovoj sveobuhvatnosti i složenosti i nezavisno od
želja, očekivanja, straha ili pritisaka.
U pogledu samog preciziranja predmeta sociologije postoji dosta
velika šarenolikost. To je jedan od dokaza da se radi o relativno mladoj i
nedovoljno izgrađenoj nauci. Stavovi idu od negiranja da ova nauka ima svoj
samostalni predmet, budući da posebne društvene nauke proučavaju posebne
vrste društvenih pojava i pojedina područja društvene stvarnosti, do onih koji
delokrug sociološke nauke ograničavaju na određene društvene pojave.
Može se reći da sociologija, u najopštijem smislu, proučava ljudsko
društvo kao složeni i dinamički sistem, njegovu strukturu i funkcionisanje, kao
i uzroke i oblike promena koje se u njemu dešavaju. Ona takođe nastoji da
utvrdi osnovne istorijske tipove ljudskih društava, njihov odnos sa drugim
2
društvima, kao i odnos društva i prirode. Ali, sociologija proučava i opšta
svojstva pojedinih društvenih pojava i procesa. Ona teži da otkrije suštinu
raznih vrsta pojava, a poseban akcent stavlja na interakcije različitih vrsta
pojava – ekonomskih, političkih, kulturnih i drugih. Na taj način se stvara
pouzdana osnova za šira uopštavanja i izbegava da se društvo shvati kao
apstraktni totalitet.
2. ČEMU SOCIOLOGIJA?
Sociologija se kao samostalna društvena nauka konstituisala na

početku moderne epohe. Njen neposredni utemeljivač, francuski sociolog
Ogist Kont koji je 1839. godine i konstruisao termin sociologija, dao joj je
veoma značajne društvene zadatke. Novo građansko društvo našlo se u
dubokoj krizi posle velike Francuske revolucije. Ogist Kont je smatrao da bi
jedna opšta i sintetička nauka o društvu mogla biti naučna osnova izlaska iz
krize, odnosno reformisanja društva i obezbeđivanja uslova za stabilan razvoj.
Bez sumnje su to bila nerealna očekivanja. No, skoro da je pravilo da se u
svakom kriznom periodu obnavlja interes za sociologiju i da rastu očekivanja
u odnosu na ovu nauku, pre svega u smislu njenog pojačanog učešća u javnom
objašnjavanju uzroka krize i oblikovanja idejnog horizonta, ili idejnih
koncepcija daljeg društvenog kretanja.
Kao nauka koja teži da otkrije dubinske strukture modernog sveta, da
društvene pojave zahvati u njihivom korenu a ne u pojavnim oblicima, ona,
pre svega, ispunjava funkciju objašnjenja čovekovog društvenog sveta i
njegovih sastavnih elemenata. Ali, istovremeno ostvaruje i funkciju kritike tog
sveta. Zato H. Berger i P. Kelner, savremeni nemački sociolozi, govore o
sociologiji kao “podrivajućoj” nauci, a P. Burdije, francuski sociolog, kao o
nauci koja "deranžira", koja napada "uvrežena uverenja". Njeni najznačajniji
predstavnici bavili su se ključnim pitanjima i centralnim dešavanjima
savremene epohe. Oni su često identdikovali socijalne snage koje "nose"
institucije ili, pak, one koje ih dovode u pitanje. Time je ova nauka pružala
razuman javni govor o sadašnjosti, postajala, kako kažu neki autori, javna
nauka.
Svim prethodno navedenim zadacima sociologija se nametnula kao
nezaobilazna nauka za bolje razumevanje vremena i prilika u kojima živimo. U
tom smislu ona je oblik osvešćivanja. Taj je proces zasnovan na sumi
objektivnog znanja o društvenom svetu, ali njegova je bitna dimenzija i
razvijanje društvene svesti o mogućnostima zloupotrebe sociološkog znanja
pre svega kroz ideološke sisteme.
3
Sociologija se u modernom društvu razvila kao analitička i empirijska
nauka. Unutrašnja specijalizacija i diferencijacija na posebne sociološke
discipline (sociologija rada, sociologija obrazovanja, sociologija naselja,
sociologija religije, sociologija kulture) imala je brojne izvore, od kojih treba
istaći potrebe raznih društvenih ustanova i institucionalizaciju sociologije na
univerzitetu. Sve veći fond diferenciranog sociološkog znanja doveo je do
uključivanja sociologa u mnogobrojne oblasti rada (stručnjaci za kadrove,
urbani planeri, istraživači međuljudskih odnosa u radu, savetnici u centrima
za socijalni rad). Isto tako su više empirijske analize a manje teorijska
razmatranja postala važan element u procesima političkog odlučivanja, od
procenjivanja političkih inicijativa do formulisanja raznih programa i ocena
posledica njihove primene.
Na individualnom nivou, sociologija otkriva da su elementi i obeležja
našeg života pod uticajem aktuelnih društvenih, kao istorijskih činilaca. Ona
nam pomaže da uočimo i razumemo načine na koje se kroz individualne živote
svakoga od nas odražava sva složenost društvenog života. Ona nam, takođe,
otkriva da su elementi našeg života, koje mi doživljavamo kao trajna obeležja
ljudske egzistencije, u stvari rezultat istorijskog razvoja i da nisu uvek bili
sastavni elementi čovekovog života. Na taj način sociologija pomaže da
pojedinci razumeju sami sebe, vlastitu ulogu i poziciju u društvu. Opšta
sociološka znanja o društvenim pojavama i društvenoj celini i razumevanje
prirode vlastite pojedinačnosti kao u biti društvene, realne su osnove za
racionalnije vladanje ličnom situacijom i uticanje na vlastitu budućnost.
3. SOCIOLOŠKI METOD
3.1 Pojam naučnog metoda

U najopštijem smislu, naučni metod se određuje kao put, način kojim se u
nauci dolazi do saznanja o određenim pojavama ili područjima i delovima
stvarnosti. Sledeći značenje grčke reči methodos može se ići ka daljem
preciziranju i reći da je naučni metod pridržavanje određenih pravila s ciljem da
se dođe do istinitog saznanja o pojavama koje čine predmet naučnog proučavanja.
Kao način istaživanja, metod je sastavni deo istraživačke delatnosti

svake nauke. U stvari, da bi se jedna nauka mogla osamostaliti u sistemu
nauka potrebno je da postoji saglasnost o predmetu njenog proučavanja i
metodama kojima će se ona služiti u proučavanju tog predmeta. Metod mora
biti prilagođen predmetu, odnosno prirodi pojava koje jedna nauka proučava.
Shvatanja o metodu utiču povratno na preciziranje predmeta nauke, pa zato
određenje metoda jedne nauke spada u njene konstitutivne probleme. Obično
4
više nauka ima za predmet proučavanja isto područje realnosti, pa se njihovo
razgraničavanje vrši i po osnovi istraživačkih postupaka – metoda. Tako se
sociologija razlikuje od drugih društvenih nauka po svom globalnom metodu.
Njen metod je globalan zato što se njime istražuje društvo kao celina. Ali,
njegova globalnost se ispoljava i u tome što se njime proučava društvena
uslovljenost svih pojedinačnih pojava. Ona proučava kako društvo uslovljava
pojedinačne pojave i kako one utiču na društvo, kao i na druge pojave u okviru
društvene celine. U strukturi naučnog metoda mogu se razlikovati logička,
proceduralna i tehnička strana. One se izražavaju kroz tri sastavna elementa:
1. Logička struktura metoda, u koju spadaju definisanje i
klasifikovanje pojava, odnos apstraktnih pojmova i indikatora ili
pokazatelja,
2. Postupak naučnog istraživanja, koji je normalizovan i postupan, i
obuhvata više faza.
3. Tehnike ili sredstva za prikupljanje podataka. Kada je reč o
sociološkim istraživanjima, najčešće se koriste sledeće tehnike:
posmatranje, ispitivanje, analiza sadržaja, merenje, statistički
metodi, eksperiment i uporedni metod.
Za sve nauke karakteristično je nastojanje da se u stvaranju naučne
iskustvene evidencije koriste različite tehnike ili metode. Ovo je naročito
važno načelo u društvenim naukama, jer se njegovom primenom smanjuju
rizici od jednostranosti, kao i od ideološkog iskrivljavanja.
3.1.1 Definicije, indikatori i klasifikacije
a) Definicije
Definicija je sud ili iskaz kojim se precizno određuje sadržaj jednog

pojma. Svaka definicija sastoji se iz dva elementa: (1) pojma koji se definiše i
koji se naziva definiendum i (2) pojma kojim se određuje sadržaj
definienduma i koji se naziva definiens.
Ako "stara" odredimo kao najpopularnijeg glumca, onda je "star"

definiendum, a definiens je najpopularniji glumac. "Star" i glumac se nalaze u
odnosu roda i vrste, glumac je najbliži rod za pojam "stara", a najpopularniji
glumac je specifična ili vrsna razlika.
Da bi se došlo do zadovoljavajućih definicija, potrebno je pridržavati se

određenih pravila:
1. Prvi zahtev je da definicija izražava suštinu, odnosno bitne
osobine pojma koji se definiše. Drugim rečima, definicija mora da
bude precizna i sažeta. Definiens treba da se striktno odnosi na
5
definiendum a ne i na druge pojave. Na primer, u definiciji "Ujak je
majčin brat", definiens "majčin brat" ne može da se odnosi na
očevog brata.
2. Definicija ne sme da bude ni preuska ni preširoka. Preširoka je u
slučaju kada kažemo da je "Nauka vrsta duhovnih tvorevina", jer
postoje i druge duhovne tvorevine. Preuska je, ako, pak, kažemo
da je "nauka skup zakonitosti o prirodi, društvu i čoveku", jer ona
uključuje i naučne teorije, iskustvene generalizacije, hipoteze i
drugo.
3. Definicija se ne sme kretati u krugu. To znači da pojam koji se
nalazi u definiendumu ne sme da se pojavi u definiensu, jer bi to
bio "pogrešan krug". Takvom definicijom ne kazuje se ništa novo.
Primer je određenje naučnika kao čoveka koji se bavi naukom. U
ovakvoj vrsti definicija oba korišćena pojma su samo prividno
definisana.
4. Definicija ne sme biti negativna, odnosno ne sme da se izražava
negativnim odredbama. Radi se o zahtevu da neki predmet
definišemo pomoću onoga što on jeste a ne pomoću onoga što on
nije. "Konformist je onaj koji se ne suprotstavlja društvenim
normama i drugim društvenim zahtevima". Iz ove definicije je
vidljivo da se njome određuje odnos sa nekonformistom ali ne i
šta konformista jeste. Ipak, postoje pojmovi kod kojih je nužno da
definicija bude izražena negativnim terminima. Takav je primer
definicija vagabunda (skitnice) kao čoveka koji nema kuću. Isto
tako definicija može prividno biti negativna jer sadrži negativan
termin. Takav slučaj nalazi se u sledećoj definiciji: "Rasipnik je
onaj čovek koji neumereno troši novac".
5. U definiciji treba koristiti jasne ili prethodno već definisane
pojmove. To znači da pojmovi koji se koriste u definiensu moraju
u principu biti jasniji od definienduma.
U upotrebi je više vrsta definicija. Jedna od podela jeste na verbalne i
ostenzivne definicije. Verbalne bi bile one koje su izražene rečima, dok bi
ostenzivne uključivale pokazivanje predmeta. Često se razlikuju eksplicitne i
implicitne definicije. U prvima se jasno određuje sadržaj pojma, a u
implicitnim se on razjašnjava upotrebom u jednom ili više iskaza (sudova). U
genetičkim definicijama se ispituje nastanak i razvoj pojave. Specifičnost
sintetičkih definicija je u tome što se u njima uspostavlja odnos između pojma
koji se definiše i drugih pojmova, u analitičkim definicijama se navode bitne
odlike pojma koji se definiše. Karakteristične definicije čine posebnu vrstu
analitičkih, kod kojih se pojam određuje pomoću najbližeg roda i specifične
razlike. Teorijske i operacione definicije se često koriste u sociološkim
istraživanjima. U teorijskim se pojam definiše na apstraktan način, a
6
opracionalne utvrđuju indikatore, empirijski opažljive pojave ili operacije
kojima se mogu proizvesti pojave koje ispunjavaju saržaj teorijskog pojma.
b) Indikatori
Indikatori predstavljaju metodološka sredstva kojima se vrši

povezivanje teorijskih pojmova sa empirijiskim sadržajima. Kao što je
prethodno rečeno, oni se određuju tokom donošenja operacionalnih definicija
teorijskih pojmova u jednom istraživanju. Njihova je izrada složen, stvaralački
zadatak, za koji nema izgrađenih pravila. Postoje dva zahteva koje indikatori
moraju ispuniti: da budu teorijski adekvatni i iskustveno pouzdani. Drugim
rečima, da stvarno predstavljaju teorijski pojam i sa potrebnom preciznošću.
Kako se za pojedine pojave uvek može naći više indikatora, teško je unapred
odrediti koji će od njih na najpotpuniji način zadovoljiti kriterijume valjanosti
i pouzdanosti. Upravo zbog toga se preduzimaju prethodna metodološka
istraživanja kojima se to proverava.
Kao primeri indikatora u istraživanju društvenih pojava mogu se uzeti
sledeći: učestalost posete bogomoljama kao indikator religioznosti, stopa
razvoda brakova kao primer nestabilnosti primarnih zajednica u modernom
društvu. Indikatori mogu biti kvalitativni i kvantitativni. Prema načinu
povezanosti razlikuju se uzročna povezanost i statistička korelacija indikatora
sa pojavom.
c) Klasifikacije
Klasifikacija predstavlja određenje obima jednog pojma. Do nje se

dolazi logičkim postupkom deobe jednog opštijeg pojma na posebne pojmove.
Pojam čiji se obim deli na svoje uže delove naziva se rodom ili logičkom
klasom, a uži delovi koji se dobijaju deobom predstavljaju vrste ili logičke
podklase.
Funkcija naučnog klasifikovanja jeste otkrivanje reda među pojavama,
odnosno dubljih osnova tog reda. Zato se kod stvaranja klasifikacija uzimaju u
obzir bitne, suštinske osobine pojava.
Klasifikacije mogu imati više vrsta ili klasifikacionih jedinica, kao i više
stupnjeva, u zavisnosti od unutrašnje struktuiranosti skupa iskustvenih pojava
koje pojam obuhvata. U njihovom stvaranju koriste se logička pravila
klasifikovanja.
1. Na svim stupnjevima klasifikovanja mora se primenjivati jedan
kriterijum (princip) deobe, što znači da ona mora biti dosledna.
Ako bi se klasifikacione jedinice stvarale na osnovu različitih
kriterijuma deobe, došlo bi do nedoslednosti i zbrke.
2. Klasifikacija mora biti potpuna. Zbir obima vrsta (članova
7
dobijenih deobom) treba da se poklapa sa obimom roda pojma koji
se deli.
3. Zahtev da klasifikacija mora biti što iscrpnija pretpostavlja da ima
što manje rezidualnih grupa ("ostalo", "razna").
4. Utvrđene vrste ili grupe moraju na svim nivoima klasifikacije
isključivati jedna drugu. U ovom principu sadržan je zahtev za
izbegavanjem mogućnosti da se jedna pojava može svrstati u više
grupa.
5. Jedno od pravila nalaže da klasifikacija bude tako kostituisana da
se njome otkrivaju značajne teorijske razlike između vrsta – grupa.
To u osnovi znači da bi grupe unutar sebe trebalo da budu
relativno homogene, a međusobno ne previše rascepkane. To
pravilo izražava se kao diskriminacijska oštrina klasifikacije.
U nauci se koriste različite klasifikacije. Kada se kao kriterijum deobe
koristi neka strukturalna ili genetička osobina pojave, govori se o prirodnim
klasifikacijama. S obzirom na broj obeležja na kojima se klasifikacije zasnivaju,
razlikuju se elementarne ili jednodimenzionalne (zasnovane na jednoj
osobini), i kompleksne, višedimenzionalne (zasnovane na dve ili više osobina
koje su međusobno povezane).
3.1.2 Postupak naučnog istraživanja
Smisao naučnog istraživanja jeste da se dođe do stavova (tvrdnji) o

vezama i odnosima među pojavama koje su pristupačne čovekovom iskustvu.
Zato svaka nauka podrazumeva određen metod prilaženja empirijskom svetu.
Ali, nauka nije delatnost koja se bavi jedino činjenicama, već se u njoj
ostvaruje povezanost i preplitanje teorije i činjenica. Svako pojedinačno
istraživanje treba da bude povezano sa određenom naučnom teorijom i
ukupnim saznanjem u konkretnoj nauci.
Smisao je naučnog istraživanja u otkrivanju određenih zakonitosti,

odnosno, u najširem smislu, povezanosti između pojava u empirijskom svetu,
a taj se cilj može postići samo provođenjem određenog formalizovanog
postupka. Taj se postupak sastoji od faza ili radnji, sa logički konstituisanim
redosledom. Sve faze, uzete zajedno, označavaju se kao postupak naučnog
saznanja. Iako formalizovanje tih faza nije izvršeno na potpuno jedinstven
način, najčešće se sldeće faze uzimaju kao osnovne u naučnom istraživanju:
1. Izbor i teorijska razrada naučnog problema. Naučna istraživanja
moraju početi uočavanjem nekog problema. To je teškoća ili
problem koji vodi naše istraživanje pravilnosti među činjenicama
pomoću kojih problem može biti rešen. Rešenje problema je cilj i
funkcija istraživanja. Zadovoljavajuće rešenje problema čini
8
otkriće neke teškoće (otvorena i nedovoljno proučena pitanja)
unutar pojedinih teorija. Američki sociolog Rajt Mils (W. Mills)
smatra da istraživač treba da bira one probleme koje sam oseća
kao životno važne, jer će to biti najjači motiv da istraje u njihovom
razjašnjavanju. On pri tome treba da se oslanja na sopstveno
primarno životno iskustvo i da kritički promišlja postojeće teorije,
kao i raspoložive empirijske podatke.
Precizno određivanje problema (predmeta) istraživanja nije
jednostavan zadatak. Neki autori smatraju da se on ne može
završiti pre početka istraživanja, već da se tokom celokupnog
istraživanja, a naročito u fazi prikupljanja empirijskih podataka on
precizira i otkriva u svim bitnim aspektima. No, pre početka
istraživanja moraju se dati opšta (teorijska) određenja osnovnih
pojmova. Potom se za teorijske pojmove utvrđuju adekvatne
operacionalne definicije. Operacionalno definisati jedan teorijski
pojam znači odrediti pojave koje se mogu posmatrati u
empirijskoj stvarnosti, ili utvrditi postupke pomoću kojih se mogu
prikupiti podaci koji izražavaju (obuhvataju) u celosti sadržaj
predmeta istraživanja. Stepen pouzdanosti operacionalnih
definicija zavisi od toga koliko je jasno i precizno određen
opažajni sadržaj. Ako operacionalni pojmovi nisu dovoljno
precizno formulisani, njihov opažajni sadržaj može da odstupa od
sadržaja teorijskog pojma, odnosno da ga samo delimično
izražava. Zato je operacionalno definisanje pojmova, kao i
određivanje indikatora istraživanja, složen zadatak koji zahteva i
dobro znanje i sociološku, odnosno neku drugu imaginaciju.
2. Iz prethodnog izlaganja proizilazi da postavljanje problema
relevantnog za naučno istraživanje nije moguće bez dubljeg i
celovitijeg poznavanja oblasti u kojoj je problem identifikovan. Na
osnovu prethodnog znanja utvrđuju se određeni elementi u
odabranom predmetu kao značajni za naučno istraživanje,
odnosno značajni za rešavanje uočene teškoće. To znanje
omogućuje istraživaču da obrati pažnju na elemente koji su
povezani sa uočenim problemom ili pojavom. Radi se, u stvari, o
elementima koji omogućuju rešenje problema, koje se obično
formuliše u vidu hipoteza. Hipoteze su stavovi u kojima se
izražava postojanje određene vrste veze i odnosa između pojave
koja čini predmet istraživanja i nekih drugih elemenata (pojava).
Funkcija hipoteza ogleda se u usmeravanju istraživanja na
relevantne činjenice. Tako se zadatak istraživanja pokazuje kao
utvrđivanje da li su sugestije date u hipotezama rešenje uočenog
problema, odnosno kao dokazivanje da je pretpostavljena veza
stvarna. Znači, na osnovu hipoteze, moraju se izabrati činjenice
9
koje su značajne za razumevanje uočenog problema. Tu ponovo
dolazimo do stava da je dobro znanje o predmetu bitna
pretpostavka za izdvajanje relevantnih činjenica. Svakako da
znanje nije jedini ili dovoljan uslov za dobro zasnovane sudove o
predmetu. Kao što je već rečeno, veoma je važna invencija i
smelost naučnika u formulaciji pretpostavki. "Skoro svaki veliki
korak u istoriji nauke bio je napravljen "anticipacijom prirode", to
jest pronalaženjem hipoteza koje su, iako proverljive, često imale
vrlo malo osnova da bi bile uzete za polaznu tačku" (T. H. Haksli).
3. Određenje osnovnog skupa i jedinice istraživanja. Izbor skupa određen
je uslovima koji su utvrđeni u hipotezama kao relevantni uslovi
ispoljavanja veze. Ako je osnovni skup širok, može se pristupiti
formiranju uzorka. U tom slučaju moraju se poštovati svi zahtevi
teorije uzorka. Jedinica istraživanja određuje se u zavisnosii od prirode
problema i utvrđenih ciljeva istraživanja. U društvenim istraživanjima
obično se radi o pojedincu ili grupi kao jedinici posmatranja.
4. Prikupljanje naučnih iskustvenih podataka. Osnovni cilj u ovoj fazi
postupka naučnog saznanja jeste da se prikupe relevantni podaci
za odabrani predmet istraživanja i da oni obuhvate taj predmet u
celini. U tom smislu koristi se veći broj izvora podataka, odnosno
više tehnika za prikupljanje podataka. U društvenim
istraživanjima, uključivši i sociološka, postoji veći broj tehnika
prikupljanja podataka. Danas se najčešće koriste sledeće:
posmatranje, eksperiment, uporedni metod, merenje, ispitivanje,
analiza sadržaja, statističke metode, biografski metod i druge. Koja
će od navedenih tehnika biti korišćena u navedenom istraživanju,
zavisi od predmeta i ciljeva svakog konkretnog istraživanja.
5. Obrada podataka i opis pojave. Danas se uglavnom koristi
elektronska obrada prikupljenih podataka, koja ubrzava i olakšava
sređivanje empirijske građe, naročito kada se radi o obimnijim
istraživanjima. Ova faza uključuje i stvaranje različitih klasifikacija
i tipologija ispitivanih pojava. Nakon toga vrši se opis pojave ili
pojava koje su predmet proučavanja.
6. Naučno objašnjenje (donošenje naučnog zaključka). Ova faza
uključuje proveravanje postavljenih hipoteza na sumi prikupljenih
empirijskih podataka. Valja podsetiti da od kvaliteta podataka
zavisi ishod proveravanja hipoteze. U naučnom zaključku koji
sledi iz postupka provere hipoteza izražava se njeno prihvatanje
ili odbacivanje, odnosno modifikovanje u skladu sa utvrđenim
uslovima ispoljavanja veze između posmatranih pojava. Ako
iskustveni podaci potvrde hipotezu, onda se zaključak ili naučno
objašnjenje mogu uključiti u postojeću teoriju, odnosno postati deo
10
šireg naučnog znanja o oblasti kojoj pripada proučavani problem.
Moguće je da novoutvrđeni stav (zaključak) protivreči, bilo samo
delimično, bilo u celosti, prihvaćenoj teoriji. Ako se ponovljenim
postupkom utvrdi da nije bilo grešaka u postupku naučnog
istraživanja, onda se do tada važeće istine u toj naučnoj teoriji
moraju podvrći kritičkom preispitivanju. Rezultat je obično
redefinisanje konkretne teorije, ili njeno napuštanje, ako je u
pitanju neko značajno naučno otkriće.
7. Proveravanje naučnog zaključka. U red naučnih stavova mogu biti
uključeni samo oni stavovi koji su prošli intersubjektivno
proveravanje. Zato je svaki novi naučni stav (zaključak, zakon i
dr.) otvoren za proveru zainteresovanih naučnika i kompetentnih
stručnjaka, koji moraju, sledeći korišćene metode, doći do istih
zaključaka do kojih je došao naučnik koji je formulisao konkretni
stav. U empirijskim istraživanjima je inače uobičajen put da
hipoteze polaze od teorije, a dobijeni rezultati postaju
pretpostavke za sledeće istraživanje.
3.1.3 Istraživačke tehnike
Prikupljanje podataka obavlja se različitim metodama i tehnikama,

koje su u novije vreme usavršene i u znatnoj meri standardizovane. U svim
empirijskim istraživanjima sa ozbiljnim naučnim pretenzijama nastoji se da se
prikupi što obimnija relevantna empirijska naučna evidencija. U tu svrhu
koriste se različite istraživačke tehnike. Te su tehnike uglavnom zajedničke
većini društvenih nauka, a neke se koriste i u prirodnim i u društvenim
naukama. Sociologija koristi metode iz opšteg fonda naučne metodologije, uz
njihovo prilagođavanje speciftčnostima svog predmeta i istraživačkim
zadacima. Izbor tehnika za prikupljanje podataka vrši se u skladu sa prirodom
problema i postavljenim zadacima istraživanja. S obzirom na složenost
društvenih pojava, neophodno je da se u sociološkim istraživanjima koristi
više tehnika kako bi se prikupili podaci o svim bitnim sastavnim elementima i
aspektima pojave – predmeta istraživanja.
Posmatranje
Posmatranje predstavlja jednu od najstarijih i najšire korišćenih

istraživačkih tehnika u nauci uopšte. Može se definisati kao prikupljanje
podataka o prirodnim i društvenim pojavama putem njihovog neposrednog
čulnog opažanja. Specifičnost ove tehnike izražava se upravo u neposrednosti
uvida u spontani tok društvene pojave. Ta okolnost da istraživač sam, bez
posrednika, kontroliše celokupni tok prikupljanja podataka omogućuje da se
dođe do podataka koji verno, ili relativno verno, korespondiraju objektivnom
11
stanju pojave i adekvatno su vremenski locirani za tok pojave. U tome se
istovremeno ispoljavaju saznajne prednosti tehnike posmatranja nad
tehnikama putem kojih se podaci duže prikupljaju i u kome učestvuje više lica.
Za razliku od svakodnevnog laičkog posmatranja, posmatranje kao naučna
tehnika prikupljanja podataka mora da poseduje sledeća obeležja: da je
plansko, usmereno na tačno određene sadržaje, sistematsko i vođena od
strane stručnog lica.
Posmatranjem se mogu prikupljati podaci o spoljašnjoj strani pojava,
dok izvan dosega istraživača ostaje unutrašnja ili psihička strana pojava
(pogled na svet, subjektivni motivi, verovanja, želje). Isto tako, posmatranjem
se mogu prikupiti podaci o sadašnjosti i aktuelnim pojavama, ali se ne mogu
posmatrati prošli i budući događaji. Znači, ograničenosti tehnike posmatranja
su da ostaje na nivou obaveštenja o spoljašnjoj strani pojava i da ne
omogućuje uvid u vremensku dimenziju pojava. Pored ograničenosti same
tehnike, postoje i društvene granice posmatranja. One se ispoljavaju u tome
što sve pojave u društvu nisu dostupne neposrednom uvidu istraživača. Mnogi
društveni procesi odvijaju se daleko od očiju javnosti. Obaveštenja o
određenim ponašanjima smatraju se poverljivim, tajnim i privatnim, pa se
uglavnom ne mogu posmatrati. Postoje čitave društvene grupe čiji se
celokupni društveni život odvija u formi zatvorenog društva nasuprot
zvaničnom društvu (mafija, verske sekte, grupe za prosjačenje i druge).
Najčešće se razlikuju dve osnovne vrste posmatranja: posmatranje bez

učestvovanja i posmatranje sa učešćem. U prvoj vrsti posmatranja istraživač –
posmatrač posmatra pojavu i istovremeno beleži ono što je opazio. Pri tome,
on nastoji da svojim prisustvom ne remeti prirodan, spontani tok pojave, ili
bar da taj uticaj svede na najmanju meru. Posmatranje sa učestvovanjem javlja
se u nekoliko modaliteta, u zavisnosti od dostupnosti pojave, odnosno stepena
njene zatvorenosti i cilja naučnog istraživanja. Posmatrač se u navedenom tipu
posmatranja može naći u sledećim ulogama:
1) potpuni učesnik, kada on u posmatranoj sredini obavlja određenu
stvarnu ulogu, a sredina ne zna da je on istraživač;
2) učesnik – posmatrač takođe preuzima neku ulogu, ali sredina zna
da je on istraživač;
3) posmatrač – učesnik kada istraživač obavlja neku ulogu, ali je
njegov prvi zadatak da posmatra procese u grupi koju ispituje i
sredina zna njegovu pravu ulogu, i
4) čisti posmatrač, bez ikakve funkcije istraživača u ispitivanoj
sredini. Ovaj oblik je pogodan samo za posmatranje javnih
ponašanja, pa je on granični slučaj sa posmatranjem bez
učestvovanja.
Ispitivanje
12
Ispitivanje, razgovor i upitnik, spadaju u red najčešće korišćenih
tehnika za prikupljanje iskustvenih podataka o savremenom čoveku i društvu.
Intervju (razgovor) se može odrediti kao prikupljanje podataka putem
govornog opštenja, s ciljem da se dobijena obaveštenja upotrebe u naučne
svrhe. Razgovor se vodi pomoću unapred sastavljene liste pitanja, tj. osnove za
razgovor. Ta lista može tokom intervjua da bude proširena od strane
istraživača ukoliko on oceni da intervjuisano lice može da pruži više
relevantnih podataka nego što se traži predviđenim pitanjima. Intervju se
upotrebljava u naučnim istraživanjima za prikupljanje podataka o mišljenjima,
stavovima i očekivanjima, tj. o subjektivnom odnosu pojedinaca ili grupa ljudi
prema određenim društvenim pojavama i događajima.
Pismeni upitnik je obrazac, lista unapred sastavljenih i
standardizovanih pitanja kojima se pismenim putem traže naučna obaveštenja
o određenim pojavama. Osnovna razlika između pismenog upitnika i intervjua
jeste to što se kod ovog prvog obaveštenja dobijaju bez posredstva lica koje
vodi intervju, između pismenog upitnika i osnove za razgovor pomoću koje se
vodi intervju nema suštinske razlike, u oba slučaja radi se o unapred
sastavljenim listama pitanja. Takođe se i kod intervjua i kod upitnika mora
voditi računa da formulacija pitanja bude precizna, da jezik ankete bude
usklađen sa jezikom ispitivane sredine, da redosled pitanja ide od lakših i
manje osetljivih pitanja ka težim i osetljivijim.
Postoje dve vrste upitnika: standardizovan i nestandardizovan, ili
upitnik sa ponuđenim i upitnik sa otvorenim odgovorima. Kod
standardizovanog upitnika na svako pitanje su ponuđeni mogući odgovori,
dok se kod nestandardizovanog upitnika ostavlja da sami ispitanici formulišu
svoje mišljenje.
Prednosti razgovora i pismenog upitnika ogledaju se, pre svega, u
tome što su to tehnike pomoću kojih se stvaraju naučna obaveštenja koja ne
postoje u stvarnosti nezavisno od naučnih ciljeva, već ih istraživač "proizvodi".
Ovom se tehnikom mogu dobiti podaci o prošlim kao i o budućim događajima,
što nije moguće postići posmatranjem. Kada se u prikupljanju podataka putem
upitnika koristi teorija uzorka, moguće je da se smanji broj jedinica ispitivanja
odnosno broj neophodnih pojedničanih obaveštenja, a da se istovremeno
mogu vršiti u naučnom smislu ispravna uopštavanja. Pomoću razgovora i
upitnika može se postići i velika brzina i širina u prikupljanju podataka, pod
uslovom da se koriste kraće liste pitanja, jednostavnijeg sadržaja i da postoji
veći broj stručno obučenih anketara.
Kao što su značajne vrednosri upitnika i razgovora, tako su značajne i
njihove ograničenosti (nedostaci). U prvom redu, valja pomenuti teškoće
saznajnog karaktera. Kao naučno relevantna i validna koriste se obaveštenja
dobijena na osnovu posmatranja i samoposmatranja ljudi koji nemaju stručne
13
kvalifikacije za naučno posmatranje. Isto tako, pojave o kojima se traže
obaveštenja mogle su imati različitu ulogu kod pojedinih ispitanika, odnosno
biti im različito dostupne. Značajne su i psihološke teškoće koje se ispoljavaju
usled različitog opšteg psihičkog nivoa, individualnog iskustva ispitanika,
različite sposobnosti da razumeju verbalne iskaze, kao i da verbalno izraze
vlastito iskustvo. Kada se ispitivanje odnosi na prošle događaje, javlja se i
psihička teškoća vezana za osobine pamćenja i zaboravljanja. Budući da su
intervju i upitnik specifični vidovi socijalne interakcije, javljaju se društvene
teškoće. Obaveštenja koja se prikupljaju mogu biti javna, tajna, proverljiva i
privatna, što u značajnoj meri utiče na spremnost ispitanika da ih daju, a
ponekad je taktički nemoguće dobiti neka od tih obaveštenja, odnosno naučno
upotrebljiva obaveštenja. Izlaz je u jasnom izlaganju sadržaja istraživanja i
obrazlaganju društvenih ciljeva ispitivanoj sredini i čelnim ljudima u njoj, kao i
u uporednom prikupljanju podataka putem drugih tehnika ukoliko je to
moguće.
Merenje
Merenje je tehnika koja ima zadatak da kvalitativne razlike izrazi na

precizniji način tako da se pokaže stupanj razlika. Merenje omogućuje da
znamo koliko su planete od nas udaljene, koliko se brzo kreću, koliko se
gvožđe širi pod poznatim uslovima zagrevanja i koliko je velik stepen sličnosti
između različitih članova u krvnom srodstvu. Takvo obaveštenje daje nam
veliku praktičnu kontrolu nad predmetom koji se proučava; ono takođe
omogućuje formulisanje principa o tom predmetu koji se mogu nedvosmisleno
potvrditi ili opovrgnuti (M. Koen, V. Nejgel, 1965.). Dakle, i teoretski i praktični
razlozi stoje u osnovi nastojanja da se kvalitativne razlike zamene
kvantitativnim. Iako je upotreba merenja ogromno doprinela napretku
prirodnih nauka tokom nekoliko poslednjih stoleća, a društvenih tokom ovog,
njegova primena je opravdana u slučajevima kada se pomoću njega postiže
precizniji i objektivniji opis pojava i ako se mogu na precizniji način analizirati
razni njihovi odnosi, nego što se može pomoću čisto kvalitativnih klasifikacija.
Merenje koje ne usavršava kvalitativne klasifikacije jeste čist formalizam;
stvaranje takvih merila je nepotreban posao, a njegova upotreba može da
bude čak i štetna jer stvara privid tobožnje egzaktnosti (V. Milić, 1965.).
Merenje se može definisati kao označavanje pojava i predmeta, odnosno nekih
njihovih obeležja pomoću brojčanih simbola koji se merenim pojavama
pridaju na osnovu precizno utvrđenih pravila. Ta pravila pomoću kojih se
određena kvalitativna obeležja (ili pojave u celini) pretvaraju u numeričke
vrednosti mogu se razlikovati. Međutim, njihova primena mora biti
jednoobrazna.
Merenje ima tri saznajne funkcije:
1) Opisnu, koja uključuje precizan opis pojava i njihovih međusobnih
14
odnosa. Na taj način se stvara pretpostavka za tačna uopštavanja i
objašnjavanja određenih odnosa.
2) Pojmovna funkcija se sastoji u povezivanju teorijskih pojmova sa
stvarnošću, odnosno u iznalaženju tehničkih mogućnosti za to
povezivanje. Smatra se da teorijski adekvatno i pouzdano merilo
predstavlja vrlo preciznu operacionalnu definiciju određenog pojma.
3) Analitička funkcija merenja: prikupljanje podataka pomoću
preciznijih merenja omogućuje da se putem upotrebe matematičko
– analitičkih postupaka na precizniji način ispitaju odnosi između
pojava u objektivnoj stvarnosti.
Kao što se vidi, merenje je tehnika koja služi usavršavanju i
preciziranju naučnog opisa i analize odnosa između pojava. Zato je njegova
upotreba u društvenim istraživanjima i poželjna i korisna. Dakako, pod
uslovima koji važe uopšte za primenu ove tehnike u nauci. Njena upotreba u
društvenima istraživanjima je, međutim, ograničena bar iz dva razloga: 1)
zbog toga što nisu izgrađena odgovarajuća sredstva za merenje društvenih
pojava, i 2) zbog same prirode društvenih pojava, usled čega se određene
njihove kvalitativne dimenzije ne mogu izraziti putem kvantitativnih
klasifikacija.
Statistički metodi
Statistički metodi nalaze se u grupi istraživačkih tehnika koje su u

savremenim istraživanjima u čestoj upotrebi. Radi se o kvantitativnom
metodu koji se koristi za prikupljanje, obradu i analizu podataka o masovnim i
dinamičnim pojavama, što ga čini pogodnim za primenu i u prirodnim i u
društvenim istraživanjima.
Kako su masovne i promenljive pojave više prisutne u društvu nego u
prirodi, to se ovaj metod šire koristi u istraživanjima društvenih pojava. U
sociologiji su ovi metodi forsirani u okviru težnje za većom egzaktnošću i
pouzdanošću socioloških saznanja. Naročit uticaj na proširivanje njegove
upotrebe u sociološkim istraživanjima imala je psihologija.
Statističkim metodima mogu se obuhvatiti, pored kvantitativnih, i
kvalitativna obeležja pojava. Takođe je, moguće ispitivanje određenih
povezanosti među pojavama. Inače, statistika kao nauka teži procenjivanju
grupa pojava pomoću analize činjenica koje su dobijene brojanjem i
merenjem, odnosno drugim tehnikama prikupljanja podataka. Ona se ne može
shvatiti kao prosto prikupljanje podataka. Njena istraživanja uvek se odnose
na precizno definisane pojave i podrazumevaju da su prethodno utvrđeni
ciljevi istraživanja, da su precizirana svojstva koja se ispituju i da je stvoren
statistički logički model za analizu prikupljenih i sređenih podataka. Odlikuje
se težnjom za sintetičkim iskazima o pojavama i njihovim obeležjima. Bitna
obeležja statističkih metoda su: preciznost, sistematičnost i formalizovanost.
15
U istraživanjima društvenih pojava najčešće se koriste sledeći
statistički metodi: teorija uzorka, zakon velikih brojeva i mere korelacije.
1. Teorija uzorka omogućuje saznanje o masi pojava na osnovu
ispitivanja određenog broja jedinica ili elemenata te mase. Odbir
jedinica istraživanja vrši se tako da one po osnovnim obeležjima
verno reprezentuju celu masu ili skup ispitivanih pojava. U suštini,
postupak odabiranja i upotrebe uzorka sastoji se u izboru manjeg
broja jedinica, to jest manjeg skupa u kojem raspodela osnovnih
karakteristika odgovara raspodeli istih karakteristika u osnovnom
skupu. Ta odlika uzorka označava se kao reprezentativnost.
Najčešće se koriste dve vrste uzorka – slučajni i stratifikovani. Kod
slučajnog uzorka izbor jedinica prepušta se slučajnosti, tako da
svaka jedinica ima iste šanse da uđe u uzorak. Napišu se, na
primer, imena svih članova nekog kluba, a onda se nasumice
izabere utvrđeni broj jedinica posmatranja (koji je unapred
određen).
Stratifikovani uzorak primenjuje se kod složenijih i pojava unutar
kojih postoje značajne razlike po određenim obeležjima. Tu se
osnovni skup deli na stratume (slojeve) prema najvažnijim
karakteristikama. U sociološkim istraživanjima to su obično pol,
starost, zanimanje, ekonomski status, socijalno poreklo,
nacionalnost i druge (u zavisnosti od cilja istraživanja). Pri tome je
potrebno obezbediti proporcionalnu zastupljenost svakog
stratuma u uzorku, a izbor jedinica takođe se vrši po principu
slučajnosti.
2. Zakon velikih brojeva izražava pravilnost da se od određene mase
ili skupa pojava najveći ili veći broj ponaša na određen način
(utvrđen u generalizaciji), dok manji broj odstupa od te pravilnosti.
No, ovaj zakon ne objašnjava vrstu povezanosti.
3. Mere korelacije ukazuju na povezanost između različitih
karakteristika pojava. Dve promenljive (pojave ili neko njihovo
obeležje) se nalaze u korelaciji ako je povećanje ili opadanje jedne
od njih (nezavisno promenljive) praćeno povećanjem ili
opadanjem druge (zavisno promenljive). Kada su promene
promenljivih istog smera (obe rastu ili obe opadaju), korelacija je
pozitivna; kada su promene suprotnog smera (jedna raste, druga
opada), korelacija je negativna. Pozitivna korelacija je, na primer:
kada uporedo sa porastom nivoa školske spreme raste učestalost
razvoda brakova, a negativna kada sa opadanjem nivoa školske
spreme roditelja raste delikventnost dece. Samo utvrđivanje
korelacije ne znači i objašnjenje povezanosti između pojava,
odnosno njihovih obeležja, već je potrebno primeniti druge
16
postupke kako bi se proverilo o kakvoj vrsti povezanosti se radi.
Analiza sadržaja
Područje analize sadržaja, kao tehnike prikupljanja podataka,

ograničeno je na najrazličitije sadržaje društvene komunikacije (ili
simboličkog društvenog opštenja). Ona se obično određuje kao način
sređivanja kvantitativnih podataka sadržanih u porukama koje se prenose
kroz kanale društvene komunikacije. Poruku, pak, možemo shvatiti kao svaki
simbolički (komunikacioni) sadržaj koji ima određeni smisao i upućen je sa
nekom namerom drugim licima. Zajednički elementi svih oblika društvene
komunikacije su:
1) odašiljač (stvaralac) poruke,
2) primalac poruke, i
3) sadržaj poruke.
Očigledno je, da analiza sadržaja kao istraživački postupak koji se
odnosi na jedan elemenat sistema društvene komunikacije, nije dovoljna za
proučavanje tog sistema. Otuda se u njegovom proučavanju koriste i drugi
istraživački postupci.
Analizu sadržaja odlikuje nastojanje da sadržaj poruke prouči na
objektivan, sistematičan i kvantitativan način. Objektivnost se postiže
stvaranjem sistema jednoznačnih kategorija za razvrstavanje sadržaja
proučavane poruke. U klasifikacije osnovnih jedinica, koje moraju biti
izgrađene na što potpuniji način, obično se uključuju pojedine reči ili simboli,
teme, ličnosti, vreme emitovanja, posvećeni prostor i drugo. Postizanje
sistematičnosti pretpostavlja posmatranje ili celokupnog sadržaja, ili na
osnovu reprezentativnog uzorka. Analiza sadržaja pruža rezultate u obliku
kvantitativnih veličina. Ona, u stvari, daje podatke o učestalosti pojedinih
elemenata, odnosno odabranih i posmatranih jedinica. Na osnovu tih
(kvantitativnih) podataka zaključuje se o stavovima, shvatanjima,
vrednostima, namerama i ciljevima stvaralaca poruka, kao i o njihovim
odnosima prema drugim društvenim grupama i organizacijama unutar jednog
društva ili u međunarodnim relacijama. Analiza sadržaja ne omogućuje,
međutim, da se objasne razlozi utvrđenih stavova, shvatanja, namera. Zato ona
uglavnom ostaje na nivou metodološkog sredstva za opis pojava. To je i njen
glavni nedostatak kao istraživačkog postupka.
Eksperiment
Eksperiment je naučni metod kojim se ispituje, odnosno, utvrđuje

uzročna povezanost pojava. U prirodnim naukama on predstavlja osnovni
način uzročne analize. U najširem smislu, eksperiment se može odrediti kao
posmatranje pojava koje su veštački izazvane s ciljem da se proveri
17
pretpostvaljena uzročna povezanost između dve pojave. Jedna od osnovnih
karakteristika, odnosno, prednosti eksperimenta jeste u tome što se on može
ponavljati više puta pod istim ili promenjenim uslovima.
U precizno određenim i kontrolisanim uslovima ispituje se
pretpostavljeno uzročno dejstvo jednog činioca na određenu pojavu. Zašto je
potrebno veštačko izazivanje pojava? Sve pojave u društvu, ali i u prirodi su u
osnovi složene i zato je teško, a ponekad i nemoguće izdvojiti i nesmetano
posmatrati i meriti dejstvo samo jednog činioca. Zato se veštački stvaraju
okolnosti, one se drže pod kontrolom, kako bi se nakon završetka
eksperimentalnog posmatranja mogla proveriti postavljena hipoteza o
uzročnom odnosu. Ulogu eksperimentalnog činioca dobija ona pojava za koju
se pretpostavlja da ima uzročno dejstvo, a pojava na kojoj se ispituje njegovo
dejstvo označava se kao eksperimentalni objekt. U društvenim istraživanjima
esperimentalni objekt je obično skup pojedinaca, društvena grupa ili
organizacija. Pojavu za koju očekujemo da nastane kao rezultat
eksperimentalnog činioca čini neka osobina grupe, promena oblika ponašanja,
promena uslova života ili rada grupe i drugo.
Ponekad se u eksperimentalnim istraživanjima stvara jedna ili više
kontrolnih grupa koje su sa eksperimentalnom izjednačene što je moguće više
u svim relevantnim osobinama (pol, uzrast, obrazovni nivo, radno i životno
iskustvo, rezidencijalni status i sl). U kontrolnoj grupi nema dejstva
eksperimentalnog činioca, te ona služi za utvrđivanje razlika sa
eksperimentalnom grupom po završetku eksperimenta, odnosno za
utvrđivanje veličine dejstva eksperimentalnog činioca.
U prirodnim naukama je dugo bilo vladajuće stanovište da
eksperimentom treba ispitivati dejstva samo jednog ekeprimentalnog činioca.
Danas se sve više koristi takozvani faktorijalni eksperiment u kome se
proučava istovremeno uticaj nekoliko činilaca na eksperimentalni objekat
(grupu). Ova vrsta eksperimenta najčešće se koristi u ispitivanju mikro
zajednica (malih društvenih grupa).
Primena eksperimenta u društvenim naukama je ograničena iz više

razloga:
1. Etički razlozi onemogućuju eksperimentisanje sa ljudima.
2. Kada je društvena pojava veštački izazvana, ona nije ista kao kada
bi spontano nastala, jer ljudi menjaju svoje prirodno ponašanje
kada znaju da su u eksperimentu.
3. U društvu nje moguće veštački provocirati masovne društvene
pojave, kao što su revolucije, štrajkovi, ustanci i druge, kako bi se
one potpunije proučile. Zato se eksperiment izvodi samo u malim
grupama.
18
Upravo zbog navedenih razloga u društvenim istraživanjima se
ponekad pribegava eksperimentu u prirodnim uslovima. Ovaj oblik
posmatranja primenjuje se u toku redovnih delatnosti malih društvenih grupa
– školskih razreda, vojnih jedinica, zatvorskih grupa, malih radnih grupa.
Takođe se koristi takozvani ex post facto eksperiment u kome se naknadno
rekonstruiše eksperimentalna, situacija. Maks Veber je uveo takozvani
misaoni eksperiment u kome se takođe naknadno razmatra da li bi do neke
društvene promene došlo da nije bilo dejstva određenog činioca i u određenoj
meri (njegovog uzročnog delovanja). Zbog ograničene primene u društvenim
naukama umesto eksperimenta za proveravanje i utvrđivanje uzročne
povezanosti među pojavama najčešće se primenjuje uporedni metod.
Uporedni metod
Uporedni metod je vrlo cenjen i često primenjivan metod u raznim

naukama. U sociologiji on služi kao jedan od opštih i ujedno jedan od
najvažnijih metoda. On omogućuje da se upoređuju različita društva i kulture,
zatim različite pojave, ali i iste pojave u različitim društvima. U svim
navedenim slučajevima cilj je da se utvrde sličnosti i razlike i da se one
objasne, to jest, da se otkriju činioci koji ih uslovljavaju. Na osnovu određenja
predmeta sociologije lako se može sagledati važnost uporednih istraživanja.
Karakteristično je određenje značaja uporednog metoda za sociologiju koju je
dao E. Dirkem: "Uporedna sociologija nije posebna grana sociologije, već je to
sama sociologija, ukoliko ona prestaje da bude čisto opisna i teži da shvati
činjenice" (E. Dirkem, 1963: 123). Među najpoznatija sociološka istraživanja s
primenom uporednog metoda spadaju Veberova istraživanja svetskih religija i
civilizacija i Dirkemovo proučavanje ubistava i samoubistava. Uporedni metod
je inače stari metod koji je koristio još Aristotel u proučavanju raznih oblika
državnih uređenja antičkih polisa, gradova – državica. Sa svojom Akademijom
on je proučio 158 takvih uređenja. Do njegove šire primene u društvenim
naukama došlo je u prvoj polovini 19 veka. Naročito je afirmisan kroz
proučavanje religije, mitologije, prava, običaja, porodice.
Uporedni metod treba razlikovati od prostog poređenja pojava,
odnosno od logičkog postupka poređenja koji se koristi u raznim drugim
tehnikama prikupljanja naučnih podataka. Primena uporednog metoda
zahteva da prethodno budu ispunjeni uslovi uporedivosti pojava, odnosno da
su precizno određeni osnovi za poređenje. To znači da se ne mogu porediti
bilo koje pojave, kao, na primer, podizanje nadgrobnih spomenika i kulturno –
umetnička društva.
U društvenim istraživanjima uporedni metod može se primenjivati kao
zamena za eksperiment. U toj funkciji on ima zadatak otkrivanja uzročnih
odnosa između pojava budući da se one ne mogu veštački izazivati. Specifična
razlika uporednog istraživanja u odnosu na eksperiment je u tome što se
19
obezbeđuje nepromenljivost, stalnost uzročnog činioca a variraju se uslovi,
situacije u kojima on deluje. Kod eksperimenta je postupak obrnut – menja se
eksperimentalni činilac a svi ostali uslovi u eksperimentalnoj situaciji drže se
konstantnim, strogo se kontrolišu. Ako uporedno proučavanje pokaže da
pretpostavljeni uzročni činilac deluje na izazivanje određene pojave bez obzira
na promenu uslova, onda je postojanje uzročne veze potvrđeno.
Uporedni metod se može upotrebljavati ili primenjivati na tri nivoa

opštosti, koje je utvrdio E. Dirkem u svom učenju o ovom metodu:
1. Nivo jednog globalnog društva. Na tom nivou može se proučavati
porodica unutar savremenog jugoslovenskog društva, pri čemu bi
bile obuhvaćene porodice u Vojvodini, centralnoj Srbiji, Kosovu i
Crnoj Gori.
2. Nivo različitih globalnih društava koja pripadaju istom istorijskom
tipu (istom periodu razvoja). U ovom okviru mogu se proučavati,
na primer, politički sistemi u savremenim kapitalističkim
društvima (Nemačka, Engleska, Francuska, SAD).
3. Nivo svih društava. To je najšire polje uporednih istraživanja u
kome se mogu ispitivati svi istorijski tipovi ljudskog društva.
Dirkem navodi primer proučavanja društvene ustanove. Uporedno
proučavanje pokazalo bi kako se ona razvija, postaje sve složenija time što se
kroz vreme u njoj nadograđuju novi elementi.
20
LJUDSKO DRUŠTVO
II
LJUDSKO DRUŠTVO
1. POJAM DRUŠTVA
Društvo je osnovna ljudska zajednica nastala kao rezultat uzajamne

delatnosti ljudi na osnovu određenog stupnja istorijskog razvoja podele rada i
proizvodnih snaga (Marks). Ono predstavlja jednu unutrašnje struktuiranu i
dinamičnu celinu, u kojoj su svi elementi međusobno povezani i određeni
pripadanjem toj celini. U korenu društva nalaze se pojedinci i njihove
društvene funkcije, odnosno konkretni ljudi sa svojim praktičnim delovanjima.
Upravo tim delovanjem ljudi stvaraju svoj društveni svet, razne oblike svoje
kolektivnosti. A svi ti oblici kolektivnosti stvaraju društvo kao jednu zasebnu i
samosvojnu celinu.
Otkrivajući i okrećući u svoju korist prirodne i društvene zakonitosti,
ljudi, kao akteri društvenih delanja, stvaraju i svoju istoriju. U tom delanju
čovek ispoljava osobenosti svoga roda: postavlja ciljeve svojoj delatnosti i
izabira sredstva za njihovu realizaciju, udružuje se sa drugim ljudima i
zajedničkim, povezanim delovanjem proizvodi određene posledice, to jest
ostvaruje unapred postavljene ciljeve i zadovoljava svoje različite potrebe. On
pri tome koristi razna oruđa kao sredstva lakšeg, bržeg i potpunijeg
savlađivanja prirode. Okvir u kojem se ispoljava društveno delanje jesu dati
uslovi prirodne i društvene sredine. Čovek ima sposobnost da se tim uslovima
prilagođava, da ih menja i da sam stvara nove okolnosti. On nema samo
sposobnost da otkriva i koristi, lukavstvom svoga uma, prirodne i društvene
zakonitosti, već i da svoja saznanja o njima, kao i druga iskustva, prenosi s
pokolenja na pokolenje, čime omogućuje istorijski kontinuitet u razvoju
ljudskog društva,
Najvažniji elementi društvenog delanja su: akteri (pojedinačni, grupni,
globalni), potrebe i interesi koji pokreću delanja, predmeti i sredstva na
kojima se odvija i koji omogućuju delanje, vrednosti i norme koje osmišljavaju
i usmeravaju delanje, i statusi i uloge. Drugim rečima, akteri radeći
predmetima i sredstvima zadovoljavaju određene potrebe, a delujući po
21
LJUDSKO DRUŠTVO
određenim vrednostima i normama dobijaju određene uloge, kao očekivana
ponašanja, i zauzimaju određene statuse u društvenoj strukturi.
Povezujući svoja delanja ljudi stupaju u različite međusobne, odnosno
društvene odnose. Ti odnosi se pokazuju kao okvir u kome se društveno
delanje odvija. Oni se obično određuju kao druga strana društvenog delanja ili
oblik tog delanja, pa je jasno da se od njega ne mogu odvojiti. Društveni odnosi
i društvena delanja su, prema tome, komplemetarni pojmovi. Oni označavaju
pojave koje se međusobno podrazumevaju i određuju. Na temelju društvenih
odnosa nastaju razne pojave u društvu. Jedna od najznačajnijih jeste vlast i sa
njom povezani odnosi podređenosti i nadređenosti, vladanja i podvlašćivanja.
Položaji u pojedinim društvenim procesima mogu se ispoljiti kao upravljački i
izvršilački. Društveni odnosi između grupa i pojedinaca ispoljavaju se kroz
istoriju ljudskog društva kao odnosi nejednakosti, koji mogu imati formu
antagonističkih odnosa ili odnosa viših i nižih položaja. Takođe se koriste i
brojne druge klasifikacije društvenih odnosa.
Na osnovu izloženog, društvo se najjednostavnije može odrediti kao
celina društvenih delanja i društvenih odnosa, čija su struktura i dinamika
određeni razvojem podele rada. Društvena delanja i društveni odnosi mogu se
shvatiti kao stožeri oko kojih se razvijaju i sa kojima se povezuju svi ostali
elementi, obrazujući društveni totalitet kao istorijski promenljivu kategoriju.
Znači, društvo se uvek ispoljava kao konkretna, osobena i na određen način
strukturisana celina brojnih pojava i elemenata. Osobenost toj celini daju
društvena delanja i dništveni odnosi, čija konkretizacija ima istorijsku,
prostornu, kulturnu, organizacijsku i individualnu dimenziju.
2. KONSTITUTIVNI ELEMENTI DRUŠTVA
Osobine zajedničke svim društvima čine konstitutivne elemente

društva, one konstituišu sam pojam društva. Iako nema potpune saglasnosti u
određivanju tih elemenata, preovladujuće je shvatanje da su to sledeće
osobine društva:
1) rad kao čovekova 5) dinamičnost;
svesna aktivnost; 6) istorijski kontinuitet;
2) kultura; 7) stanovništvo;
3) organizovanost: 8) teritorija i
4) samodovoljnost; 9) prirodna sredina.
1. Rad kao svesna, slobodna, stvaralačka i svrsishodna delatnost
predstavlja čovekovu generičku suštinu. Ono što rad čini
svojstvenim samo čoveku proizilazi iz sposobnosti čoveka da svoju
22
LJUDSKO DRUŠTVO
gradnju, kako je pisao Marks, izradi u glavi pre nego što će je
izgraditi u nekom materijalu. Kroz svoj rad čovek ne postiže samo
promenu odlika i oblika prirodnih stvari, već ostvaruje i svoje
mnogobrojne svrhe.
Delujući na prirodu i menjajući je, odnosno okrećući je u svoju
korist, čovek menja i samog sebe, izgrađuje se kao osobeno socio-
kulturno biće. Proces samoproizvodenja čoveka stoji u osnovi
povezivanja ljudi u zajednicu, a i u osnovi ljudske istorije. Rad je,
dakle, i osnovna pretpostavka nastanka društva i njegov bitni
konstitutivni element.
2. Kultura shvaćena kao skup duhovnih i materijalnih tekovina i

vrednosti predstavlja jednu osobenu sredinu čiji je tvorac čovek
nasuprot svetu prirode. Kao što je rečeno, čovek je u stanju da
stvori svoj posebni svet, "svet za sebe", zahvaljujući svojoj svesti i
radu kao svesnoj, stvaralačkoj, slobodnoj i svrsishodnoj delatnosti.
Stvarajući kulturu kao svoju životnu sredinu, čovek se sve više
izdvaja od prirode. I on sam kao pripadnik posebnog roda i
njegove zajednice postaju sve razvijeniji i specifičniji deo sveta
prirode. U svojoj ljudskoj društvenoj delatnosti čovek približava
svet sebi, zapravo stvara jedan novi svet posredstvom iskustva
koje je već nataloženo u konkretnom socio – kulturnom sistemu. U
taj čin čovek unosi nešto od sebe, što ne postoji u stvarnosti na
koju on deluje, pa je zato čovek stvaralac tog sveta.
3. Jedno od bitnih obeležja društva predstavlja organizovanost. Od

najstarijih i najjednostavnijih ljudskih zajednica do savremenog
masovnog društva, svaka je ljudska zajednica bila na određeni
način organizovana. Iako je to svojstvo istorijski promenijivo, bez
njega život u društvu ne bi bio moguć. Na nižim stupnjevima
razvoja društva i društvene podele rada povezivanje pojedinaca sa
globalnim društvom ostvaruje se neposredno, dok se danas
ostvaruje posredstvom mnogobrojnih grupa, institucija i
organizacija. Na osnovi društvene podele rada konstituišu se i
izdvajaju pojedini delovi kao relativno samostalni elementi, sa
specijalizovanim funkcijama i zadacima. Činjenica da je rad u
društvu podeljen i da se podela rada stalno razvija, grana, nužno
zahteva da se tako podeljeni rad povezuje i organizuje. Zato se u
modernom društvu javljaju mnogobrojne ogranizacije i institucije
kojima se obezbeđuje povezivanje grupa i pojedinaca, njihova
integracija i upravljanje u okviru i na nivou globalnog društva.
4. Samodovoljnost je obeležje koje ukazuje na sposobnost društva da

egzistira kao relativno samostalna celina. Ta osobina zasnovana je
23
LJUDSKO DRUŠTVO
na činjenici da u društvu postoje osnovne delatnosti, odnosi,
sredstva i organizacija, koji su neophodni za održanje i
reprodukciju konkretne zajednice na datom stupnju istorijskog
razvitka i u datom okruženju. Ovo obeležje je takođe istorijski
promenljivo ne samo u smislu broja i vrsta delatnosti i sredstava
nužnih za opstanak, odnosno reprodukciju života pojedinaca,
grupa i zajednice kao celine, već i u pogledu samog značenja
(smisla) ovog obeležja. Na nižim stupnjevima istorijskog razvoja
samodovoljnost je značila sposobnost jedne zajednice da egzistira
samostalno, nezavisno ili bar relativno nezavisno od drugih
društava. Tako je pleme bilo jedna samodovoljna zajednica.
Takođe su države funkcionisale i mogle su lako biti pojmljene kao
samodovoljne celine. Međutim, u savremenom svetu u kome
postoji međunarodna podela rada i svetsko tržište, međunarodne
integracije i saradnja po raznim osnovama, samodovoljnost je
izgubila svoj raniji smisao, odnosno relativizovana je. Mnoge
države pretežne orijentacije na određene grane proizvodnje teško
bi se održale kao samodovoljne celine u značenju koje je taj termin
imao pre nekiliko vekova, pa čak i pre samo nekoliko decenija.
5. Dinamičnost društva izražava se kao kretanje i menjanje društva i

pojedinih njegovih delova. Za razliku od prirode u kojoj su
relativna stalnost i nepromenljivost bitna svojstva determinizma
koji u njoj vlada, u društvu je dinamičnost mnogo izraženija.
Kretanje i promene odvijaju se znatno brže, odnosno u kraćim
vremenskim intervalima, nego u prirodi. Tako je u vrlo kratkom
roku, pre nekoliko godina, izvršena promena društveno
ekonomskih sistema u istočnoevropskim zemljama. Istovremeno
je ukinuta blokovska podela sveta. Takođe na našem tlu vrlo brzo
je srušena jedna država koja je postojala sedamdeset godina.
Sličnih primera ima i u bližoj i u daljoj istoriji. Dakako, ima i
primera dugog trajanja određenih sistema (kastinskog, na primer).
No, oni ne dovode u pitanje opštu dinamičnost društva i pojava u
njemu.
6. Ljudsko društvo održava kontinuitet istorijskog razvoja. Pojedina

ljudska društva, po pravilu, postoje u dužem istorijskom razdoblju,
ponekad i stolećima. Istorijski kontinuitet je moguć zahvaljujući
prenošenju kulture sa starijih na mlada pokolenja. Svako
pokolenje stvara nešto novo doprinoseći izgradnji i razvitku
društva. Znači, nijedno pokolenje ne počinje iz početka već od
nivoa do kojeg su u stvaranju materijalnih i duhovnih tvorevina i
vrednosti stigla prethodna.
24
LJUDSKO DRUŠTVO
7. Stanovništvo se obično određuje kao skup ljudi koji živi na
određenoj teritoriji u datom vremenu. Ono je bitan konstitutivni
element društva i kao takvo predstavlja ljudski supstrat društva.
Bez stanovništva ne bi bilo ni društva, jer je taj ljudski supstrat
nosilac svesne aktivnosti koja se ispoljava kao samoproizvođenje i
kao proizvodnja ljudskog društva i istorije.
Stanovništvo je promenljivo kako u pogledu broja i teritorijalnog
rasporeda, tako i u pogledu obeležja. Promene stanovništva utiču
na procese i odnose u društvu, ali su takođe njima u znatnoj meri i
određene. Oni su u najneposrednijoj vezi sa podelom rada. Razvoj
podele rada uslovljava diferenciranje i struktuiranje društva,
odnosno razmeštaj i grupisanje ljudi. Proučavanjem stanovništva
bavi se demografija. U središtu interesovanja ove nauke nalaze se
osnovne komponente kretanja i osnovne strukture stanovništva.
8. Teritorija predstavlja geografsko područje na kojem jedno društvo

egzistira. Svako društvo vezano je za određenu teritoriju,
uključujući nomadske zajednice čije je kretanje takođe omeđeno
određenim prostornim okvirima. Posle perioda skupljačke
privrede, ljudske zajednice ušle su u period proizvodačke privrede,
koja je zahtevala ustaljivanje na određenom prostoru.
Teritorijalizacija društva uslovljava neposrednu i prisnu vezanost
njegovih članova za datu teritoriju kao svoju. Teritorija u smislu
životnog prostora, pretpostavke i jednog od konstitutivnih
elemenata svakog društva, ima određeni uticaj na politiku i istoriju
datog društva. Teritorija u smislu državne teritorije predstavlja
prostor na kome se ostvaruje vlast određene države i koji je
omeđen državnom granicom.
9. Prirodna sredina ili okolina obuhvata skup geografskih i bioloških

uslova u kojima je formirano i egzistira određeno društvo.
Geografski uslovi ispoljavaju se kao konfiguracija zemljišta, klima,
raspored mora i kopna, prirodna bogatstva i drugo, a biološki kao
određena flora i fauna na podlozi datih opštih prirodnih uslova. Svi
oni zajedno imaju određeni deterministički uticaj na veličinu,
strukturu i vrstu delatnosti kojima se bave određene društvene
zajednice, kao i na obeležja naselja kao "projekcije društva u
prostoru". Ti uslovi, međutim, nemaju samostalni, a pogotovo ne
odlučujući deterministički (uzročni) značaj za društvo, njegovu
strukturu i organizaciju, funkcionisanje i razvoj.
25
LJUDSKO DRUŠTVO
3. POTREBE (INTERESI)
Potrebe čine sastavni deo motivacionog sistema ličnosti Zajedno sa

vrednostima, one se javljaju i u najnerazvijenijim motivacionim sistemima – u
formi održanja gole fizičke egzistencije. Potrebe se uobičajeno shvataju kao
dinamičke snage koje pokreću individualna i društvena delovanja i određuju
ponašanje ljudi. Po svom karakteru one su objektivne, ali se ispoljavaju na
subjektivnom nivou kao osećaji.
Ljudske potrebe su mnogobrojne i kreću se u širokom rasponu od
bioloških do kulturnih. No, bez obzira na njihovu prirodu, potrebe su uvek
društveno – kulturno određene. I elementarne biološke potrebe, kao što su
jelo, piće, stanovanje, seksualne potrebe, modifikovane su razvojem društva i
kulture. U antropološkim istraživanjima je dokazano da su te potrebe i kod
takozvanih primitivnih društava preoblikovane njihovom tradicijom.
Sem najelementarnijih bioloških, sve ostale potrebe čovek razvija
živeći u datom društvu i kulturi. Ono nastoji da kroz proces socijalizacije
razvije kod svojih mladih članova poželjne potrebe. Takođe ulaže napore da
utiče i na načine zadovoljavanja potreba koje je razvilo kod svojih članova. Ali,
i svaki pojedinac poseduje određene predispozicije i sklonosti, razne
psihološke i druge osobenosti, koje posreduju u dodiru, prihvatanju i preradi
svih spoljašnjih uticaja i društvenih zahteva. To znači da je motivacioni sistem
uvek osobena, lična sinteza društveno – kulturnih uticaja i individualnih
osobina i sklonosti, aspiracija i preferencija. Rezultat sintetizovanja te dve
vrste uticaja nije uvek njihova usaglašenost ili sklad potreba. U realnosti
mnogo je učestaliji sukob potreba, neusklađenost zahteva i težnji koje prema
pojedincu upućuju društvo i kultura i onih koje svaki pojedinac izvodi iz svoje
unutrašnjosti, iz svog individualnog sveta. Odsustvo sukoba potreba vrlo je
retka i sreće se uglavnom kod ljudi kod kojih su razvijene samo elementarne
potrebe koje su oni u stanju da zadovolje. Ukoliko, pak, pojedinac ima
razvijenije potrebe, on vrlo teško može uskladiti svoje motive i želje sa
realnim mogućnostima. Zato je gotovo neprekidno u stanju napetosti, u
procepu izmedu želja i mogućnosti. Otuda izgleda da su ljudi sa manje
razvijenijim potrebama srećniji. Pri ovome se otvara pitanje da li se čovek
nerazvijenih potreba može u potpunosti ostvariti kao ljudsko biće. Prikupljeno
je mnogo dokaza o tome da je čovek lišen brojnih ljudskih potreba na
dostignutom stepenu društvenokulturnog razvoja, u stvari otuđen čovek. To je
došlo do izražaja u savremenom potrošačkom društvu, u kome je čovek u
zamenu za bogatstvo autentičnih ljudskih potreba dobio potrošnju
materijalnih dobara "po izboru drugih". Njegove potrebe diktirane su spolja, a
on je najčešće sveden na jednu dimenziju – na potrošača (homo consumens).
26
LJUDSKO DRUŠTVO
No, bez obzira na nametanje vrsta i načina zadovoljavanja potreba od
strane društva, sam proces usklađivanja individualnih težnji i sklonosti sa
zahtevima društva je nužan. Kako potrebe pojedinaca uvek idu ispred realnih
mogućnosti društva, to se kao izuzetno važno društveno pitanje postavlja
utvrđivanje prioriteta potreba. Regulisanje prioriteta potreba dosada se
izražavalo u vidu klatna na čijem je jednom kraju bilo stvaranje pretpostavki
za zadovoljenje osnovnih ili prioritetnih potreba svih članova datog društva, a
na drugoj, stvaranje sistema u kome prioritet imaju potrebe užih grupa ili
slojeva, odnosno u kojima te grupe ili slojevi imaju mogućnosti da potpunije
zadovoljavaju svoje potrebe. U dosadašnjoj istoriji prioritet su imale potrebe
užih grupa. Istovremeno, napori za izgradnju humanijeg društva u kojem bi
potrebe svih išle ispred privilegija manjine nikada nisu utihnuli.
Postoje različite klasifikacije potreba. U najčešćoj upotrebi je podela na
primarne i sekundarne potrebe. Primarne su urođene, genetski određene, a
sekundarne se stiču u procesu socijalizacije i individualizacije. U prve spadaju
potreba za pićem, hranom, odmorom, zaštitom od hladnoće i slične, a u druge
potreba za obrazovanjem i postignućem, za znanjem lepim, za putovanjima i
zabavom i brojne druge. Ovu podelu treba shvatiti uslovno, u tom smislu da se
primarne potrebe moraju zadovoljiti kao uslov održanja fizičke egzistencije, a
ne u smislu da su one osnova ili najmoćnija motivaciona snaga ljudskog
individualnog i društvenog delanja. Neki autori čak smatraju da su čovekove
funadamentalne upravo sekundarne potrebe, budući da se njihovim
razvijanjem čovek potvrđuje kao ljudsko društveno biće, a njegov društveni
svet razvija kao osobena (kulturna) sredina.
Interesi se najčešće shvataju kao inicijatori ljudskog delanja, kao
motivi koji ljude pokreću na određena delanja i ponašanja. Interesi, prema
tome, usmeravaju interesne sadržaje svesti prema akciji i ponašanju. Tako
dolazi do interakcija u kojima se sučeljavaju različiti akteri sa interesno
određenom akcijom. Interes označava usmerenost subjekta na određeni
objekt ili potencijalnu akciju prema određenim dobrima od bitnog značaja za
subjekta To znači, da se u osnovi svih interesa nalaze određene ljudske
potrebe. Zato se interes ponekad definiše kao politički izražena ili osvešćena
potreba.
Pojam interesa spada u red relacionih kategorija. On nikada nije prosti
izraz biološke prirode individue ili nekih njenih drugih strogo individualnih
karakteristika, već je svaki pojedinačni interes izraz povezanosti individue sa
društvenom sredinom. Dok potrebe imaju utemeljenje i u biološkoj strukturi
čoveka, interesi su uvek objektivnog karaktera, oni su elementi određeni
objektivno datom društvenom okolinom. Obično se ističe da interes izražava
određeni društveni odnos, bez obzira na to da li se kao njegov nosilac
pojavljuje pojedinac, grupa ili zajednica. Prema modernim sociološkim
koncepcijama, interese oblikuju objektivni društveni činioci – društvena stanja
27
LJUDSKO DRUŠTVO
i društveni odnosi. Interesi izražavaju dostignuti nivo objektivnih uslova
društvene egzistencije ljudi u datom društvu i na datom stepenu istorijskog
razvitka. Drugim rečima, izražavaju sistem društvenih odnosa u kojima
pojedinac ili društvena grupa zauzimaju određeni društveni položaj. U stvari,
društveni položaj se pokazuje kao posebno značajna determinanta izbora
dobara prema kojima pojedinci usmeravaju svoja delovanja i ponašanja. Iz
izloženog proizilazi da se interesi u društvenom smislu razlikuju od intersa
kao psiholoških kategorija (kada se oni shvataju u smislu racionalizacije
subjekivnih želja).
Najpoznatija podela interesa je na opšte i posebne (privatne ili lične).
Suprotnost ove dve vrste interesa otkrili su još antički mislioci. Problem
njihovog usklađivanja ostao je do naših dana jedan od najvažnijih i najtežih
problema i političke teorije i društvene prakse. Među različitim podelama
interesa valja pomenuti još podelu na instrumentalne, u čijoj osnovi leži težnja
da se pomoću njih postigne određeni cilj i na ekspresivne, kod kojih je
delovanje u skladu s interesom, odnosno interes se zadovoljava kroz sam čin
delovanja.
U društvu postoje različiti interesi. Njihov se broj povećava s
povećanjem obima ljudskih zajednica i s privrednim razvojem. Zbog
ograničene količine ekonomskih dobara od najranijih dana čovekove istorije
do danas svi interesi nisu mogli da budu zadovoljeni. Ni u savremenim visoko
razvijenim društvima svi interesi ne mogu da se zadovolje, a verovatno ni u
doglednoj budućnosti to neće biti moguće. Zadovoljavaju se uglavnom oni
interesi koji imaju legitimitet, a to znači da u konkretnom društvu postoji
uverenje o društvenoj opravdanosti tih interesa i mogućnosti interesenata da
ih nesmetano ostvaruju. Međutim, kako uverenje o legitimnosti nekog interesa
oblikuju vladajući slojevi i grupe, to legitimitet dobijaju u prvom redu interesi
tih grupa i slojeva, oni postaju vladajući interesi
4. VREDNOSTI I NORME
a) Vrednosti
Vrednosti su specifična vrsta duhovnih tvorevina kojima se izražavaju

ciljevi, poželjne osobine (kvaliteti), idealnost određenih predmeta, društvenih
i prirodnih stanja, društvenih odnosa i ličnosti. Čovek kao pojedinac i
društvene grupe nastoje da se kroz svoja delovanja približe takvim
predmetima, stanjima i osobinama. Vrednosti, znači, obuhvataju postavljanje
ciljeva i uobličavanje smisla ljudskog delanja. One odgovaraju na iskonsku
težnju čoveka da osmisli svoj vlastiti život, kao i život u društvenoj zajednici.
28
LJUDSKO DRUŠTVO
Kao elementi kulture, vrednosti određuju šta je dobro, poželjno i vredno truda
u konkretnom društvu, odnosno pojavljuju se u funkciji opštih smernica
ponašanja ljudi u datom društvu. Kroz stvaranje, selekciju, održavanje ili
menjanje vrednosti pojedinci i društvene grupe određuju poželjan tip
egzistencije za date uslove. Članovi jednog društva bi teško mogli ili ne bi
uopšte mogli sarađivati bez zajedničkog sistema vrednosti. Zato svako društvo
nastoji da kroz proces socijalizacije i kultivacije prenese na svoje mlade
članove osnovne vrednosti. Ukoliko bi, pak, u jednom društvu postojale
različite vrednosti, pojedinci bi svoja delanja usmeravali u različitim pravcima,
što bi vodilo dezintegraciji društva. Odsustvo vrednosti je, po proceni nekih
autora, možda najopasnije, jer obično vodi u društvenu anomiju, to jest raspad
normativnog poretka jednog društva, što je opet uvod u nerede i raspad datog
društvenog sistema.
Postoje vrednosti koje imaju univerzalni, opšteljudski karakter, kao što
su: sloboda, istina, solidarnost, integritet ljudske jedinke i druge. Pored
navedenih postoje vrednosti koje imaju značaj za konkretna društva, kao i one
koje su ograničene na određene grupe i vrednosti pojedinaca. Za primitivnija,
ratnički usmerena društva, osnovna vrednost je obično junaštvo i hrabrost, a u
ratarskim zajednicama vrednoća. U nekim grupama se posebno ceni snažan
muškarac, a u drugim preduzimljivost, stvaralaštvo itd. Vrednosti su, po
pravilu, hijerarhijski organizovane, konstituišu se u formi hijerarhijskih
sistema. Koje će vrednosti biti u vrhu hijerarhije zavisi od opštih
karakteristika datog društva i kulture, pa su zato hijerarhije vrednosti
varijabilne od jednog društva do drugog i od jedne grupe do druge, kao i kroz
vremenske epohe unutar istog društva.
Vrednosti se mogu klasifikovati na različite načine, prema različitim
kriterijumima. Prema mestu u hijerarhijskom sistemu ili najopštijoj ulozi,
vrednosti se dele na finalne i instrumentalne. Ako je u jednom društvu na vrhu
vrednosnog sistema materijalno bogatstvo, onda će se na nižim lestvicama tog
sistema kao instrumentalne vrednosti nalaziti radinost, profesionalno znanje,
preduzimljivost i slično. Prema vrstama potreba i glavnim područjima
delatnosti, vrednosti se dele na ekonomske, političke i kulturne (unutar kojih
postoje brojne podvrste). U analitičkom smislu važna je podela prema stepenu
prihvaćenosti vrednosti na normativne ili proklamovane i stvarne ili
empirijske sisteme vrednosti. Ovaj drugi sistem sadrži vrednosti koje motivišu
i usmeravaju delanje pojedinaca i društvenih grupa. Prema značaju za date
grupe i pojedince, vrednosti se dele na primarne i sekundarne.
b) Norme
Vrednosti se u društvu uglavnom ne ispoljavaju u jasno izdvojenom

obliku. Ono što je na empirijskoj ravni vidljivo to su društvene norme kao
odrazi vrednosti, dok su vrednosti apstraktnije i stabilnije. Vrednosti određuju
29
LJUDSKO DRUŠTVO
norme kao obrasce i standarde ponašanja. Obično više normi izražava i štiti
jednu društvenu vrednost. Znači, vrednosti se nalaze iza društvenih normi i
mogu se shvatiti kao njihova latentna struktura ili osnova. Iste vrednosti mogu
se ostvarivati na različite načine, putem različitih normi, koje se menjaju u
zavisnosti od konkretnih društveno – istorijskih uslova. Prema tome, i
društvene norme, kao i društvene vrednosti, su vrsta duhovnih tvorevina koje
stvaraju konkretna društva ili konkretne uže društvene zajednice radi
regulisanja ponašanja ljudi. One se obično shvataju kao smernice, uputstva za
ponašanje ljudi u određenim situacijama. Dok je smisao vrednosti u
postavljanju ciljeva ljudskog delanja i određivanju pravaca tog delanja, norme
definišu delanja i ponašanja kojima se dolazi do postavljenih poželjnih ciljeva.
Većina autora, od antike do naših dana, smatra da su vrednosti i norme one
specifične ljudske društvene tvorevine koje omogućuju nastanak,
funkcionisanje i razvitak svakog konkretnog društva. Bez ovih tvorevina čovek
ne bi opstao, odnosno ne bi se održale njegove zajednice. Ako bi se čovek u
društvu rukovodio samo svojim nagonima i egoističkim težnjama, delanja
raznih pojedinaca išla bi u različitim pravcima i društvo bi se raspalo. Smisao
je društvenih normi da se obuzda nagonsko delovanje čoveka, odnosno da se
obezbedi usklađeno i stabilno funkcionisanje društva. U tom kontekstu može
se razumeti izreka da su i loši zakoni bolji od stanja bez zakona.
Društvene norme su, dakle, pravila o ponašanju ljudi koje utvrđuje

samo društvo i koje računa na svest i volju ljudi. One mogu delovati samo kao
element svesti koji motiviše volju čoveka. Osnovna razlika između društvenih
normi i prirodnih zakona jeste u tome što društvene norme ne izražavaju ono
što mora da bude po sili prirodnih zakona, već ono što društvo smatra da ljudi
treba da čine kako bi se oni sami sačuvali, kao i društvo u celini. Prema R.
Lukiću, "prirodni zakoni utvrđuju ono što se stvarno dešava pod dejstvom
opšteg zakona uzročnosti, a društvene norme propisuju, određuju, naređuju,
zahtevaju, upućuju šta čovek treba da čini, a što on stvarno ne čini uvek".
Stanje koje se projektuje normama je poželjno stanje, ali se ono uvek razlikuje
od stanja koje bi se ostvarilo bez normi. Norme su u jednom društvu, po
pravilu, usmerene ka održanju postojećeg stanja. One su, u stvari, deo
postojećeg poretka.
Kao što je već rečeno, koren društvenih normi nalazi se u potrebi za
uređenim, stabilnim i svrsishodnim društvenim životom. U društvenoj normi
uobličava se određeni društveni odnos između članova datog društva.
Pojedinci ili grupe koje poseduju društvenu moć utvrđuju konkretne norme
kao obavezne obrasce delovanja i ponašanja, jer se njima udovoljava
određenim potrebama, interesima ili vrednostima tih grupa i pojedinaca. One
stoga imaju interes da se te norme i poštuju. Budući da poštovanje normi
zavisi od čovekove volje, on može poštovati norme, što se dešava kada
pojedinac kao subjekt delanja usvaja cilj ka čijem ostvarenju norma usmerava,
30
LJUDSKO DRUŠTVO
ili kada mu se bar pokorava. Ali, motivacija volje ne mora postojati, što se
dešava kada subjekt ne prihvata cilj norme i tada dolazi do njenog kršenja.
Zato je društvo utvrdilo sredstva ili pravila pomoću kojih obezbeđuje
poštovanje normi, odnosno utiče na ljude da ih poštuju. Svaka se norma sastoji
iz dva elementa, a po nekim mišljenjima uvek se zajedno javljaju dve
komplementarne norme. Prva je dispozicija, koja predstavlja osnovno pravilo.
Ona prethodi ponašanju i usmerava ga u pravcu poželjnom za tvorce pravila,
to jest u skladu sa njihovim interesima. Druga je sankcija i ona takođe prethodi
ponašanju i ukazuje u prvom redu na način na koji će društvo reagovati u
slučaju nepoštovanja, kao i u slučaju poštovanja norne. Postoje negativne i
pozitivne sankcije. Negativne sankcije su pravila koja sadrže kaznu za
nepoštovanje dispozieije. One mogu odvraćati od nepoželjnih aktivnosti.
Pozitivne sankcije sadrže nagradu za poštovanje dispozicije i one podstiču na
poželjno i očekivano ponašanje. U realnom životu znatno češće se primenjuju
negativne nego pozitivne sankcije. Samo poštovanje dispozicije nije praćeno
nagradom, već samo premašenje, naročito dobro ispunjenje norme. Sankcije
mogu biti neformalne i formalne. Neformalne primenjuje
neinstitucionalizovana zajednica i one se mogu ispoljavati u odobravanju ili
neodobravanju određenog ponašanja, kao divljenje i pohvala, odnosno kao
podsmeh, osuda, prezir i podrugivanje. Formalne sankcije primenjuju
određene institucije, službeni organi i one takođe mogu biti pozitivne ili
negativne. Mogu se ispoljavati u formi novčanih kazni ili nagrada, u vidu
naredbi za ispravku, povraćaj u predašnje stanje i drugo.
U društvu postoje vrlo različite norme kao odgovor na različite ciljeve i
interese koji se u društvu nastoje ostvariti. Sa razvojem i usložnjavanjem
društva raste i broj normi. Najopštija podela društvenih normi obuhvata dve
velike grupe: društvene norme u užem smislu, kojima se uređuju odnosi među
ljudima, pa se one nazivaju i društvenim naredbama ili društvenim propisima,
i tehnička pravila. Društvene norme u užem smislu propisuju načine
ponašanja prema drugim ljudima radi postizanja poželjnog stanja za društvo,
odnosno tvorca datih normi. Za razliku od tehničkih pravila, za društvene
propise je bitno da ili se članovi jednog društva pridržavaju, da ih poštuju,
voljno ili silom. Kao što je napomenuto, u društvenim pravilima se izražavaju
odnosi između ljudi, ali se ti odnosi uspostavljaju, to jest uređeni su na način
koji odgovara interesima grupa i pojedinaca koji poseduju društvenu moć i
zahvaljujući kojoj mogu da nametnu ta pravila i obezbede njihovo poštovanje.
Veći broj društvenih pravila koja su povezana u stabilan sistem obrazuju
institucionalni ili normativni poredak jednog društva.
Tehničkim pravilima uređuju se odnosi ljudi prema prirodi. Pomoću
ovih pravila postiže se uglavnom neka promena u prirodnoj sredini. Tehnička
pravila su zasnovana na znanjima o prirodnim zakonima i u tom smislu ne
zavise od društvenih konvencija, već su prilagođena predmetu delovanja. Iz
31
LJUDSKO DRUŠTVO
istih razloga njihovo menjanje povezano je sa razvojem znanja o prirodi.
Tehnička pravila ne sadrže sankcije, već samo dispozicije zbog toga što
posledice nepoštovanja tih pravila neposredno pogađaju onoga ko vrši radnju
(krši dispoziciju), te će on sam biti prisiljen da tu radnju napusti. Tehnička
pravila mogu sadržavati i sankciju, što se događa u slučajevima kada se radnja
vrši za nekog drugog i sa ciljem da se taj drugi zaštiti od posledica koje bi
mogao izazvati nosilac naručene radnje koji ne poštuje dispoziciju konkretnog
tehničkog pravila. No, tada se više ne radi o tehničkom pravilu, već o
društvenom propisu kojim se sprečava da pojedinci nestručnim i nesavesnim
radom oštete druge ljude. U tom cilju se utvrđuju tehnički standardi, kao skup
povezanih tehničkih pravila i društvenih propisa.
Jednom od opštih podela normi smatra se podela na autonomne i
heteronomne norme. Autonomne norme su one koje se zasnivaju na uverenju
u njihovu ispravnost, valjanost i koje je zbog toga pojedinac interiorizovao.
Heteronomne norme su spoljašnje u odnosu na aktera. One se spolja propisuju
i nadziru sankcijama.
Društvene norme mogu se podeliti i prema tome ko primenjuje
sankcije. Prvu grupu čine norme kod kojih sankcije primenjuje organizovano,
neinstitucionalizovano društvo. Tu spadaju običaji i moral. Drugu grupu čine
norme čije sankcije primenjuje neka društvena organizacija (preduzeća,
političke stranke, razna udruženja). Treću vrstu čine norme koje primenjuje
država. Skup tih normi naziva se pravom.
5. STATUSI I ULOGE
Status predstavlja položaj u nekoj dimenziji društva koja je izražena u

obliku hijerarhije, rangirana u formi viših i nižih stupnjeva. Za pojedince i
društvene grupe od najvećeg značaja su mesta u raspodeli društveno cenjenih
vrednosti. U dosadašnjoj istoriji, kao i danas to su sledeće vrednosti:
bogatstvo, društvena moć i društveni ugled. Ali, pojedinci zauzimaju određena
mesta i u brojnim drugim hijerarhijski uređenim dimenzijama društva. Zato
svaki pojedinac ima više statusa. Na primer, neko je inženjer u razvojnoj službi
kompanije, pripadnik sekte, član političke stranke, otac u porodici, planinar itd.
Njegov opšti status u društvu konstituiše se kao zbir svih tih statusa. Najvažniji je
onaj u hijerarhiji bogatstva, jer se time obezbeđuje osnova za egzistenciju.
Svaki status podrazumeva skup određenih dužnosti i prava. Kulturom

je određeno koji će se statusi konstituisati u jednom društvu i kakve će
dužnosti i prava uz njih biti vezana. Isto tako, društvenim merilima je
regulisan način zauzimanja, odnosno dostup najvažnijim statusima. Shodno
32
LJUDSKO DRUŠTVO
tome, pojedinci zauzimaju određeni staus na osnovu toga što ispunjavaju
društveno utvrđene uslove.
Tokom svog života pojedinac učestvuje u različitim društvenim
procesima, obavlja različite društvene funkcije, upražnjavajući ponašanja koja
se u datoj kulturi očekuju od nosilaca konkretnih statusa. Shodno tome, status
se može preciznije odrediti kao mesto koje pojedinci zauzimaju na osnovu
obavljanja različitih zadataka i funkcija i uz koje se vezuju određeni oblici
ponašanja. Kada pojedinac ostavruje prava i dužnosti koja čine konstitutivne
elemente statusa, on u suštini obavlja određenu ulogu. U tom smislu uloga se
može shvatiti kao društveno potebna i regulisana funkcija, koju obavljaju
pojedinci koji u društvu zauzimaju određeni status. Prema tome, pojmovi
statusa i uloge su različiti jedan od drugoga, ali su komplementarni: položaj
izražava mesto u društvenoj strukturi, a uloga obuhvata ponašanja koja su
vezana uz određeni položaj, odnosno koja se očekuju od nosilaca određenih
položaja.
Funkcija uloga i statusa jeste da služe kao uzori za ponašanje i stavove
pojedinaca. Na taj način vrši se međusobno usklađivanje stavova pojedinaca
koji učestvuju u konkretnom društvenom procesu. Tako, na primer, upisom u
školu, aktivnosti učenika postaju ograničene i definisane su zakonskim
propisima i aktima škole. Takođe su utvrđene vrste i obim znanja koje učenik
mora da usvoji da bi završio razred, isto su tako utvrđene i aktivnosti
obavezne za nastavnika. Ovaj primer pokazuje da će pojedine društvene
ustanove, u ovom slučaju škola, efikasnije funkcionisati ukoliko su njihovi
članovi bolje prilagođeni svojim statusima i ulogama. Shodno tome svako
društvo u procesu socijalizacije nastoji da prenese na svoje mlade članove
stavove, ponašanje i navike koje to društvo vezuje za određene statuse.
U većini društava statusi su međusobno povezani. Jedan se ipak javlja
kao najvažniji. U modernim društvima to je najčešće profesionalni status, u
najstarijim društvima to je bio ratnički, starosni, religijski status.
Statusi se mogu podeliti po različitim kriterijumima. Podela na
pripisane i stečene statuse predstavlja jednu od najvažnijih podela statusa.
Pripisani status određen je nasleđem, dobija se činom rođenja, te pojedinac na
njega ne može da utiče. Karakteristika ovog statusa je i to što se on ne može
menjati, sem u izuzetnim okolnostima. U pripisane statuse spadaju: plemićke i
staleške titule, klasni status, kao i polni, rasni i nacionalni status. Stečeni status
nastaje kao rezultat delovanja izbora pojedinca. Pojedinac koji je izabrao
školovanje na univerzitetu, u stvari se opredelio za sticanje srednjih i viših
statusa u društvu. Isto tako pojedinac bira bračnog druga, pa ako izabere
osobu višeg društvenog statusa i on sam doživljava socijalnu pokretljivost.
Statusi se takođe mogu podeliti na univerzalne, koji postoje u svakom
društvu i na one koji su karakteristični samo za određena društva. U
33
LJUDSKO DRUŠTVO
univerzalne statuse spadaju: položaj s obzirom na pol i starost, porodični
status, verski status, profesionalni status i drugi. U posebne statuse spada
staus poglavice, maga ili šamana, viteza, toreadora i slično. Takođe je moguće
praviti razliku između aktuelnog i latentnog ili skrivenog statusa. Tako je
latentni status lekara ili inženjera da je otac u porodici, član političke partije i
verske sekte.
Uloge se mogu ispoljavati u formi propisanih uloga, to jest ponašanja
koja se očekuju od svih nosilaca određene uloge i na zabranjenu ulogu (to jest
ponašanja koja se uvek zabranjuju nosiocima određenog statusa). Tako se, na
primer, lekaru zabranjuje da koristi u lečenju bolesnika lekove i medicinska
pomagala koji nisu odobreni od odgovarajućih zdravstvenih organa.
6. PODELA RADA
Podela rada se može razumeti kao deljenje određene ljudske

delatnosti na deilmične radne zadatke i posebne uloge i njihovo privremeno ili
trajno vezivanje za određene pojedince i društvene grupe. Kroz podelu rada
nastaju nove grane delatnosti i nove vrste radnih aktivnosti. U primitivnim
društvima osnovne društvene potrebe zadovoljavaju se zajedničkim radom
svih članova, svi učestvuju u stvaranju proizvoda potrebnih za reprodukciju
zajednice. Trajnije vezivanje pojedinaca za konkretne poslove vrši se spontano
zbog razlika u polu, uzrastu i fizičkoj snazi. Tako dolazi do prirodne podele
rada, kao prvog oblika podele rada u društvu. Međutim, vremenom celoviti
proces zadovoljavanja potreba počinje da se deli na posebne ciljeve i posebne
aktivnosti kojima se ti ciljevi zadovoljavaju. Taj proces deljenja rada povezan
je sa stvaranjem i usavršavanjem oruđa rada. U stvari, stvaraju se novi radni
zadaci, diferencirani i specijalizovani.
Logično je da se postavi pitanje zašto se ljudski rad deli i sve više
specijalizuje? Osnovni razlog i smisao deljenja procesa rada jeste brže i
efikasnije obavljanje proizvodnih i drugih društvenih procesa i potpunije
zadovoljavanje ljudskih potreba. Ukoliko bi svaki pojedinac sam proizvodio
sve što mu je potrebno za život faktički ne bi bilo napretka ljudskog društva ili
bi on bio veoma spor. Međutim, ako se rad diferencira na različite delove koje
obavljaju pojedini članovi ili grupe unutar jedne zajednice, to onda omogućuje
da se brže i lakše stvaraju proizvodi neophodni za zadovoljavanje potreba
članova te zajednice. Zato se podela rada pojavljuje kao večiti i prirodni ili
unutrašnji zakon ljudskog društva. Ona je jedna od bitnih odlika načina
reprodukcije ljudskog društva. Ona je ne samo osnovni princip organizacije
društvenog rada već jedan od osnovnih ustava napretka ljudskog društva. Zato
je Marks u podeli rada video jednu od glavnih sila dosadašnje istorije.
34
LJUDSKO DRUŠTVO
Prvi oblici podele rada javljaju se sa prvim oruđima rada i tehničkim
otkrićima. Poznati su kao tri velike istorijske podele rada. Najpre je
zahvaljujući pronalasku pluga došlo do razdvajanja zemljoradnje i stočarstva.
Kasnije dolazi do izdvajanja zanatstva kao posebne delatnosti. Razvoj robne
proizvodnje i pojava novčanog sredstva uslovili su izdvajanje trgovine.
Navedeni oblici podele rada bili su najvažniji oblici podele rada u celom
razdoblju preindustrijskih društava. Na poljoprivrednim gazdinstvima i u
zanatskim radionicama seljaci i radnici obavljali su sve faze i sve funkcije
radnog procesa, što znači da je svaki pojedinac bio kompletni proizvođač.
Podela rada unutar pojedinih proizvodnih jedinica bila je sporadična pojava.
Na iskraju feudalizma odnosno u početnim fazama razvoja
industrijskog društva došlo je do razvoja podele rada u manufakturama, a
kasnije u fabrikama. Do tada jedinstveni proces rada počeo je da se razuđuje
na razne faze i funkcije, što je omogućilo stvaranje veće količine proizvoda, a
sam proces rada u popriličnoj meri učinilo efikasnijim. Od tada ne prestaje
razvoj podele rada. Naprotiv, ona se neprekidno dinamizuje, zapravo stalno se
stvaraju sve nove i nove grane delatnosti, vrši se sve veća specijalizacija rada,
pojavljuju se ne samo nova zanimanja, već i profesije i specijalizacija i
subspecijalizacija unutar njih.
Jednu od klasifIkacija podele rada dao je Marks, koji je uveo
razlikovanje na opštu, posebnu i pojedinačnu podelu rada. Opšta podela rada
obuhvata razlikovanje osnovnih grana delatnosti u društvu: poljoprivrede,
šumarstva, industrije, rudarstva, građevinarstva, saobraćaja, trgovine,
finansija i drugih. Posebna podela rada obuhvata raščlanjavanje unutar
navedenih oblasti na pojedine grane. Unutar industrije mogu se, na primer,
razlikovati metalna, prehrambena, hemijska, gumarska i druge industrijske
grane. Pojedinačna podela rada obuhvata podelu unutar radne jedinice na uže
segmente rada ili radne operacije. Mogućnosti za razvoj tehničke podele rada
zavise od prirode predmeta rada i faza u tehnološkom procesu. Podela rada
smatra se jednim od temelja stalnog povećanja produktivnosti rada u
modernom društvu, ali i kao vezivanje pojedinca za vrlo uzak segment rada i
njegovim faktičkim zatvaranjem u taj segment, tehnička podela rada je i vid
zarobljavanja i otuđivanja modernog čoveka, uključujući specijaliste koji se
ubrajaju u eksperte u pojedinim oblastima.
Podela na umni i fizički rad je takođe jedan od važnih oblika podela
rada. Ona istovremeno najoštrije odvaja nosioce ove dve vrste radova. Nosioci
fizičkog rada uglavnom su pripadnici podvlašćenih slojeva u društvu. Ova
vrsta rada žigosana je još u robovlasništvu, u kome je ona i nastala kao niže
vredna. Negativno vrednovanje fizičkog rada ostalo je do naših dana. On se
poima kao prokletstvo sveta siromašnih. Nasuprot tome, intelektualni rad se
shvata kao privilegovan i uglavnom ga obavljaju pripadnici srednjih i viših
slojeva. Danas se međutim ne može sasvim jednostavno napraviti razlika
35
LJUDSKO DRUŠTVO
između umnog i fizičkog rada, pre svega zbog ogromnog napretka tehnike,
odnosno zamene ljudskog fizičkog rada mašinama.
Podela rada na upravljački i izvršilački izražava nejednakosti u
raspodeli društvene moći. Upravljački rad ima formu vladavine manjih grupa
nad većinom društva. Izvršilački rad ne obuhvata samo nosioce fizičkog rada
već i intelektualnog. Otuda ova dihotomija ima negativne posledice i na
nosioce fizičkog i na nosioce umnog rada.
36
DRUŠTVENE GRUPE
III
DRUŠTVENE GRUPE
1. POJAM I VRSTE DRUŠTVENIH GRUPA
Tokom čitavog života pojedinac stupa u različite grupe, povezuje svoje

delovanje i ponašanje sa delanjima i ponašanjima drugih pojedinaca kako bi
ostvario razne ciljeve i interese i zadovoljio različite potrebe. Evidentno je da
pojedinac ne može opstati bez uključivanja u različite grupe, kao i da
pripadanje grupama može imati razne oblike i stepene (od pripadnosti
porodici kao maloj, prisnoj skupini do pripadanja klasi kao velikoj društvenoj
grupi). Grupe su zato jedan od najvažnijih oblika ljudske kolektivnosti,
elementarni oblik društva. Kao takve predstavljaju jednu od univerzalija
života ljudi u društvu. Neki sociolozi čak i samu sociologiju definišu kao nauku
o društvenim grupama, smatrajući da se celokupna problematika društvenog
života može izložiti preko različitih društvenih grupa.
Samo u najranijim fazama razvoja ljudi su neposredno pripadali
globalnom društvu. Oni su tada bili povezani jedino sa hordama i rodovima
kao društvenim totalitetima. Te zajednice u svojoj unutrašnjosti, pak, nisu
obuhvatile neku drugu, još elemantarniju tvorevinu već su je sačinjavali
neposredno pojedinci. Sa razvojem podele rada, tokom vekova, neprekidno su
se umnožavali procesi diferencijacije koji su uslovili formiranje velikog broja
društvenih grupa. Pojedinci se nisu više uključivali neposredno u globalno
društvo već posredno – preko različitih društvenih grupa. Tako su društvene
grupe postale posrednici u odnosu između pojedinaca i globalnog društva. Kao
članovi brojnih društvenih grupa pojedinci utiču na društvo i primaju uticaje
društva. Uobičajeno je da se dva sledeća elementa uzimaju kao bitna za
određivanje pojma društvene grupe:
1) množina (ili više) ljudi i
2) odnos ili proces oko kojeg se grupa okuplja ili koji iz grupe
proističe.
To znači da grupu kao društvenu kategoriju ne čini samo više ljudi već
da je neophodno da postoji i drugi pomenuti element neka delatnost ili proces,
37
DRUŠTVENE GRUPE
to jest neko povezano delovanje ponašanja pojedinaca, koje je smisao stvaranja
društvene grupe kao samostalnog (izdvojenog i osobenog) kolektiviteta. Kao što
je već pomenuto, ljudske potrebe, odnosno njihovo zadovoljavanje, predstavljaju
razlog stvaranja grupa, udruživanja ljudi u grupe.
Znači, pojedinci moraju biti na određeni način povezani, odnosno

moraju zajednički obavljati neku delatnost ili stupati u neke međusobne
odnose da bi se moglo govoriti o grupi. Zato se pod grupom u najširem smislu
može podrazumevati množina ljudi povezanih, integrisanih u celinu koja ima
vlastiti život, U užem smislu grupa se može odrediti kao skup manjeg ili većeg
broja pojedinaca povezanih društvenim procesima, koji se konstituiše i
funkcioniše na osnovu društvenih pravila i normi. Grupa je, po pravilu,
unutrašnje struktuirana na određene uloge i položaje, a u spoljašnjim
odnosima predstavlja važan element društvene strukture. Grupa uvek ima
određen stepen autonomije i svoju specifičnu fizionomiju. Grupe koje postoje i
funkcionišu u dužem vremenskom periodu izgrađuju vlastitu grupnu svest,
zajedničku kulturu, pa čak i zajedničke osobine ličnosti kod svojih članova.
U preciziranju bitnih osobina grupe obično se polazi od uzroka ili
osnova formiranja i funkcionisanja cilja koji se u grupi ostvaruje: stepena
organizovanosti i integrisanosti, otvorenosti, odnosno zatvorenosti grupe,
veličine i dužine trajanja. To su istovremeno i kriterijumi za klasifikaciju
društvenih grupa. Prema uzroku nastanka razlikuju se tri vrste grupa. Prvu
čine grupe koje su nastale i postoje radi obavljanja zajedničke delatnosti,
odnosno radne uloge u društvenoj podeli rada (profesionalne grupe). U drugu
vrstu spadaju grupe nastale na osnovu porekla i zajedničkih uslova života, sa
tri podvrste: 1. prostorne skupine ili naselja – grupe koje su povezane
zajedničkim životom na određenoj teritoriji (selo, grad i lokalna zajednica); 2.
u skupine povezane zajedničkim položajem spadaju klase, slojevi, kaste i
staleži, i 3. skupine povezane saradničkim odnosno etničkim karakteristikama
(porodica, rod, pleme, nacija). Treća vrsta grupa nastaje na osnovu zajedničkih
interesovanja i sklonosti i njihovog zadovoljavanja (razne vrste publike i
grupe prijatelja, suseda, ljubitelja nekih hobija i drugi).
Jedna od sociološki relevantnih tipologija društvenih grupa jeste
podela prema broju funkcija (delatnosti) koje jedna grupa obavlja. Na osnovu
tog kriterijuma konstituisana je dihotomna tipologija sa jednofunkcionalnim i
višefunkcionalnim društvenim grupama. Iako su retke grupe u kojima ljudi
zadovoljavaju samo jednu potrebu, u takve grupe spadaju neke društveno
veoma značajne, kao što su specijalizovane profesionalne grupe. U
višefunkcionalne grupe mogu se ubrajati porodica, globalno društvo i druge.
U savremenim uslovima, u kojima pojedinci pripadaju velikim
organizacijama, sa vrlo formalizovanim odnosima, iskorenjeni iz srodničkih i
lokalnih zajednica, obezličeni i otuđeni, na značaju je dobila podela na
38
DRUŠTVENE GRUPE
primarne i sekundarne grupe. Naziv primarne grupe prvi je upotrebio Čarls
Kuli1, označavajući njime male grupe koje su vremenski prve i od primarne
važnosti za razvoj ličnosti. One se odlikuju velikom ličnom prisnošću i
saradnjom, neposrednim kontaktima među članovima (kontakt "lice u lice"),
relativnom trajnošću i malim brojem članova. Faktički one su univerzalne, jer
pripadaju svim vremenima i svim stupnjevima razvoja.
Sekundarne grupe nastaju udruživanjem ljudi radi zadovoljavanja
različitih i umnoženih potreba i interesa. U njima pojedinci zajednički
obavljaju određenu delatnost. Međusobni odnosi u grupi su formalizovani,
uređeni pravilima, a članovi se ne moraju poznavati, niti stupati u neposredne
odnose. Kao primer sekundarnih grupa obično se navode preduzeća, političke
organizacije, sportske i druge. Budući da savremeni čovek ima mnoge potrebe,
on se nužno uključuje u veći broj sekundarnih grupa. U njima on obavlja
određenu ulogu, ostvaruje određeni interes, ali prema drugim članovima ne
nastupa kao celovita ličnost, ne uspostavlja neposredne i prisne odnose. Zato
se ova vrsta grupa ponekad naziva "interesnim grupama" ili društvom u
smislu ugovornog kolektiviteta.
Podela na formalne i neformalne grupe je takođe značajna zbog
razvijenosti sistema regulacije, formalizovanosti odnosa u savremenom
masovnom društvu. Postojanje i delovanje formalnih grupa predviđeno je i
sankcionisano različitim vrstama društvenih normi. Organizacija grupa, inače
čvrsta i spolja vidljiva, obuhvata striktnu raspodelu uloga i položaja između
članova. Norme kojima se obezbeđuje hijerarhija uloga i položaja uvek sadrže
elemente represivnosti. Kod nas su, na primer, zakonskim normama regulisani
način formiranja preduzeća, organi upravljanja, prava i dužnosti radnika i
druga pitanja. Nasuprot tome, postojanje i delovanje neformalnih grupa nije
institucionalno predviđeno, ni regulisano određenim normama. One se obično
javljaju i deluju unutar formalnih, ali mogu da postoje i nezavisno od njih, da
se spontano formiraju (susedske skupine, grupe za kartanje i sl). Neformalne
grupe mogu biti i delovati kao vrlo dobro organizovane, s tim što je njihova
organizacija skrivena, zasnovana na nepisanim pravilima. Zato represivnost
tih normi nije spoljašnja, već je interiorizovana od strane članova neformalnih
grupa. Isto tako, iako nastanak neformalnih grupa nije rezultat nekog
formalizovanog postupka, kada su formirane, te grupe razvijaju svoja
specifična shvatanja, principe i oblike ponašanja.
Organizovanost, kao značajno svojstvo grupe, izražava se kroz pravila
koja regulišu aktivnosti i odnose u grupi, kao i kroz praktičnu usklađenost
delovanja, odnosno stepen integrisanosti grupe. Ova je podela povezana sa
prethodno izloženom podelom na formalne i neformalne grupe. Razlika je u
1 C. H. Cooley, 1909
39
DRUŠTVENE GRUPE
tome što je u ovoj drugoj klasifikaciji akcenat na prirodi odnosa i načinu
regulacije grupnog ponašanja. Organizacija grupe ispoljava se, u prvom redu
kroz sistem uloga i položaja, koji je utvrđen društvenim (pisanim i nepisanim)
pravilima (pravo, običaj i moral). Jedno od posebno značajnih obeležja
organizovanosti grupe predstavlja rukovođenje ili tip vođstva grupom. Prema
tom obeležju razlikuju se demokratske i autoritarne grupe. U demokratskim
grupama vođstvo je demokratski izabrano, voljom većine članova, neposredno
je odgovorno toj većini i smenjivo. Vođstvo se pojavljuje u ulozi "prvog među
jednakima". Odnosi u grupi su usklađeni, zasnovani na sličnosti interesa i
podređenosti ciljevima i interesima koji su zajednički usvojeni, te nema većih
napetosti. Na istoj osnovi obično je izgrađena i solidarnost svih članova.
Autoritarne grupe odlikuje stroga hijerarhija u unutrašnjim odnosima, sa
vrhom potpuno odvojenim i nezavisnim od ostalog članstva. Na rukovodeći
položaj se dolazi i silom, lukavstvom i na razne druge nelegalne načine.
Otvorenost grupe spada u red bitnih obeležja grupa, naročito u
modernom društvu. U njemu se izražavaju odnosi između grupa i odnos grupa
– društveni sistem. Otvorene grupe odlikuju se mogućnošću ulaska i izlaska
članova iz njih. U pretkapitalističkim formacijama postojale su zatvorene
društvene grupe (kaste i staleži).
2. BRAK I PORODICA
Mnogi teoretičari društva smatraju da je porodica osnova i početak

društva. Kako gotovo da nisu poznata društva bez porodice, ona se poima kao
neizbežan deo ljudskog društva, koji ulazi u temelje društvene organizacije.
Porodični kontekst predstavlja u svim društvima okvir u kome se odvijaju
najvažniji procesi ti životu pojedinca (rađanje, podizanje i socijalizacija, fizička
i društvena reprodukcija, emotivna bliskost i drugi). Zbog duboke povezanosti
porodice sa životom pojedinca, porodica ostavlja najdublji pečat na pojedinca,
na formiranje njegovih ličnih osobina, te se ona označava kao osnovna
referentna grupa. Navedena obeležja i funkcije porodice već opravdavaju
inače rasprostranjen stav da porodica i s njom tesno povezane društvene
grupe – brak, srodstvo, domaćinstvo, predstavljaju jedno od najvažnijih
područja proučavanja u sociologiji.
Kao opšta obeležja koja porodicu čine posebnom društvenom grupom

mogu se uzeti sledeća:
1. polni odnosi i biološka reprodukcija;
2. srodnički odnosi (bio – socijalne veze), na kojima su utemeljeni
polni tabui i podela uloga unutar porodice;
40
DRUŠTVENE GRUPE
3. socijalni odnosi u porodici (podizanje i socijalizacija dece, moralna,
ekonomska i zaštitna funkcija) i
4. ekonomske delatnosti (proizvodno – potrošačke ili samo
potrošačke funkcije porodice).
U ovom pristupu polazi se od biološke osnove porodice, što je
karakteristika i gotovo svih drugih shvatanja porodice. Ističe se da je to
zajednica koja je uspostavljena na prirodnoj osnovi. Kao istorijska pojava ona
nastaje kao prirodno izrasli odnos, utemeljen na težnji čoveka da se biološki
reprodukuje. Porodica je najstarija i najprirodnija od svih zajednica. Porodica
se uspostavlja brakom, a sama priroda navodi čoveka na to. U njoj se rađaju
deca koja nastavljaju porodicu, odnosno stvaraju novu porodicu, održavaju
ljudsku vrstu.
Međutim, iako je biološka osnova i prva osnova nastanka porodice, ona
nije dovoljna za konstituisanje porodice kao jednog od univerzalnih elemenata
ljudskog društva i njegove strukture. Kao društvena kategorija porodica
nastaje u tačci istorijskog razvoja na kojoj se javlja potreba da se na mlada
pokolenja prenese normativni sistem konkretnog društva i obaveze koje iz
njega proizilaze za svakog člana. Iz naznačenih razloga porodica nikada nije
bila privatna stvar njenih članova, već je formirana i funkcionisala je kao
društveno regulisana i sankcionisana ljudska društvena tvorevina. U tom
smislu polni odnosi i biološka reprodukcija kao dva sastavna elementa
biološke (prirodne) osnove porodice su istovremeno i društveni odnosi.
Druga bitna odrednica porodice izražena je kroz srodničke odnose.
Srodstva predstavlja veze između pojedinaca uspostavljene posredstvom
braka, ili posredstvom linija porekla. Krvno ili prirodno srodstvo, utemeljeno
na rođenju, predstavlja najvažniji oblik srodničkih odnosa. Ono se računa po
muškoj (očevoj) liniji, kada se označava kao patrilinearno, po ženskoj
(majčinoj) matrilinearno, a može se računati i po obe linije istovremeno i tada
se naziva bilinearno. Postoji još nekoliko oblika srodstva: tazbinsko, koje se
zasniva udajom ili ženidbom, adoptivno, koje nastaje usvojenjem, i duhovno
srodstvo, koje se najčešće pojavljuje u formi kumstva i pobratimstva
(posestrinstva).
Socijalne osnove porodice ili socijalni odnosi obuhvataju niz vrlo
važnih društvenih funkcija. Tu u prvom rcdu spadaju podizanje dece,
socijalizacija i zaštitna funkcija. Broj tih funkcija zavisi od stepena istorijskog
razvitka ljudskog društva, odnosno faze u razvitku svakog konkretnog
društva. U ostvarivanju socijalizatorske funkcije porodica se pojavljuje u ulozi
posrednika između zahteva društva i čovekove nagonske prirode. Ona ima
vrlo značajan i nadasve vrlo težak društveni zadatak da na mlade naraštaje
prenosi sistem vrednosti i normativni poredak određenog društva, odnosno
da kod njih razvija osobine neophodne za obavljanje različitih društvenih
41
DRUŠTVENE GRUPE
uloga i uklapanje u dati društveni sistem. Dakako, funkcija pripremanja
pojedinaca za razne društvene uloge danas se ne sastoji u prenošenju znanja
već u usađivanju poželjnog radnog mentaliteta razvijanjem poželjnog tipa
ličnosti i poželjnog tipa ponašanja. Na taj način porodica ostvaruje dvostruku
funkciju: sa jedne strane, osposobljava pojedince za učešćc u postojećim
društvenim strukturama i ustanovama, a sa druge, obezbeđuje njihovo
funkcionisanje.
Ekonomske funkcije ispoljavaju se u tome što je porodica proizvodno –
potrošačka ili samo potrošačka jedinica. Od svog nastanka pa do industrijske
epohe porodica je u sebi objedinjavala proizvodnu i potrošačku funkciju. Ona
je, u stvari, u dugom istorijskom periodu bila osnovna jedinica privređivanja i
poklapala se sa gazdinstvom i domaćinstvom. Gazdinstvo se određuje kao
proizvođačka jedinica u kojoj se ostvaruje ekonomska reprodukcija.
Domaćinstvo predstavlja grupu ljudi, uglavnom bliskih srodnih, koja zajedno
stanuje i zajedno troši svoje prihode. Na prelazu u modernu epohu izvršeno je
izdvajanje proizvodne funkcije kao društvene funkcije i njeno prenošenje na
ustanove izvan porodice. Ekonomska funkcija porodice time je ograničena na
sferu potrošnje. No, to ne znači da u savremenim industrijskim društvima
nema porodica u kojima se ostvaruju i proizvođačka i potrošačka funkcija.
Naprotiv, udeo takvih porodica nije zanemarljiv. Radi se uglavnom o
poljoprivrednim, zanatlijskim i porodicama sitnih robnih proizvođača. U
novije vreme u svetu, a u skromnim razmerama i kod nas, izražen je trend
afirmacije porodičnih preduzeća i porodičnog preduzetništva.
Iz naznačenih opštih obeležja porodice može se izvesti sledeća
definicija porodice: to je istorijski promenljiva grupa ljudi povezanih
biološkom reprodukcijom, srodničkim, socio – kulturnim vezama i
ekonomskim odnosima. Navedene vrste povezanosti tvore jednu složenu i
specifičnu celinu, to jest osobenu društvenu grupu, koja se razlikuje od drugih
društvenih grupa slične organizacije. Čini se, međutim, da se više preciznosti
unosi u određenje porodice ako se koristi uže i šire značenje ovog pojma. U
širem smislu, porodica se shvata kao skupina osoba povezanih srodničkim
(rodbinskim) odnosima. Ona se formira bračnim vezama, a sastavljena je od
supružnika i njihove dece, kao i drugih srodnika. Kao skupina faktičkog
zajedničkog života, ona može obuhvatiti i usvojene osobe. U užem smislu
porodica obuhvata odnose i aspekte porodične strukture koji izražavaju bio –
socijalno povezivanje u procesu prirodne reprodukcije.
Brak se u najširem smislu može shvatiti kao veza između lica različitih
polova radi zajedničkog života i stvaranja porodice. To je društveno priznata i
odobrena emotivno – polna i društvena zajednica između dve odrasle osobe
suprotnog pola. Najčešći smisao te veze je u stvaranju novog života. Stupanjem
u brak te osobe postaju srodnici jedna drugoj, ali se takođe zajedno
objedinjuju u širi krug srodnika. Činjenica da je brak zajednica lica koja su
42
DRUŠTVENE GRUPE
vezana osećanjima uslovljava da se brak pojma kao najprisnija od svih
zajednica, kao jedinstvo koje je možda najbolje izraženo u sintagmi "jedno je
drugo".
Brak je društvena ustanova koja nastaje iz potrebe društva da reguliše
seksualne odnose i obezbedi legitimnost potomstva. Pravni i drugi normativni
propisi sadrže sankcije koje društvo primenjuje ukoliko supružnici ne
ispunjavaju obaveze koje podrazumeva ulazak u bračnu ustanovu. Za razliku
od braka, odnosi u porodici nisu određeni i ne mogu se svesti na prava i
dužnosti, odnosno na uloge koje proističu iz položaja pojedinca u porodičnoj
strukturi. Ti odnosi nemaju samo racionalnu osnovu već i emotivnu.
Obavljanje dužnosti u porodici zasnovano je na osećanju pripadnosti
porodičnoj zajednici i na zadovoljstvu ostvarenjem nekog cilja koji je u
interesu te zajednice. Zato su odnosi u porodici i njeno funkcionisanje
zasnovani više na običajnim i moralnim normama, sa naglašenom ulogom
tradicije, dok je brak kao ustanova zasnovan pretežno na pravnim propisima
(premda se u regulisanje bračnih odnosa uključuju i druge ustanove, a u
prvom redu crkva).
Ipak, brak i porodica se ne mogu odvojiti kao posebne i samostalne
celine. Kao što je već istaknuto, u braku je po pravilu sadržana težnja ka
prerastanju u porodičnu zajednicu. Brak kao društveno regulisani način polnih
odnosa i reprodukcije vrste predstavlja osnovu za formiranje porodice. U tom
smislu on je sastavni elemenat i okosnica svake porodice. Međutim, istorijsko
iskustvo pokazuje da je porodica nastajala i nezavisno i izvan društveno
sankcionisanih bračnih odnosa. Upravo zbog toga što je brak društveno
sankcionisani oblik, mnogo su izraženije razlike u pogledu bračnih ustanova
između pojedinih društava nego u pogledu sadržaja i strukture porodične
zajednice.
U savremenoj porodici u industrijskim i postindustrijskim društvima
jača brak kao osnova konstituisanja porodice, što doprinosi smanjivanju
značaja srodničkih odnosa i ekonomskog momenta. U tom procesu i ustanova
braka se transformiše u smeru jačanja ličnih nad institucionalnim odnosima
supružnika i u smeru veće okrenutost i deci.
3. GENERACIJA I OMLADINA
Generacija predstavlja kategoriju koja u prošlosti nije imala značaj u

organizaciji i funkcionisanju društva. U uslovima burnih promena i
dinamičnog razvoja tokom dvadesetog veka ona je dobila na značaju kao
kategorija koja doprinosi boljem razumevanju odnosa i procesa u
savremenom društvu. Ona se najčešće shvata kao grupa čiji su članovi srodni
43
DRUŠTVENE GRUPE
na osnovu zajedničkog istorijskog iskustva. Konkretni društveni uslovi, a u
prvom redu konjukturni i situacioni (koji se mogu ispoljavati u formi
blagostanja ili krize, stabilnosti ili nemira i rata) determinišu ne samo položaj
generacije, već i pogled na svet, odnos prema društvu i društvenom poretku,
očekivanja, nade i strepnje. Pri tome osnovni značaj ima činjenica da je uticaj
iskustva na formiranje ličnosti različit u različitim životnim dobima. Najveći
determinirajući značaj ima iskustvo koje se usvaja u detinjstvu i mladosti. Ono
se najpotpunije i najlakše integriše u strukturu ličnosti i postaje njen
nerazdvojni deo. Odnos i usvajanje iskustva u mladosti ima često i dimenzije
nekritičnosti. Iskustva doživljena u kasnijem periodu života, po pravilu, ne
ulaze u najdublje slojeve ličnosti i kritički se vrednuju, obično sa aspekta
ostvarenja nadanja i očekivanja iz mladalačkih iskustava. Otuda su kod nekih
autora, koji zajedničko iskustvo uzimaju kao suštinsku odliku generacije,
naročita pažnja poklanja vaspitnom uticaju i indoktrinaciji u mladosti. Na istoj
osnovi formirano je mišljenje da generacije mogu biti podeljene prema
osnovnim impresijama primljenim oko sedamnaeste godine.
Na osnovu izloženog može se dati sledeća definicija generacije:
generacijsku grupu čine pripadnici iste starosne skupine koji su povezani
zajedničkim iskustvom, proživljenim u prvom redu u mladosti i različitim od
iskustva prethodnih starosnih grupa, kao i onih koje dolaze kasnije. U krug
zajedničkog iskustva ulaze istorijski događaji, kulturne promene i kulturna
strujanja, tehničko – tehnološke inovacije, kao i druge promene koje oblikuju
specifični duh određene epohe, društva ili užih delova društva. Ukoliko takvog
iskustva nema, odnosno nema značajnijih promena, ne mogu se oblikovati ni
različite generacije. U stagnantnim društvima između starijih i mladih dobnih
skupina nema razlika u pogledu društvene svesti. Ukoliko su, pak, društva
dinamičnija, sa većim brojem inovacija, brže je formiranje i smenjivanje
različitih generacija, odnosno vremenski okvir jedne generacije se brže
smanjuje. Danas se, na primer, govori o "kompjuterskoj generaciji" kao što se
pre sto godina govorilo o mašinskoj generaciji. lstorijska zbivanja često
stvaraju odsečne razlike između generacija, pa su tako nastale "izgubljena
generacija" (posle Prvog svetskog rata), "generacija svetske ekonomske krize",
"skeptična generacija" u Nemačkoj posle izgubljenog Drugog svetskog rata.
Omladina predstavlja skupinu mladih ljudi koji se nalaze u društveno
priznatom ekonomskom statusu izdržavanosti zbog pripreme za obavljanje
društvenih uloga odraslih. Ta priprema vrši se na institucionalizovan način –
kroz školu. Radi se o dugotrajnom procesu pripreme i osposobljavanja za
različite uloge. U prošlosti, kada je školovanje bilo privilegija, pojmom
omladine bio je obuhvaćen samo privilegovan deo mladih, koji je zahvaljujući
višem socio – ekonomskom statusu porodice mogao da bude duže vreme u
među fazi između detinjstva i sveta odraslih. Za ostale mlade sve do Prvog
svetskog rata bilo je uobičajeno da iz detinjstva neposredno prelaze u svet
44
DRUŠTVENE GRUPE
odraslih. Tek posle Prvog svetskog rata, a naročito posle Drugog, sa širenjem
obrazovnog sistema masovnim školovanjem stvaraju se uslovi za formiranje
omladine kao specifične društvene grupe. U stvari, period pripreme za uloge
odraslih postaje stvarnost za većinu mladih ljudi u modernom društvu, u
kojem je školovanost, odnosno profesionalna osposobljenost postala obavezan
uslov za preuzimanje uloga u svetu rada.
Pojam omladine obuhvata sve mlade određene dobne skupine. O
starosnim granicama ove skupine nema saglasnosti. Ona je značajno
pomerena prema gore produžavanjem obaveznog školovanja i sve većom
dostupnošču, odnosno sve masovnijim školovanjem u ustanovama višeg i
visokog obrazovanja. Kod nas su u službenoj upotrebi granice od 15 do 26
godina.
Omladina, dakle, predstavlja posebnu društvenu grupu, koja se od
ostalih grupa razlikuje po svom statusu izdržavanosti i odvojenosti od sveta
rada. Omladina se ispoljava i kao posebna generacijska grupa zbog brzih
društvenih promena, koje doprinose stvaranju zajedničkog duhovnog
iskustva, koje se uglavnom može generacijski omeđiti. Kod nas se, na primer,
govori o "skojevskoj generaciji", "generaciji '68", "generaciji prekobrojnih".
Položaj mladih danas je u mnogim aspektima nepovoljan, a u njihovom
odnosu sa društvom ispoljavaju se određeni problemi i napetosti. Omladina
troši određenu energiju i ulaže određene napore u fazi pripreme za uloge u
svetu odraslih, a društveno priznanje tih napora prolongirano je u budućnost.
Sve je masovnija činjenica da zbog produžavanja školovanja, a naročito
zbog sve izraženije nemogućnosti da se zaposle, mladi odlažu i druge uloge
odraslih – sklapanje braka, rađanje dece, rešavanje stambenog pitanja i druga.
Na taj način mladi se postepeno konstituišu kao društveno izdvojena grupa.
Sve se češće govori i o segregiranosti omladine kako zbog njenog kasnog
stupanja u svet rada tako i zbog njene nedovoljne uključenosti u političku
sferu. Sve to ima odraza i na svest mlade generacije, a možda najviše na
vrednosne orijentacije. Istraživanja pokazuju da se ona, poput omladine u
razvijenim zapadnim društvima, sve više okreće svetu privatnosti i
individualnim vrednostima.
4. ZANIMANJA I PROFESIJE
Nastanak zanimanja i profesija utemeljen je na razvoju podele rada i

njenoj specijalizaciji. Svaka promena u podeli rada izaziva promene u
profesionalnoj strukturi, bilo da se stara zanimanja i profesije cepaju u više
novih, bilo da se stvaraju nova zanimanja i profesije. Zanimanja i profesije
45
DRUŠTVENE GRUPE
predstavljaju par blisko povezanih pojmova, ali istovremeno i različitih.
Uobičajeno je da se zanimanje definiše kao skup istih ili sličnih radnih
delatnosti, čije su osnovne sociološke i ekonomske karakteristike sledeće:
1. da predstavlja specijalizovanu delatnost koja je jasno izdvojena u
posebnu celinu u okviru postojeće društvene i tehničke podele
rada i tako razgraničena od drugih društvenih delatnosti;
2. da se obavlja relativno trajno i na ustaljen način, uz pomoć
određenih sredstava, a u cilju proizvodnje određenih predmeta ili
pružanja korisnih usluga drugima;
3. da predstavlja jedini ili bar glavni izvor prihoda kojim se
obezbeđuje ekonomska egzistencija i društveni položaj pojedinaca
ili grupa koje ga obavljaju, i
4. da se zasniva na posedovanju posebnog znanja, veština i
obrazovanja koje se izražava kroz posedovanje određene
kvalifikacije.
Prema ovom određenju, delatnost pojedinca ili grupe koja pretenduje
da se deklariše kao zanimanje mora sadržavati sve navedene elemente a ne
samo neke od njih. Znači, svaka aktivnost čoveka nije zanimanje, već samo
jedna, osnovna aktivnost, čijim se svakodnevnim obavljanjem osiguravaju
sredstva za život.
Zanimanje je, znači, osnovna radna aktivnost ili društvena uloga koju
obavljaju odrasli članovi društva putem koje ostvaruju ekonomske, ali i druge
vrste društvenih nagrada. Radi se o specifičnim aktivnostima koje zauzimaju
centralno mesto u životu svakog odraslog čoveka.
Profesija se može odrediti kao zanimanje koje ima monopol nad delom
određenog kompleksnog znanja i praktičnih veština i za koje je potrebno
dugotrajno školovanje, najčešće visoko obrazovanje. Zahvaljujući takvom
obrazovanju profesije postaju jasno prepoznatljive u društvu. Članovi neke
profesije se od drugih skupina razlikuju po znanju koje je veoma važno za
društvo, a ono što oni umeju da rade niko drugi ne zna, ne može i ne sme da
čini. Jednostavnije rečeno, zanimanja prerastaju u profesije kada se povećava
intelektualna komponenta i inovativni, nerutinski rad.
Iako je proces razvoja profesije kontinuiran proces koji traje nekoliko
vekova, on je najintenzivniji u drugoj polovini dvadesetog veka, što je
povezano sa razvojem nauke i uvođenjem novih tehnologija. Stalni napredak
nauke i uvođenje novih tehnologija neprestano izazivaju potrebu za novim
profesijama, koje kao takvi postaju sve važniji element u strukturi modernih
društava. Kao specifična obeležja profesionalnog oblika grupisanja najčešće se
uzimaju sledeća:
1. stepen razvijenosti teorija i tehnika,
2. stepen monopola nad stručnom ekspertizom,
46
DRUŠTVENE GRUPE
3. stepen spoljašne prepoznatljivosti profesije u društvu,
4. stepen organizovanosti, i
5. profesionalna etika.
1) Teorijsko znanje je bitni sastavni elemenat pojma profesije. Zato se
kroz profesionalno obrazovanje uvek zahteva, propisuje
neophodan fond teorijskih znanja i metoda. Ta teorijska znanja su
upravo ono što razlikuje profesiju od zanimanja, koja se sastoje u
ovladavanju praktičnim znanjima i veštinama i to bez poznavanja
teorijskih osnova tih znanja i veština. Zanimanja koja imaju
ambiciju da prerastu u profesiju odlikuju se, pored ostalog,
nastojanjem de se propiše fond obaveznog znanja, koje treba da se
stekne kroz formalno obrazovanje.
2) Stepen monopola nad stručnom ekspertizom. Država preko svojih
organa utvrđuje pravo monopola profesije nad obavljanjem
određenih poslova. Taj čin smatra se priznanjem profesije u
društvu. Cilj je monopola da se profesijama obezbede stredstva za
eliminaciju svih lica koja se konkretnim poslom bave neovlašćeno.
3) Stepen spoljašnje prepoznatljivosti u društvu. Svaka profesija

podrazumeva određenu vrstu rada, stepen i vrstu profesionalnog
obrazovanje, mesto u podeli rada, društveni status i s njim
povezano određeno od društva očekivano ponašanje. U društvu su
prepoznatljivije profesije čije usluge koristi većina članova jednog
društva (lekari, advokati, sveštenici, profesori). Manje su
prepoznatljive profesije čije usluge koristi manji broj organizacija,
odnosno ne koriste ih građani neposredno (inženjeri, geolozi).
4) Stepen organizovanosti profesije. Ovaj element obuhvata:
a) stepen organizovanosti institucije za profesionalno
obrazovanje,
b) tipovi organizacija u kojima se profesije najčešće zapošljavaju i
c) organizovanost profesionalnih udruženja.
5) Profesionalna etika predstavlja skup normi, vrednosti i ciljeva
kojima pripadnici neke profesije treba da se rukovode u primeni
svog profesionalnog znanja. Ona može imati oblik pisanog etičkog
kodeksa kao kod lekara, advokata, sudija, oficira, veterinara. Etički
kodeks može se ispoljavati u nepisanoj formi kada je manje
obavezan i teško se kontroliše.
Na osnovu navedenih elemenata profesije mogu se jasno razlikovati

zanimanja, poluprofesije i profesije. Ako se oni shvate kao obeležja koja se
razvrstavaju na jednom kontinuumu, onda bi se profesije nalazile na vrhu tog
47
DRUŠTVENE GRUPE
kontinuuma, jer su u njima razvijeni svi navedeni elementi. Poluprofesije bi
imale neke od tih elemenata a neki bi im nedostajali i nalazile bi se u sredini
(fizioterapeut, fotograf, socijalni radnik). Kod zanimanja bi elementi profesije
bili prisutni u manjoj meri te bi se zanimanja nalazila na početku zamišljenog
kontinuuma osnovnih elemenata profesije.
4.1 Etika inženjera kao elemanat profesije inženjer

Retko se, kako navodi D. Đorđević (D. Đorđević, 1995), u
svakodnevnom govoru može čuti sintagma "etika inženjera". Mnogo češće se
raspravlja o lekarskoj ili sudijskoj etici. Razlozi za takav odnos javnosti prema
inženerskoj etici su mnogobrojni, ali jedan od suštinskih je u tome što je
inženjerska profesija skoro isključivo organizacijska, te je stoga manje
prepoznatljiva kod javnosti, za razliku od lekarske ili pravničke čije usluge
većina ljudi direktno koristi. To što se u našem društvu o njoj manje govori ne
znači da je ona beznačajan elemenat inženjerske profesije i da umnogome ne
određuje kvalitet profesionalnog rada inženjera. Aktuelnost problema vezanih
za inženjersku etiku posebno je očita među inženjerima u viskorazvijenim
zemljama. Od 1995. godine najveće svetsko udruženje elektroinženjera (EEE)
otvorilo je posebnu telefonsku liniju kao i e – mail preko kojih inženjeri mogu
diskutovati o etičkim dilemama sa kojima se susreću prilikom svog
profesionalnog rada. Istovremeno je na Internetu otvoren poseban web – site
za probleme inženjerske etike.
Profesionalna etika (Ž. Šporer, 1990) je skup normi, vrednosti, ciljeva
kojima bi se trebali rukovoditi inženjeri u primeni svog profesionalnog znanja.
Ona je delimično formalne, a delimično neformalne prirode. Formalan je
pisani etički kodeks na koji se članovi profesije ponekad zaklinju da će se po
njemu ponašati u praksi. On je obično sistematičan, eksplicitan i altruistički.
Neformalan je onaj nepisani kodeks, a nosi istu težinu formalne perskripcije,
ali je obično puno širi i zahvata one sfere sistema koje se interiorizuju kroz
obrazovanje, i uglavnom ga nije moguće u svim nijansama opisati i propisati
kao normu ponašanja. I formalna i neformalna profesionalna etika propisuju:
Prvo, da način i upotreba profesionalnog znanja mora biti za opštu
dobrobit, njegova upotreba je altruistička.
Drugo, svi profesionalci, pa i inženjeri, moraju se pridržavati naučnih
dostignuća u svojoj praksi bez obzira na okolinu i pritiske.
Treće, profesionalna etika propisuje ponašanje u odnosima u kojima
stručnjaci dolaze pri vršenju svog posla. To su sledeće vrste odnosa (B.
Milošević, 1995):
1) odnos prema predmetima i sredstvima za rad,
2) odnos prema pripadnicima profesije inženjer,
48
DRUŠTVENE GRUPE
3) odnos prema radnoj grupi, u kojoj, pored inženjera, učestvuju i
pripadnici drugih profesionalnih grupa,
4) odnos prema organizaciji rada preduzeća,
5) odnos prema poslovnim partnerima,
6) odnos prema društvu u celini,
7) odnos prema prirodnoj sredini i
8) odnos prema samom sebi.
Ovde se neće razmatrati sve vrste odnosa, već će akcenat biti na samim
izvorima kršenja profesionalne etike. Kako je inženjerska profesija tipično
organizacijska, to se organizacija pojavljuje kao okvir u kojem se inženjeri
najčešće odriču profesionalne etike.
Kršenje profesionalnih standarda i etičkih normi uzrokovano je,
između ostalog, i konfliktima u koje ulaze inženjeri u organizacijama u kojima
su zaposleni. Širi okvir tih koflikata nalazi se u sukobu između birokratizacije i
profesionalizacije.
O čemu se zapravo radi?
Sve dok je stepen profesionalizacije radnih organizacija bio nizak,
protivurečnosti između profesije i organizacije nisu bile očite. Sa sve većom
kompleksnošću poslovanja raste i broj profesionalnih kadrova u
organizacijama i veličina i birokartizacija organizacija. Protivurečnost između
birokratizacije i profesionalizacije organizacije postaje sve intenzivnija i vodi u
sve češće otvorene sukobe. Rađa se tzv. "borbeni profesionalizam" (V. Rus, V.
Arzenšek, 1984).
Po mišljenju R. Pavalka (R. Pavalko, 1971), konflikti izviru iz dve
suprotstavljene karakteristike profesije i birokratije. Profesije u prvi plan
postavljaju samostalnost, dok birokratija zahteva i privrženost
organizacijskim pravilima.
Po McKalveyu (W. W. McKalvey, 1969), postoje četiri trajno prisutna
izvora konflikata:
1) Konflikt između uključenosti stručnjaka u širu zajednicu zvanja i
želje rukovodilaca da se stručnjaci vežu isključivo za preduzeća u
kojima su zaposleni.
2) Konflikt između želje stručnjaka da postignu izvorne
istraživačke rezultate i želje rukovodilaca da istraživanja
pridonose efikasnosti organizacije.
3) Konflikt između želje stručnjaka ka dugoročnom usmerenju kako
bi razvio svoju stručnu delatnost i težnje organizacije da se
stručnjaci angažuju na onim trenutnim pitanjima koji su za
49
DRUŠTVENE GRUPE
organizaciju najkritičniji.
4) Konflikti između očekivanja stručnjaka da će biti nagrađeni na
osnovu stručne vredosti rada i stvarnog doprinosa nagrađivanja
stručnjaka na osnovu doprinosa većoj efikasnosti organizacije.
Trajnost opisanih konflikata i razapetost stručnjaka, odnosno
inženjera nalaze se u činjenici da inženjeri istovremeno participiraju u dva
paralelna sistema vrednosti. Jedan je onaj koji je važan za profesiju; a drugi je
onaj koji se odnosi na organizaciju. Tako se profesionalac nalazi u situaciji da
bira profesiju i u vezi sa njom profesionalne standarde i etičke norme ili
organizaciju. Ukoliko se opredeli za organizaciju i njene prvenstveno
ekonomske ciljeve neminovno mora narušiti profesionalna pravila i etičke
norme. Ako, s druge strane, teži da ispoštuje profesionalne standarde i etičke
norme rizikuje da bude okvalifikovan kao nelojalan organizaciji i njenim
ciljevima. Ovakva rastrzanost izvor je mnogih frustracija, naročito kod mladih
inženjera, koji su etičke norme interiorizovali u procesu profesionalne
socijalizacije na studijima. No, kako godine provedene u organizaciji protiču
tako se, na žalost, inženjeri sve više priklanjaju ciljevima preduzeća u kojem su
zaposleni i ostaju sve dalje od inženjerske etike, pa samim tim, i od svoje
profesije.
Problem je u tome što se danas podređivanje profesije organizaciji
smatra činjenicom koja se sama po sebi razume. Čak se može tvrditi da
stručnjak nema prava na svoju karijeru, te da su njegovi zahtevi za karijerom
elitistički i da traže privilegije u društvu. Svako odupiranje stručnjaka
birokratskim pravilima, birokratskoj kontroli i bezuslovnoj lojalnosti
birokratskom sistemu, tretira se kao devijantno ponašanje (Ru. Arzenšek, 1984).
Međutim, naučno – tehnološka revolucija koja dovodi do
prevladavanja nauke nad tehničkim sredstvima menja stvari. Tradicionalna
birokratska organizacija, koja se temelji na podređivanju karijere stručnjaka
radnoj ulozi, gubi svoj pragmatički razlog postojanja.
Zašto?
Zato što se efikasnost organizacije ne temelji više prvenstveno na
optimalnoj upotrebi mašina, već na optimalnoj upotrebi znanja, što znači na
optimalnoj upotrebi stručnjaka. Ta činjenica nalaže oblikovanje novih sistema
u organizacijama koji će se zasnivati na zameni hijerarhijskog autoriteta
stručnim autoritetima. Kontrola nad stručnim radom, koja treba da poboljša
taj rad, moguća je samo kao kolegijalna kontrola saradnika. Istraživanja
potvrđuju da se hijerarhijskim autoritetom (finansijska i vremenska kontrola)
ne može uticati na poboljšanje stručnog rada. Stoga se kao uslov za
modernizaciju organizacije, s jedne strane, pojavljuje neophodnost da
50
DRUŠTVENE GRUPE
organizacije svoj razvoj baziraju na razvoju profesionalnog rada, a da inženjeri
dosledno poštuju pravila profesionalne etike, s druge strane.
4.2 Inženjeri: između profesionalnih aktivnosti

i menadžerskih uloga
Mereći stepene razvijenosti prethodno navedenih elemenata profesije
može se saznati do koje mere se određena delatnost profesionalizovala. Ovde
će se dati analiza stepena profesionalizacije inženjerske i menadžerske
delatnosti.
Prvi elemenat koji karakteriše profesiju je sistematski zaokružena
teorija. Ona predstavlja korpus znanja na kojima počiva određena
profesionalna delatnost.
Osnovna znanja na kojima se zasniva svaka inženjerska profesija su
matematika, fizika i hemija kao znanja iz fundamentalnih nauka, te širi
dijapazon znanja iz primenjenih nauka kao što su elektrotehnika, elektronika,
mehanika, statika, i druge. Ta znanja i tehnike obezbeđuju nerutinski i
stvaralački rad inženjera i osposobljavaju ih da rešavaju konkretne probleme
u praksi. Ova zanja stiču se na tehničkim fakultetima. Mreža tehničkih
fakulteta u jugoslovenskom obrazovnom sistemu solidno je razvijena. U
ukupnom broju visokoškolskih ustanova, fakulteti na kojima se obrazuju
inženjeri predstavljaju trećinu ukupnog broja fakulteta u našoj zemlji. Na tim
fakultetima pored osnovnih studija, razvijeni su poslediplomski specijalistički
i magistarski studiji, kao i doktorski programi. Raznovrsnost ovih programa
ukazuje na razvijenost prvog i osnovnog elementa inženjerske profesije u nas.
Znanja koja su potrebna menadžmentu moraju se sagledati kroz
istorijsku perspektivu (Šporer, 1985). U toku istorijskog razvoja znanja
potrebna rukovodiocima, bila su u početku potpuno tehnička, zatim
finansijska, da bi danas dominirala znanja o funkcionisanju tržišta.
Dominantno je uvek ono znanje koje je povezano sa izvorom najveće
nesigurnosti u organizaciji – prvobitno je to bilo kako nešto proizvesti, zatim
kako nabaviti finansijska sredstva za to, a danas kako nešto prodati. Ako se
penjemo po hijerarhijskim nivoima rukovodstva, onda, takođe, možemo
zapaziti različite vrste znanja potrebnih rukovodiocima različitih nivoa. Na
najvišem nivou potrebna su konceptualna znanja, na srednjem nivou dominira
potreba za znanjima o međuljudskim odnosima, a na najnižem nivou su
tehnička znanja. To je, dakle, onaj korpus znanja i informacija koji može
postati osnova za sistematizaciju teorijskog znanja potrebnog za prilaženje
institucionalizaciji procesa obrazovanja za tu funkciju.
Škole za obrazovanje menadžera u svetu nemaju tako dugu tradiciju
kao što je imaju tehničke škole za obrazovanje inženjera. Kod nas je situacija
51
DRUŠTVENE GRUPE
još kritičnija, jer su se tek pre dve godine na tržištu intelektualnog rada
pojavili prvi profesionalno obrazovani menadžeri. Iz tog razloga često se na
rukovodećim i upravljačkim mestima nalaze danas sve više visoko obrazovani
stručnjaci različitih profila među kojima su inženjeri jedni od najčešćih. Kako
vidimo iz pregleda znanja potrebnog menadžmentu, inženjeri bi bez posebnog
treninga i doobučavanja mogli potpuno kompetentno da preuzimaju i vrše
rukovodeće funkcije na najnižim nivoima rukovođenja. Za ostale upravljačke
funkcije neophodno bi bilo da prođu dodatno obrazovanje. Na Zapadu se
inženjeri za menadžerske poslove obrazuju na poslediplomskim studijima.
Najrašireniji oblik obrazovanjaje MBA (Master of Business Administration).
Sledeći elemenati koji karakterišu profesiju su profesionlani autoritet i
društvena zaštita monopola nad stručnom ekspertizom. Inženjerima teorijska
i stručna znanja usvojena u procesu socijalizacije za profesiju obezbeđuju
stručni autoritet i monopol nad stručnom ekspertizom. Tačnije rečeno,
posedovanjem specijalističkih viših znanja inženjerska profesija osigurava
svojim članovima da određene aktivnosti mogu obavijati samo oni i niko drugi.
Država je priznavanjem inženjerske profesije obezbedila inženjerima pravnu
zaštitu monopola nad stručnom ekspertizom.
Na čemu se bazira autoritet menadžmenta? Autoritet menadžmenta
proizilazi iz položaja u organizaciji a ne iz posedovanja određenog
specijalističkog znanja kao što je slučaj kod inženjera. Menadžment nema
profesionlanu sferu kompetencije izvan organizacije kao što je imaju inženjeri.
Dalji konstitutivni elementi profesije su kodeks ponašanja kao i
specifična subkultura i profesionalna etika. Kodeks ponašanja pripadnika neke
profesije sačinjen je od sistema vrednosti i normi kojima se rukovode
profesionlaci u obavljanju svoje profesionalne delatnosti. T. Parsons (Parsons,
1964) naglašava da se profesionalci uvek moraju rukovoditi altruističkom
orijentacijom u svom odnosu kako prema klijenteli, tako i prema pripadnicima
drugih profesija sa kojima se nalaze u radnom odnosu. Suprotno tome, biznis
se, po Parsonsu, obično rukovodi utilitarističkom i egoističkom motivacijom.
Cilj svake profesije, pa i inženjerske, mora biti dobrobit za čovečanstvo i akcije
usmerene ka opštem napretku. Cilj menadžmenta je prvenstveno ekonomska
uspešnost organizacije. Kako su inženjeri (posebno u prvim godinama rada)
orijentisani na ciljeve profesije, tako je menadžment orijentisan na ciljeve
organizacije, što je često u suprotnosti i može predstavljati potencijalno polje
konflikata između profesionalaca i menadžmenta. Cilj inženjerske, pa i svake
druge profesije, je obogatiti profesionalna znanja, unaprediti nauku koja je u
osnovi profesije, čuvati i podizati profesionalni ugled, kao i kontrola članova
profesije. Pravi profesionalci su češće povezani sa članovima profesije izvan
organizacije, nego sa kolegama iz drugih profesija sa kojima su u istoj
organizaciji. Menadžment, međutim, u drugim organizacijama češće vidi
rivala, nego saradnika.
52
DRUŠTVENE GRUPE
Iz ovog kratkog pregleda vidljivo je da se inženjerska profesija
zadovoljavajuće profesionalizovala, dok se za menadžment ne može reći da je
profesija u klasičnom smislu te reči. Od navedenih elemenata profesije,
menadžment ispunjava samo onaj koji se odnosi na znanja koja su neophodna
za obavljanje te delatnosti koja se stiču kao i kod drugih profesija, na
univerzitetima. Po svim drugim kriterijumima, menadžment tek utire put
profesionalizaciji.
Kako je za obavljanje rukovodećih i upravljačkih uloga sve češće
potrebno visoko obrazovanje, to se skoro svaki dobar inženjer (kao i
ekonomista i pravnik) sigurno našao ili će se naći bar jednom u svojoj karijeri
pred dilemom: da li da prihvati rukovodeću funkciju ili ne?
Prelazak inženjera iz polja rukovodećih i upravljačkih uloga često je
jedan od oblika beneficiranja, ali u isto vreme i vezivanja inženjera za samo
preduzeće. Ovo je vezano za tzv. kosmopolitsku i lokalističku orijentaciju koju
je razvio Guldner (Guldner, 1957). Naime kosmopolitski orijentisani
profesionalci veću važnost pridaju održavanju veza sa kolegama,
profesionalcima (u ovom slučaju inženjerima) van organizacija u kojoj su
zaposleni, kako bi sve više unapredili svoju profesiju. Iz tog razloga
inženjerima se kao profesionalcima važnim za funkcionisanje organizacije,
nude razne beneficije, od zaposlenja bračnog druga, do rešavanja stambenog
pitanja, pa sve do rukovodećih funkcija. Na taj način pokušava se
kosmopolitska orijentacija inženjera preusmeriti u poželjnu lokalističku koju
karakteriše visok stepen lojalnosti organizaciji.
Istovremeno, po mišljenju Bercera i Carpera (S. H. Bercer, J. Carper,
1956) inženjeri se u procesu socijalizacije za profesiju ne vezuju za jednu
vrstu karijere, već se pripremaju i za menadžersku karijeru. Svoju promociju i
napredovanje u karijeri oni vezuju za moguću menadžersku poziciju, za
razliku od, na primer, fiziologa koji svoju budućnost i napredak vezuju za
naučni i istraživačkj rad, ili filozofa koji sebe vide kao slobodne intelektualce
bez čvrsto određenih organizacijskih pozicija.
Prelazak na rukovodeće mesto, kako je utvrdio J. Županov (J. Županov,
1969), nosi sa sobom niz prednosti koji utiču na to da profesionalci prelaze na
rukovodeće položaje. To su, pre svega, veća plata, veći ugled – status, kao i
bolja mogućnost daljeg napredovanja (unutar kao i van preduzeća), ali i utisak
da položaj rukovodioca omogućava inovativno delovanje.
Prelazak sa mesta inženjera na rukovodeće radno mesto ima i niz
negativnih aspekata koji se ne smeju zanemariti. To je prvenstveno promena
profesije, što znači da je praktično izgubljen trud uložen u sticanje
specijalističkih znanja (osim ako ovo od početka nije bila planirana aktivnost u
cilju sticanja rukovodećeg položaja), zatim tu je poremećaj nastao usled
gubljenja profesoionalne autonomije a zbog specifične uloge rukovodioca. Na
53
DRUŠTVENE GRUPE
kraju, tu je i specifičnost položaja rukovodioca kod nas (a posebno direktora),
koji se često posmatra kao krivac za poslovne neuspehe.
U vremenu kada je J. Županov vršio istraživanje "Koliko je položaj
direktora privlačan za stručnjake?" menadžment je, kako i sam autor kaže, bio
omrznut termin. Dalje, ingerencije direktora su bile znatno sužene i
ograničene sistemom samoupravljanja, direktor je, pre svega, bio političko lice
u organizaciji, čiji je glavni zadatak bio da čuva društveno političke interese, a
tek potom da brine o ekonomskoj efikasnosti preduzeća. Sve ovo uticalo je na
određenu odbojnost koju su stručnjaci osećali prema menadžerskim
funkcijama te se iz tog razloga retko pojavljivali kao kandidati na konkurse za
direktorska radna mesta.
Poslednje godine beleže određenu promenu društva prema
menadžmentu. To, pre svega, treba da zahvalimo uvođenju (ili bar nameri da
se to uradi) tržišnih uslova privređivanja. Pojavljuju se razni oblici
vaninstitucionalnog obrazovanja za menadžment, otvoren je fakultet
za menadžment, a i mnogi fakulteti su oformili studijske grupe na osnovnim i
poslediplomskim studijima iz menadžmenta. Kada je u pitanju školovanje
inženjera i ono beleži više nastavnih sadržaja iz oblasti organizacije rada,
upravljanja i rukovođenja, nego što je to bilo prisutno u ranijem periodu.
Uloga direktora – menadžera se u odnosu na samoupravno vreme dosta
promenila. Menadžeri više nisu pod tako jakim pritiskom društveno političkog
okruženja kao ranije, ovlašćenja direktora koja više nisu sputana odlukama
radničkih saveta i drugih samoupravnih organa upravljanja, značajno su
porasla. Sve ovo navodi nas na pretpostavku da su uloge menadžera danas
mnogo primamljivije za inženjera, nego što su to bile 60 – ih i 70 – ih godina.
Prema rezultatima empirijskih istraživanja, nezadovoljstvo vlastitim
položajem u organizaciji, niska primanja i slabe mogućnosti za inovativno i
stvaralačko delovanje, motivišu inženjere da se prihvate menadžerskih
funkcija. Odbojnost koju su stručnjaci u ranijem periodu osećali prema
menadžerskim ulogama danas je smanjena. Pored globalne promene mesta
menadžmenta u našoj društvenoj praksi, lakše prihvatanje menadžerskih
funkcija od strane inžnjera rezultat je veoma lošeg položaja i nezadovoljstva
samih inženjera uslovima svog profesionalnog rada u organizacijama.
5. INTELIGENCIJA
lnteligencija spada u posebne oblike društvenog grupisanja,

karakteristične za moderno društvo. Njeno poreklo se nalazi u podeli rada na
umni i fizički rad, to jest u oslobađanju određenog broja pojedinaca od fizičkog
rada ili njihovom trajnom vezivanju za razne oblike intelektualne delatnosti.
54
DRUŠTVENE GRUPE
Za nastanak inteligencije kao posebnog društvenog sloja od posebne je
važnosti i sposobnost društva (ekonomska moć) da plati tu vrstu rada, za šta
je društvo postalo sposobno uporedo sa razvojem kapitalizma. Sam izraz
inteligencija je prvi put upotrebljen u Rusiji u 19. veku za označavanje ljudi sa
univerzitetskim obrazovanjem, koje im je omogućavalo obavljanje
profesionalnih zanimanja.
Navedene odrednice ukazuju na najopštije osobine inteligencije, ali
ostavljaju po strani pitanje značajnih razlika u ulozi i položaju pojedinih
delova inteligencije. Zato se čini da je adekvatnije prihvatiti upotrebu pojma
inteligencije u širem i u užem smislu. U određivanju pojma inteligencije koristi
se pojam uže i šire značenje ovog pojma. U širem smislu, inteligencijom se
može odrediti skup profesionalnih kategorija koje se bave kulturnim
stvaralaštvom, organizacijom rada i zajedničkog života, kao i obavljanjem
poslova za koje je potrebno teorijsko znanje. Znači, ono što inteligenciju u
širem smislu odvaja od drugih društvenih grupa jeste profesionalno obavljanje
određenih intelektualnih poziva na osnovu posebnog obrazovanja u najvišim
obrazovnim institucijama. Pojam inteligencije u užem smislu odnosi se na
manje grupe umnih radnika "koji direktno doprinose stvaranju, transmisiji i
popularisanju duhovnih tvorevina". Tu spadaju pisci, umetnici, naučnici,
filozofi, religiozni mislioci, društveni i politički komentatori i drugi. Taj se deo
inteligencije najčešće označava izrazom "intelektualci", a koriste se i termini
"tradicionalna inteligencija", "intelektualna elita" i drugi. Po nekim
mišljenjima, bitnu ulogu intelektualca akcentira ona definicija koja ističe
njihovu autonomiju, odnosno slobodu intelektualnih aktivnosti. Ponekad se
kao suštinsko obeležje intelektualaca uzima to što oni govore i pišu o opštim
temama.
Inteligencija predstavlja društvenu grupu koja je po veličini,
socijalnom poreklu i unutrašnjoj diferencijaciji varijabilna u vremenu i od
jednog društva do drugog. Ona u pogledu socijalnog porekla predstavlja vrlo
heterogenu grupu. Još od srednjovekovnih evropskih univerziteta, koji
predstavljaju kolevku moderne inteligencije, ova se grupa konstituiše od
pripadnika različitih društvenih slojeva i grupa. Upravo zbog te činjenice
mnogi autori smatraju da se inteligencija konstituiše kao neklasna, pa i
natklasna grupa. Nezavisna pozicija u odnosu na osnovne društvene grupe,
kao i odsustvo sopstvenih grupnih interesa, smatraju se bitnim odrednicama
specifične uloge inteligencije kao potencijalnog tvorca istinitih dinamičnih
idejnih sistema u savremenom evropskom društvu.
Inteligencija je unutrašnje struktuirana društvena skupina. Najopštija
podela diferencira stvaralačku od reproduktivne inteligencije. Stvaralačka
inteligencija odlikuje se invencijom i kreacijom; ona otkriva nove ideje i nove
mogućnosti razvoja, pronalazi tehničke izume i praktična rešenja za
unapređenja u raznim oblastima ljudskog rada i života. Reproduktivna
55
DRUŠTVENE GRUPE
inteligencija primenjuje, prenosi, širi i obezbeduje ta dostignuća. S obzirom na
različite oblasti rada, razlikuju se društveno – humanistička i prirodno –
tehnička inteligencija.
6. ETNIČKE ZAJEDNICE
Etničke zajednice predstavljaju jedan od najranijih oblika društvenog

grupisanja. Bitnim konstitutivnim elementima ovog oblika grupisanja
smatraju se sledeći:
1. teritorijalnost;
2. kulturne spone i zajednička tradicija;
3. zajednička istorija, i
4. osećanje pripadnosti etničkoj zajednici i solidarnost.
Takođe valja istaći da pripadnici jedne etničke zajednice sebe
doživljavaju etnički različitim od pripadnika drugih zajednica i grupa.
1) Teritorija. Svaka etnička zajednica nastaje i egzistira na određenoj

teritoriji koju smatra svojom. Ipak, teritorija ne mora biti aktuelno
obeležje etničke zajednice. Mnoge su etničke zajednice kao celina,
ili veliki broj njihovih pripadnika napustili teritoriju nastanka i
žive u dijaspori. Dijasporične zajednice, kao na primer, Jevreji, žive
veoma dug istorijski period izvan prvobitno nastanjene teritorije.
Ali i pored toga, kod takvih etničkih zajednica sećanje na teritoriju
porekla može biti snažno prisutno u svesti i zajedno sa drugim
etničkim obeležjima povezuje članove te zajednice. U savremenom
svetu, u kome su migracije postale masovna pojava, pre svega iz
ekonomskih razloga, gotovo da nema etničke zajednice čiji članovi
nisu rasuti širom sveta. Teritorija je, dakle, konstitutivni element
etničke zajednice koji ima posebnu važnost prilikom konstituisanja
te zajednice, jer bez nje ona ne može da se konstituiše. Ali, same
karakteristike određene teritorije (konfiguracija zemljišta, klima i
drugo) nemaju determinirajući značaj u stvaranju karakteristika
etničke zajednice, kao što su mislili antropogeografi, koji su svojim
gledištima o dominantnom uticaju tla na obeležja nacije izašli
izvan okvira nauke.
2) Etničke zajednice stvaraju svoju specifičnu kulturu i kulturnu

tradiciju kojima se razlikuju od drugih sličnih zajednica. Navedeni
elementi stvaraju se u dugotrajnom istorijskom razvoju i pod
dejstvom različitih faktora tako da imaju svoju genezu i evoluciju.
2.1 Jedna od osnovnih kulturnih spona etničke zajednice jesu
56
DRUŠTVENE GRUPE
mitovi. Mit koji se najranije javlja i koji se smatra osnovnim
jeste mit o zajedničkom poreklu i nastanku, koji se ponekad
iskazuje i kao mit o zajedničkom pretku neke etničke zajednice.
Zajednički predak je obično izmišljen, ali to nije pravilo. U
mitovima i legendama o "etnogenezi" ima elemenata istine ili
istorijskih činjenica. Stav o zajedničkom poreklu ima, sa jedne
strane, vrlo važno kohezivno dejstvo. Sa druge strane, stav ili
mit o zajedničkom poreklu omogućuje pojedincu da vidi svoje
mesto u svetu, kao i mesto vlastite zajednice unutar
opšteljudske zajednice, što pojedincu pruža određeni identitet.
Mit o zajedničkom poreklu obično ne ukazuje samo na
osobenost određene etničke zajednice već i na neke oblike
njegove superiornosti u odnosu na druge zajednice. Postoje i
drugi mitovi koji se stvaraju u istorijskom razvoju i obično
govore o usponu ili padu etničke zajednice, slavnim vladarima,
tradicionalnim prijateljima i neprijateljima. Funkcija svih
mitova jeste jačanje etničke svesti.
2.2 Jezik se javlja u funkciji razlikovanja od drugih etničkih
zajednica. Ponekad i male razlike u jeziku mogu poslužiti kao
osnova razlikovanja među etničkim grupama, odnosno danas
među nacijama. Aktuelni primer je hrvatski jezik, u kome su
nakon raspada bivše SFRJ političkom akcijom učinjene manje
izmene sa ciljem da se pokaže da se radi o različitom jeziku u
odnosu na srpski jezik. Pored toga, jezik na nivou nacija ima
veoma jako integrativno dejstvo.
2.3 Religija ima veći značaj na nižim stupnjevima razvoja etnosa,
jer postoje posebne religije kod svake etničke zajednice. Sa
pojavom velikih svetskih religija situacija se menja. Te se
religije ne obraćaju jednom narodu, već pojedincu. One takođe
ispoljavaju težnje ka širenju, univerzalnosti u svetskim
dimenzijama. No, u stvarnosti i unutar velikih religija
izražavaju se etničke specifičnosti tako što institucionalne
podele u njima prate etničke granice. Tako unutar pravoslavne
crkve postoje kao autokefalne ruska, srpska, grčka, rumunska,
bugarska, makedonska crkva. Podele unutar religije mogu
ponekad uzimati šizmatski i jeretički karakter. U očuvanju i
jačanju etničkog identiteta pojedinih etničkih zajednica
značajnu ulogu imalo je sveštvenstvo. Ono je imalo značajnog
udela i u uključivanju narodne tradicije u velike svetske religije.
Zato se o sveštenstvu ponekad govori kao o "čuvaru nacije".
3) Zajednička istorija ili zajednička "istorijska sudbina". Kroz
dugotrajan zajednički život na određenoj teritoriji i iskušenja i
probleme koje on nameće, formiraju se običaji i drugi regulativni
57
DRUŠTVENE GRUPE
mehanizmi, određena verovanja, umetnički oblici, shvatanja o
drugim zajednicama kao prijateljskim i neprijateljskim. Pod
uticajem zajedničke "istorijske sudbine" formira se zajednička
svest koja povezuje i cementira pripadnike jednog etnosa u celinu
uprkos raznim objektivno uslovljenim dezintegrativnim silama.
Istorijska dimenzija utiskuje specifičan pečat u etnos i daje mu
trajnost i čvrstinu.
4) Osećanje pripadnosti i solidarnosti. Bitnu komponentu etničke

zajednice, a po nekim mišljenjima i najbitniju, čine subjektivno
osećanje pripadnosti i identifikacija sa zajednicom, kao i vrlo jaka
odanost, solidarnost pripadnika svake etničke zajednice. Pojedini
autori ističu da ostali konstitutivni elementi pojma nacije više
ukazuju na to da se radi o etničkoj zajednici u mogućnosti, dok ona
to stvarno postaje kada se pojavi subjektivno osećanje pripadnosti
i odanosti. Etničke zajednice su tokom istorije težile da na sebe
preuzmu ulogu osnovnog oblika i okvira globalne društvene
integracije, premda su slične težnje ispoljavale i druge zajednice i
organizacije. Osnovni oblici etničkih zajednica po pravilu su se
konstituisali kao globalne društvene zajednice. Globalnost etničkih
zajednica ne ispoljava se samo, odnosno prevashodno u veličini
već i u višefunkcionalnosti. One objedinjuju u posebnu celinu
ekonomske, kulturne i političke funkcije, zahvaljujući čemu je ta
celina u stanju da opstane kao samostalna društvena zajednica.
Uobičajena je podela etničkih zajednica na predmoderne i
moderne etničke zajednice. U predmoderne spadaju pleme i narod,
dok je nacija moderni oblik etničkog grupisanja. Ovi oblici nastaju
u različitim istorijskim tipovima društva i nose pečat društveno –
istorijskih uslova u kojima se konstituišu i egzistiraju.
7. TERITORIJALNE ZAJEDNICE
Pod teritorijalnim zajednicama podrazumeva se zajednica ljudi

povezanih teritorijom. Teritorijalna povezanost nastaje posle zajednica koje
su nastale krvnosrodničkim vezama, odnosno, nastaje s pojavom sedalačke
privrede, u prvom redu zemljoradnjom, jer ona zahteva stalnu nastanjenost
umesto neprekidnog kretanja koje je karakterisalo sakupljačko – lovačku i
nomadsku privredu. U sociologiji se o teritorijalnim zajednicama najčešće
govori kao o selu i gradu. Shodno tome, razvile su se i posebne sociologije:
sociologija sela (ruralna sociologija) i sociologija grada (urbana sociologija).
Zadaci ovih sociologija sastoje se u proučavanju većeg broja pitanja: nastanka
58
DRUŠTVENE GRUPE
naselja, razvijanje sela i grada, uticaja teritorijalnih zajednica na način života,
mentalitet, emotivni i duhovni život, na obrazovanje, kulturu uopšte, na
međuljudske komunikacije.
Pretpostavlja se da je prvo seosko naselje nastalo pre 20.000 godina,
na prostoru srednjeg i dalekog Istoka i Egipta u slivovima Tigra, Eufrata, Nila,
Inda i Ganga. To se dogodilo onog trenutka kada se čovek morao zaustaviti u
svom lutanju za hranom i naseliti na jednom mestu. Tada je počeo da obrađuje
zemlju i da prenosi iskustva i predanja sa naraštaja na naraštaj. Tada je stvorio
svoje stalno ognjište i naučio da sprema hranu. Tek tada su, između ostalog,
počele da se razvijaju i osnovne društvene institucije: svojina, porodica,
država, To je bila tzv. neolitska revolucija, nesumnjivo najznačajniji događaj u
društvenom razvoju čovečanstva. (C. Kostić, 1969)
Posle pobede Francuske revolucije, došlo je do zasnivanja
kapitalističkih društvenih odnosa. Jedna od posledica toga su i dublje promne
na selu, što je izazvalo duboke strukturalne procese u seoskim zajednicama.
Snažno je počela da se menja uloga seljaka. Došlo je do veće zavisnosti sela od
grada, jer u tom periodu dolazi do povećanja gustine urbanog stanovništva u
odnosu na seosko, to je vreme nastanka velikih gradova. Usledile su značajne
etape u razvoju sela: prvobitna akumulacija, moderna kolonizacija i
industrijska revolucija. Svi ti procesi doveli su do savermenog stanja u kome
se nalaze selo i seljaštvo. U selima Jugoslavije do značajnijih strukturnih
promena došlo je naročito posle završetka II Svetskog rata. Najznačajnije
promene izvršene su u dve osnovne isntitucije sela: u zemljišnoj svojini
(najpre se uvode tri oblika zemljišne svojine – državni, zadružni i privatni, da
bi se oni kasnije sveli na dva – društveni i individualni) i u seljakovoj porodici
(crkveni brak je fakultativan, a građanski obavezan, izjednačavanje
supružnika u pravima i obavezama, sporazumni razvod braka, nemogućnost
stupanja u brak pre osamnaest godina i drugo).
Razmatranje seoskih zajednica uključuje i odgovore na nekoliko
ključnih pitanja, kao što su: ko čini ruralnu sredinu, koji su elementi seoskog
društva, u čemu je suština ruralnih odnosa, kakav je karakter seoske porodice,
kakvi su oblici ponašanja i mišljenja u ruralnoj sredini, u čemu se ogleda
suština ruralnih promena i dr.
Kada govorimo o seoskoj sredini treba reći da je seoska sredina prva
sredina koju je čovek stvorio svojim radom. U takvoj sredini čovek često živi
od rođenja do smrti. Ruralna sredina ima dva sastavna dela: prirodu i društvo.
Prirodu seoske sredine formiraju abiotički (reljef, klima i dr.) i biotički faktori
(biljke, životinje i ljudi). Seosko društvo čini kolektiv ličnosti u ruralnoj sredini
koji imaju svoju kulturu i određene funkcije, koje su različite od drugih
društava. U stvari, ruralno društvo čine seoske zajednice, a svaka seoska
zajednica sasatoji se od više kolektiva. Između seoske zajednice, kao lokalnog
59
DRUŠTVENE GRUPE
društva i globalnog društva postoje manje ili više složene grupe i institucije.
Na primer, ruralno društvo sastoji se iz mnoštva sela, a jedno selo ne čine
samo seljaci, već ga čine i njihove porodice i druge institucije (škole, opštine,
parohije, zadruge, zanatska preduzeća, kulturne ustanove i dr.).
Isto tako, sa sociološkog stanovišta, u ruralnom društvu su veoma
značajni obrasci ponašanja i mišljenja (tradicionalizam, norme, obrasci
religioznog i ekonomskog ponašanja i ruralni mentalitet), zatim seoske
promene (planirane i neplanirane) kao i ruralni procesi (urbanizacija,
industrijalizacija, modernizacija i dr.).
S obzirom na to da seosko društvo još uvek čini većinu čovečanstva,
treba očekivati da će sociologija sela, svojim istraživanjima, još više produbiti
naučno saznanje o zakonitostima ruralnog društva, dajući tako svoj doprinos
praktičnom usmeravanju njegovog razvoja.
U sociologiji se zasnivanje prvih sela naziva neolitskom revolucijom, a
pojava prvih gradova urbanom revolucijom (C. Kostić, 1973).
Gradovi su, dakle, vremenski mlađi od sela. Tokom vremena oni su se
menjali kako kvantitativno, tako i kvalitativno. Međutim, osnovni istorijski
događaj za razvoj gradova jeste industrijska revolucija. Zato se i vrši podela
gradova na dve osnovne grupe: preindustrijske i industrijske. Razvoj
preindustrijskih gradova obuhvata dug vremenski period od pojave prvih
gradova do izbijanja industrijske revolucije. Preidustrijske gradove čine tri
vrste gradova: prvi gradovi, antički i feudalni gradovi. Oni se razlikuju ne samo
po vremenu nastanka i po organizaciji prostora, već i po svojoj kulturi i
društvenim odnosima. Industrijska revolucija je svoj pobedenosni put
nastavila iz Engleske u sve krajeve sveta, a pored ostalih promena, ona je
svuda podsticala nastanak industrijskih gradova. To važi ne samo za Prvu
industrijsku revoluciju (primena parne mašine u proizvodnji), već i Drugu
(primena električne energije – 1882.g.).
U našoj zemlji su osnivani gradovi u svim epohama društvenog
razvoja, od antike do danas. Pored ostataka gradova iz antičkog doba, ima
dosta gradova koji su nastali u doba feudalizma i kapitalizma, a u toku
industrijalizacije nastajali su mnogi industrijski gradovi. Zbog toga se, po
vremenu nastanka, gradovi u našoj zemlji mogu podeliti u tri kategorije: stare,
mešovite i industrijske.
Kada je reč o tipologiji gradova, postoje razne tipologije u savremenoj
nauci, ali su među njima najčešće: statistička, funkcionalna i sociološka.
Statistička tipologija najčešće polazi od broja stanovnika, a funkcionalna od
određenih funkcija koje svaki grad ima (odbrambena, religiozna, trgovačka,
rekreativna, kulturna i dr.). Međutim, sociološka tipologija ima u vidu oblike
udruživanja i ponašanga ljudi, društvene odnose i procese u urbariim
60
DRUŠTVENE GRUPE
sredinama. Sociološka tiplogija polazi od toga da se sa porastom grada ne
menja samo njegov tip, već u njemu nastaje i socijano drugačija svest. Polazeći
od toga, jedan broj američkih sociologa sve gradove svrstava u nekoliko tipova
i to: eopolis, polis, mediopolis, metropolis, magapolis, tiranopolis i neeropolis
(E. S. Bogardus, Ž. Gurvič, Sociologija, 1954). Glavni delovi socijalne strukture
grada su: socijalne kategorije (deca, omladina, boemi, starci i dr.), socijalni
agregati (gomila, masa, klase, slojevi i dr.) i grupe (komšiluk, grupe za igru,
ekonomska, religiozna, politička, kulturna i druga udruženja itd.).
Urbana sredina stvara i svoje posebne oblike ponašanja i mišljenja.
Najvažniji oblici i sredstva za formiranje određenog ponašanja i mišljenja su
religija, javno mnjenje, moda, snobizam i dr. Pored ovih pitanja, poseban
predmet proučavanja sociologije grada su određeni odnosi i pokreti u urbanim
zajednicama (pitanja brojčane i teritorijalne nadmoćnosti pojedinih delova
urbanih zajednica, pitanja gigantizma i razaranja, pitanja vezana za pojavu
raznih društvenih pokreta i dr.). Pri tome, poseban kompleks pitanja i
problema čine takozvane anomalije grada (prestupnici, skitnice, narkomani,
psihoze i neuroze, seksualna patologija, mentalne epidemije, razne ideološke
struje i dr.).
61
DRUŠTVENA STRATIFIKACIJA
IV
U svakom istorijski poznatom društvu postoje nejednakosti među

ljudima. Menjaju se samo vrste i veličina nejdnakosti. Ljudi se međusobno
razlikuju po izgledu, starosti, zdravlju, što su nejednakosti koje se duguju
biološkim činiocima. U društvu su najupečatljivije razlike u bogatsvu i
društvenoj moći. Ali, postoje razlike i po drugim dimenzijama, kao što su
ugled, obrazovanje, politička pripadnost, ideološka i religiozna uverenja i
drugo. Diferenciranje ljudi po navedenim obeležjima odvija se na osnovu
merila društvene zajednice, pa se naziva socijalno diferenciranje. S obzirom na
vrednosti koje se najviše cene u jednom društvu i društveno determinisan
način dostupa do njih, obrazuju se razne društvene hijerarhije. One se mogu
shvatiti kao vertikalni poredak u kome se pojedinci raspoređuju u različite
rangove, više i niže, u zavisnosti od količne društveno cenjenih vrednosti ili
drugih društvenih obeležja kojima raspolažu. U sociologiji se takvo
raspoređivanje ljudi na više i niže nivoe, slično slojevima stena u geologiji,
označava kao socijalna stratifikacija. Ona se izražava kao nejednaka raspodela
nagrada i lišavanja, prava i obaveza, moći i deprivilegovanosti među
članovima jednog društva. Samo društvo doima se kao celina sastavljena iz
hijerarhijski uređenih delova u kojoj se na vrhu nalaze oni sa najviše
društveno cenjenih vrednosti, dok su na dnu oni sa manjom količinom tih
vrednosti, odnosno deprivilegovani i izloženi raznim oblicima prikraćenosti i
lišavanja. Prema tome, socijalna stratifikacija, kao hijerarhijski uređeni sistem,
počiva na strukturalnim nejednakostima u društvu, ili nejednakostima koje su
društveno uslovljene.
Sociologija proučava u prvom redu društvene osnove socijalnih

nejednakosti, vrste osnovnih društvenih grupa i karakter njihovih
međusobnih odnosa, kao i posledice društvenih nejednakosti. U njoj su
izgrađena različita stanovišta za proučavanje vertikalnog struktuiranja
društva. Kao najvažniji istorijski oblici ove strukture izdvajaju se sledeći:
kaste, staleži, klase, slojevi i elite.
62
1. KASTE
Kaste predstavljaju najzatvorenije društvene grupe u istoriji ljudskog

društva. Nastale su na osnovu podele rada na prelazu iz robovske zajednice u
robovlasničko društvo. Svaka kasta obavljala je striktno određenu društveno –
profesionalnu ulogu. Te su uloge bile različito vrednovane što je uslovljavalo
strogu hijerarhiju položaja. Drugi temelj čine religiozna verovanja i norme
kojima su regulisani celokupni život kasta, prava i dužnosti, kao i svi aspekti
svakodnevnog života. Upravo je tim normama bio zabranjen svaki kontakt
između pripadnika različitih kasta. Život se odvijao u zatvorenim kastinskim
krugovima, kao nekoj vrsti međusobno potpuno odvojenih svetova. U tim
svetovima se radilo, praznovala, lečilo, sklapali brakovi. Prelazak iz jedne
kaste u drugu nije postojao ni kao teorijska mogućnost. O veličini razlika
između kasta svedoči pravilo da ni senka pripadnika niže kaste nije smela da
padne na pripadnika više kaste. Svako ponašanje koje se kosilo sa verskim
pravilima bilo je surovo kažnjavano. Ukoliko se radilo o kontaktu pripadnika
različitih kasta, kazna je primenjivana isključivo na pripadnika niže kaste.
Navedeni elementi kastinskog sistema ukazuju da ovaj sistem nije bio samo
jedan od najzatvorenijih već i najnehumanijih sistema.
Smatra se da je kastinski sistem u najčistijem vidu postojao u Indiji. U
svetim knjigama Vedama utvrđeni su zadaci i uloge, prava i dužnosti kasta i
njihovi međusobni odnosi. Sam nastanak kasta objašnjen je voljom boga
Brahme, od čijeg su tela napravljene četiri kaste: bramani ili sveštenici (učitelji
i filozofi), kšatrije ili ratnici i upravljači, vajšije ili trgovci i šudre ili fizički
radnici.
2. STALEŽI
Staleži su takođe zatvorene društvene grupe, sa striktno određenim

pravima i dužnostima. Oni predstavljaju oblik vertikalne strukture
karakterističan za društvo feudalne Evrope. Poput kasta, i staleži su bili
utemeljeni na podeli rada, ali i na krutoj feudalnoj organizaciji društva i
značajnom stepenu samostalnosti plemstva. Religiozna prinuda u regulisanju
staleških odnosa bila je dopunjcna pravnim i pravno – običajnim normama.
Staleška struktura feudalnog društva izražavala se kroz tri ranga: plemstvo,
sveštenstvo i treći stalež (građanstvo, niže plemstvo, niže sveštenstvo i
slobodni seljaci).
Stroga hijerarhija društvenih statusa podrazumevala je oštro odvojena
prava i dužnosti staleža, odnosno ponašanja koja idu uz određeni staleški
63
rang. Tako plemstvu i sveštenstvu nije priličilo da se bave fizičkim radom već
duhovnim delatnostima u formi posredovanja u sporovima, učešća u radu
staleških skupština i slično. Viteški moral, kome se posvećivala posebna
pažnja, obuhvatao je zaštitu žena i slabih, pobožnost učešće u lovovima i
ratovima i drugo. Specifično obeležje staleške podele bile su i titule koje su
izražavale razuđene hijerarhijske odnose.
U poređenju sa kastama, staleži su bili manje zatvorene grupe. Kroz
čitavu feudalnu epohu odvijali su se sporadični prelasci sa nižih na više
rangove. Na osnovu uspeha u ratovima dobijane su titule i imanja. Sa
opadanjem moći feudalnih monarha deljene su samo titule a ne i imanja. No,
ovaj vid nagrađivanja nije oslabio feudalne staleške prepreke. One su bile
veoma jake i nisu dopuštale, na primer, sklapanje brakova između pripadnika
različitih rangova, vršenja određenih dužnosti i obreda licima nižeg statusa i
drugo. O jačini tih pregrada svedoči i još uvek jaka i jasna distanca između
aristokratskih i građanskih slojeva u Engleskoj.
3. KLASE
Jedan od pristupa u razumevanju vertikalnog aspekta društvene

strukture uključuje klase kao osnovni obilk slojevitosti. Najpoznatiji zastupnici
klasnog koncepta društvene strukture bili su Marks i Engels i njihovi
sledbenici, a u savremenoj sociologiji novu teoriju sukoba formulisao je
nemački sociolog Ralf Darenorf.
Suština ovog pristupa je u tome da društvo poima kao celina
dihotomno raspoređenih grupa između kojih postoji sukob. Razlika imeđu
predstavnika ovih teorija jeste u shvatanju osnove konflikta.
U Marksovim i Engelsovim koncepcijama društvena struktura izražena
je u vidu podele na dve osnovne klase: jedna koja vlada i druga koja je
potčinjena, eksploatatorska i eksploatisana. Ta podela utemeljena je na
privatnoj svojin i nad sredstvima za proizvodnju i na toj osnovi mogućnosti
eksploatacije. Usled toga, klase se nalaze u odnosima nepomirljive suprotnosti.
Vlasnička klasa prisvaja višak proizvoda i potčinjava njegove tvorce. Na toj
osnovi izrasta ekonomska moć, koja je opet temelj političke i drugih oblika
društvene moći.
Marks je, prema tome, klase shvatio kao ekonomske kategorije. Upravo
ekonomski uslovi života izazivaju suprotstavljanje među klasama, koje ima
ishodište u nepomirljivoj klasnoj borbi. Ta ideja sadržana je u njegovom
tumačenju klasa izloženom u spisu "Osamnaesti brimer Luja Bonaparte":
"Ukoliko milioni porodica žive pod ekonomskim uslovima egzistencije koji
64
njihov način života, njihove interese i njihovo obrazovanje odvajaju od načina
života, interesa i obrazovanja drugih klasa i njima ih neprijateljski
suprotstavljaju, utoliko oni čine klasu".
Ali, klasična podela ne izražava samo suprotstavljenost osnovnih
društvenih grupa već i njihovu međusobnu zavisnost. U svom poznatom delu
"Kapital", Marks je dao tipologiju klasa kapitalističkog društva njegovog
vremena. Razlikovao je radničku klasu (vlasnici gole radne snage), kapitaliste
(vlasnike kapitala) i zemljovlasnike čiji izvori dohotka se izražavaju kroz
najamninu, profit i rentu.
Budući da je klase shvatio kao konfliktne grupe, logično je što je Marks
značajnu pažnju posvetio klasnoj borbi. On je pisao da pojedine individue čine
jednu klasu samo utoliko ukoliko moraju voditi borbu protiv druge klase.
Klasnu borbu shvatio je kao izraz suprotnosti u načinu proizvodnje između
proizvodnih snaga i proizvodnih odnosa, odnosno, društvene proizvodnje i
privatnog prisvajanja. Klase i klasne borbe čine pokretače istorijskih procesa,
odnosno bitne elemente društvene dinamike. Marks je takođe smatrao da
klasna borba između radnika i kapitalista nužno vodi ka preuzimanju vlasti od
strane radničke klase i stvaranju besklasnog društva.
Marks je smatrao da razvoj kapitalističkog društva ide linijom sve veće
polarizacije na dve osnovne klase: radničku klasu i buržoaziju i sve većeg
smanjivanja srednjih slojeva. To se njegovo predvidanje pokazalo sasvim
pogrešnim. U savremenom društvu upravo je došlo do umnožavanja slojeva u
sredini drtuštvene stratihikacije. Kritičari su posebno oštro napali njegovu
tezu o nužnosti diktature proletarijata i kretanju ka komunizmu. Primena tog
modela u praksi demantovala je Marksove teorijske postavke.
Ralf Darendorf je, takođe, formulisao kao osnovnu tezu o dihotomnoj
podeljenosti savremenog društva. On ga je shvatio kao osobenu
antagonističku i dinamičnu celinu, čiji su svi elemeti izloženi kontinuiranom
menjanju. Za razliku od Marksa on je osnovu sukoba video u vlasti i njenoj
nejednakoj raspodeli a ne u ekonomskoj strukturi društva. Osnovni kriterijum
za određivanje klase kao osnovne grupe jeste učešće ili isključenost iz vlasti.
Ali on raspodelu vlasti nije posmatrao kao obeležje globalnog društva već kao
obeležje odnosa u "vladavinskim organizacijama". Znači, on je vlast spustio na
niže nivoe organizovanja društva. Takve su organizacije industrijsko
preduzeće, država, crkva, političke stranke. U svima njima vlast je dihotomno
podeljena, odnosno, postoje vladajuće i potčinjene klase. U njegovoj koncepciji
vlast podrazumeva legitimni odnos vladanja i pokoravanja. Suština sukoba
nalazi se u želji protivničkih grupa da imaju ono ("vlast") što je moguće da ima
samo jedna strana.
Prema Darendorfovoj koncepciji, uloga vladanja u jednoj organizaciji
ne podrazumeva nužno učešće u vlasti i u drugim organizacijama kojima
65
pojedinac pripada. To je razlog što u jednom društvu može postojati više
vladajućih i potčinjenih klasa. Otuda se globalno društvo sastoji iz mnoštva
konkretnih vladavinskih i nevladavinskih organizacija. Za razliku od Marksa,
Darendorf se interesovao za mogućnosti usklađivanja, izbegavanja i rešavanja
sukoba. On je smatrao da se u demokratskim društvima klasni sukobi mogu
instriticionalizovati. Zapravo, klasni konflikt ne vodi nužno promeni
društvenog poretka, već može biti u funkciji njegove stabilizacije.
Darendorfu se zamera da je pojam vlasti kao ključna kategorija
njegove teorije ostao nedovoljno određen. Bitan nedostatak njegovog modela
je i to što nije izgradio kriterijume za razlikovanje glavnih i sporednih
vladavinskih organizacija, te nije mogao napraviti razliku između države i
industrijskog preduzeća. Obično se najvećim nedostatkom njegove teorije
smatra to što je sukobe sveo na nivo vladavinskih organizacija, to jest isključio
njihovu mogućnost na globalnom nivou.
4. SLOJEVI
Društveni slojevi predstavljaju elemente vertikalne strukture

modernih društava u čijoj se osnovi nalazi tržišno privređivanje i slobodno
delovanje ekonomskih zakonitosti. Upravo je tržišna utakmica, kao bitna
pretpostavka stalnog privrednog rasta i povećanja profita, uslovila rušenje
raznih prepreka i ograničenja slobodnom kretanju ljudi i kapitala (koje su bile
karakteristične za epohu robovlasništva i feudalizma). Zato su moderna
društva konstituisana kao dinamična i otvorena, sa prilično obimnim
krtetanjima (pokretljivošću) između osnovnih društvenih grupa. Ta promena
suštinski odvaja moderna od ranijih istorijskih tipova društva. U sklopu
izmenjenih osnova i ciljeva industrijskih a danas i postindustrijskih društava
na značaju su dobile profesionalne uloge koje su u funkciji ekonomskih
procesa i ekonomskog razvoja. Shodno tome, savremena društva više cene
takve uloge i nagrađuju njihove nosioce većom količinom osnovnih društvenih
vrednosti materijalnog bogatstva, društvene moći i društvenog ugleda.
Pojedinci zauzimaju različite statuse u zavisnosti od vrste uloge koju obavljaju
i nagrada koje im društvo za to daje. Time što različito vrednuje pojedinačne
društvene uloge društvo sankcioniše nejednakost među ljudima, a društvenoj
slojevitosti daje legitimitet.
Skupina pojedinaca koji imaju približno isto mesto u raspodeli
materijalnog bogatstva, društvene moći i ugleda čini društveni sloj. Pripadnost
sloju, na osnovu prethodno izloženog, nije određena biogenetskim razlikama,
već je društvo to koje različitim vrednovanjem uloga uspostavlja različite
društvene rangove. Ono, u stvari, rangira statuse i slojeve u vidu kontinuirane
66
gradacije, raspoređuje ih jedne iznad drugih. Razlike između slojeva
ispoljavaju se kao socijalne udaljenosti na kontinuumu društvene
stratifikacije. Razlike između slojeva nisu uvek oštre, a ponekad postoje
prolazne grupe koje zamagljuju te granice. Takođe je empirijski vidljivo da i
unutar pojedinih slojeva postoji izdiferenciranost statusa.
Međusobni odnosi različitih slojeva označavaju se kao odnosi
indiferentnosti, manjih ili većih socijalnih udaljenosti (distanci). To je jedna od
bitnih razlika između slojeva i klasa koje odlikuje odnos eksploatacije i
antagonizma. Status pripadnika sloja određena je ulogom u društveno
profesionalnoj podeli rada, dok je status pripadnika jedne klase zasnovan na
ekonomskom bogatstvu, u prvom redu vlasništvu i s njom povezanom
mogućnošću podvlašćivanja i eksploatacije. Bitna razlika između sloja i klase
izražava se i u načinu sticanja statusa. Slojevi stiču status na osnovu izbora i
obavljanja određenih profesionalnih uloga, klase nasleđuju status.
Pripadnici slojeva odlikuju se nekim zajedničkim karakteristikama,
kao što su zajednički interesi, društvena svest, određeni način i stil života.
Živeći u istim ili sličnim društvenim uslovima oni usvajaju određene vrednosti
i norme, stavove, stiču određeni nivo obrazovanja, određen pogled na svet,
politička i religiozna uverenja koja ih razlikuju od pripadnika drugih
društvenih slojeva. Pripadnost sloju bitno određuje životne šanse pojedinaca,
a u prvom redu izglede da dostignu vrednosti koje su u konkretnom društvu
naročito cenjene. Ideologija "neograničenih" ili "jednakih" mogućnosti za sve
ispoljava se u realnosti savremenih društava kao nejednakost šansi. U mnogim
sociološkim istraživanjima je dokazano da su životne šanse pojedinaca upravo
mesto njihove porodice u društvenoj strukturi.
5. ELITE
Pored marksističke teorije koja strukturu društva shvata kao podelu

na klase i teorije stratisfakcije koja smatra da su u osnovi društvene strukure
slojevi, postoji i treći teorijski pristup ovom problemu. To je TEORIJA ELITE
koja strukturu društva deli na ELITU i NEELITU ili MASU.
Obično se pod elitom podrazumeva sloj ljudi koje se, zahvaljujući
nekom svojstvu stvarnom ili pripisanom nalaze na "vrhu" i odlučuju ne samo o
sopstvenom delovanju, nego i o delovanju i životu članova celokupne grupe,
odnosno društva.
Nasuprost eliti u društvu egzistira i neelita ili masa koja se u ovim
teorijama tretira kao amorfna, neobrazovana, nestvaralačka i neorganizovana.
67
Unutar teorija elita postoje razlike u shvatnjima o tome šta je koren
elite, da li se one od ostalog dela društva izdvajaju svojim prirodnim ili nekim
drugim svojstvima, dalje, koje su funkcije elite li društvu, šta čini masu i kakva
je njena društvena uloga, kao i kakav je odnos između elite i mase. I pored
razlika koje postoje između različitih teorijskih struja, može se govoriti o
teorijama elita koje imaju sledeće postavke a koje su zajedničke svim elitistički
orijentisanim misliocima. To su:
a) Društvo se neizbežno mora deliti na manjinu – ELITU odabranih,
koji usmeravaju društveni progres i većinu – MASU koja je vođena
od strane elite. Zakon o podeli društva na ove dve skupine je večit
i postoji u svim epohama društvenog razvoja.
b) Društvo u kojem ne bi postojale vladajuća elita i poslušna masa je,
za ovu teoriju, nemoguće. Ili, da parafraziramo poznatog španskog
elitistu Ortegu y Gaseta - društvo je društvo samo onoliko koliko
je aristokratsko. Prema tome, demokratija je, za ove teoretičare
nemoguća jer narušava osnovni društveni zakon o podeli društva
na elitu i masu.
Iako o neizbežnoj podeli društva na vladajuću manjinu i većinu kojom
se vlada, ideje i teorije elita, od epohe do epohe zavisno od društva u kome
nastaje u filozofskom i političkom smislu, različito situira. Ovo prilagođavanje
je uslovljeno datim ukupnim društvenoistorijskim uslovima u ostvarivanju
jednog tipa vladavine, mogućnostima njegovog održanja ili potrebe njegove
zamene drugim.
U sistematizovanom obliku teorije elite, često se javljaju pri kraju
određene istorijske epohe, ili na početku nove, to jest u određenim istorijskim
situacijama kada je staro društvo u svojim temeljima osporeno ali još uvek ne i
prevladano.
Pokušaćemo da sistematizujemo i nabrojimo ideje i teorije elite onako
kako su se u istoriji društvene misli, a u zavisnosti od društvenoistorijske
situacije javljale.
Već kod Platona je prisutna ideja elite koja se zasniva na helenskom
idealu najbolje vladavine i pravedne države. Elitizam Platon izvlači iz ideje o
prirodnoj nejednakosti među ljudima. Platonova koncepcija najbolje države
javila se u vreme raspadanja grčkog POLISA i bila odbrana tog društva kroz
njegovu reformu putem obrazovanja.
Zahtev za očuvanjem apsolutne monarhije, u vreme kada feudalizam
gubi čvrste osnove u proizvodnji materijalnih dobara, uz snažnu vlast
religijske elite prisutna je u delima De Mestra i De Bonala.
Reakcija na feudalnu rascepkanost nacionalnih država i zahtev sa
sjedinjenim državama uz čvrstu i jaku vlast jednoga, radi postizanja ciljeva
68
zajednice, oličena je u Makijavelijevom delu "Vladalac". Jaka elita trebalo bi da,
nasuprot rascepkanosti feudalnih država, obezbedi ekonomsko jedinstvo
nacionalne teritorije.
Progresivni razvoj industrijske proizvodnje krajem 18. i početkom 19.
veka motivisao je Sen Simona da izloži svoju ideju o eliti tehnokrata, planera i
organizatora industrije koji treba da zauzmu mesta plemića, kneževa,
ministara i svih onih u čijoj je nadležnosti briga za progres društva u epohi
feudalizma.
Vreme u kojem se konstituisala teorija elite i to u delima Pareta, Moske
i Ortege i Gaseta, je vreme ekonomskog i političkog uspona buržoazije. Takva
društveno – istorijska situacija implicirala je u teooriji građanskih sociologa
elitističke orijentacije, konzervativan antidemokratski stav i zahtev za
uspostavljanje vlasti elite koju biološke, psihološke, moralne i druge prednosti
odvajaju od većine stanovništva. I, na kraju, razvoj demokratičnijih odnosa u
savremenim visokorazvijenim društvima stavljaju pred teoretičare elita nove
zahteve. Oni na njih odgovaraju:
– liberalističkim teorijama elita i
– kritičkim teorijama elita.
U okviru liberalističkih teorija elita, čiji su predstavnici Manhajm i
Šumpeter, nastoji se da se pomire demokratija i elita čineći to tako što se
jednakost, na kojoj insistira demokratija, zamenjuje idejom jednakih
mogućnosti (u osvajanju vlasti) a demokratija se određuje kao utakmica
između različitih elita.
Kritičke teorije elita Milsa i Botomora, i pored mišljenja da su elite
prepreka demokratiji, stoje na stanovištu da je podela na elitu i masu
neizbežna činjenica savremenih društava. I, na kraju, u okviru modernističkih
teorija elita (ovo se posebno odnosi na pluralističke teorije elita) još više se
razvijaju težnje za izmirenjem demokratije i vlasti elita, insistirajući ovom
prilikom na pluralizmu elita.
Iz ovih primera sledi i precizniji zaključak: teorije elite (svaka u svoje
vreme i na svoj način) je, u suštini, ideološki i politički izraz vladavine
manjinskih snaga u društvu, a nastaje uglavnom u periodu opadanja te
vladavine ili u početku njenog zasnivanja. Ona se zalaže za stabilan poredak
društva, njena filozofija je moć, a njen cilj (ključ za probleme društva) je
savršena ili jaka država na "nacionalnoj" i moralno zasnovanoj čvrstoj
hijerarhiji funkcija i moći.
69
6. DRUŠTVENA POKRETLJIVOST
Društvena pokretljivost obuhvata promene, odnosno kretanja

pojedinaca i društvenih grupa unutar društvene strukture. Budući da ta
kretanja imaju različite uzroke, oblike i domete, uputno je razlikovati pojam
društvene pokretljivosti u užem i u širem smislu. U širem smislu, ona
obuhvata promene uloga u profesionalnoj podeli rada, promenu društvenog
položaja i promenu mesta boravka. Ovom odredbom obuhvaćeni su svi
osnovni vidovi pokretljivosti u društvu: horizontalna, vertikalna i prostorna. U
užem smislu, društvena pokretljivost predstavlja promenu društvenog
položaja pojedinaca ili društvenih grupa unutar društvene strukture.
Sociologija se, u prvom redu, zanima za pokretljivost u užem smislu, to
jest pomeranja na hirerarhijskoj lestvici viših i nižih društvenih položaja.
Razlikuju se uzlazna i silazna vertikalna pokretljivost. Ako se pojedinac
pomera sa nižeg na viši položaj (na primer, kada radnik završi fakultet i
postane stručnjak), govori se o uzlaznoj vertikalnoj pokretljivosti. Silaznu
pokretljivost čine pomeranja na niže nivoe društvene slojevitosti (na primer,
kada sitni vlasnik sredstava za proizvodnju bankrotira i pređe u industrijske
radnike).
U "normalnim" ili konjukturnim društvenim periodima vertikalna
pokretljivost je uzlazna. O društvenim pomeranjima od nižih na više nivoe
društvene slojevitosti može se govoriti kao o pravilnosti. Silazna pokretljivost
je najizraženija u socijalnim krizama, kao i u revolucionarnim zbivanjima kada
čitave klase gube svoje pozicije i "ustupaju" ih novim klasama i slojevima. Ovaj
se vid pokretljivosti u relativno stabilnim društvenim stanjima može
empirijski identifikovati najčešće kao individualno pomeranje, mada nisu
potpuno isključeni ni grupni padovi.
Evidentno je da je u empirijskoj stvarnosti teško razlikovati
horizontalnu i vertikalnu pokretljivost, jer su mnogi horizontalni pomaci
ujedno i vertikalni. Tipičan primer jesu pregrupisavanja u smeru selo – grad,
nerazvijene – razvijene zemlje. Takođe je moguća i obrnuta situacija, da
vertikalno pomeranje predstavlja ujedno i horizontalnu pokretljivost: na
primer, kada industrijski radnik bude izabran u parlament i iz malog mesta
pređe u veliki grad.
Za sociologiju, kao i za društvenu praksu, posebno je značajno
razlikovanje među generacijske i unutargeneracijske pokretljivosti, koje su u
savremenim društvima česti oblici socijalnog pregrupisavanja.
Međugeneracijska pokretljivost predstavlja pomeranja u toku dve ili više
generacija istih porodica. Ona se meri upoređivanjem položaja roditelja i dece,
kao i unuka. Razvijenost ovoga vida pokretljivosti zavisi od karaktera
70
društveno – ekonomskog sistema jednog društva. U demokratskim, otvorenim
društvima, kakva su u manjoj ili većoj meri savremena društva, postoje šire
mogućnosti za pomeranja na više u odnosu na društveni položaj roditelja. Za
preindustrijska kao zatvorena društva karakteristično je nasleđivanje
zanimanja i položaja roditelja. Unutargeneracijska pokretljivost predstavlja
promenu položaja pojedinca u toku njegove životne i radne karijere. Kao
osnovni činioci društvene pokretljivosti najčešće se navode sledeći:
– promene u društvenoj strukturi u određenom vremenskom periodu,
– demografske promene,
– dostupnost pripadnicima svih društvenih slojeva institucija koje ti
određenom društvu predstavljaju glavne kanale pokretljivosti i
– vladajuća ideologija i društvena regulativa, koje pospešuju,
odnosno otežavaju ispunjavanje uslova za promenu društvenih
uloga, a samim tim i za društvenu pokretljivost.
Najznačajnijim kanalima društvene pokretljivosti smatraju se:
– obrazovanje,
– profesionalna aktivnost i profesionalna kompetencija,
– sticanje materijalnog bogatstva,
– politička aktivnost i
– sklapanje braka.
Usled dinamičnog privrednog razvoja i stalnog produkovanja novih
oblika socijalne diferencijacije, društvena pokretljivost u modernim društvima
je sve masovnija. Međutim, ona se uglavnom odvija u prelaženju malih
socijalnih udaljenosti, najčešće iz sloja roditelja u prvi sledeći sloj u društvenoj
stratifikaciji. Razlozi za pokretljivost malog dometa nalaze se u društvenim
nejednakostima i novim oblicima njihove reprodukcije. Danas nema formalnih
prepreka u dostupu svim obrazovnim institucijama, ali stvarne mogućnosti
dece da se školuju određene su njihivom slojnom pripadnošću. Samo mali broj
najtalentovanijih i najsposobnijih pojedinca uspeva da prevaziđe nametnute
velike socijalne distance.
7. SIROMAŠTVO
Siromaštvo je pojava neposredno povezana sa društvenim

nejednakostima i sistemima socijalne stratifikacije. Najsiromašnije društvene
grupe predstavljaju najniže delove tih sistema. Siromaštvo i siromašni ljudi su
predstavljali krupne društava prvih civilizacija kao što su to i u modernim
razvijenim i nerazvijenim društvima. U mnogim postkomunističkim ili
zemljama tranzicije siromaštvo je narastajući problem. Otuda ono zaokuplja
pažnju teoretičara savremenih društava ali i političkih krugova.
71
U definiciji siromaštva obično se koriste dva pojma: apsolutno
siromaštvo i relativno siromaštvo. Održavanje golog fizičkog života označava
se ako apsolutno siromaštvo ili apsolutna beda. Preciziranje ovog pojma
uključuje određivanje granice ispod koje siromaštvo počinje a preko koje ne
ide, to jest, prestaje. Merila za apsolutno siromaštvo uglavnom idu za tim da
utvrde količinu i kvalitet hrane, odeće i stana koji su neophodni za održanje
života, odnosno za zdrav život. Obično se smatra da su količina i kvalitet
navedenih uslova isti za sve ljude iste ili slične starosti i fizičke konstitucije u
svim zemljama.
Naznačeno određenje pojma apsolutnog siromaštva je kritikovano
upravo zbog pretpostavke da postoji minimum osnovnih potreba za ljude u
svim društvima. Ukazuje se da te potrebe variraju između pojedinih društava,
pa i unutar jednog društva.
Relativno siromaštvo ili relativna beda obuhvata standard koji se
odnosi na određeno društvo i određeno vreme. On se obično meri ocenama
pripadnika jednog društva o pristojnom standardu i načinu života (što je
povezano sa vladajućim konvencijama i obrascima ponašanja u konkretnom
društvu). Ipak, i unutar jednog društva postoje razlike o tome šta je prihvatljiv
i pristojan način života, u zavisnosti od klasne, nacionalne i rasne pripadnosti,
starosti, veroispovesti. Otuda ni pojam relativne bede nije adekvatan za
utvrđivanje obima siromaštva čak ni unutar jednog društva, a naročito je
manjkav za utvrđivanje siromaštva u svetskim okvirima.
Za identifikaciju siromaštva u ovom drugom slučaju najčešće se koristi
merilo visine dohotka. Evidentno je da se i ovom načinu merenja siromaštva mogu
staviti zamerke, pre svega, u smislu da on prikriva razlike u potrebama ljudi.
Koje su društvene kategorije ljudi izložene siromaštvu u savremenim
društvima? Prema statističkim podacima i rezultatima empirijskih
istraživanja, to su: nezaposleni, zaposleni koji rade sa delimičnim radnim
vremenom, stariji, bolesni i invalidi, porodice sa velikim brojem dece i
porodice sa jednim roditeljem, što su najčešće žene. Najnovija istraživanja
pokazuju da se udeo žena, samohranih majki, povećava u ukupnom broju
siromašnih. To govori o tome da većini savremenih društava, uključujući i
neka najrazvijenija, nedostaju adekvatni programi socijalne pomoći kao i
politika zapošljavanja saobražena obimu siromaštva. Kakve učinke mogu imati
navedeni elementi državne politike pokazuje primer Švedske, u kojoj je
siromaštvo gotovo prevladano kao društveni problem.
Pored pojmova apsolutne i relativne bede, koristi se i pojam
subjektivne bede. Njime se označava osećanje pojedinca o vlastitom
siromaštvu. Ono je izraz samopercepcije i samoodređenja ili ličnog viđenja
položaja u društvu. Danas je kod nas široko prisutno osećanje subjektivne
72
bede i kod pripadnika srednjih slojeva iako je njihov društveni položaj još
uvek povoljiniji od položaja radničkih slojeva.
Na empirijskom nivou je vidljiva, a to su pokazala i naučna
istraživanja, da se način života siromašnih značajno razlikuje od drugih
društvenih kategorija. Istraživanja su pružila dokaze i o postojanju nekih
obeležja zajedničkih svetu siromašnih u svim društvima. Upravo je to bila
osnova za konstituisanje pojma "kultura siromaštva" ili "subkultura
siromašnih", kao reakcije siromašnih na njihov nizak društveni položaj. Ovaj
pojam obuhvata norme i vrednosti koje stvaraju siromašni i koje se kao
kulturni obrasci prenose s generacije na generaciju. To znači da kultura
siromaštva doprinosi obnavljanju siromaštva kao osobenog društvenog
fenomena ili društvenog podsistema. Neki autori smatraju da kada se
siromaštvo razvije u nekoj sredini, ono pokazuje tendenciju
samoreprodukcije. Američki sociolog, Oskar Levis (Oscar Lewis), koji je među
prvima počeo da koristi termin kultura siromaštva, smatra da su, kada se radi
o pojedincu osnovne karakteristike siromaštva osećaj marginalnosti,
bespomoćnosti, zavisnosti i inferiornosti, prevashodno okrenutost
zadovoljavanju potreba s naglašenim nestrpljenjem da se ona odmah
zadovolji, snažan osećaj rezignacije i fatalizma. Ako, pak, posmatra porodica
onda se kao osobenosti porodične situacije siromašnih uočavaju: seksualne
slobode, divlji brakovi, često napuštanje žene i dece od strane muškarca,
odsustvo međusobne odgovornosti, rano napuštanje škole i druge.
Istraživanja pokazuju da se često optužuju siromašni za njihov krajnje
nepovoljan društveni status, da se zapravo oni smatraju odgovornim za stanje
deprivilegovanosti i izloženosti raznim oblicima lišavanja. Iako je tačno da u
struktri siromašnih veliki udeo odlazi na stare, bolesne, invalide, samohrane
majke i slične kategorije, ostaje konstatacija da je njihova društvena situacija
prethodno bila nepovoljna. To znači da su pripadali nižim slojevima radničke
klase. Može se, prema tome, zaključiti da je siromaštvo, kao i razni oblici
društvenih nejednakosti, strukturnog karaktera, da ga proizvode isti oni
činioci koji uslovljavaju društvenu stratifikaciju. Ako je u interesu vladajućih
slojeva da postoje niži slojevi koji obavljaju nisko plaćene poslove, onda će ti
slojevi postojati i u budućnosti. Kraj siromaštva nije, dakle, lako saglediv. Ipak,
izvesno je da dobri programi socijalne zaštite i politike zapošljavanja pomažu
u smanjivanju siromaštva ili ga bar čine podnošljivijim.
73
SVOJINA, VLAST, MOĆ
1. SVOJINA
Čovek, kao i sva druga živa bića, prisvaja prirodu kako bi zadovoljio
svoje mnogobrojne potrebe, a u prvom redu egzistencijalne. Dok biljke i
životinje prirodu prisvajaju instiktivno i neposredno, dotle se ljudsko
prisvajanje odvija posredstvom društva, regulisano je društvenim normama.
To znači da se svojina ispoljava kao društveni odnos. Gladan čovek ne može
oteti hranu od drugog čoveka, niti provaliti u prodavnicu hrane, jer će biti
izložen reakciji društva u vidu sankcija. Evidentno je prema tome da svojina
nije obeležje biljnog i životinjskog sveta već samo čoveka i njegovih zajednica.
Shodno izloženom, svojina se može shvatiti kao društveno regulisan način
prisvajanja prirode od strane čoveka. Ona se manifestuje kao odnos između
ljudi, a povodom stvari. Bez regulacije odnosa ljudi, u procesu prisvajanja
prirode, funkcionisanje društva uopšte ne bi bilo moguće. Upravo normiranje
tog prisvajanja čini ponašanje pojedinaca i grupa na tom planu očekivanim i
predvidljivim.
Suština je svojine u pravu vlasnika da isključi sve druge od mogućnosti
da ga ometaju u upotrebi, korišćenju ili raspolaganju stvarima čiji je vlasnik.
Znači, ona se ispoljava, s jedne strane, kao prisvajanje i posedovanje, a s druge
strane, kao lišavanje i isključivanje. Ona se razvila kao negacija načela
uključenosti svih članova zajednice (roda, bratstva, sela, porodice) u krug
legitimnih posednika dobara. Vlasništvo, koje je nastalo sa prvim klasnim
društvima, nametnulo se i održalo kao vrlo efikasan instrument regulacije
društvenih odnosa. Time što je afirmisalo pojedinca vlasnika, ono je delovalo
progresivno na društveni razvoj, dok se nediferencirano zajedničko vlasništvo
pokazalo kao stagnantno i to ne samo na početku razvoja društva, nego i u
naše vreme u formi socijalističkog vlasništva. Kao institucija, svojina se
pokazala ekonomski rentabilnom i značajnim stubom odbrane konkretnih
društveno – ekonomskih poredaka tokom istorije. Svojina je bilo motivaciono
efikasno sredstvo jer je stimulisalo ljude na rad kako bi stekli vlasništvo, ali i
na brižljivo raspolaganje kako bi ga sačuvali.
74
Istovremeno svojina je služila i služi u rasplitanju interesnih sukoba
oko stvari, jer je pravno najvažnije utvrditi ko je vlasnik. Pravne norme štite
vlasnike i obezbeđuju im nadoknadu ili povraćaj u pređašnje stanje u slučaju
njegove povrede.
Svojina se smatra prevashodno ekonomskom kategorijom budući da je
ona i motiv i cilj delatnosti ljudi u ekonomskoj sferi. Iako se ona ispoljava u
pravnoj formi, njena sadržina je uvek ekonomskog karaktera. Predmet
posedovanja sredstva za proizvodnju i sredstva za potrošnju, uključujući
trajna i potrošna dobra.
Karl Marks je smatrao da su podela rada i svojina identični izrazi,
odnosno da svakom stupnju podele rada odgovara i određeni oblik vlasništva.
On je posebno ukazivao na činjenicu da upravo monopol nad ekonomskim
dobrima dovodi do klasne podeljenosti i drugih oblika nejednakosti u društvu.
Svojina je za njega bila osnov svih oblika moći u društvu.
Svojina kao pravna kategorija predstavlja ustanovu kojom se reguliše
prisvajanje dobara. Njime se utvrđuje, pre svega, nosilac ili titular vlasništva.
Prisvajanje dobara može imati različite forme, kao što su korišćenje, ubiranje
plodova i raspolaganje. Pravna regulativa išla je od apsolutne vlasti nad
stvarima ka postepenom ograničavanju te vlasti. Već je u Francuskom
Građanskom zakoniku iz 1801. g. zakonom utvrđena granica njene upotrebe,
čime je onemogućena zloupotreba od strane samog vlasnika, u tome je
sadržan interes društva za očuvanjem dobara.
Sociološka odredba svojine obuhvata društveni odnos između ljudi a
povodom stvari (posedovanje, isključivanje). U ovom pristupu osnovno je
utvrđivanje ko stvarno raspolaže svojinom i ko ima društvenu moć, a ne ko je
formalni vlasnik. Takođe se analizira kako svojina utiče na formiranje
društvenih nejednakosti i koji se oblici vertikalnog struktuiranja društva na
toj osnovi formiraju.
Uobičajeno je razlikovanje tri elementa u strukturi svojinskog odnosa:
– Nosilac ili titular svojinskih prava kao što su pojedinci,
društvene grupe, institucije, pa i društvo kao celina.
– Objekt ili predmet svojine mogu biti kako materijalna tako i
duhovna dobra (naučna otkrića, umetnička dela).
S obzirom na način raspolaganja i organizovanja svojine nad
sredstvima za proizvodnju uobičajeno je razlikovanje na privatnu i kolektivnu
svojinu. Privatnom svojinom raspolaže pojedinac premda danas postoje i
akcionarska društva kao grupa privatnih vlasnika.
75
Kolektivna svojina podrazumeva da je konkretna grupa, udruženje,
država, crkva ili čak celo društvo nosilac svojinskih ovlašćenja. Postoji i lična
svojina koja se odnosi na vlasništvo sredstava za potrošnju.
2. DRUŠTVENA MOĆ
Najpoznatiju, i u sociologiji često korištenu dcfiniciju moći, dao je

sociolog Maks Veber. Moć za njega označava svaki stepen verovatnoće da se
nametne svoja volja u jednom društvenom odnosu, uprkos otporu, bez obzira
na čemu počiva ova verovatnoća (M. Đurić, 1987:285).
U sociološkoj literaturi moguće je razlikovati nekoliko pristupa pojmu
moći koji zavise od različitih teorijskih orijentacija.
Veberova definicija moći podrazumeva da oni koji poseduju moć čine
to na štetu drugih. Ona upućuje na zaključak da postoji fiksna količina moći i
stoga, ako neki imaju moć, drugi je nemaju. Ovo se stajalište ponekad naziva
pojmom moći konstantnog zbira. Budući da je količina moći konstantna, jedan
pojedinac ili grupa drži moć u onoj meri u kojoj je drugi ne drže. Veberova
definicija tako podrazumeva da su oni koji drže moć skloni da upotrebe tu moć
za promovisanje vlastitih interesa (M. Haralambos, 1989:105). Veber smatra
da se moć stvara političkim angažmanom. U ovome se on bitno razlikuje od K.
Marksa koji je mišljenja da je moć ekonomski uslovljena, to jest, da oni koji
imaju sredstva za proizvodnju u svojim rukama imaju i političku moć.
U funkcionalističkoj teoriji moć se određuje drugačije nego što se to
čini i kod Vebera i u marksističkoj teoriji. Polazeći od osnovnog
funkcionalističkog stava da je vrednosni konsenzus bitan za održanje
društvenog sistema, te da svi članovi društva imaju zajedničke ciljeve, T.
Parsons, najznačajniji predstavnik ove teorijske orijentacije, smatra da je moć
u posedu celog društva i da je ne koriste pojedinci za ostvarenje ličnih interesa
već zajedničkih. Količina moći se, prema Parsonsu, meri stepenom do kojeg su
ostvareni zajednički interesi. To se stanovište ponekad naziva koncepijom
moći promenljivog zbira, budući da se moć u društvu ne shvata kao fiksna ili
konstantna. Umesto toga, ona je varijabilna, to jest, može rasti ili se smanjivati.
Pošto društvo ima zajedničke ciljeve, neophodne su razlike u moći radi
postizanja tih ciljeva. Jedni imaju moć za dobrobit sviju. Međutim, važno je
ovde naglasiti Parsonsovo shvatanje o tome kako pojedinci dobijaju moć u
društvu. Položaj moćnika, kaže Parsons, analogan je položaj u bankara. Kao što
ljudi ulažu svoj novac u banku, tako ulažu i svoju moć prilikom izbora
određenih ljudi koji su političke vođe. Isto tako, kao što povlače svoj novac iz
banaka ukoliko nisu zadovoljni poslovanjem banke, tako i građani mogu na
prvim izborima da povuku moć koju su dali svojim političarima. I na kraju, kao
76
što novac donosi kamate, tako i posao političkog vođe može doneti dobrobit za
celo društvo.
Marksistička teorija, suprotno Parsonsu, stoji na stanovištu (sličnom
Veberovom) da moć drži određena manja grupa ljudi u društvu na štetu
ostalih članova društva. To je koncepcija moći konstantnog zbira budući da
čist dobitak u moći dominantne grupe, znači čist gubitak u moći ostalih
članova društva. Grupa ljudi koja poseduje moć koristi je za ostvarivanje ličnih
interesa koji su, uglavnom u suprotnosti sa interesima ostale većine
stanovništva. Prema marksističkoj teoriji izvor moći u društvu se nalazi u
ekonomskoj osnovi, to jest, oni koji poseduju sredstva za proizvodnju
poseduju i moć. Polazeći od ove činjenice, marksisti smatraju da je jedini način
da moć postane zajednička, da zajednička postane i svojina nad sredstvima za
proizvodnju.
Teoretičari elite su mišljenja da moć nije jednako raspodeljena u
društvu, kako to tvrde funkcionalisti, već da se nalazi u rukama manjine.
Suprotno marksističkoj teoriji koja tvrdi da je vlasništvo nad stredstvima za
proizvodnju izvor moći, teorija elite smatra da vladari svoj položaj duguju
urođenim ili u društvu stečenim osobinama koje ih čine superiornim u odnosu
na ostalu većinu.
U savremenoj sociološkoj literaturi prisutna je i pluralistička teorija
koja, takođe, nastoji da utvrdi prirodu i raspodelu moći u društvu. Nasuprot
teoriji elite i marksizmu, pluralizam je mišljenja da moć nije u rukama jedne
manje grupe ljudi već da je raspršena u niz takozvanih interesnih grupa.
Interesne grupe formiraju se kao posledica sve razvijenije podele rada koja
dovodi do sve većeg broja profesija. Oko svake profesije ili grupe profesija
formiraju se grupe koje imaju svoje specifične potrebe i interese. Te interesne
grupe delegiraju svog predstavnika u vladu i on ima u zadatak da brani i
realizuje interese svoje grupe. Tako je, po pluralistima, politika borba između
više elita. Sa tog stanovišta oni pokušavaju da pomire vladavinu elita i
demokratiju. Sociolog koji je pokušao da empirijskim putem dokaže stavove
pluralističke teorije je Robert Dal. On je u svojoj studiji "Ko vlada?" istražio
problem moći u New Havenu i zaključio da je moć, u stvari, mogućnost za
donošenje odluka važnih za društvenu zajednicu. Pomenuto istraživanje mu je
pokazalo da moć nije u rukama određene manjine već da je raspodeljena na
niz interesnih grupa.
Ukoliko je moć legitimna, govorimo o vlasti. Za određenje pojma vlasti
poslužićemo se Veberovom definicijom koja je prihvaćena u sociološkoj
literaturi. Veber je napravio razliku između moći i vlasti. Već smo ranije rekli
da je, za njega, moć verovatnoća da se nametne svoja volja u jednom
društvenom odnosu, uprkos otporu, bez obzira na čemu počiva ta
verovatnoća. Vlast, međutim, označava verovatnoću da će određena lica
77
poslušati jednu zapovest određenog sadržaja. Vlast je u stvari, samo jedan
oblik moći. U slučaju vlasti odnos gospodarenja i potčinjenosti ima
institucionalnu podlogu: taj odnos regulišu izvesni normativni standardi koji
imaju za sobom autoritet društvene organizacije. Drugim rečima, to znači da je
vlast institucionalna moć (M. Đurić, 1987 : 164). Veber je pomoću svog idealno
– tipskog metoda razlikovao tri tipa vlasti. To su:
– tradicionalna,
– racionalna i
– harizmatska vlast.
Tradicionalna vlast koja počiva na veri u svetost postojećih društvenih
normi i ustanova smenjuje se sa racionalnom (u kojoj vladaju bezlični zakoni i
u kojoj vlast pripada pojedincima samo ako vrše službene dužnosti). Na
prelasku iz tradicionalne u racionalnu i obrnuto, u periodima kriza, pojavljuje
se harizmatska vlast koja se zasniva na veri u izuzetna lična svojstva vođe i
nerazdvojivo je vezana za ličnost njenog nosioca.
Ukoliko je vlast priznata od naroda kao pravovaljana, zakonita
(legitimna) i ako počiva na dobrovoljnom prihvatanju usled nekih svojstava za
koje članovi te zajednice smatraju da iziskuju da joj se pokore govorimo o
autoritetu. Stoga ta vlast za ostvarenje svoje volje, svog uticaja, ne mora
pribegavati, ili barem ne neposredno, merama sile i prinude.
3. DRŽAVA
Političko – pravni oblik organizovanja globalnog društva kojim se

uspostavlja legitimni poredak vlast nad stanovništvom koje nastanjuje
određenu teritoriju jeste DRŽAVA.
Država i pravo su društvene pojave, nastale su istovremeno i na
određenom stepenu razvitka društva. Naime onda kada su se pojavile podela
rada i privatna svojina kao posledice nastale su klase. Društvo se polarizovalo
na dve osnovne klase: klasu koja vlada i klasu koja je potčinjena. Tada se
pojavio, naizgled, treći element koji je imao zadatak da razreši nepomirljivosti
klasnog sukoba. Marksistička teorija države i prava smatra da taj treći
elemenat nije, kako izgleda nezavisan, već da je klasno uslovljen i da štiti
interese vladajuće klase. Marskisti na ovaj način objašnjavaju nastanak države
kao istorijske pojave, što znači da su pre državnih uređenja postojala
bezdržavna društva ili predržavna društva.
Elementi države su: teritorija, stanovništvo i vlast.
78
Država drži vlast i to je ono što nju najizrazitije obeležava. Preko
vršenja vlasti država je vezana za pravo, jer vršenje vlasti nije ništa drugo do
stvaranje i primenjivanje prava. Državana vlast se sastoji iz izdavanja
zapovesti o ponašanju ili normi i iz njihovog primenjivanja putem monopola
za fizičku prinudu. Država je suverena (suveren – najviši organ). Državana
suverenost obuhvata tri elementa:
Nezavisnost državne vlasti – to znači da određena država može
donositi odluke bez mešanja bilo kakave strane vlasti koja se nalazi izvan
njene teritorije.
Nadmoć (suprematija) državne vlasti – to znači da država može
donositi odluke bez mešanja neke vlasti unutar njene teritorije.
Pravna neograničenost državne vlasti – to znači da država može
donositi kakve god hoće pravne norme; to jest da nema ograničenja toj vlasti.
Treći elemenat suverenosti države objedinjava prva dva. Jer, država je
pravno neograničena samo ako je nazavisna spolja i nadmoćna iznutra pošto
bi njeno ograničenje moglo doći ili od neke sile spolja ili iznutra. Državna vlast
je suverena zahvaljujući tome šta poseduje monopol nad sredstvima za fizičku
prinudu. Suverenost je samo drugi izraz za monopol fizičke sile.
Svaka država ima svoje organe, a to su:
ORUŽANI I GRAĐANSKI DRŽAVNI ORGANI – Oružani organi su oni koji
u svojim rukama imaju sredstva za fizičku prnudu (vojska i policija).
Građanski su oni koji u svojim rukama ne poseduju sredstva za fizičku
prinudu, ali mogu oružanim organima narediti da ih primene.
DEMOKRATSKI I BIROKRATSKI DRŽAVNI ORGANI – Demokratski
organi nastaju tako što se službena lica koja ih sačinjavaju biraju na
demokratski način – neposrednim ili posrednim izborima. Birokratski
organi su oni koji nastaju tako što se službena lica koja ih sačinjavaju
postavljaju ili od viših organa ili su nametnuti nasiljem.
ODLUČUJUĆI I IZVRŠNI DRŽAVNI ORGANI – Odlučujući organi su oni
državni organi koji donose neke pravne akte, to jest, odluke. Najviši
odlučujući organ je skupština, parlament. Međutim, svi organi koji
donose neke odluke su odlučujući. Tako je, na primer, sud odlučujući
organ jer donosi presude, ali je sud u isto vreme i izvršni organ u
odnosu na zakonodavca. Izvršni organi su oni organi koji vrše
materijalne akte. Najčešći izvršni organi su vojska i policija, to jest,
oružani državni organi.
POLITIČKI I STRUČNI DRŽAVNI ORGANI – Politički organi su oni koji
određuju opšti pravac državne delatnosti, to jest, oni koji vladaju
79
državom. To je, u prvom redu, suveren (predsednik republike i dr.),
odnosno parlamentarna većina, a zatim i drugi organi koji donose
opšte pravne akte među kojima su najviši zakonodavni organi
(skupština, parlament), Stručni organi su oni koji vrše razne državne
delatnosti za koje je potrebna određena stručna sprema, to jest,
specijalizacija za upravljanje državnim poslovima. To su organi
državne uprave (ministarstva, carina i dr).
INOKOSNI I ZBORNI ORGANI – Inokosni državni organi su oni koji su
sastavljeni od jednog fizičkog lica ili više lica, ali pod uslovom da samo
jedno fizičko lice donosi odluke (na primer, državni tužilac). Zborni
državni organi su sastavljeni od više lica koja su u poziciji da donose
neke odluke.
3.1 Tipovi i oblici državne vlasti

OBLIK DRŽAVE JE NAČIN NA KOJI JE ONA ORGANIZOVANA, TO JEST
SASTAV I VEZA NJENIH ORGANA KAKO MEĐU SOBOM TAKO I SA NARODOM.
Postoje četiri glavne vrste državnih oblika:
1. OBLICI VLADAVINE
2. OBLICI POLITIČKOG REŽIMA
3. OBLICI DRŽAVNOG UREĐENJA
4. OBLICI DRŽAVNE VLASTI
3.1.1 Oblici vladavine
Oblici vladavine određeni su po organizaciji poglavara države. Državni

poglavar je organ koji oličava državu, to jest koji je predstavlja kao posebnog
subjekta, odnosno kao jednu celinu. Poglavar predstavlja državu spolja
(poglavar države predstavlja državu u inostranstvu, sklapa međunarodne
ugovore i slično) i iznutra (poglavar države je šef uprave i komandant
oružanih snaga, može u izvesnoj meri da donosi predloge zakona, može,
takođe, da stavlja veta na neke zakone, kao i da vrši pomilovanja zatvorenika
kao i da vrši i druge poslove u skladu sa ustavom i zakonom). Šef države može
istovremeno da bude i vrhovni, suvereni državni organ. Tada jedno lice
sjedinjuje u sebi obe funkcije. Takav je slučaj sa apsolutnom monarhijom.
a) Monarhija
Monarhija je oblik vladavine u kome je poglavar države (kralj ili car)
lice sa izuzetnim privilegijama koje ga stavljaju iznad običnog građanina. Bitna
privilegija monarha je pravna neodgovornost, što znači da on nije potčinjen
nikakvim zakonima, odnosno da pravno može da učini šta god hoće, jer ma šta
učinio na njega se ne mogu primeniti nikakve pravne sankcije. Monarh je
80
suverena ličnost u smislu da ne mora da poštuje pravne norme, odnosno da se
na njega ne odnose nikakve pravne sankcije. Međutim, to još uvek ne znači da
je on organ suverenosti, to jest, da može donositi kakve hoće pravne akte.
Monarh ima vlast kao i svi drugi poglavari. Obično se kao bitna razlika monarha
od predsednika republike uzima to što je on nasledan, a predsednik izboran
organ. Pravilo je da je u monarhiji šef države samo jedno, a ne više lica.
b) Republika
Republika je oblik vladavine u kome je poglavar države lice koje je
uvek izborno i kome je mandat vremenski ograničen na 4, 5 ili 7 godina. Vlast
predsednika republike je u načelu manja od monarhove. Obično se
predsedniku republike daje manje ovlašćenja u zakonodavnoj vlasti nego
monarhu. Kod veta – predsednik republike nema pravo, kao monarh, na
apsolutni veto, već samo na suspenzivni (koji odlaže primenu nekog zakona).
3.1.2 Oblici političkog režima
Oblik političkog režima se određuje prema odnosu državnog aparata i

većine naroda, odnosno ovaj oblik se određuje prema tome ko je nosilac
suverene vlasti – narod ili neko drugi, manjina ili većina. Postoje dva oblika
političkog režima: demokratija i autokratija.
a) Demokratija
Demokratija je vladavina naroda, što znači da se putem nje ostvaruje
volja tog naroda. Volja, pak znači da narod ima određene ciljeve koje postavlja
državi i traži od nje da ih ostvari. Narod, dakle, treba da odredi koje ciljeve
hoće da preko države ostvari i da uspostavi takvu vezu sa državom da ona to i
učini. Demokratija ima dva elementa: unutrašnji, suštinski – volja naroda i
spoljašni, formalni – ostvarivanje političke volje naroda. Stoga se mogu
razlikovati dva tipa demokratije:
– formalna demokratija (kada je ostvaren spoljašnji elemenat
demokratije) i
– stvarna demokratija (postoji samo tada kada postoji stvarna volja
većine i kada većina, odnosno narod može tu volju da ostvari
putem formalne demokratije).
Da bi narod mogao da stvori svoju volju potrebno je da uživa određena
prava, odnosno slobode. Prema Deklaraciji o pravima čoveka, usvojenoj na
Skupštini Ujedinjenih nacija 1948. godine te slobode su sledeće:
Lična sloboda koja obuhvata sledeća prava:
– Pravo na zaštitu života: Član 4. "Niko ne sme biti držan u ropstvu
ili potčinjenosti; ropstvo ili trgovina robljem zabranjeni su u svim
81
oblicima", ili Član 5. "Niko ne sme biti podvrgnut mučenju ili
svirepom, nečovečnom ili ponižavajućem postupku ili kazni".
– Pravo na slobodu kretanja i izbor mesta stanovanja.
– Pravo na zaštitu privatnosti: Član 12. "Niko ne sme biti izložen
proizvoljnom mešanju u privatan život, porodicu, stan ili prepisku,
niti napadima na čast i ugled".
– Pravo na sklapanje braka i osnivanje porodice.
– Pravo svakog čoveka na pravedno suđenje, kao i to da "Svako ko je
optužen za krivično delo ima pravo da bude smatran nevinim dok
se na osnovu zakona krivica ne dokaže na javnom mestu na kojem
su mu obezbeđene sve garancije potrebne za njegovu odbranu"
(Član 11.).
– Pravo na imovinu.
Sloboda mišljenja: Član 19. "Svako ima pravo na slobodu mišljenja i
izražavanja, što obuhvata i pravo da ne bude uznemiravan zbog svog
mišljenja, kao i pravo da traži, prima i širi obaveštenja i ideje bilo kojim
sredstvima i bez obzira na granice".
Sloboda nauke
Sloboda savesti
Sloboda veroispovesti
Sloboda obrazovanja
Sloboda stvaralaštva.
Povezivanje državne organizacije sa narodom ima svoja dva oblika:
Neposrednu demokratiju – kada je ceo narod neposredno državni
organ, odnosno kada ceo narod vrši vlast. Ovaj oblik demokratije je neostvariv,
jer bi on, ujedno, značio i negaciju same demokratije, odnosno, države i
Predstavničku demokratiju – u ovom obliku političkog režima narod
ne vrši vlast, ali određuje ko će je vršiti – predstavnici.
Demokratija kao oblik političkog režima može postati produktivna u
smislu stvaranja kvalitetnijih društvenih odnosa ukoliko su, između ostalih,
ispunjeni i ovi uslovi: ekonomsko bogatstvo države i visok nivo obrazovanja i
kulture većine stanovništva.
b) Autokratija
Autokratija je vladavina jednog čoveka ili manjine. Kao i kod
demokratije, i kod autokratije postoje dva oblika:
82
Formalna autokratija – postoji u onim državama gde formalno nema
demokratije. Tu vlast otvoreno i jasno pripada onima koji je vrše. U ovim
sistemima državni organi ne zavise od naroda, narod ih ne bira i ne smenjuje,
niti ima ostalih političkih prava i sloboda.
Stvarna autokratija – je takva autokratija u kojoj bez obzira da li
postoji i formalna autokratija, stvarno vlada manjina.
Robovlasničke i feudalne države su istovremeno bile i formalna i
stvarna autokratija. Moderna buržoaska država ima stvarnu autokratiju jer
stvarno vlada manjina, a formalno su demokratske.
3.1.3 Oblici državnog uređenja
Oblik državnog uređenja određuje se načinom na koji su uređeni

odnosi između centralnih i necentralnih organa vlasti u državi.
Centralni i necentralni organi vlasti mogu biti među sobom u tešnjoj i
labavijoj vezi. Centralna vlast je ona vlast koja se rasprostire nad celom
organizacijom, odnosno čije su odluke obavezne za sve članove oragnizacije.
Necentralna vlast je takva vlast koja se ne rasprostire po celoj organizaciji,
odnosno njene odluke nisu obavezne za sve delove organizacije, već samo za
neke, određene grupe članova. Postoji nekoliko oblika organizacije, centrainih
i necentralnih organa vlasti: 1) Prosta država – o prostoj državi govorimo kada
je ona jedinstvena u smislu da nema više samostalnih organizacija. Ona i 2)
organi ni jedne vlasti ne smeju se mešati u delatnost organa drugih vlasti, što
znači da ne mogu poništavati akte koje bi ovi doneli. Podela vlasti ima izuzetan
značaj za osiguranje slobode i demokratije.
4. PRAVO
Za pravo smo rekli da nastaje kad i država. Ove dve pojave su

međusobno neodvojive, odnosno država ne može nastati pre prava jer država
je država samo ako je to u najopštijem aktu (ustavu) definisano. S druge
strane, pravo ne može postojati pre države pošto najopštije pravne akte iz
kojih izviru svi drugi pravni akti donosi država. U knjizi "Uvod u pravo", prof
Radomir Lukić definiše pravo kao skup pravnih normi koje donosi i
sankcioniše država i na taj način štiti onaj način proizvodnje koji je u interesu
vladajuće klase.
Pošto smo rekli da je pravo skup pravnih normi, upoznaćemo se, u
kratkim crtama, s pravnom normom. Pravna norma je pravilo o ponašanju
koje sankcioniše država. Time se pravna norma razlikuje od ostalih društvenih
83
normi (moralnih, običajnih, norme mode, lepog ponašanja i sl.). Naime samo
pravne norme su od svih društvenih normi sankcionisane od strane države.
Pravna norma je osnovna čestica prava i više se ne može razlagati, a da pri
tome ostane pravni elemenat. Na primeru jedne pravne norme, pokazaćemo iz
čega se sve ona sastoji. "Svako ko ima imovinu dužan je da plaća porez, u
protivnom, biće kažnjen". Potpuna pravna norma ima sledeće elemente:
Hipotezu dispozicije – SVAKO KO IMA IMOVINU – u pretpostavci
dispozicije je onaj deo pravne norme koji određuje faktičku situaciju ili
činjenice koje moraju postojati da bi se dispozicija mogla primeniti.
Dispoziciju – DUŽAN JE DA PLAĆA POREZ – dispozicija je najbitniji deo
pravne norme, odnosno bez nje nema norme. Dispozicija je samo
pravilo o ponašanju.
Hipotezu sankcije – U PROTIVNOM – hipoteza sankcije se sastoji u
opisu prekršaja dispozicije. I ona je kao i hipoteza dispozicije samo
opisna i nema normativni karakter.
Sankciju – BIĆE KAŽNJEN – sankcija se odnosi na pravilo o ponašanju
onog lica na koje se odnosila dispozicija, ali koje je ovu prekršila, kao i
o ponašanju odgovarajućeg državnog organa koje prema tom licu
treba da upotrebi odgovarajuću meru prinude. Najčešća sankcija
prema pojedincu je novčana kazna ili zatvor.
Svaka pravna norma je alternativnog karaktera. Onaj na koga se
odnosi se može ponašati ili prema pravilu izraženom u dispoziciji ili će snositi
sankcije (kaznu).
5. POLITIČKE PARTIJE
Građansko društvo je donoseći pravnu jednakost i politička prava i

slobode građana stvorilo prostor za uključivanje građana u javnu sferu,
odnosno za učešće u političkim poslovima vlastitog društva. Kako nije
izvodljivo neposredno učešće svih građana u parlamentu i drugim organima
države, to se javila realna potreba za nekom vrstom političkog predstavljanja
građana. Tu ulogu preuzele su na sebe političke partije. U najširem smislu one
se mogu shvatiti kao organizovane grupe čiji je zadatak da se bore za
ostavarenje interesa konkretnih društvenih grupa, slojeva ili klasa, odnosno
određenih delova društva.
Inače, sama reč partija vodi poreklo od latinskih reči: part – deo;
partire – deliti. Izvorno značenje izraza partija ukazuje da je reč o delu neke
šire celine, da se zapravo radi o nekoj vrsti delenja, podele ili parcijalizacije.
84
Naš izraz "stranka" implicira opredelenje i stajanje na nečiju stranu. Termin je
ušao u upotrebu sa osnivanjem prvih političkih partija krajem XVIII veka u
SAD. U zapadnoj Evropi prve političke partije osnovane su u prvoj polovini XIX
veka, a u istočnoj Evropi u drugoj polovini XIX veka. Smatra se da su se začeci
prvih političkih stranaka u Srbiji pojavili četrdesetih godina XIX veka u okviru
ustavobraniteljske opozicije Miloševom režimu, a krajem istog veka formirane
su Napredna stranka i Radikalna partija.
Najčešće se političke partije određuju kao političke organizacije čiji je
osnovni zadatak da osvoje i održe državnu vlast. One definišu određenu
političku ideologiju i na toj osnovi donose političke programe sa kojima
učestvuju u demokratskim izborima za državnu vlast. Ideologija političke
partije može se odrediti kao sistem stavova, shvatanja i ideja o konkretnom
društvu i društvenim odnosima u njemu. Ideologija uvek izražava položaj
društvene grupe, sloja, klase, etniče grupe koje politička partija predstavlja. U
zavisnosti od toga da li je cilj političke partije održanje postojećeg društvenog
poretka ili njegova promena, ideologija sadrži elemente opravdavanja tog
poretka ili njegovu kritiku i mere za promenu. Na osnovu političke ideologije
formira se program političke partije u kome se osnovni ideološki stavovi
konkretizuju. U stvari, utvrđuju se ciljevi koje politička partija želi da ostvari u
različitim oblastima, kao i konkretne mere koje će ona preduzimati da bi te
ciljeve ostvarila. Karakteristično je za sve političke partije da osnovne ciljeve
koje unose u svoje programe žele da što je moguće više uopšte kako bi oni bili
prihvatljivi za što šire društvene grupe, slojeve, etničke i religiozne skupine.
One na taj način žele da se nametnu kao zastupnici širih, pa i opšte društvenih
interesa. Najčešće se politički interesi podvode pod formu nacionalnih,
socijalnih, verskih, otadžbinskih i drugih interesa. Savremeni politički
teoretičari ukazuju da u razvijenim građanskim demokratijama nema bitnih
razlika između najvećih političkih partija. Njihova osnovna politička
opredeljenja o temeljima društva su identična (tržišna privreda,
parlamentarni sistem, država blagostanja i drugo).
Praksa političkih partija koje pobede na izborima, često odstupa od
proklamovanih političkih programa. Uglavnom se ta praksa usmerava ka
ostvarivanju interesa užih društvenih grupa, zanemaruju se interesi širih
društvenih slojeva. To znači da političke partije ne služe svojim članovima i
pristalicama već promovišu interese vrhova političkih partija, kao i
finansijskih, privrednih i vojnih elita sa kojima su u sprezi.
Podela političkih partija zasniva se na različitim kriterijumima, pa se u
literaturi sreću mnogobrojne podele ovih organizacija. Jedna od najstarijih
utemeljena je na kriterijumu interesa grupa, odnosno klase koje političke
partije zastupaju i ispoljava se kao dihotomna podela na građanske i radničke
partije. Prema veličini partije se dele na masovne i kadrovske. Maris Diverže
podelu na masovne i kadrovske partije zasniva na strukturalnim obeležjima.
85
Masovne političke partije se odlikuju veličinom i čvrstinom organizacije,
hijerarhijom i disciplinom. Kadrovske partije shvata kao organizacije malog
broja pojedinaca visokog socijalnog statusa. Istorijski gledano, prvo su nastale
kadrovske partije, tokom XIX veka. Njihova je aktivnost ograničena na izbore i
parlamentarne kombinacije. Glavnu ulogu u njima imaju poslanici u
parlamentu a stvarna moć pripada uglavnom uskoj grupi oko parlamentarnog
lidera. U Diveržeovoj koncepciji, masovne partije nastaju sa uvođenjem opšteg
prava glasa i imaju zadatak ne samo da ističu i sprovode Izborne kampanje za
svoje kandidate već i da politički aktiviraju svoje članove. Diverže u kadrovske
partije ubraja liberalne stranke XIX veka, u masovne svrstava socijalističke
partije, dok u posebnu grupu uključuje komunističke i fašističke, koje odlikuje
naglašena centralizacija, stroga ili totalitarna diktatura, razvijanje iracionalne
podrške kod njihovih sledbenika, spremnost na tajnu borbu protiv režima.
Prema tipu unutrašnjih odnosa razlikuju se demokratske i autoritarne. U
zavisnosti od ideološkog opredelenja članstva razlikuju se partije levice,
centra, desnice, odnosno revolucionarne, reformističke, konzervativne i
reakcionarne.
Politički sistemi se najčešće razvrstavaju prema broju partija u
jednopartijske, dvopartijske i višepartijske sisteme. Među činiocima koji
determinišu prirodu partijskih sistema poseban značaj imaju: stepen
zaoštrenosti društvenog konflikta, nacionalna struktura, podeljenost na
religijskoj, rasnoj i regionalnoj osnovi, kao i karakter društvenog uređenja.
Navedene okolnosti utiču kako na broj političkih partija, tako i na njihove
međusobne odnose.
86
LIČNOST
VI
LIČNOST
1. POJAM LIČNOSTI
Ličnost je predmet proučavanja različitih nauka, pre svega,

antropologije, psihologije, socijalne psihologije, sociologije, kao i filozofije. Sve
su one razvile različite pristupe u proučavanju inače složene problematike
ličnosti, unutar kojih su isticane različite činjenice i faktori ljudskog ponašanja,
što je rezultiralo mnogobrojnim teorijama ličnosti. Izgleda da danas nije
sporno da je interdisciplinarni pristup najprihvatljiviji za istraživanje ovog
fenomena. Svako temeljnije istraživanje iznova potvrđuje dubinu i težinu
proučavanja raznih osobina i ponašanja koje se označavaju pojmom ličnosti.
Polazeći od elemenata i kvaliteta koji se najčešće uzimaju kao suštinski
za ličnost, može se prihvatiti sledeća definicija ličnosti: ličnost je jedinstvena,
dinamička i razvojna celina bio – psihičkih i socijalno – kulturnih osobina, koja
nastaje uzajamnim delovanjem nasleđa, sredine i aktivizma same jedinke
(N.Rot; 1989). Shvaćena, dakle, kao osobina organizacija elemenata i osobina,
ličnost određuje za pojedinca karakteristično mišljenje i ponašanje. Iz
navedene definicije proizilaze osnovne karakteristike ličnosti:
Relativna stalnost i trajnost osnovnih osobina, odnosno njihova
relativna nepromenljivost. Osnovne osobine se povezuju i čine sistem. Te
osobine su kod svakog pojedinca povezane na specifičan način, te se ličnost
svakog pojedinca ispoljava kao osobeno jedinstvo svih elemenata, i u tom
smislu različito od svakog drugog.
Ličnost nije data rođenjem već se formira tokom života pojedinca u
konkretnoj socio – kulturnoj sredini, koja deluje na nasleđenu biološku
osnovu. Ličnost kao izgrađena jedinstvena organizacija osobina i elemenata
određuje ponašanja i stavove pojedinaca tako da oni nisu samo reakcija na
situacione uslove u okruženju već su uslovljene i ličnošću pojedinca. Upravo
zahvaljujući izgrađenoj ličnosti, u ponašanju pojedinca ispoljava se doslednost
i specifičan način reagovanja. Ličnost kao dinamička organizacija različitih
87
LIČNOST
osobina podrazumeva da te osobine deluju kao motivacioni faktori aktiviteta
pojedinca.
Prema Sigmundu Frojdu, utemeljivaču moderne teorije ličnosti,
struktura ličnosti sastoji se od tri različita dela: ono (id), ja (ego) i nad-ja
(super ego). Ovi se elementi razlikuju po svojim funkcijama. Id je nagonski deo
ličnosti, koji obuhvata instinkte i sve druge nasleđene osobine jedinke. Ono je
izvor svih snaga organizma. Id funkcioniše na iracionalan i impulsivan način,
sa osnovnom težnjom ka trenutnom zadovoljstvu, bez obzira na društvena
ograničenja. On se u svom delovanju rukovodi principom zadovoljstva.
Osnovnu instiktivnu snagu Frojd je nazvao libido i ona, u prvom redu,
obuhvata seksualni nagon. Ego ili ja rukovodi se principom realnosti. Njegov je
zadatak da kanališe snažne nagone i da u skadu sa objektivnim uslovima,
tražeći pri tome neku vrstu kompromisa između uslova društvene sredine i
nagonskih težnji. Nad ja ili super ego predstavlja skup normi, etičkih pravila i
ideala koje je pojedinac naučio u porodici, u prvom redu, identifikacijom sa
roditeljima, kao i u dodiru sa društvom. Sastoji se, dakle, iz dva dela: ideala ili
uzora i savesti. U stvari, usvojene društvene norme deluju kao savest koje
omogućuju pojedincu da razlikuje dobro i zlo. Zadatak je super ega da ublaži
ego. On je unutrašnji regulator ponašanja i sprečava ponašanja koja nisu u
skladu sa moralnim principima, kao i drugim društvenim normama.
Danas su proučavanja ličnosti usmerena na utvrđivanje opštih i
relativno trajnih osobina koje se nazivaju crtama ličnosti. One se mogu shvatiti
kao tendencije da se na isti način reaguje u istim ili sličnim situacijama. U
strukturi ličnosti mogu se izdvojiti sledeće grupe osnovnih crta ličnosti:
temperament, karakter, sposobnosti i telesne osobine. Temperament se
ispoljava kao dispozicija za emocionalni način reagovanja, karakteristična za
svakog pojedinca. Ova crta obuhvata i snagu, brzinu i trajanje reakcije
pojedinca na razne draži i situacije. Karakter se sastoji od sistema moralnih
principa i drugih voljnih osobina koje označavaju način aktivnosti u
ostvarivanju društveno važnih ciljeva. Sposobnosti obuhvataju intelektualne,
psihomotorne i čulne sposobnosti. Telesne osobine uobičajeno se poimaju kao
fizički izgled.
U Frojdovoj teoriji osnovne dinamičke snage ličnosti čine dve grupe
instikata: nagon života (eros) i nagon smrti (tanatos). Znači, pokretačke snage
ljudskih aktivnosti i postupaka nalaze se u oblasti nesvesnog (nesvesna
motivacija). Frojd je potpuno zanemario svesne činioce, kao i uticaje iz
društvene i uopšte spljašnje sredine. Nasuprot njemu, Erih From osnovnim
faktorima za razvoj ličnosti smatra socio – kulturne činioce. On smatra da su
za čoveka karakteristične potrebe koje nemaju druga živa bića. To su: potreba
za vezanošću sa drugim ljudima, odnosno pripadnošću; potreba za
ukorenjenošću ili za nalaženjem vlastitog mesta u društvu; potreba za
stvaralaštvom; potreba za identitetom; da se bude samosvojna ličnost;
88
LIČNOST
potreba da se ima pogled na svet kako bi se svet mogao objasniti i razumeti.
Sve navedene potrebe formirale su se tokom evolucije pa se one primaju
nasleđem. Fromu se zamera da je zanemario značaj bioloških faktora. Gordon
Olport odlučujući značaj u objašnjavanju dinamike ličnosti pridaje
funkcionalnoj autonomiji motiva. Samo kod novorođenog deteta biološke
potrebe su glavni pokretač i aktivnosti. Kasnije, učenjem, a naročito
funkcionalnom autonomijom motiva ličnost pokreću osobine formirane tokom
života. Neki čisto biološki motivi tokom života postaju autonomni i kao takvi
pokreću ličnost na određene aktivnosti. Tako, na primer, dete koje je
pomagalo ocu ili dedi zanatliji u stolarskim poslovima, može da zavoli te
poslove, i da ih tokom kasnijeg života obavlja kao hobi.
Jedna koncepcija strukture ličnosti utvrđuje postojanje sledećih
osobina u svakom pojedincu:
– opšte ljudske osobine koje su karakteristične za svakog
pojedinca, koja on poseduje kao pripadnik posebnog roda,
– osobine koje pojedinac poseduje kao pripadnik određenih grupa
i raznih oblika ljudskih zajednica (globalno društvo, nacija,
profesija), i
– osobine koje su svojstvene za svakog konkretnog pojedinca po
kojima se on razlikuje od svih drugih i zahvaljujući kojima on
predstavlja neponovljivu individualnost. Ove crte nastaju u
interakciji genetskog nasleđa, socio – kulturne sredine i
aktiviteta samog pojedinca.
Ličnost u svom razvitku prolazi kroz različite faze. To su: detinjstva,
mladost, zrelost i starost. Svaka od navedenih faza ima svoje specifičnosti,
odnosno osobene potrebe, probleme i dinamiku. I najopštiji pogled na
istorijski razvoj čoveka ukazuje da navedeni periodi nisu imali isti značaj
tokom istorije. Tako, na primer, detinjstvo je dobilo na značaju sa sužavanjem
porodice i ispoljavanjem roditeljske ljubavi, a naročito sa institucionalizacijom
obrazovanja. U savremenim društvima veća pažnja posvećuje se starima kroz
institucije socijalne zaštite. Frojd je smatrao da iskustvo u detinjstvu ima
presudnu važnost u formiranju ljudske ličnosti. Svi poremećaji u ponašanju
pojedinca imaju izvor u iskustvu u fazi detinjstva.
Postoji veliki broj tipologija ličnosti. U jednoj od njih usvojena je
podela na autoritarnu, konformističku i autonomnu ličnost. Ova tipologija je
od posebnog značaja za razumevanje procesa u savremenom društvu. Teodor
Adomo je razradio pojam autoritarne ličnosti, za koji je empirijsku građu
našao u hitlerizmu. Ličnosti koje su bile spremne da prihvate fašizam
odlikovale su se sledećim karakteristikama: prihvatanje i naglašavanje stroge
hijerarhije društva, odobravanje snažne prinude u sprovođenju zakona i
državnih propisa i bespogovorno pokoravanje autoritetu vođe, zahtev za
strogim kažnjavanjem prekršioca normi, verska isključivost, etnocentrizam,
89
LIČNOST
šovinizam, i strah od stranaca i ispoljavanje odbojnosti prema inovacijama,
promeni i otvorenosti. Kasnije su drugi autori dalje razrađivali ovaj tip ličnosti
primenjijući ga na istraživanje ličnosti i političkog ponašanja u totalitarnim
sistemima.
Konformistička ličnost je ona čije je osnovno životno geslo činiti ono
što čine ostali, ne štrčati, ponašati se u skladu sa kulturnim obrascima i
standardima ponašanja vlastitog društva. Upravo zbog preterane težnje za
usaglašavanjem sa društvenim prosekom, naglašenim prihvatanjem
vladajućeg sistema vrednosti i normi, ovaj tip ličnosti gubi individualnost i
autonomnost delovanja.
Tip ličnosti o kome se u novije vreme sve više govori jeste autonomna,
nekonformistička ličnost kao suprotnost autoritarnoj i konformističkoj
ličnosti. Ona se formira u savremenim demokratskim društvima. Njene su
karakteristike: kritičnost, tolerancija, otvorenost za inovacije i uopšte
promene, zalaganje za građanske slobode, za nacionalnu i versku
ravnopravnost, protivljenje rigidnosti u kažnjavanju. Ona se takođe odlikuje
moralnom autonomijom, visokim stepenom socijalizovanosti i personalizacije.
2. SOCIJALIZACIJA
Kada se rodi ljudska beba predstavlja biološku individuu, sastavljenu

od elemenata koje je donela na svet nasleđem od svojih roditelja. Tek živeći u
društvu, ona se izgrađuje kao društveno biće. Na biopsihičke karakteristike
nadograđuju se mnogobrojne sociokulturne osobine. Taj proces kojim se
mlado ljudsko biće uvodi u društvo, uči se različitim oblicima društvenog
ponašanja i formira se kao ličnost sa osobenim karakteristikama naziva se
socijalizacijom. To je dugotrajan složen i protivrečan proces, u toku kojeg
pojedinac usvaja norme, vrednosti, znanja i veštine društva kome pripada,
odnosno u kome treba da živi. Zahvaljujući tome, pojedinac je u stanju da se
aktivno uključuje u društveni život, da komunicira i usklađuje svoje ponašanje
sa drugima, da utiče na druge i da bude prihvaćen od drugih aktera u
društvenim procesima i odnosima.
Tokom socijalizacije socio – kulturni elementi se interiorizuju i postaju
integralni deo ličnosti. Zahvaljujući upravo takvom pounutrašnjenju
vrednosno – normativnog poretka, socijalna kontrola i zahtevi društvene
sredine se ne primaju kao pokoravanje spoljašnjem autoritetu raznih
institucija ili drugih aktera. Vlastita savest se sada pojavljuje kao izvor
konformizma. Spoljašnja kontrola zamenjuje se sistemom unutrašnje
samoregulacije. U osnovi, pounutrašnjenja zahteva konkretne društvene
zajednice (ili kolektiviteta) su glavni cilj socijalizacije. Svako društvo teži da na
90
LIČNOST
svoje mlade članove prenese, da u njih "usadi" normativni poredak i druge
elemente kulture, odnosno da stvori ličnosti koje rade, misle i osećaju u skladu
sa socio – kulturnim sistemom toga društva. Prilagođavanje ljudskog
individuuma na društvenu sredinu nikad se ne odvija u formi pasivnog
uklapanja, potpunog prihvatanja njenih zahteva.
Zahvaljujući unutrašnjem dinamizmu pojedinca socijalizacija nije
samo jednostrano i potpuno prilagođavanje individue društvu, već se u tom
procesu ispoljava aktivizam ljudskog bića, pa se u analizi procesa socijalizacije
uvek mora imati u vidu i taj momenat. Zapravo, odnos između ličnosti i
društva ostvaruje se kao međudelovanje ili dvosmeran odnos, u kome sredina
"upućuje" različite zahteve pojedincu i vrši uticaje na njega, a pojedinac
"odgovara" tako što te uticaje prerađuje i prelama kroz svoju unutrašnjost i
tek tako "prerađene" ih interiorizuje. Tokom procesa socijalizacije ostvaruje
se, dakle, prilagođavanje individue konkretnoj društvenoj sredini, ali i razvoj
same ličnosti. Ona se oblikuje kao sistem, svojevrsno jedinstvo bio – psihičkih i
socio – kulturnih karakteristika. Taj se drugi deo procesa socijalizacije naziva
individuacijom ili personalizacijom.
Proces socijalizacije ostvaruje se delovanjem velikog broja činilaca koji
se nazivaju agensi ili faktori socijalizacije. Među najvažnije spadaju porodica,
škola, grupa vršnjaka, susedstvo i sredstva masovnih komunikacija.
Porodica, kao prva socijalna grupa u koju ulazi novorođeno dete, je
ključni faktor procesa socijalizacije. Njena uloga se ostvaruje kroz uticaj na
usvajanje osnovnih navika, kulturnih obrazaca ponašanja, osnovnog sistema
etičkih i drugih vrednosti, religioznih predstava. Mora se, međutim, primetiti
da uticaj porodice slabi s odrastanjem, a takođe je znatno manji u savremenim
nego u nerazvijenim društvima. Kao što je već rečeno Sigmundu Frojdu
pripada zasluga što je postavio temelj gledištu da je porodica osnovni faktor
socijalizacije. Po njegovom mišljenju, u prvim godinama života u porodici se
vrše uticaji kojima se stvaraju osnovni elementi strukture odrasle ličnosti.
Većina savremenih autora prihvata Frojdov stav da su elementi koje je u
pojedincu izgradila porodica tokom primarne socijalizacije važni za
oblikovanje zrele ljudske ličnosti. Ali se ne prihvata njegovo mišljenje da je
celokupni kasniji razvitak ličnosti samo jednostavno ponavljanje i ispoljavanje
onih crta koje su stečene u ranom detinjstvu.
Škola na jedan organizovan i sistematski način prenosi na mlade
znanja, veštine, navike i vrednosti, koje su u datoj sredini osnovne i koje dete
treba da usvoji da bi se moglo uključiti u normalan život te društvene
zajednice. U školi dete nailazi na drukčije odnose od onih koji su bili u
porodici, sreće se sa čvršćom disciplinom i jačim autoritetom. U njoj je dete
podređeno autoritetu odraslih (učitelja i nastavnika), koji poseduju i prenose
znanje i disciplinu.
91
LIČNOST
Grupa vršnjaka predstavlja grupu mladih istog uzrasta koja se druži i
upražnjava različite zajedničke aktivnosti. U grupi vršnjaka se saznaju, uče i
usvajaju raznovrsni еlementi kulture, ali i poneki elementi protiv kulture, za
koje su mladi vrlo zainterеsovani i prijemčivi, a o kojima su škola i porodica
propustile da ih informišu i naučе. U pozitivne elemente spadaju, na primer,
komunikacija s vlastitom generacijom, usvajanje novih znanja, veština,
određenog pogleda na svet. Takođe se bude određene ambicije i aspiracije. U
negativne elemente, i za mlade i za njihovo socijalno okruženje, spadaju, na
primer, pušenje i uzimanje droge, skitnja, tuče, učešće u drugim društveno
nepoželjnim ili zabranjenim aktivnostima.
Susedstvo je specifična društvena grupa koju čine stanovnici
ograničenog gradskog ili seoskog prostora i koji imaju neke specifične
zajedničke karakteristike, koje ih razlikuju od drugih takvih grupa. U
susedstvu se obično stvara određena socijalna klima u pogledu ponašanja,
shvatanja, kontakata i drugih aktivnosti i time podstiču određene vrste
ponašanja i aktivnosti, a druge predupređuju i sprečavaju.
Sredstva masovnih komunikacija u novije vreme dobijaju na značaju
kao faktor socijalizacije. Ispitivanja pokazuju da je uticaj televizije na
ponašanje ljudi veliki i da se stalno povećava, naročito na ponašanje mladih.
Prema mišljenjima jednog broja psihologa upravo je porast uticaja modela
ponašanja koje nudi televizija na ponašanje mladih jedan od razloga slabljenja
uticaja porodice i škole. Jedan od važnih uzroka porasta uticaja televizije na
mlade ispoljava se u tome što su modeli ponašanja dati kroz televizijsku i
filmsku sliku znatno bogatiji detaljima, izrazito konkretni, te shodno tome
mnogo jednostavniji i lakši za podražavanje od pouka i verbalnih uputstava o
poželjnom ponašanju koje daju roditelji.
Proces socijalizacije počinje od rođenja i odvija se celog života, a
faktički završetak mu je u biološkom kraju ljudske jedinke. Intenzivna
socijalizacija odvija se u detinjstvu i mladosti, s tim što je najintenzivnija u
detinjstvu. U savremenim društvima prisutna je težnja da se period intenzivne
socijalizacije prolongira u adolescenciju, što je jedna od posledica sve većeg
obuhvata, a u znatnom broju najrazvijenijih zemalja i potpunog obuhvata,
populacije srednjim obrazovanjem. U prelaznom periodu iz detinjstva u svet
odraslih (adolescencija) odvija se proces sazrevanja mlade jedinke i to u
pogledu fizičke konstitucije, psihičkih osobina, društvenih obeležja i
intelektualnih sposobnosti. To je istovremeno period traganja mladih za
vlastitim identitetom i mestom u društvu, koji je obično praćen nesna-
laženjem, frustracijama, pa i sukobima. Ispoljava se naglašena težnja za
samostalnošću, nezavisnošću od roditelja i vezivanje za grupu vršnjaka. Zbog
prisilnog produžavanja zavisnosti od roditelja (produženo školovanje i
nemogućnost zapošljavanja) javljaju se mnogobrojni problemi u odnosu
mladih i društva. I posle detinjstva i mladosti javljaju se periodi intenzivnije
92
LIČNOST
socijalizacije. To su, uglavnmom, periodi koji zahtevaju neki oblik
prilagođavanja na nove ili izmenjene uslove života. Takvi su prvo zaposlenje,
socijalna promocija ili društveni pad, promena mesta življenja, promena posla.
Naročito teška iskušenja donosi adaptacija imigranata na novu sredinu.
Smatra se da se potpuno uklapanje u nove socio – kulturne okolnosti postiže
tek kroz dve ili tri generacije. Intenzivna prilagođavanja tokom života vezana
su za venčanje, rođenje prvog detcta, udaju ili ženidbu dece, penzionisanje.
3. DEVIJANTNO PONAŠANJE
Kao što je rečeno ranije, društvenim pravilima regulišu se ponašanja i

delanja ljudi u društvu, odnosno propisuje kako se treba ponašati u
konkretnim situacijama. U osnovi, čitav društveni život uređen je različitim
vrstama društvenih normi. Uređenost i na njoj zasnovana predvidivost
društvenih procesa i odnosa ostvarive su samo ukoliko građani poštuju norme
kojima su društveno propisana poželjna ili ispravna ponašanja. Ako građani ne
bi postupali prema pravilima, većina aktivnosti ne bi uopšte mogla da se
odvija, a društveni život bi postao haotičan. Zato društvo kroz proces
socijalizacije vrši pritisak na pojedince da usvoje vladajuće norme i da ih slede
u svojim ponašanjima. Ispravno ponašanje učenika u školi regulisano je
pravilima škole i prosvetnih organa. Ukoliko se ne bi poštovala pravila, na
primer, o dužini i rasporedu časova, onda bi učenici ulazili i izlazili iz učionica
po sopstvenoj volji i nastava ne bi mogla da se odvija.
U stvarnosti, društvene norme se krše. Vidljivo je da se češće krše
norme kojima se regulišu manje važni društveni procesi, kao i oni koji su
manje vidljivi. Ljudi se takođe ne ponašaju prema pravilima kada procenjuju
da neće biti uhvaćeni u prestupu ili da svojim postupcima ne nanose
neposrednu štetu drugim licima. Zato se obično kaže da svi ljudi krše pravila i
da su svi konformisti (to jest da ih poštuju). U realnosti života veoma je teško
povući granicu između onih koji poštuju društvene norme, koji im se
prilagođavaju i onih koji ih krše. Označiti nekog kao prestupnika ili neko
ponašanje kao prestupničko veoma je složen i odgovoran zadatak, pa je tako i
naučno proučavanje devijacija izuzetno složeno.
Devijantno ponašanje može se definisati kao nepoštovanje normi koje
su u jednom društvu prihvaćene od strane većine njegovih članova. Sam pojam
devijantnog ponašanja varira od jednog društva do drugog i od jedne do druge
epohe, kao i u jednom društvu tokom vremena. Tako se pre nekoliko decenija
u evropskim društvima smatralo devijantnim ponašanjem ako žene uzimaju
alkohol ili puše na javnim mestima. Danas je u nekim društvima dopušteno
uzimanje marihuane a u nekima je zabranjeno. Upravo iz razlika u shvatanju
93
LIČNOST
devijantnosti proizašla je potreba njihovog preciznijeg određenja. Shodno
tome, u jednom potpunijem određenju, devijacije bi mogle biti shvaćene kao
kršenje normi i ugrožavanje vrednosti određenog društva. Najčešći oblici
devijantnog ponašanja su: alkoholizam, narkomanija, prostitucija, siledžijstvo,
krađa, ubistva, samoubistva, terorizam, organizovani kriminal i drugi.
Dosadašnja objašnjenja devijacija polazila su od tri grupe činilaca:
bioloških, psiholoških i socio – kulturnih. Prvi pokušaji objašnjenja
devijantnog ponašanja uglavnom su polazili od bioloških činilaca. Smatralo se
da genetski nasleđene karakteristike neposredno proizvode ili stvaraju
predispoziciju za devijantno ponašanje. Tako je italijanski kriminolog Čezare
Lambrozo smatrao da se kriminalci mogu prepoznati po obliku lobanje.
Takođe je tvrdio da su kriminalci fizički defektne osobe, koje često odlikuju
velika vilica, velika usta, veći broj bradavica, veći broj prstiju i slično. Nalazi
Lambroza nisu dobili potvrdu u kasnijim istraživanjima. U psihološkim
teorijiama devijantna ponašanja se povezuju sa posebnim tipovima ličnosti. Za
razliku od biološkog, u ovom pristupu se abnormalnost stiče, ne nasleđuje se.
Abnormalno iskustvo u detinjstvu i mladosti uslovljava razvoj ličnosti sa
karakternim manama. Teškoće u procesu socijalizacije, a naročito problemi u
odnosu sa roditeljima (defektna socijalizacija), usled čega se razvijaju
neprilagođene ličnosti. Najčešće se dešava da deca ne uspeju da razviju
samokontrolu i prilagođenost moralnim normama, što predstavlja plodnu
osnovu za sukobljavanje sa društvenom sredinom, odnosno njenim
vrednostima i normama.
Ogroman porast devijacija tokom dvadesetog veka, uslovio je da se
veća pažnja obrati na socio – kulturne činioce, pa su tako konstituisane
mnogobrojne sociološke teorije devijantnog ponašanja. U jednoj od njih uzrok
stalnog rasta raznih oblika devijacija nalazi se u slabljenju društvene kontrole.
R. Park i E. Bardžes (R. Park, E. Burgess) su smatrali da je nepoštovanje
moralnih i drugih društvenih normi posledica opadanja uticaja primarnih
društvenih grupa, kao i lokalne zajednice do kojih je došlo sa širenjem
urbanizacije i industrijalizacije. Edvin Saterlend (Edwin Sutherland), čikaški
sociolog povezao je zločin sa karakterističnim udruživanjem. U društvu sa
različitim subkulturama, određene socijalne grupe i sredine pokazuju težnju
da ohrabre ilegalne aktivnosti, dok su druge za poštovanje normi i pravila
zvaničnog društva. Pojedinci postaju delikventi druženjem sa osobama koje su
nosioci kriminalnih radnji. Saterlend smatra da se kriminalno ponašanje uči u
primarnim grupama, to jest pripadanjem tim grupama ili druženjem sa
njihovim članovima. U osnovi kriminalnih aktivnosti, kao i onih koje su
zasnovane na zakonima stoji materijalni uspeh. Razlika je u tome što ovi prvi
do materijalnog bogatstva dolaze nelegalnim putevima. Jednu od najpoznatijih
teorija devijacija razvio je američki sociolog Robert Merton. Prema njegovoj
analizi stanja u SAD, osnovni izvor devijantnog ponašanja naliazi se u
94
LIČNOST
ekonomskim nejednakostima. Osnovna i opšteprihvaćena vrednost jeste
materijalno bogatstvo, a sredstva kojima se ono postiže poseduju svi
(samodisciplina i rad). Takođe su formalne šanse za uspeh u američkom
društvu jednake za sve. Ipak, u realnosti života situacija se pokazuje sasvim
različitom: materijalno bogatstvo nije jednako dostupno svima i neposredno
zaisi od položaja pojedinca u socijalnoj stratifikaciji. Da bi objasnio situaciju
kojoj se nalazi pojedinac čije su aspiracije za materijalnim bogaćenjem u
suprotnosti sa njegovim realnim mogućnostima, Merton je uveo pojam
anomije. Njime je označio tenziju, dezorijentaciju i pritisak u pojedincu. Taj
pritisak može biti tako jak da pojedinca odvede na nezakonite puteve sticanja
materijalnog bogatstva. Merton je smatrao da su ljudi na nižim nivoima
socijalne stratifikacije više skolni devijacijama jer su njihove mogućnosti za
zakonite načine sticanja bogatstva manji.
Jedan od veoma značajnih pristupa u objašnjavanju devijantnosti jeste
teorija etiketa. Među inače različitim tumačenjima devijantnosti unutar ovog
pristupa, posebno je interesantno stanovište po kome vladajuće ili većinske
grupe nameću shvatanje o tome šta je normalno a šta devijantno. Kada se neko
ponašanje označava kao devijantno, u suštini se vrši etiketiranje pojedinca –
nosioca tog ponašanja. Tako H. S. Beker (H. S. Becker) određuje devijanta kao
osobu na koju je ta etiketa uspešno primenjena, dok je devijantno ono
ponašanje koje ljudi tako etiketiraju. Po njegovom mišljenju, ni jedan čin nije
sam po sebi devijantan, već to postaje kada ga ostali tako definišu.
Karakterističan primer za to je tuča mladih. U siromašnoj četvrti policija takav
čin, po pravilu, kvalifikuje kao prestupničko ponašanje. U bogatoj četvrti ona,
pak, to obično prihvata kao izraz nešto slobodnijeg ponašanja mladih.
U mnogobrojnim istraživanjima pokazano je da se žig devijanta teško
skida. Sa etiketiranjem skoro po pravilu dolazi do odbacivanja od strane
najbližih kao i raznih socijalnih grupa. To dalje uslovljava povlačenje
"devijanta" iz zvaničnog društva i ulazak u neku devijantnu skupinu. Odnos
pojedinaca, srodničkih grupa i društvenih organa u dobroj su meri "zaslužni"
što se kod devijanata razvija osećanje da su različiti, drukčiji. Na toj osnovi jaz
između devijanta i matičnog društva se povećava.
95
KULTURA
VII
KULTURA
1. POJAM KULTURE
Kultura je skup materijalnih i duhovnih tvorevina čoveka koje su

nastale čovekovom intervencijom u prirodi, društvu i ljudskom mišljenju i
koje se prenose sa generaciju na generaciju.
Najjednostavnije rečeno kultura je sve ono što je čovek stvorio. Pojam
kulture je jedan od osnovnih socioloških pojmova. Sama reč kultura potiče od
latinske reči kolere što znači odgajati, negovati. Kultura kao proces ima dve
svoje osnovne dimenzije, to su tradicija i stvaralaštvo. Kultura je skup svih
tvorevina koje se tradicijom prenose, kao i novih stvaralačkih rezultata koje se
nadograđuju na već stvorene tvorevine. Tako se kultura unapređuje i razvija.
Sam pojam kulture se može shvatiti na više načina. Tako pod tim
pojmom možemo podrazumevati:
– način, odnosno stil života koji obuhvata vrste i obim potrošnje
materijalnih dobara, način dokolice i neformalnog druženja,
– skup društvenih ustanova kao što su pozorište, muzeji, orkestri,
– vrsta ponašanja koje je uglađeno i ponašanje podvrgnuto
pravilima etikecije,
– tip društva kada se poistovećuju društvo i kultura,
– civilizacija, kada se kultura poistovećuje sa civilizacijom (S. Flere,
M. Marjanović, 1991).
U literaturi se razlikuju sledeći tipovi kulture:
KULTURA GLOBALNOG DRUŠTVA – podrazumeva kulturu određene
države (npr. kultura Francuske ili kultura Nemačke) kao i kulturu neke
globalne društvene grupe kao što su etničke zajednice.
PODKULTURA – se javlja u okviru nekog globalnog društva (npr.
kultura sela ili kultura grada, kultura mladih, kultura Zapada ili kultura
96
KULTURA
Istoka, evropska kultura ili američka kultura, antička kultura ili
novovekovna kultura).
KONTRAKULTURA – postoji kod onih društvenih grupa koje teže da se
izdvoje iz društva i da život u svojoj zajednici organizuju po drugačijim
pravilima nego što je to u globalnom društvu (npr. kultura narkomana
ili kultura terorističkih grupa). Pojam kontrakultura ili protiv kultura
se često vezuje za pojam NEKULTURA. Ovde treba praviti razliku, jer
protivkultura podrazumeva uništavanje tekovina kulture globalnog
društva (kao što su, na primer, paljenje ili cepanje knjiga), dok
nekultura podrazumeva nepoznavanje sadržaja kulture kao što je, na
primer, nepismenost.
KUĆNA KULTURA – se sastoji od fonda duhovnih tvorevina koje usvaja
pojedinac.
FOLKLORNA KULTURA – razvija se neposredno sa razvojem radnih
aktivnosti; uglavnom, na selu (na primer, pesme koje se pevaju uz rad).
ELITNA KULTURA – pojavljuje se u kasnom društvu kao poseban vid
stvaralaštva namenjen onima koji ne učestvuju u manuelnom radu.
MASOVNA KULTURA - je izrazito moderna pojava i omogućena je
industrijskim načinom proizvodnje. Nju određuje medijski način
opštenja koji kod ljudi izrazito razvija potrebu za zabavom i
razonodom.
AVANGARDNA KULTURA – suprotna je masovnoj kulturi i ona
označava naprednu kulturu koja je obično u vreme nastanka
rezervisana samo za mali broj konzumenata.
2. ELEMENTI KULTURE
2.1 simbolička komunikacija i jezik

Čovek je jedino živo biće koje poseduje sposobnost simboličkog
opštenja. On u stvari ima svojstvo da stvara simbole, zbog čega je dobio naziv
anima simbolicum. Zahvaljujući toj sposobnosti on je mogao da stvara kulturu
i da krene putem razvoja koji je različit od razvoja svih drugih živih bića.
Simbol ima dve strane: a) jedna je vidljiva, materijalna (predmet, gest, zvuk,
slika), b) ta materijalna stvar zamenjuje nešto drugo, što se čovekovim čulnim
opažanjem ne može obuhvatiti. To je nešto nematerijalno, neki unutrašnji
smisao koji samo čovek može da otkrije. Zato se simbol pojavljuje kao
sposobnost čoveka da ispod tog materijalnog, spolja vidljivog otkrije
97
KULTURA
unutrašnji, nevidljivi smisao. Shodno tome simbol se definiše kao materijalni
predmet u kojem je sadržan neki dublji smisao.
Uobičajeno je da se pravi razlika između simbola i znaka. Zajedničko
simbolu i znaku je što oni pretpostavljaju neki materijalni predmet koji se
može opaziti ljudskim čulima. Znak se može odrediti kao neka veličina ili bilo
šta drugo što zamenjuje drugu veličinu ili kvalitet. Znak ne predstavlja stvar
već je zamenjuje ili obeležava (dim ukazuje da je tu negde vatra, saobraćajni
znak upozorava da je u blizini škola i da treba usporiti vožnju). Simbol, pak,
podrazumeva da se materijalni predmet nalazi u određenom odnosu prema
čoveku. Iza materijalne stvari postoji i može se otkriti jedan dublji smisao za
čoveka. Karakterističan primer je da neki ljudi pred jednom zastavom plaču,
dok druge ljude ta ista zastava ostavlja potpuno indiferentnim. Može se
pretpostaviti da je za one koji plaču zastava simbol njihove zemlje, te su oni
pred njom obuzeti osećanjem vezanosti, pripadnosti za svoju domovinu.
Simboli se koriste višeznačno a znaci jednoznačno. Cela kultura se
može odrediti kao sistem simboličkih oblika. Čovek se u svom odnošenju
prema prirodi, kao i u komunikaciji sa drugim ljudima, služi simbolima. U tom
smislu je u svim kulturnim tvorevinama sadržan ljudski karakter, odnosno
autentično ljudsko stvaralaštvo.
Jezik je jedan od prvih i najznačajnijih simboličkih sistema u ljudskom
društvu. On se obično određuje kao instrument ili sredstvo izražavanja, ali i
konstituisanja i oblikovanja čovekovih misli. Kao takav, on je osnovni oblik
komunikacije, premda postoje i druga nejezička sredstva sporazumevanja. On
je, takođe, i sredstvo stvaralaštva, pored kojeg postoje i drugi oblici
iskazivanja stvaralaštva, kao što su znakovni sistemi u matematici, muzici, u
kompjuterskoj obradi podataka i drugi.
U najširem smislu, jezik se označava pojmom prirodnog ljudskog
jezika u smislu univerzalne i urođene ljudske sposobnosti. Zahvaljujući toj
sposobnosti čovek može da nauči, razvija i koristi jezik za sporazumevanje i za
stvaralaštvo. Kao takav jezik stoji u osnovi stvaranja svih društvenih i
kulturnih tvorevina. On nije samo jedna specifična odlika čoveka već njegova
suštinska prednost u odnosu na ostale žive vrste. U osnovi, reči su za čoveka i
simboli i znaci. Reč kao element jezika ima status simbola jer je čovek jedini u
stanju da razume jednu reč u raznim kontekstima. Za druge žive vrste reći su
samo znaci.
Bez jezika ne bi uopšte bio moguć organizovani društveni život. Zato
se smatra da je sposobnost stvaranja i korišćenja sistema znakovne
komunikacije bilo obeležje svih ljudskih zajednica. Razvoj jezika je u stvari deo
evolucije ljudskog roda. On se ispoljava kao artikulisani sistem verbalnih
znakova koji omogućuju oblikovanje misaonih sadržaja i njihovo prenošenje u
formi smislenih govornih poruka. Jezik se primarno manifestuje u usmenom
98
KULTURA
govoru, sekundarno u pisanju, a postoji i jezik gestova i drugi. Jezik se sastoji
od zvukovnih elemenata (fonema), koji nemaju nikakvo značenje i morfema,
značenjskih čestica. Ove dve vrste čestica se kombinuju i dobijaju se reči, reči
se dalje povezuju u sintagmu, a sintagme u rečenice. Pravila kojima se
kombinuju ovi elementi predstavljaju gramatiku.
Sve ljudske grupe stvaraju jezike kao sisteme sporazumevanja, koji su
usklađeni sa njihovim prirodnim okruženjem, društvenim potrebama i
društvenim uslovima života. Procenjuje se da danas u svetu ima oko 3 do 4000
jezika, koji se dele na porodice kao najšire grupe, a unutar njih se diferenciraju
srodnije grupe. Mnogi od ovih jezika ograničeni su na male zajednice, dok
istovremeno postoje jezici kojima govore stotine miliona ljudi.
Jezik je vrsta duhovne tvorevine koja se vrlo sporo menja, a u
zavisnosti od širih društvenih i kulturnih promena. Po pravilu, tek sa
nastankom novih pronalazaka ili proizvoda stvaraju se nove reči.
Sa sociološkog stanovišta, od posebne važnosti su pojave socijalnog,
funkcionalnog i teritorijalnog raslojavanja jezika. Socijalno raslojavanje jezika
ispoljava se u vidu stvaranja posebnih dijalekata, koji izražavaju jezičke
razlike između društvenih slojeva i grupa. U društvima naglašenih klasnih i
drugih društvenih podela, jezičke razlike se ispoljavaju kao obeležja klasa,
staleža, kasta. One su najčešće izraz potrebe da se istakne društveni status. Ti
kastinskim i staleškim društvima izražavaju odsustvo svih društvenih veza
između društvenih grupa. U modernim društvima, jezičke razlike se
konstituišu po osnovi obrazovanja, profesije, uzrasta i drugih karakteristaika.
Jedan od primera su žargoni, naročito prisutni kod mladih. Teritorijalno
raslojavanje jezika obuhvata jezičke razlike između pojedinih regiona u okviru
iste jezičke zajednice. Kod nas, na primer, razlika između dijalekta u južnoj
Srbiji i u Vojvodini.
Jezik takođe utiče povratno na društvo. Neki autori smatraju da se taj
uticaj ispoljava preko odnosa jezika i mišljenja. Smatra se da jezik utiče na
mogućnosti percepcije, saznanja i mišljenja. Ovakve koncepcije imaju svoj
ekstremni izraz u teorijama prema kojima jezik određuje nejezičke, kulturne i
društvene strukture. Ovakva shvatanja su u suprotnosti sa stavovima o
univerzalnosti pojmova, o njihovoj nezavisnosti od izražavanja u različitim
jezicima.
2.2 Religija
Kao oblik ljudske duhovne tvorevine, religija je jedna od univerzalija
ljudskog života i ljudskog društva. Ona postoji u različitim formama u svim
ljudskim društvima, od najranijih do savremenih. U arheološkim
istraživanjima pruženi su dokazi o religioznom fenomenu (obredi, ceremonije,
99
KULTURA
simboli) u prvim istorijski poznatim društvima. Od tada religija je imala
središnju ulogu u životu najvećeg broja ljudi. Ona se ponekad ispoljavala u
formi uzvišene i tajanstvene sile, a ponekad kao sirova, ponekad puna blagosti
i ljubavi, a ponekad okrutna, ponekad površna, a ponekad duboka (N. Smart).
Sa svim tim svojim "obličjima" ona je duboko upletena u život ljudi i njihovih
zajednica, te je nezaobilazni segment filozofskog i naučnog razmišljanja i
proučavanja.
Naznačena činjenica da religija prožima ljudski život, da u njemu
ispunjava različite funkcije, kao i velika raznovrsnost religioznih verovanja i
verskih organizacija, čini proučavanje religioznog fenomena izuzetno složenim
zadatkom. Već kod samog određenja suštine religije i razloga njenog velikog
značaja za ljudski život ispoljavaju se velike razlike i kontroverze. Osnovno
pitanje jeste kako doći do definicije koja bi se mogla primeniti na sve oblike
religioznosti.
U najopštijem smislu, religija se može odrediti kao verovanje u
natprirodnu moć. Radi se o moći od koje čovek zavisi, koja upravlja njegovim
životom i čiji uticaj može imati formu pomoći i podrške, ali i odmaganja i
ugrožavanja. Đuro Šušnjić razvija i precizira ovu definiciju na sledeći način:
"religijom se može smatrati svako verovanje u apsolutnu i mističnu moć, od
koje čovek zavisi, i koja kontroliše njegov život i smrt, ali na koju može uticati,
ako se ponaša na određene načine: svoja iskustva sa tom moći može da
izražava na kognitivan, emocionalan, praktičan i mističan način, tj. u obliku
učenja, obreda, zajednice vernika i harizmatske ličnosti; sticanje i izražavanje
iskustva sa tom moći ima za njega određeno značenje, a za zajednicu određen
značaj, jer bi bez toga njegov život i život zajednice izgledao sasvim drukčije".
(Đ. Šušnjić, 1996)
Izložena definicija sagrađena je na pretpostavci da je ono bitno i
zajedničko za sve religije verovanje u apsolutnu mističnu moć. Ima i drugih
određenja religije koja su dosta široko prihvaćena. U koncepciji poznatog
teologa R. Ota (R. Otto) religija se shvata kao osećanje i doživljaj svetog
(numinoznog), odnosno kao obožavanog "drugog". Jedan drugi poznati
teoretičar religije (M. Elijade) se bavio načinima na koji se sveto ispoljava. On
je, u stvari, operacionalizovao ovaj pojam uključujući u njega svete prostore,
sveto vreme, sveta mesta, svete događaje, svete predmete.
Izvor nastanka religije treba videti u težnji čoveka da odgovori na
bitna pitanja, kakva su: njegova konačnost, smisao njegove egzistencije i sveta
koji ga okružuje, ko je tvorac celog univerzuma i druga. Budući da je religija
verovanje u mističnu silu, unutrašnji doživljaj i emotivni odnos prema toj sili,
jasno je da se svi elementi i aspekti religioznog fenomena ne mogu racionalno
spoznati. To znači da se religija, ti osnovi, bavi onim pitanjima koja izlaze iz
okvira racionalnog saznanja. Stoga je ona, pre svega, unutrašnji doživljaj,
100
KULTURA
odnos čoveka prema božanstvu ili nekoj drugoj moći kao višoj, transcedentnoj.
Naspram tog unutrašnjeg doživljaja stoje molitve, rituali, simboli, kultovi. Na
toj osnovi može se napraviti razlika između subjektivne i objektivne
religioznosti. Subjektivnu čini pomenuti unutrašnji doživljaj tajanstvene moći,
odnosno svetog, a objektivno obuhvata kultno – ritualne i druge radnje kroz
koje vernici izražavaju svoja religiozna osećanja.
Naučna istraživanja porekla, izvora i razvoja religija dovela su do
ukazivanja na dva najvažnija oblika prvobitno religije: naturizam i animizam.
Naturizam, kao najstariji oblik religioznosti, ima koren u emocijama
prvobitnih ljudi. Priroda je u njima izazivala dva protivurečna osećanja:
divljenje pred lepotom i čudima, na jednoj strani, i stati pred silama
nepredvidljivih prirodnih događaja, na drugoj strani. Snaga, odnosno silina
groma, vulkana, vetra, vode, sunca proizvodile su kod primitivnih ljudi duboke
emocionalne reakcije, pa su dobile formu obožavanja prirodnih sila.
Naturizam, dakle, koren religioznosti nalazi u sferi emocionalnih,
individualnih potreba. Ovo gledište bilo je kritikovano kao jednostrano.
Čudesa i sile prirode mogu se uzeti kao jedan od korena religioznosti. Takođe
se emotivnim reakcijama ljudi na prirodne događaje mogu objasniti kultovi
prirode. No, prvobitne religije imaju i druge korene, kakvi su kultovi predaka i
intelektualna potreba da se objasni dvojstvo ili dvojna struktura čoveka i
prirode.
Animizam je verovanje da u svim pojavama u svetu ljudima i stvarima
deluje neka duševna sila. U stvari, po ovom obliku religije, celokupnim svetom
vladaju duhovne sile, pa je to i prvobitni pogled na svet. Koren nastanka
animizma nalazi se u intelektualnoj potrebi prvobitnih ljudi da objasne razliku
između tela i duše, sna i jave, senke i predmeta. Iz uočavanja dvojstva čoveka
(telo – duša), kao i dvojne strukture čitavog sveta, izraslo je verovanje da je
celokupni svet nastanjen duhovima. Tako, sa smrću čoveka ne umire njegova
duša, već se ona preseljava u neposrednu okolinu, u razne predmete, biljke i
životinje. Ti duhovi su dobili značenje svetog, te su postali predmet
obožavanja. U zavisnosti od toga koji su predmeti, biljke i životinje bili
najvažniji za život konkretne zajednice dolazilo je do njihovog obožavanja. Ti
su se duhovi polako udaljavali iz neposredne čovekove okoline i
osamostaljivali, dobijali formu posebnih entiteta. Postepeno su dobili oreol
božanstva i to je put prelaska iz animizma u mnogobožačke religije. Pojedini
autori ističu da je koren animizma u snažnim kolektivnim osećanjima kakva su
trans, igre i druga, a ne u razmišljanju prvobitnih ljudi o prirodnim
događanjima. Umesto intelektualne potrebe prvobitnih ljudi, oni su u prvi plan
istakli psihičke i socijalne potrebe ljudi u sudaru ili susretu sa okolnostima od
odsudne važnosti za egzistenciju prvobitnih kolektiviteta.
Ima takođe mišljenja da postoji jedan stariji stupanj od animizma, a to
je animatizam. On predstavlja verovanje da svetom vlada jedna opšta, bezlična
101
KULTURA
sila (mana). U celini gledano, u proučavanju izvora i prvobitnih oblika religije i
religioznosti nije se došlo do opšteprihvaćenih odgovora. Ova pitanja danas se
najčešće tretiraju kao otvorena, a formulisane teorije i shvatanja tretiraju se
kao pretpostavke iz razloga nedostatka pisanih ili drugih pouzdanih izvora.
Religija se sastoji od nekoliko međusobno povezanih elemenata koji
obrazuju kompleks u kome svaki elemenat stoji u tesnoj vezi s drugim. Ukoliko
neki element nedostaje može se govoriti ili o nerazvijenosti ili o slabljenju
religije. Najčešće se kao strukturni elementi razvijenih religija izdvajaju
sledeći:
Učenje predstavlja saznajnu dimenziju religije. U njoj je sadržana
verska doktrina ili teologija, mitska priča, razne dogme. Ovaj element ima veći
značaj za elitne i obrazovanije slojeve, kao i za društvo sa većom kulturnom
tradicijom.
Religijsko iskustvo ili osobena religijska osećanja prema onostranom
biću ili mističnoj sili. Ovde se radi o subjektivnom osećaju vere. U ta osećanja
spadaju strah, zahvalnost, pa i ushićenje. Neki autori smatraju da se iz tih
različitih i protivurečnih osećanja razvija osećanje zavisnosti kao osnovno
nastojenje religioznog čoveka. Ova dimenzija religioznosti je centralni sloj
religije u mističnim religijama, kakva je budizam. U njemu je čovek taj koji
izlazi na put spasenja, dolazi do nirvane. U celom tom procesu dominantna su
osećanja a ne razumska stanja.
Rituali, obredi predstavljaju vidljivi deo religije. Oni proizilaze iz
osećanja zavisnosti prema svemoćnom biću i predstavljaju praktične radnje.
Kroz njih se usmerava energija i akcija vernika radi rasterećenja od raznih
strahova i drugih osećanja, kao i radi kompenzacije za neostvarene ciljeve ili
gubitke.
Vrednosti kao elementi religije obuhvataju ideale i ciljeve koje vernici
teže da postignu kroz pripadanje i učešće u ritualima i obredima verske
zajednice. One osmišljavaju i usmeravaju versku praksu, a imaju i ulogu merila
za ocenjivanje ponašanja vernika.
Norme obuhvataju pravila, praktična uputstva, kao i sredstva kojih
vernici treba da se pridržavaju kako bi postigli ili se približili postavljenim
ciljevima ili idealima. Ponekad se u regulisanje ponašanja vernika uključuju
tehnička pravila, a koriste se i uputstva običajnog i magijskog karaktera.
Religijska organizacija predstavlja posebnu grupu u koju su udruženi
ljudi sa istim religijskim verovanjima. Organizacije verskih istomišljenika su
čvrste i trajne zajednice. Njihov je zadatak da formulišu versko učenje, da ga
prenose na mlada pokolenja, da izvode rituale, da organizuju društveni i
verski život.
102
KULTURA
Sve religije su organizovane, ali se one međusobno razlikuju s obzirom
na veličinu, način ulaska u versku zajednicu i osnovu regrutovanja članova,
profesionalne ili laičke propovednike, odnos prema državi i drugim verskim
organizacijama. Osnovni oblici ili tipovi verskog organizovanja su: kultovi,
sekte, denominacije i crkve.
Kult je mala, privremena i dobro organizovana verska organizacija. Tu
spadaju okultne, spiritističke i meditirajuće organizacije. U njih se ulazi
dobrovoljno. Odlikuju se prihvatanjem učenja vođe, učitelja i podražava se
njegovo ponašanje. Posebno se ističe značaj individualnog usavršavanja
vernika. Kultovi uspostavljaju odnose saradnje sa drugim verskim
organizacijama.
Sekte su male, relativno zatvorene i slabo organizovane verske grupe.
One uglavnom nastaju kao rezultat razlaza ili protivljenja nekoj etabliranoj
crkvi. Njihov je cilj da otkriju pravi put nasuprot potkupljivoj zvaničnoj crkvi.
Karakteristika sekti jeste i težnja za izdvajanjem iz društva u posebne celine.
One su u odnosu napetosti, pa i otvorenog sukoba sa državom i društvom.
Članstvo sekti se regrutuje iz nižih i siromašnih društvenih slojeva, premda to
nije opšte pravilo. Ono što se smatra pravilom jeste da se njihovo članstvo
regrutuje iz slojeva i grupa koje su izložene nekom obliku lišavanja. Maks
Veber smatra da sekte nastaju u okviru marginalnih društvenih grupa zbog
toga što se u njima razvija osećanje da nemaju društveni prestiž, niti
odgovarajuće ekonomske nagrade koje zaslužuju. Zato oni ulaze u sekte koje
nude objašnjenje neprivilegovanosti. Sekte se zbog toga ponekad shvataju kao
odgovor na lišavanje. U sekte se uglavnom ulazi na osnovu obreda uvođenja.
Podrazumeva se da se članovi sekti moraju pridržavati čvrstih obrazaca
ponašanja, odnosno ispoljavati bezrezervnu lojalnost sekti. Odnosi u sekti su
neposredni i prisni, bez hijerarhije plaćenih službenika. Obično se dele na
protestanstve, orijentalne i satanističke. U ovim poslednjim bilo je velikih
tragedija u vidu masovnih samoubistava u trenucima intenzivnog emotivnog
angažovanja tokom verskih obreda.
Denominacije su manje verske organizacije. One prihvataju vrednosno
– normativni poredak države, ali se s njim ne identifikuju, sarađuju sa crkvama
i drugim denominacijama. Članstvo se regrutuje iz svih društvenih slojeva ali
je prisutna pravilnost da većinski deo čine vernici iz srednjih i viših slojeva, a
samo manji deo potiče sa donjeg dela društvene stratifikacije. Denominacije
imaju uglavnom plaćene službenike, ali sa tendencijom da propovednici budu
laici. One su najraširenije u SAD. Po nekim ocenama anglikanska crkva u
Engleskoj može se odrediti kao denominacija.
Crkve su velike, formalnim pravilima uređene verske celine. Odlikuju
se hijerarhijom profesionalnih službenika koji su školovani u posebnim
školama. Članstvo se regrutuje iz svih društvenih slojeva i uključuje
103
KULTURA
pripadnost po rođenju. Crkva, po pravilu, prihvata vrednosno – normativni
poredak države, sa kojom se nalazi u odnosu saradnje. Uglavnom se smatra da
ona ima ulogu potpornog stuba društvenog poretka. Ona ima i bori se da
očuva monopol na versku istinu; nastoji da bude istina svakog vremena ili,
kako se ponekad kaže, da živi u ritmu vremena.
Budući da religija teži da zahvati čovekov individualni i društveni život
u svim njihovim bitnim aspektima, ona ima i mnogobrojne funkcije. Kao
osnovne ili univerzalne, obično se izdvajaju sledeće funkcije:
– Saznajna ili funkcija pogleda na svet, objašnjenje nastanka
"ovostranog" sveta, društva i položaja čoveka u njemu.
– Regulativna funkcija – kroz sistem vrednosti i normi obezbeđuje
stabilnost, sigurnost, određeni poredak i red u odnosima između
pojedinaca i grupa međusobno i sa božanskim ili mističnim
silama. Kroz norme se, na primer, utvrđuju načini obraćanja
vernika tim silama – molitve, reči koje se izgovaraju, pokreti koji
se vrše i drugo. Religisjke norme uvek uključuju i sankcije.
Društveno – integrativna funkcija izražava se u povezivanju
pripadnika jedne zajednice na simboličkoj osnovi ili na neke druge
načine.
– Komunikativna funkcija ispoljava se kao povezivanje, "dodir" s
Bogom ili nekom drugom višom silom i međusobno povezivanje
vernika. Jezik religije omogućuje da se razumeju poruke koje su u
njoj sadržane, kao i da se razume svet, sredina u kojoj se živi.
– Kompenzatorska funkcija – u formi idealnog prevladavanja
prikraćenosti u realnom životu, na primer, lošeg materijalnog
položaja.
– Emocionalna funkcija obuhvata pružanje sigurnosti, duševnog
mira i moralne podrške u situaciji neizvesnosti i potresa u
individualnom i društvenom životu, oslobađanje od straha,
napetosti, inferiornosti i drugog.
– Legitimacijska funkcija u smislu opravdanja vladajućeg
društvenog poretka. O ovoj funkciji religije posebno je pisao
Marks. Od njega potiče poznata formulacija religije kao "opijuma
za narod".
– Funkcija identifikacije sa verskom grupom, nacijom, određenim
ličnostima.
Kao što se vidi, religija zadovoljava univerzalne ili opšte ljudske
potrebe. Zato se ona pojavljuje u svim društvima i kulturama kao duhovna
snaga iz koje on crpi odgovore na suštinsku pitanja svog života. Jedno sažeto
određenje uloge religije u životu čoveka dato je u sledećcm stavu: "Određujući
104
KULTURA
čoveku mesto u kosmosu, dajući mu mogućnost da sa njim održava veze i da iz
njegovih najviših stvarnosti koje određuju čovekovu sudbinu, trpi snagu za
život, religija mu je pružila sistem vrednosti u vezi sa osnovnim potrebama
individue i zajednice. U svakoj krizi ličnoj i kolektivnoj, ona je pozvana u
pomoć da spreči raspad, da ojača ljudske veze i ljudsku saradnju, kao i da
posveti ljudski život i ljudsku delatnost. Prema tome, kad su bile odstranjene
natprirodne sankcije, uvek je sledilo raspadanje zajednice" (E. O. Džems).
Na planu religioznosti i religije u savremenom svetu ispoljavaju se
određene specifičnosti. Najpre se može govoriti o ukrštanju dve suprotne
tendencije: sekularizacije i obnove religije (desekularizacije). Religiozni život
pokazuje tendenciju odvajanja od crkve. Istovremeno je na delu proces sve
veće religijske individualizacije i slobode izbora ne samo između teizma i
ateizma, već i mogućnosti izbora, priklanjanja novim verskim zajednicama. Na
globalnom svetskom planu, crkve vode ili podržavaju ekumensku politiku i
delovanje na principima verske tolerancije. Aktivnost na ovom planu
intenzivirana je jačanjem fundamentalističkih struja, pre svega u islamu, a u
najnovije vreme razbuktavanjem etničkih sukoba na područjima bivših
socijalističkih zemalja.
2.3 Filozofija
Filozofija (od grč. filos – prijatelj, ljubav i sofia – mudrost) je oblik
čovekovog angažmana i društvenog stvaralaštva koji istražuje osnovne
principe bića (tj. celine svega što jeste, što postoji), delovanja (u moralnoj,
umetničkoj, političkoj itd. sferi) i saznanja (u oblasti nauke i veština). Filozofija
je prvo, bazično saznanje koje nema razloga ni svrhu u bilo čemu drugom osim
u samom sebi. Vremenom su se iz tog opšteg znanja izdvojile pojedinačne
nauke, umetnosti itd., ali time filozofija nije izgubila smisao svog postojanja,
jer će čovek, bez obzira na količinu informacija i znanja koje poseduje o sebi i
svetu, uvek postavljati pitanja o onom večnom, neprolaznom i nedokučivom.
Mada se u različitim oblicima pojavljuje u raznim civilizacijama i
kulturama, filozofija je u današnjem smislu reči nastala u Antičkoj Grčkoj oko
VII veka pre nove ere, a u raznim oblicima i modusima postoji i razvija se sve
do danas.
Zbog opštosti predmeta svog istraživanja, filozofija je vremenom
podeljena na filozofske discipline:
– antologija (učenje o biću) istražuje suštinu svega što jeste. Često
su njeni sinonimi prva filozofija i metafizika;
– gnoseologija (teorija saznanja) ispituje fundamentalne
pretpostavke svakog ljudskog saznanja;
– epistemologija (teorija saznanja u užem smislu) ispituje
fundamentalne pretpostavke naučnog saznanja;
105
KULTURA
– etika (filozofija morala ili učenje o moralu) ispituje filozofske
aspekte čovekovih običaja, navika, naravi i sl. Deli se na
normativnu etiku (koja propisuje opšte moralne principe) i
deskriptivnu etiku (koja istražuje postojeće i važeće moralne
principe neke određene epohe, civilizacije i kulture);
– estetika (učenje o čulnom saznanju) ispituje filozofske aspekte
lepog i umetničkog.
Kroz istoriju filozofije nastale su i mnoge druge filozofske discipline,
kao što su filozofija religije, filozofija istorije, filozofija prava, filozofija nauke,
filozofija prirode, filozofIja politike itd.
Filozofija traži put i način osvetljavanja smisla čovekove egzistencije i
njegovog mesta u svetu. Ona je kritički izraz realnosti prirodnog, društvenog i
istorijskog zbivanja. FilozofIja je vazda otvoreno i upitno mišljenje koje nastoji
da uspostavi komunikaciju i korelaciju između raznih oblika društvenog života
i traga za unutrašnjim, skrivenim smislom prirodnog dešavanja i društvenog
delanja. Ona je izraz čovekovih težnji ka neprolaznom i trajnom, proizvod
čovekove želje da uz pomoć misli, iz perspektive konačnosti biološkog
postojanja, progovori o onom onostranom (transcendentnom), o onom što je
prirodnim čulima nevidljivo i nedostupno.
Filozofija nastoji da zahvati i promišlja svet u totalitetu, da u gomili
parcijalnosti (pojedinačnosti) uoči opšte principe vaseljene i čovekovog mesta
u njoj. Ona uvek iznova postavlja univerzalna pitanja o Bogu, smislu, istini,
pravdi, ljubavi, lepom, slobodi, autentičnom, emancipatorskom itd.
Filozofska znanja treba da budu bazična znanja svakog kulturnog i
obrazovanog čoveka na osnovu kojih će on promišljenije, zrelije i dublje
razumevati oblast svog profesionalnog angažmana, ali i na osnovu kojih će
postajati kompleksnija ličnost, širenjem horizonata svog pogleda na svet.
2.4 Nauka
U najopštijem i nedovoljno preciznom određenju, nauka se poima kao
sistem ideja o objektivnom svetu. Kako postoje i druga sistematizovana znanja
o svetu, kao što su ideološki i teološki sistemi, potrebno je dati potpuniju
definiciju nauke i ukazati na njene specifičnosti u odnosu na druge duhovne
tvorevine sa saznajnim funkcijama.
Nauka se može odrediti kao saznajna delatnost čiji je cilj otkrivanje
istine o svetu – prirodi, društvu i čoveku. Prema tome, suština nauke i njena
osnovna vrednost sadržana je u otkrivanju istine ili istinitog saznanja. Upravo
je ta odlika učinila nauku jednom od najznačajijih duhovnih tvorevina
modernog društva, koja je duboko utkana u sve oblasti društvenog života i
koja stoji u osnovi svekolikog napretka. Ona danas zauzima mesto koje je u
106
KULTURA
primitivnim društvima imala religija, a u prvim civilizovanim društvima filo-
zofija.
Izneta odredba nauke otvara pitanje bližeg određenja pitanja istine.
Istina se može definisati kao ljudsko saznanje koje relativno adekvatno
odgovara objektivnoj stvarnosti (M. Marković, 1981). U ovoj definiciji se
sugerira da je istina atribut ljudskog saznanja, jer se ona uvek odnosi na svet
koji je dostupan čovekovom iskustvu. Radi se, dalje, o saznanju koje je
relativno, što znači nepotpuno, otvoreno za promene. Isto tako, to je
objektivno saznanje. Ono ne izražava proizvoljne nego nužne veze i odnose
između pojava u empirijskom svetu.
Specifičnost nauke, odnosno naučne delatnosti u odnosu na druge
duhovne tvorevine ispoljava se u pristupu, načinu prilaženja objektivnoj
stvarnosti. Pojedini autori čak ističu da primarna odlika nauke nije u sumi
istinitih snanja, već u metodu kojim je ona do njih došla. Radi se o tome da se
do naučnih saznanja dolazi uz poštovanje određenih metodskih principa, koji
se shvataju kao postulati naučnog rada. Oni tvore normativnu strukturu nauke
i svaki naučnik ih mora dosledno primenjivati u oblasti naučnog rada kojom se
bavi. Osnovni principi naučnog saznanja su:
Objektivnost se izražava kao zahtev da svako naučna saznanje bude
intersubjektivno proverljivo bilo neposredno, bilo perspektivno. Takođe se
podrazumevaju izgrađenost određenih proceduralnih pravila koja omogućuju
da drugi istraživači, ponavljajući postup, provere rezultate konkretnog
istraživanja. Ovaj princip takođe sadrži zahtev da istraživač u naučnom
zaključku (stavu) što vernije izrazi činjenično stanje.
Pouzdanost je princip koji sadrži zahtev da svaki naučni stav mora biti
teorijski utemeljen i do određene mere iskustveno potvrđen. Ovaj princip
izražava kvalitet dokazanosti kojim se naučno saznanje razlikuje, odnosno
suprotstavlja psihološkoj uverljivosti i subjektivnom osećanju izvesnosti
karakterističnim za zdravorazumsko saznanje.
Princip preciznosti je najuočljivije formalno obeležje naučnog
saznanja, naročito prijemčivo za laike. Sastoji se u sposobnosti de se u
iskustvenim pojavama utvrđuju manje i teže primetne, ali u saznajnom
pogledu značajne razlike. Naučnim stavovima treba da se izrazi činjenično
stanje bez dvosmislenosti i nedorečenosti. Takođe je od posebne važnosti da
se granice strukturnih elemenata tog stanja jasno odrede.
Principom opštosti ukazuje se da nauka prevashodno utvrđuje opšte
karakteristike vrsta pojava i opšte odnose između vrsta pojava. To govori da
nauka teži apstraktnim saznanjima, koja se izražavaju opštim pojmovima ili
kategorijama. U naučnim istraživanjima, po pravilu se, izdvaja i zanemaruje
107
KULTURA
ono što je nebitno, slučajno, sekundarno, a zadržava ono što je bitno, trajno i
relativno nepromenjljivo.
Sistematičnost je načelo koje se ispoljava u obliku težnje, svojstvene
svim naukama, da se formulišu sve opštiji iskazi i da se oni međusobno
povezuju u jednu unutrašnje koherentnu, neprotivurečnu celinu. Ovaj princip
nalaže da se svako novo saznanje povazuje sa prethodnim i da se stvaraju šire
celine naučnog saznanja. Iskustveno provereni i teorijski dokazani stavovi
služe kao osnova za stvaranje opštijih stavova, teorija i hipoteza, od kojih se
daljim sistematizovanjem i logičko –induktivnim povezivanjem stvaraju
naučni sistemi (što je krajnji cilj svih, ili bar većine nauka).
Istoričnost ili razvojnost naučnog saznanja znači otvorenost za nove
činjenice, stalno kritičko preispitivanje utvrđenih naučnih stavova i naučnih
zakona i, na osnovu toga, sposobnost korekcije saznanja unutar svake
konkretne nauke.
2.5 Ideologija
Ideologija, kao jedan od oblika duhovnih tvorevina predstavlja skup
ideja, stavova, shvatanja kojima se tumači društvena stvarnost. Ali, ona ne
nudi samo objašnjenje društvenog sveta, već sadrži i ocene o tom svetu i
stavove o tome kakav bi on trebao da bude. U tom smislu ideologija uključuje
vrednosti, verovanja, očekivanja, planove a ne samo proverene stavove.
Različite društvene grupe, a pre svega, klase, slojevi, nacije stvaraju ideologiju
radi tumačenja društva sa pozicija vlastitih interesa. Otuda su ideološki
sistemi konstituisani kao zainteresovan ili pristrasan pogled na društvo.
Pojedini autori je definišu "kao niz verovanja i vrednosti koji izražavaju
interese određene društvene skupine" (Haralmbos, 1989). Drugim rečima, ona
je oblik racionalizacije parcijalnih interesa. Upravo zbog toga ideologija se
najčešće shvata kao nepotpuna, neadekvatna ili iskrivljena slika o stvarnosti. U
tom značenju su je upotrebljavali klasici marksizma, a takođe i savremena
društvena teorija.
Na osnovu izloženog, ideologija se može shvatiti kao vrsta duhovne
tvorevine i vid saznanja društva, koje na neadekvatan ili manjoj ili većoj meri,
iskrivljen način opisuje i objašnjava društvo i odnose u njemu. Najčešće se
nekoliko sledećih činilaca uzimaju kao glavne determinante iskrivljenog
zasnanja o društvu:
Ugled društvene podele rada gubi se pojam društvene celine.
Formiranje različitih društvenih grupa, uključujući klase i slojeve, uslovljava
da pojedinci više ne doživljavaju društvo neposredno, već posredstvom svoje
klase, sloja ili neke druge grupe, što znači polazeći od položaja koji ta grupa
ima i ugla pod kojim ona vidi društvo.
108
KULTURA
Osnovni nosioci ideologije su klase, mada to mogu biti i druge grupe,
kao reprezenti parcijalnih interesa.
Specifični kulturno – istorijski činioci utiču na oblikovanje različitih
ideologija istih klasa u različitim društvima.
Podela rada na umni i fizički omogućila je izdvajanje posebnih grupa
čiji je zadatak obilkovanje i stvaranje ideoloških sistema.
Kao što se vidi, ideologija nastaje u društvima koja su se na osnovi
društvne podele rada izdiferencirala na različite klase, slojeve i druge
društvene grupe sa različitim a često i međusobno suprotstavljenim
interesima. Onda kada jedna klasa objašnjenje svog vlastitog položaja u
društvu i svojih posebnih interesa nametne kao tumačenje društva kao celine,
a svoje posebne interese kao opšte, nastaje ideologija kao iskrivljena,
nepotpuna svest. Ideologija se može podeliti na ideologiju vladajuće klase
(grupe), koja se obično označava kao konzervativna i nastoji da učvrsti i idejno
opravda postojeći poredak, i na ideologiju podvlašćene klase (grupe), koja se
označava kao revolucionarna i koja teži da razobliči, oslabi i u krajnjoj liniji
sruši postojeći poredak. Očigledno je da su obe vrste ideologija zainteresovane
za ostvarenje posebnih interesa klasa koje su njihovi tvorci. Zato je
ideologijama najviše ili jedino stalo do interesa. A interesi su obično
neosetljivi, "ne mare" za istinu. Ideologija koristi i istinite stavove u svom
objašnjenju društva, ali uglavnom kada oni koriste interesima klase ili grupe
koju ona zastupa. Ona se služi neistinitim stavovima, pa ih čak i brani, ako joj i
ukoliko joj koriste.
Ideološko i naučno objašnjenje, i pored određenih zajedničkih crta,
suštinski se razlikuju. Smisao je motiv nauke i naučne delatnosti da se dođe do
istinitog saznanja o objektivnoj stvarnosti, dok je cilj ideologije da se zadovolji
određeni klasni ili grupni interes. Nauka je indikativna disciplina, ona se bavi
onim što jeste, kako jeste i zašto jeste. Ideologija objašnjava društvenu
stvarnost i sa indikativnog stanovišta, težeći da pruži odgovor na pitanje
kakava je ta stvarnost, ali i sa vrednosno – normativnog, tako što sadrži
procene i sudove o onome što jeste, i daje procene o tome kako društvo treba
organizovati, u kom pravcu usmeravati njegov razvoj. U nastojanju da dođe do
istinitog saznanja nauka ne poznaje nikakve granice, a ideologija koja je
usmerena na zadovoljenje parcijalnih interesa zatvara se u okvire jedne
zajednice – lokalne, nacionalne ili državne. Razlika između naučnog i
ideološkog objašnjenja izražava se u sledećim elementima (osobinama) ove
dve duhovne tvorevine: nauka do svojih stavova dolazi dokazivanjem, a
ideologija ubeđivanjem, naučni stavovi operišu sa činjenicama, a ideološki sa
vrednostima i normama, pa se naukom razvija znanje, a ideologijom mnenje;
nauka traži dijalog i alternativu, a ideologija ne trpi suprotan stav i traži
slaganje.
109
KULTURA
Društvene posledice ideologije na stanje, odnose i razvoj svakog
konkretnog društva, na različite društvene grupe i pojedince su različite i sa
različitim učincima. Najvidljivije su izvođenje parcijalnih interesa na globalni
nivo, njihovo nametanje kao opštih i zadovoljavanje kao takvih. Zato se čak i u
nedovoljno osvešćenoj javnosti stvara podozrenje prema ideološkim
sistemima kao neistinitim misaonim strukturama i pokušava se otkriti
prikriveni interes koji je u njima sadržan. Moć ideoloških sistema meri se
njihovom sposobnošću da motivišu što veći broj društvenih grupa i pojedinaca
na akciju, pri čemu se interesi u njima racionalizuju ili uopšte ne menjaju ili
bar ne značajno. Ono što obično podleže promeni jeste njihova interpretacija.
Ideologija, odnosno njeni tvorci ne uvažavaju stvarne i realno različite
interese, već vrše pritisak na podvlašćene društvene grupe da prihvate njihove
parcijalne interese kao opšte. Pri tome, drže pod kontrolom celokupnu
društvenu situaciju i ne ostavljaju prostor da se drugi interesi artikulišu i
izvedu na globalni nivo. Svaki takav pokšaj "razbija se", uglavnom
"etiketiranjem njegovih nosilaca". Na nivou pojedinca, ideologija takođe vrši
pritisak da se njeni stavovi usvoje i kao istiniti. Ona proizvodi unutrašnju
samokontrolu i ograničava prostor za spontano, slobodno i kreativno
delovanje pojedinaca. U suštini, ni jedna ideologija nije posebno
zainteresovana za pojedince. Ona ih upotrebljava, pomera sa jednog mesta na
drugo, zamenjuje drugim pojedincima u zavisnosti od vlastitih potreba. Ne
uvažava stvarna mišljenja i ponašanja ljudi već im nameće unapred stvorene
obrasce mišljenja i ponašanja.
2.6 Umetnost
Umetnost je oblik društvenog stvaralaštva u kojem se ostvaruje lepo
kao vrednost. Ona je vid stvaralačkog izražavanja putem tona, reči, pokreta,
oblika, boje, i slično. Preko nje umetnik (stvaralac) saopštava svoje emocije,
svoj pogled na svet, svoju kritiku ili bunt prema svetu u kojem živi. Umetnost
je praktična borba u simboličkoj formi, ona je život u metaforama i
međuljudska komunikacija putem prikazivanja i doživljavanja likova. Sve ono
što postoji u društvu, postoji i u umetnosti ali u jednoj indirektnoj formi u
kojoj se sažimaju oni aspekti života koji su prema umetniku karakteristični. Tu
se postavlja problem tipičnog: umetnik teži da pokaže ono što je po njemu
izuzetno značajno za pojedine ljude ili širi društveni krug. Pri tome je za njega
od izuzetne važnosti da izazove pozitivan efekat kod publike. Svaki umetnik
prikazuje ono što je lepo i uzvišeno, komično ili tragično, dobro, pravedno i
slično. Filozofi su davali različite odgovore na pitanje: Šta je to lepo? Diogen
Laertije u knjizi "Životi i mišljenja istaknutih filozofa" navodi da je Aristotel za
lepotu govorio da je bolja od svake preporuke ili da je lepata božiji dar. Sokrat
je, po njemu, govorio da je lepota kratkotrajna vladavina, Platon da je prirodna
nadmoćnost, Teofrast da je nema prevara, Tealait da je ona nesreća okovana u
110
KULTURA
slonovu kost, a Karnead da je to monarhija kojoj telesne snage nisu potrebne.
Razlikujemo prirodnu i umetničku lepotu. Prirodna lepota predstavlja
komplementaran sklad ili takav raspored elemenata u nekoj stvari koji
odgovara našim potrebama i osećanjima. Umetnička lepota predstavlja
imaginaciju takvog sklada.
Problemom umetnosti bave se estetika, teorija umetnosti, sociologija
umetnosti, sociologija književnosti, sociologija pozorišta, sociologija filma i
druge nauke. Ugao posmatranja ovih nauka je različit. Sociologija umetnosti
nastoji da pokaže društvene korene umetnosti, to jest, da pokaže kako
društveni odnosi uslovljavaju nastanak umetnosti i kako oni doprinose
menjanju umetnosti, a takođe, teži da opiše vrstu uticaja umetnosti na javno
mnjenje u društvu, na psihologiju masa, na društvena raspoloženja. Prema
sociologiji umetnosti, reč je o obliku svesti koji se uključuje u duhovnu
nadgradnju i koji zavisi od društvenog kretanja. U društvenim naukama
nastaju umetnički podsticaji koji se zatim uobličavaju u vidu tema koje
zaokupljaju umetničku svest. Svaki umetnik je društveno biće i on reaguje na
takve probleme kao što su rat i mir, simpatije i antipatije, ljubav i mržnja,
razumevanje i nerazumevanje sredine. Reagujući na te realne probleme
umetnik stvara svoja dela koja će izvršiti povratno dejstvo na svest čitalaca,
slušalaca, gledalaca. Na taj način umetnost u jednoj specifičnoj formi registruje
društvene probleme i stavlja akcente na određene aspekte društvenih odnosa,
doprinoseći razvitku ljudskih obećanja i usavršavanju ljudskih sposobnosti za
recepciju utiska, za ocenu određenih društvenih aktivnosti kao i postupaka i
namera svih onih aktera čiju aktivnost prikazuju umetnici. Sociologija
umetnosti odbacuje krajnosti u shvatanju društvene funkcije umetnosti
konkretno odbacuje larpurlartizam ili shvatanje da umetnost postoji radi
umetnosti. Ona isto tako ne prihvata totalitarizam prema kome umetnost
treba da služi samo i jedino učvršćenju države. Neophodno je boriti se za
slobodu umetničkog stvaralaštva, za pravo svakog umetnika da nađe svoj
izraz, stil, žanr i da bira one teme koje mu izgledaju kao značajnije. Pri tome,
umetnost može pomoći društvu, pre svega, u tome da ono samo sebe bolje
razume i u tom smislu umetnost obogaćuje vrste ljudskih komunikacija. Za
razliku od estetike, koja se posvećuje estetskom vrednovanju umetničkog dela,
sociologija umetnosti može govoriti o svemu sem o umetničkom delu. T. S.
Eliot naglašava da sociologija umetnosti ukazuje na to šta je sve dospelo u
umetničko delo iz okoliša i društvenog života, ali ne i kako to živi u delu.
Sociologija umetnosti odgovara na pitanje šta se to dešavalo ili dešava oko
umetnosti, ali joj ulaz u delo ostaje zatvoren. Zilberman određuje četiri sledeća
područja istraživanja sociologije umetnosti:
1. Razumevanje umetnosti kao jednog aspekta ljudskog i društvenog
života prema unutrašnjosti i spoljašnjosti.
111
KULTURA
2. Utvrđivanje suštinskih oblika umetničke delatnosti i specifičnih
društvenih grupa koje se okupljaju oko umetničkog doživljaja, što
polazi od neke specifične umetničke forme.
3. Razumevanje delovanja umetnosti na društveni život, obrazovanje,
dodir i sukob društvenih grupa, na razvoj društvenoumetničkih
institucija i oblika društvenih organizacija koje utiču na umetnost.
4. Proučavanje društvene delatnosti umetnosti kao odnosa između
umetnosti i društva.
Umetnost kao i svaka druga društvena tvorevina ima određene
društvene funkcije. U vremenu njenog nastanka (koje se poklapa i sa
nastankom primitivnog društva) njena prvobitna funkcija je bila izrazito
magijska. Pećinsko slikarstvo svedoči o verovanju prvih ljudskih zajednica da
će uspeti da uhvate životinju i tako obezbede sebi hranu ukoliko je na zidu
pećine naslikaju. M. Dosior kao funkcije umetnosti, navodi sledeće:
1. Duhovna funkcija – povezuje se sa celokupnošću duhovnog života i
duhovnih vrednosti;
2. Društvena funkcija – ogleda se u tome da li ona povezuje ili razdvaja
ljude, da li miri ili zaoštrava suprostnosti, da li je demokratska ili
autokratska, da li je nužnost ili luksuz, treba li da je ista za sve ili
izdiferencirana na umetnost za elitu i masu ili mlade i stare itd., i
3. Moralna funkcija – ona najavljuje moral u budućnosti, stvaranje i
uživanje u velikoj meri dobijaju etička značenja.
Drugi autori, pak, insistiraju na sledećim društvenim funkcijama
umetnosti:
– saznajna,
– vrednosna – ona vrednuje stvranost,
– komunikaciona,
– hedonistička,
– vaspitna,
– funkcija socijalizacije,
– funkcija zabave i razonode,
– funkcija katarze (pročišćenje).
Kao oblasti duhovnosti, moral i umetnost susreću se, kako ispravno
primećuje D. Koković (D. Koković, 1998. 97 – 99), na planu osećanja, dobra,
harmonije, doživljaja itd. Umetnost, kao i moral, pomaže čoveku da sazna
samog sebe, svoje mesto u svetu, smisao života, vrednosti koje ga osmišljavaju.
Jedno od velikih pitanja o odnosu morala i umetnosti bilo je da li umetnost
treba da bude moralna? U razvoju etičke misli izdiferencirala su se tri sporna
mišljenja u određivanju ovog pitanja: prvo se zalaže za nerazdvojivost lepog i
moralnog, i svoje korene vuče u antičkoj filozofiji; drugo mišljenje je da je
umetnost ravnodušna prema moralu, premda mu nije neprijateljski
112
KULTURA
nastrojena. Jedno je lepo, a drugo dobro. Treće stanovište je ono koje afirmiše
ideju o amoralnom karakteru umetnosti, svođenju morala na estetiku.
Postoji više vrsta umetnosti: slikarstvo, vajarstvo, muzika, književnost,
arihtektura, film i scenske umetnosti. Najmasovnija od svih je filmska
umetnost a i najmlađa istovremeno. Takođe je veoma raširena muzička
umetnost, dok su slikarstvo, vajarstvo, pa donekle i književnost, rezervisane za
uži krug publike.
2.7 Moral
Moral predstavlja skup društvenih pravila ponašanja kojima se ljudi
usmeravaju ka vrednosti dobra, a odvraćaju od negativne vrednosti zla. Ona se
formiraju unutar konkretnih društava ili društvenih grupa i izražavaju
shvatanje o tome šta je dobro da se čini a šta nije, šta je ispravno a šta
neispravno sa stanovišta interesa tih društava ili grupa, njihovog
funkcionisanja i razvoja. Iz ove početne odredbe morala vidi se da se
moralnim pravilima štiti vrednost dobra. Dobro u moralnom smislu se obično
shvata kao ono što predstavlja zajedničku vrednost, što je u zajedničkom
interesu članova jedne zajednice.
Moral nastaje spontano, tokom života u konkretnom društvu. U skladu
sa društvenoistrijskim okolnostima oblikuju se sadržaji moralnih normi,
shvatanja o tome šta je čovečno a šta nečovečno. Otuda pojam dobra,
čovečnosti i druge moralne vrednosti nisu unapred i jednom za svagda date,
već se razlikuju od društva do društva. Takođe se menjaju tokom razvoja
jednog društva. U primitivnim društvima, na primer, ubijanje starih ljudi bilo
je u interesu zajednice i kao takvo čin koji se odobravao. Danas se, međutim, to
smatra nemoralnim. U robovlasništvu ropstvo je bila morala pojava a danas je
nemoralna.
U preciziranju suštine morala naglašava se da je on skup normi koje
pojedinac doživaljava kao specifično ljudsku obavezu, kao potvrđivanje
čoveka kao pripadnika osobenog roda (R. Lukić, 1974). Kršenje te moralne
obaveze zato se doživljava kao negacija ljudskog, kao povlađivanje neljudskom
(biološkom) u čoveku, pa i kao gubljenje ljudskog identiteta. U tom smislu se
za moral kaže da je najviša ljudska osobina.
Koreni i osnov morala nalaze se u čoveku kao društvenom biću. Kao
svesno biće, čovek je u stanju da postavlja ciljeve, da bira između različitih
mogućnosti, da usklađuje različita ponašanja kako bi ostvario raznovrsne
svrhe, odnosno zadovoljio svoje mnogobrojne potrebe. On je takođe u stanju
da samom sebi postavlja ciljeve, da sebe stvara prema idealima a pre svega
prema moralnom idealu. Znači, čovek sebe svesno oblikuje kao moralno biće,
svesno usklađuje i usmerava svoje ponašanje ka vrednosti dobra za zajednicu i
113
KULTURA
druge ijude. U čoveku se sukobljavaju različiti motivi, te on mora da savlađuje
svoje egoističke težnje kako bi se ponašao u skladu sa interesima drugih ljudi i
zajednice kao celine, kako bi moralnost dobila primat u odnosu na druge
njegove osobine. Poštovanje moralnih normi omogućuje pojedincu uvažavanje
od strane drugih ljudi.
Obezbeđujući opšte dobra za zajednicu, moral pruža duhovnu osnovu
društvene integracije, vrši integrativnu ulogu u društvu. On "cementira"
društvene odnose ponekad jače nego što je to moguće postići pravnim ili
drngim normama sa spoljašnjom prinudom. Moral je, prema tome, jedan od
osnovnih oblika društvenosti. On se može shvatiti kao preoblikovanje
egoističnog pojedinca u društveno biće ili biće zajednice, budući da pojedinac
kroz moral usklađuje, prilagođava svoje individualne težnje i potrebe
intersima drugih ljudi i zajednice kao celine.
Moral ne postoji kao pisani kodeks koji se može pročitati u knjigama.
On se stvara u neinstitucionalizovanom kolektivitetu (društvo, grupa) kao
sistem pravila ponašanja. Njihov osnovni i krajnji cilj jeste regulisanje
međusobnih odnosa ljudi u skladu sa stavom da je čovek osnovna vrednost.
Moralno se ponašati znači ne ugrožavati druge pojedince i zajednicu. Moralne
norme se usvajaju kroz proces socijalizacije. Svaki pojedinac ih, po pravilu,
interiorizuje tako da one postaju sastavni deo njegove ličnosti, deo njegove
autonomne volje. Prema tome, moral postoji kao sistem identičnih sadržaja u
svesti članova određenog društva ili određene društvene grupe. On se, u
prvom redu, oslanja na svest i savest pojedinca. Moralno činjenje ili nečinjenje
uvek je rezultat svesnog prosuđivanja pojedinca o posledicama vlastitih
postupaka po druge ljude. On je takođe oslonjen na kolektivnu svest, pre svega
na javno mnjenje, koje, kroz ocene o moralnosti postupaka, vrši pritisak na
pojedinca da se ponaša u skladu sa moralnim normama svoje zajednice.
Čovek je jedina vrsta sposobna da i samog sebe, vlastite postupke
uzme kao predmet kritičkog prosuđivanja, odnosno moralnog ocenjivanja.
Samoocena može rezultirati zadovoljstvom ili nezadovoljstvom sobom,
vlastitim postupanjem u određenim situacijama. Shodno tome, pojedinac
može biti ispunjen ponosom ili, pak, patiti. Kršenje moralnih normi izaziva kod
pojedinca samoreakciju u obliku stida i kajanja ili prezira, pa i gadenja nad
samim sobom. Ta samoosuda u stvari je unutrašnja sankcija. Ona se ispoljava
kao griža savesti i predstavlja specifičnu i ujedno najjaču sankciju kod morala.
Griža savesti je autononmo osećanje. Pojedini autori smatraju da se ono
pojavljuje automatski nakon kršenja moralne norme, nezavisno od volje
pojedinca. Upravo zbog toga teško ju je objanisti, pa se ona tumači i kao "glas
Božiji" u čoveku. Savest je, bez sumnje, jedna od specifično ljudskih osobina,
koja ga suštinski razlikuje od drugih bića. Ona može biti tako snažna da
pojedinca odvede u samoubistvo ako je prekršio neku od osnovnih normi
vlstite zajednice (na primer, izdaja u ratu).
114
KULTURA
Pored unutrašnje, postoje i spoljašnje sankcije kod morala i
spoljanjšnja obaveznost morala. Društvo ili neki uži društveni kolektivitet, kao
neinstitucionalizovana zajednica, izriče i primenjuje sankcije nad
prekršiocima moralnih normi. One se izriču, u prvom redu, u formi moralnog
prezira ili moralnog gađenja, zatim, osude, bojkota i izopštavanja iz zajednice.
Mogu imati i blaže forme, kao što su podsmeh i ironija.
Proces interiorizacije moralnih normi nije jednoobrazan proces. Svaki
pojedinac upoznaje moralne norme u procesu socijalizacije, ali ih usvaja na
različit način od drugih pojedinaca. U stvari, pojedinac uviđa važnost moralnih
normi za društvo tokom svog životnog uskustva i usvaja ih. Međutim, on ih ne
usvaja neposredno, već se one prelamaju kroz njegovu unutrašnjost i tako
prerađene nadograđuju se na druge elemente njegove ličnosti. Tako se stvara
lični moral, u izvesnoj meri različit od morala drugih pojedinaca u istom
društvu. Za nekog, na primer, kažemo da je čovek slabog morala. To znači da
on nije usvojio moralne norme svoje zajednice ili je usvojio samo neke od njih.
On stoga ne uviđa ili ga se ne tiču posledice vlastitih postupaka na druge ljude.
On se ponaša nečovečno i iznutra podriva integritet zajednice u kojoj živi.
U periodima kriza pokazuje se da je moral "nagrižen", da je izgubio
funkciju duhovnog integratora. Takođe slabe i druge društvene norme, dolazi
do njihovog nepoštovanja i normativni poredak društva se raspada. To stanje
Emil Dirkem je označio terminom društvena anomija.
115
DRUŠTVENE PROMENE
VIII
DRUŠTVENE PROMENE
1. DRUŠTVENA PROMENA
I najopštiji pogled na ljudsku istoriju ukazuje da se društveni život

ljudi može zamisliti kao jedan sled izmena ili proces stalnih promena.
Istovremeno je uočljivo da su na početku te promene vrlo spore, a da se u
modernom društvu one odvijaju velikom brzinom. Poslednji vek drugog
milenijuma bio je vek burnih promena, nezamislivih ljudima ranijih epoha
(avion, svemirski brodovi, elektronski uređaji, nuklearne centrale,
kompjuteri). Danas je očigledno da su promene opšte obeležje svih elemenata
i dimenzija društvenog života, sveprisutna kategorija modernog društva. Ako
bi neko "prespavao" jednu godinu, sledeće godine bi se teško uklopio u sve
promene koje su se desile za vreme njegovog "odsustva". Ništa ne bi bilo
sasvim isto kao prethodne godine. To nikako ne znači da se sve iz temelja
menja. Naprotiv, uvek postoji određeni kontinuitet, neki elementi ili dimenzije
se menjaju a neki ostaju isti, stabilni.
U definisanju društvene promene valja najpre akcentirati neke njene
bitne odlike. Ona je, u prvom redu, uvek kolektivna pojava, što znači da se ne
odnosi na pojedinca, već na više ljudi u konkretnim društvenim okolnostima.
Drugo, ona se odvija u formi izmene društvenih institucija, organizacija ili
nekih drugih bitnih obeležja i elemenata društvene strukture. To znači da je
društvena promena uvek strukturnog karaktera. Drugim rečima, ona izražava
suštinsku i trajnu promenu u društvenoj strukturi. Treće, ona se uvek odvija u
određenom vremenskom periodu, te se posmatra i procenjuje u odnosu na
neku vremensku tačku u prošlosti. Ona je, prema tome, i istorijskog karaktera.
Izneti elementi mogu se izraziti kroz jednu sažetu definiciju društvene
promene kao "izmene socijalne strukture u celini ili u nekom njenom delu".
Navedeno određenje društvene promene može se shvatiti kao
društvena promena u užem smislu. U jednom širem smislu, društvena
promena se poima kao razlika između onoga što se zapaža pre neke
vremenske tačke i onoga što se vidi posle te tačke. Shodno tome, savremeni
116
DRUŠTVENE PROMENE
teoretičari društvenu promenu definišu kao izmenu graničnih društvenih
stanja ili procesa, odnosno kao momenat razlike u društvenim stanjima i
procesima. Upravo je razlika između dva stanja ono što odlikuje moderno
poimanje društvene promene.
2. DRUŠTVENI RAZVITAK I RAST
U pojmovnom nizu za proučavanje društvene dinamike važno mesto

pripada kategorijama društvenog razvitka i društvenog rasta. Za društveni
razvitak, u smislu opšteg pojma, može se reći da je "više ili manje, povezana i
struktuirana celina više vrsta društvenih vremena na jednom području ili u
razmerama čitavog globalnog društva sa održavanjem istog smera tih
promena" (M. Popović, M. Ranković, 1981). Pri tome, društvenim razvitakom
se nikada ne postiže potpuna uskađenost svih nivoa i vrsta promena, već se
obično jedan od njih pojavljuje kao glavna determinanta smera promena.
Društveni razvitak je složena i višedimenzionalna pojava. Obično se u
osnovi razvitka nalazi neka inovacija, te se on sastoji iz sledećih faza: nastanka,
ostvarenja i proširenja određene inovacije, značajne za konkretno područje ili
u okvirima jednog konkretnog društva. Shodno tome, društveni razvitak se
može shvatiti kao širenje "inovacionog sindroma", što obuhvata razne faze i
stadijume i odgovara, pre svega, načinima ili obrascima društvenog razvitka
jednog globalnog društva i to u ograničenim vremenskim periodima. Ipak to
ne znači da se društveni razvitak ne može ispoljiti na širem planu (primer
industrijalizacije). Objašnjenje karakteristika društvenog razvitka nije moguće
bez pažljivog proučavanja istorijskih uslova i vremenskih granica u kojima se
on odvija.
Društveni razvitak nikada nije rezultat samo objektivnih faktora, kakvi
su prirodni, istorijski i drugi, već na njega utiču ili se u njegovom ostvarivanju
neposredno angažuju određeni društveni akteri (klase, slojevi, razne
društvene grupe i pojedinci). Zato se govori o svesnom usmeravanju i kontroli
društvenog razvitka, odnosno određenih razvojnih procesa.
Problematika društvenog razvitka obuhvata i pokazatelje i dimenzije
kroz koje se on ispoljava i o kojima se mogu prikupiti empirijski podaci.
Uobičajena je podela pokazatelja na opšte i posebne. Opšti se tiču stepena
razvitka i tipa globalnog društva, što se utvrđuje na osnovu stepena
razvijenosti podele rada, nivoa znanja i školovanosti, tipa organizacije i
integracije globalnog društva, nivoa razvijenosti tehnologije, industrijalizacije
i urbanizacije.
117
DRUŠTVENE PROMENE
Posebni ili specifični pokazatelji odnose se i izgrađuju prema
regionalnim, istorijskim i nacionalnim prilikama. Od posebnog je značaja
razlika između pokazatelja za društveni razvitak razvijenih i nerazvijenih
zemalja.
Iz prethodnog izlaganja evidentno je da društveni razvitak
podrazumeva kvalitativne promene, stvaranje novih delova globalnog društva,
pa i promene same biti tog društva. Nasuprot tome, društveni rast je
kvantitativna dimenzija promene. On se ispoljava kao jedan od glavnih
kriterijuma i najmerljivijih pokazatelja društvenog razvitka (rast nacionalnog
dohotka, rast stanovništva, industrijski rast). Kako se kod razvitka radi o
širenju razvojnog jezgra, to nema društvenog razvitka bez rasta. Kada rast
prestaje obično počinje period stagnacije ili nazadovanja. Društveni rast se,
shodno izloženom, može odrediti kao kvantitativna, kontinuirana,
jednodimenzionalna i istovrsna promena (M. Popović, M. Ranković, 1981). Kao
što je već rečeno, razvitak nije moguć bez rasta. Međutim svaki rast nije
istovremeno i razvitak. Tako rast deteta ne podrazumeva i razvoj ličnosti, a
rast broja škola i broja učenika ne znači nužno i razvitak, kvalitativne promene
u obrazovnom sisremu.
Rast je dinamička kategorija koja se najčešće koristi za označavanje
promena u ekonomskoj, tehničkoj i tehnološkoj sferi. Pri tome se
podrazumevaju kvantitativne izmene u formi jednodimenzionalnih pokazatelja.
Takve su razne stope rasta (stopa rasta nacionalnog dohotka, stopa porasta
produktivnosti).
U novijim društvenim teorijama uočljiva je kritička upotreba pojma
rasta kao odgovor na nekritičko davanje prioriteta rastu u nekim klasičnim
teorijama društvene promene. Sama činjenica da neka društva ostvaruju rast u
pojedinim dimenzijama nije dokaz njihovog razvitka, odnosno preobražaja u
osnovnim oblastima društvenog života. Danas je sve više u prvom planu
poboljšanje kvaliteta života a ne kvantitativni ekonomski (materijalni) rast.
3. INOVACIJA
Poreklo reči inovacija znači novinu. Ono što je bitno, što se sadrži u
osnovi svake inovacije jeste neka ideja ili mentalni konstrukt. Pri tome, neke
inovacije mogu da se izraze u opipljivom vidu, kao nešto fizičko, dok druge
ostaju samo mentalno organizovane. Navedno shvatanje inovacija
podrazumeva da se radi ne samo o idejama koje su skorije nastale i koje su
različite od postojećih, već i koje nisu raširene u određenoj društvenoj sredini.
118
DRUŠTVENE PROMENE
Inovacije su uvek u određenoj vezi sa društvenim potrebama, one vode
postizanju nekog društvenog cilja, ali i one same mogu biti neki cilj, te tako
predstavljaju nove društvene vrednosti. Inovacije i njihovo širenje
predstavljaju društvene promene, odnosno nalaze se u osnovi društvenog
razvitka.
Kao osnovne odlike inovacija mogu se uzeti sledeće: društvena
svrhovitost, društvena racionalnost, istorijska adekvatnost. Svrhovitost
podrazumeva da inovacija zadovoljava neki društveni interes na nov način ili
da proizvodi novi interes. Racionalnost se ispoljava u prihvatljivosti društvene,
a u prvom redu, ekonomske cene uvođenja inovacija. Praktične posledice inovacija
treba da odgovaraju mogućnostima konkretne društvene zajednice. Navedena
obeležja su dinamičke kategorije, što znači da se menjaju sa promenom
društveno – istorijskog konteksta.
Na osnovu izloženog, inovacija se može definisati kao svaka društveno
svrhovita, racionalna, istorijski adekvatna ideja koja je skorije nastala i koja se
primenjuje u raznim oblicima društvene prakse. Jedna sažetija definicija
inovacija kaže da ona predstavlja otkriće ili izum primenjen u društvenoj
praksi (M. Marjanović, S. Markov, 1995). Tako shvaćena inovacija je
prethodnica promena, jer otvara vrata i određuje polje mogućnosti promena.
Inovacije imaju i društvenu i antropološku dimenziju. Svaka ljudska
zajednica teži promenama, usavršavanju i napretku. Čovek takođe nosi, kao
svoju inherentnu karakteristiku, težnju da unapređuje svoju egzistenciju, da
popravlja svoj položaj, odnosno teži promenama i razvoju. Otuda ljudska,
pojedinačna i društvena misao neprekidno traga za mogućnostima promene
postojećeg. Pri tome, te mogućnosti nisu samo u novim idejama nego i u
novom kombinovanju postojećih, u novoj upotrebi i nameni postojećih
rešenja, u novoj kombinaciji postojećih resursa. Inovacije predstavljaju složeni
društveni fenomen, koji pored stvaranja obuhvata još dva procesa:
1. Istorijsko prenošenje inovacija sa jedne generacije na drugu –
tradicija, i
2. Prostorno širenje ili difuziju, koja predstavlja prenošenje kulturnih
elemenata s jednog dela društva na drugo ili iz jednog društva u
drugo. Difuzija je, znači, proces kroz koji se inovacije velikog broja
društava povezuju, objedinjuju i na taj način se omogućuje
napredovanje ljudskog društva.
Savremeni ekonomisti u centar savremenog privrednog razvoja
stavljaju inovacije. Tako je J. Šumpeter, poznati američki ekonomista razvio
teoriju privrednog razvoja u čijem se središtu nalazi inovativna uloga
preduzetničke elite. U stvari, za razvoj i kretanje te privrede ključnu ulogu
imaju inovacije shvaćene u njegovoj ekonomskoj teoriji kao nove kombinacije
faktora proizvodnje. Samo preduzetništvo definisao je kao aktivnost uvođenja
119
DRUŠTVENE PROMENE
inovacija u ekonomski život. Šumpeter inovacije grupiše u pet skupina: 1.
uvođenje novog proizvoda, 2. uvodenje nove metode proizvodnje, 3. otvaranje
novog tržišta, ili prodor proizvoda na tržište na kojem se do tad nisu
pojavljivali, 4. osvajanje novih izvora sirovina ili polufabrikata, i 5. uvođenje
novih vidova organizacije.
4. EVOLUCIJA I REVOLUCIJA
Evolucija i revolucija predstavljaju vrste ili oblike društvenih promena

na širem istorijskom planu. Kriterijumi za njihovo razlkovanje su karakter,
brzina i način izvođenja promena.
Evolucija je pojam koji obuhvata celinu kontinuiranih promena istog
razvojnog smera. Radi se o delimičnim, postepenim i mirnim promenama koje
se, po pravilu, odvijaju u dužem vremenskom periodu i na širem geografskom
i kulturnom prostoru. Ponekad su u pitanju promene koje obuhvataju život
nekoliko generacija.
Revolucija obuhvata diskontinuirane promene bitnih, strukturnih
elemenata. Ona se ispoljava kao korenita promena, odnosno kao promena koja
otvara proces velikih reformi. Revolucije se izvode naglo i, po pravilu,
nasiljem, to jest, oružanim putem, ili, ređe, samo pretnjom nasiljem. Bitna
odlika revolucija jeste i da one predstavljaju masovne socijalne pokrete. Za
razliku od evolucija, revolucije se odvijaju u kratkim ili kraćim vremenskim
periodima i dešavaju se na ograničenom geografskom i kulturnom prostoru.
Postoji više teorija revolucije: Marksova, Dejvisova, Tilijeva i druge.
Prema Marksu, osnovna društvena protivurečnost potiče iz ekonomske
strukture, u kojoj jedni imaju sredstva za proizvodnju i na toj osnovi
eksploatišu druge koji su lišeni tih sredstava. Sa razvojem proizvodnih snaga
protivurečnosti između ove dve grupe se pojačavaju i dolazi do sukoba, koji
kulminiraju revolucijom, tj. revolucijama se menja postojeći poredak i zbacuje
vlast koja ga oličava.
Džems Dejvis je kritikovao Marksovu tezu da je siromaštvo jednog dela
društva uzrok revolucija. On navodi primere društava u kojima je postojalo ili
postoji veliko siromaštvo a da do revolucija ne dolazi. On smatra da do
revolucija pre može doći ako ima poboljšanja uslova života. Sa poboljšanjem
uslova života rastu i očekivanja ljudi. Ako se u takvoj situaciji dogodi neko
pogoršanje, javlja se sklonost ka revoltu, odnosno revolucijama. Tu se radi o
suprotnosti između starih uslova života i procene ljudi šta bi mogli postići.
Zato oni protestuju i zahtevaju revolucionarne promene. Dejvisova teorija ne
govori o tome kako se grupe organizuju i postaju nosioci kolektivne akcije.
120
DRUŠTVENE PROMENE
Čarls Tili analizirao je revolucionarne promene u okviru protesta i
nasilja kao širih oblika kolektivne akcije. Ta akcija usmerena je ili ka
osporavanju ili ka zbacivanju postojećeg društvenog poretka. Tili izdvaja
osnovne komponente kolektivne akcije: 1. organizacija grupe, 2. načini na koje
grupa stiče sredstva za kolektivnu akciju (metrijalna i druga), 3. zajednički
interesi aktera kolektivne akcije, 4. mogućnosti koje su posledica sticaja
slučajnih okolnosti. Po Tiliju, kolektivna akcija je zajedničko delanje ljudi sa
istim interesima koje kulminira u revolucijama. Kolektivne akcije imaju formu
protesta protiv postojećeg poretka, ali u početku, obično nisu nasilne. Ova
akcija prerasta u nasilnu kada vlast upotrebi nasilje.
Kolektivne akcije mogu se ispoljiti i u formi aktivnosti gomile, kao i
uličnih nereda. Tili ukazje da ulični neredi izražavaju frustracije ljudi kojima
nisu dostupni institucionalni kanali za rešavanje vlastitih problema ili za
predlaganje reformi u pojedinim oblastima društvenog života.
5. DRUŠTVENI POKRETI
Društveni pokreti se mogu svrstati u kategoriju kolektivne akcije.

Pokazuju veliku šarenolikost u pogledu interesne usmerenosti, veličine,
organizovanosti, trajnosti, te ih je teško definisati. Činjenica da se oni
pojavljuju širom sveta i da je njihovo delovanje postalo nezaobilazan element
načina rešavanja raznih pitanja i problema savremenih ljudi, čini ovaj
društveni fenomen interesantim problemom za razne društvene nauke. Mnogi
autori, pre svih francuski sociolog Alen Turen, upozoravaju da društveni
pokreti nisu nikako sporadične pojave bunta i osporavanja, već da su bitni
činioci ili akteri društvenih promena. Turen smatra da su društveni pokreti
istorijski akteri koji nastoje da izbore centralnu ulogu u samoproizvođenju
društva. U širem smislu, društveni pokreti se definišu kao "kolektivni pokušaji
unapređivanja zajedničkog interesa ili postizanja zajedničkog cilja kroz
kolektivnu akciju izvan sfere postojećih institucija" (Gidens, 1988). U užem i
preciznijem smislu, pokreti se mogu odrediti kao spontane ili manje ili više
organizovane akcije velikih grupa ljudi koje nastoje da ostvare neku bitnu
strukturnu promenu, odnosno da zadovolje neki značajan društveni interes ili
reše neki širi društveni problem (Marjanović, Markov, 1995). Obično se radi o
interesima i problemima koji se u datom vremenu ili društvu ne mogu rešiti
institucionalnim putem, te su potrebna delanja većeg broja društvenih aktera.
Budući da u društvu postoje razni oblici kolketivne akcije, valja istaći da
kolketivna akcija prerasta u pokret kada se među njenim nosiocima uspostave
određeni obilci komunikacije i organizacije i otpočne delanje na osnovu istih
ciljeva, interesa ili uverenja kako bi se rešili neki zajednički problemi ili
ostavrile određene promene u društvu.
121
DRUŠTVENE PROMENE
Alen Turen ističe da pokret postoji samo ukoliko je kod njegovih
pripadnika izgrađena svest o bitnim načelima: 1. načelo identiteta ili u ime
koga se bori, 2. načela opozicije ili protiv koga se bori i 3. načela totaliteta ili za
šta se bori.
U naučnom opticaju su razna mišljenja o pitanjima organizovanosti,
struktuiranosti i karakteru akcije društvenih pokreta. Ono što nije sporno
jeste da se pokreti razlikuju prema navedenim obeležjima a u zavisnosti od
toga u kojoj se razvojnoj fazi nalaze i kom tipu pokreta pripadaju. Od
posebnog je značaja razlikovanje društvenih pokreta od političkih partija. Te
se razlike izražavaju u sledećim obeležjima pokreta: 1. oni su masovniji, 2.
manje institucionalizovani i manje organizovani, 3. imaju fleksibilnije,
promenljivije članstvo, 4. nemaju čvrsto vođstvo već obično jedno ili više
aktivnih jezgara, 5. unutar pokreta obično postoji više idejnih struja, kao i
struja opredeljenih za različite pravce akcije, 6. njihova akcija je više spontana,
i 7. oni ne teže osvajanju vlasti već, u prvom redu, promenama u kvalitetu
života savremenih ljudi. Iz pojedinih društvenih pokreta nastaju političke
partije. Poznati su slučajevi da su iz ekološkog pokreta nastale partije zelenih.
Društveni pokreti se klasifikuju na razne načine. Jedna od najčešćih
podela jeste prema tome ko čini glavninu učesnika: radnički, ženski,
omladinski, studentski, seljački, građanski. Prema polju delanja, izdvajaju se
mirovni, ekološki i drugi. Posebnu grupu čine novi društveni pokreti koji su
nastali sedamdesetih i osamdesetih godina dvadesetog veka u uslovima
narastajuće društvene krize. Oni se odlikuju antitehnokratskom usmerenošću,
kritičnošću prema postojećem društvu, novim senzibilitetom, vizijom i
praktičnim potencijalom za promene u kvalitetu i načinu života i izgradnji
novog kulturnog identiteta savremenog čoveka. Turen je ocenio da su novi
društveni pokreti označili novu epohu postindustrijskih ili programiranih
društava, u kojima će se oni sukobljavati sa tehnokratijom, što će predstavljati
osnovni društveni sukob. Iako je ta projekcija osnovana, ona nije dobila
potvrdu u zbivanjima na kraju dvadesetog veka.
122
MODERNO DRUŠTVO
IX
MODERNO DRUŠTVO
1. KARAKTERISTKE NAUČNO–TEHNOLOŠKE REVOLUCIJE
Naučno tehnološka revolucija predstavlja najznačajniju društvenu

promenu koja je započela svoje tokove sa II svetskim ratom i odvija se sve
ubrzanijim tempom i u naše vreme lako se odvija u proizvodnim snagama,
njene se posledice osećaju i u svim drugim elementima društvene strukture.
Započinje kao vojno – tehnička revolucija u SAD, ali ubrzo zahvata i
mirnodopske grane privrede. Nauka se pretvara u glavnu proizvodnu snagu i
raste kvalifikaciona struktura zaposlenih; smanjuje se udeo manuelnog rada, a
povećava udeo intelektualnog, što se odražava na promenu profesionalne
strukture u društvu. One se ogledaju u promeni mesta čoveka u proizvodnji
koji svoju aktivnost sve više prenosi na pripremnu i završnu fazu rada, dakle,
na programiranje i kontrolu rezultata proizvodnje. Naučno – tehnološka
revolucija ogleda se i u promenama u sredstvima za rad: postepeno se
prevazilazi klasična mašinska proizvodnja, a sve više se koriste kompjuteri,
automati, laserski uređaji itd. Izrazite su promene i u pogledu energije: koriste
se sve više takvi oblici energije kao što su atomska, solarna, energija plime i
oseke i slično. Postepeno dolazi do iscrpljivanja fosilne energije i pokazuje se
ograničenost klasične energije. Naučno – tehnološka revolucija se dotiče i
predmeta rada: zahvaljujući hemizaciji čovek se postepeno oslobađa od
neposredne zavisnosti od predmeta rada; to jest, on sam kreira predmete rada
istražujući veštačke, sintetičke, polimerne i druge materijale.
Promene koje je u društvu izazvala i još uvek izaziva naučno
tehnološka revolucija mogu se klasifikovati u sledeće tri vrste: civilizacijske,
društveno – ekonomske i kulturne posledice. Jedna od najbitnijih
civilizacijskih polsedica naučno tehnološke revolucije jeste preoblikovanje
celokupnog društva u jedan sasvim novi entitet. Razvoj informatičke
tehnologije kao i brzina difuzije informacija od čovečanstva, kako M. Maklaun
kaže, stvara "globalno selo". Globalizacija sveta rezultat je uspostavljanja sve
zgusnutije mreže informacija u skoro svim domenima života. Druga, bitna
posledica tehnološkog progresa je čovekov iskorak u svemir. Napuštajući
123
MODERNO DRUŠTVO
granice svoje planete i odlazeći u kosmos čovek je proširio granice svog
saznavanja i delovanja. Civilizacijska posledica naučno – tehnološkog progresa
jeste sve intenzivnije uništenje planete Zemlje. Savremeni čovek je u svom
nastojanju da zarobi prirodu doveo u opasnost i sebe kao prirodno biće.
Svedočanstva o našoj planeti kao nesigurnom mestu za život ogledaju se u
zagađenosti vode, vazduha i zemlje.
Društveno – ekonomske posledice naučno – tehnološke revolucije, u
prvom redu, se odnose na povećanje produktivnosti rada. Fizički rad
zamenjen je radom automatizovanih sprava. Skoro da se potpuno izgubio
mukotrpan i težak fizički rad iz vremena mašinske proizvodnje. Istovremeno,
broj radnika zaposlenih u industriji opada, a raste broj zaposlenih u uslužnim
delatnostima i u oblasti obrade informacija.
Međutim, automatizacija pored svojih pozitivnih ima i neželjene
efekte. S jedne veoma vidljive strane, uočava se pojava viška radnika, pa
samim tim i povećanje stope nezaposlenosti. Roboti i automati supstituišu
kako čovekov fizički, tako sve više i umni rad. Polje delovanja za savremenog
čoveka otvara se u tercijarnom i kvartarnom sektoru. Ali, veliko je pitanje da li
će ovi sektori moći da apsorbuju sve radnike koje je industrija izbacila pod
uslovom i da se prekvalifikuju, što je neophodno. S druge, manje uočljive,
strane, i radnici zaposleni u industriji postaju u neku ruku nezaposleni. Po
mišljenju G. Andersa (G. Anders, 1985) nezaposlenost, o kojoj je ovde reč,
sasvim je nove vrste. To je nezaposenost koja se poklapa sa trajanjem radnog
vremena, sa trajanjem rada. Dužnost ovih radnika, kako navodi ovaj autor,
sastoji se (i sastojaće se) u tome da, okruženi prijatnom muzikom sa radija, ne
čine ništa, razume se samo u neku ruku; jer, baviće se time što će čekati da
možda (ovo je samo jedan primer) jedno obično zeleno svetlo prelazeći u
crveno pokaže nekakav poremećaj (što zapravo nikada ne bi trebalo da se
dogodi i u stvari veoma retko se događa). Razume se, to čekanje moraće – i ovo
je nešto psihološki nepojmljivo – da izvode s najvećom koncentracijom. Ovo
čekanje iznuđuje asocijalnost, jer dok su radnici industrijskog doba još i
komunicirali radeći na traci, "čekaoci" automatizovane proizvodnje svoj
"posao" moraju da obave solistički. No, završava, Anders "oni će predstavljati
samo mali broj povlašćenih, dok će ostali uzaludno čekati na mesta čekalaca".
Naučno – tehnološka revolucija obeležena je, između ostalog, i
proizvodnjom atomske bombe. Možda je čovečanstvo proizvodnjom atomske
bombe otpočelo proizvodnju vlastite propasti? Pitanje koje odista zvuči
pesimistično i, u neku ruku, konzervativno, nije ni malo naivno. Jer, ako se
pretpostavi da je prirodi ljudskoj svojstveno da troši sve što je proizvedeno,
onda se mora ostaviti mesta strahu da će trošenje atomske bombe dovesti do
masovnog, a možda i potpunog uništenja čovečanstva.
124
MODERNO DRUŠTVO
Povećana produktivnost, izazivana informatičkim tehnologijama, može
da opstane jedino uz povećanu potrošnju dobara. Potrebe za potrošnjom se,
takođe, proizvode i to posredstvom jedne nove industrije – reklame.
Reklamom stvorena potreba za novim proizvodima ima za posledicu da
odbacujemo proizvode kojima upotrebna vrednost nije potrošena. Ovakav
odnos prema stvarima se vrlo brzo reflektuje na odnos prema ljudima. Tako
bespoštednost postaje etički imperativ savremenog sveta, racionalnost je,
takođe, sastavni deo morala modernog razvijenog društva. U čemu se sastoji
iracionalnost u oblasti automatizovane i robotizovane proizvodnje? Zar se
racionalno ponašamo kad dajemo svoj doprinos izradi nekog proizvoda, a ne
razmišljamo o tome kako bi se taj proizvod mogao kasnije razvijati ili ne
razmišljamo o tome šta bi on mogao da donese nama i našem životu? Kako bi
se svet u celini mogao promeniti zahvaljujući postojanjtu tog proizvoda?
Novo informatičko, postindustrijsko doba, karakteriše i to da
informacije, talenti i znanja postaju strateški resursi privrede. Logična
posledica toga je i promena u podeli rada, kao i rađanje novih profesija koje
odgovaraju novim tehnologijama. Novi način proizvodnje, kao i nova
preraspodela poslova između ljudi i modernih tehnologija uslovljavaju i
promenu klasno – slojne strukture društva. U novoj, visokoprogramiranoj
proizvodnji, tehnomenadžerski slojevi dobijaju sve veći značaj i udeo u
ukupnom društvenom životu. Ideja o vlasti stručnjaka nije nova. Ona se u
sociološkoj literaturi sreće još kod Sen – Simona, koji se smatra
rodonačelnikom ideje o vlasti tehnokratije. Kasnije se ova ideja razvila u
teorijama o postindustrijskom društvu, tačnije u radovima Brenhema (J.
Burnham, 1962), D. Bela (D. Bell, 1973), Dž. Galbrajta (J. Galbrajt, 1987) i
drugih autora. U ovim teorijama promoviše se vlast tehnomenadžerskog sloja
kao elite znanja i kreativnosti. Međutim, i kod ovih autora prisutna je bojazan
od apsolutne vlasti tehnostrukture. Zato Galbrajt i upozorava da bi
tehnostrukturi valjalo ostaviti samo nadzor nad ekonomskim poslovima, dok
bi humanistička inteligencija trebalo da zauzme vrhovne društvene pozicije.
Kulturne posledice naučno – tehnološkog razvoja ogledaju se, pre svega, u
stvaranju takozvane planetarne kulture. Razvoj mikroelektronike omogućio je
proširenje čovekovih kulturnih horizonata. Uvećane su mogućnosti
upoznavanja drugih naroda, njihovih aspiracija, kultura, jezika. Pojava novih
medija promenila je kulturnu komunikaciju među ljudima. Mediji su,
praktično, ukinuli pojam geografske, vremenske i socijalne distance između
pojedinaca i naroda. Stvorena je takozvana "kultura bez granica". Televizija je
postala posrednik između ljudi. Svojim slikama i tonom ona omogućuje da
savremeni čovek učestvuje u istorijskim događajima svoje planete. Novi mas –
mediji uneli su i nove elemente u svakodnevni život. Oni su javni život uveli u
porodicu, intimizirali su i najznačajnije ličnosti i institucije. U porodicu kao
primarnu zajednicu oni su uneli i socijalno približili najspektakulamije
političke događaje. Sve to dovodi u pitanje osnovne funkcije porodice u
125
MODERNO DRUŠTVO
savremenom društvu, a istovremeno, menja i osnovni sistem socijalnih
vrednosti.
Jednovremeno se dešava i obrnut proces. Savremen čovek,
posredstvom tehničkih sprava, biva "izručen" svetu. Dakle, ne samo da je svet
"izručen" nama, već i mi bivamo "izručeni" njemu. Svedočanstva za to su
brojne televizijske emisije u kojima se posećuju domovi anonimnih ili
poznatih društvenih ličnosti. Putem TV veliko gledalište šeta njihovim kućama,
sluša o njihovim najintimnijim životnim problemima. Nove tehnologije kao što
menjaju naše živote u oblastima rada, životnog standarda, komunikacija, tako
bitno strukturišu i naše slobodno vreme. One, prvo, obezbeđuju više
slobodnog vremena nego što je bilo moguće ostvariti u mašinskoj proizvodnji.
To bi bila pozitivna posledica. Ako se pretpostavi da više slobodnog vremena
znači i više slobode, onda bi se moglo zaključiti da je savremen čovek dostigao
najviši stepen slobode u istoriji civilizacije. Međutim, u onoj meri u kojoj
oslobađa vreme za slobodne aktivnosti, nove tehnologije ga i zarobljavaju.
Tako, na primer, istraživanja nemačkog Instituta naučnog obrazovanja
pokazuju da je uvođenjem kućnog kompjutera drastično opalo vreme koje je
ranije korišteno za porodicu, hobije, sport i rekreaciju. Dodamo li tu još i
gledanje TV programa, dobijamo strukturu slobodnog vremena savremenog
čoveka kao veoma vezanu za nove tehnologije.
2. MASOVNO DRUŠTVO I MASOVNA KULTURA
Masovno društvo predstavlja termin kojim se označavaju savremena

visokorazvijena društva. On obuhvata mnogobrojne oblasti i društvene pojave
koje su u decenijama druge polovine dvadesetog veka dobile obeležja
masovnosti: masovna proizvodnja, masovno tržište, masovna potrošnja,
masovna kultura, masovne komunikacije, masovni sport, masovna rekreacija i
druge. Masovno društvo je nastalo na osnovi suštinskih, strukturnih promena
u materijalnoj proizvodnji, najpre industrijalizaciji a potom fascinantnog
tehničko – tehnološih inovacija i s njima povezane masovne proizvodnje,
uključujući i proizvodnju kulturnih dobara, urbanizacije, globalizacije i drugih.
Savremeni čovek živi u masi kada proizvodi (velike privredne organizacije),
kada troši (veliki tržni centri), kada ide na godišnji odmor (masovni turizam),
kada se zabavlja (koncerti), kada učestvuje u svetkovinama (novogodišnje i
druge proslave). On se socijalizuje u duhu masifikacije, uči se i usvaja
konformističko ponašanje. On je izgubio autentične potrebe i prihvata poruke
reklame o tome šta je to što mu treba, što se od njega očekuje da obuče, gde da
ide na odmor i dr. On je pasivan primalac i kada kupuje određene proizvode u
robnoj kući i kada usvaja političke stavove koje mu nude komentatori ili
učcsnici okruglih stolova na TV. U masovnom društvu čovek je, dakle,
126
MODERNO DRUŠTVO
manipulisan, depersonalizovan, iskorenjen, otuđen. Sa širenjem
industrijalizacije i urbanizacije paralelno su se odvijali procesi slabljenja
tradicionalnih veza zajednice i pojedinca, opadanje uloge primarnih grupa, to
jest, raspada srodničke mreže i dezinetgracija porodice. Na prelomu vekova
navedeni procesi dovedeni su do apsurda. Stvarne mogućnosti pojedinca za
slobodu izbora, za individualizaciju, gledano globalno, skoro da bi se mogle
označiti kao simbolične. Zato su neki teoretičari savremeno masovno društvo
definisali kao "političku formulu". Time su hteli da istaknu latentnu funkciju
modernih visokorazvijenih društava – održanje postojećeg poretka, sa
pasivnom većinom koja sve usvaja ("guta" svaku novu formulu) i vladajućom
elitom.
Danas se sve više koristi termin potrošačko društvo kao adekvatniji za
označavanje savremenih najrazvijenijih društava. Smatra se da su u njihovom
središtu potrošnja i potražnja, jer su ona rešila osnovna pitanja proizvodnje i
ponude. Težnja ka maksimalizaciji profita zahteva i stalno rastuću potrošnju.
Zato se ogromna intelektualna snaga usmerava na stvaranje mehanizama za
proizvodnju potreba (reklama, propaganda). Na taj način milionske mase
najrazvijenijih zemalja sveta sve dublje tonu, pa i zarobljavaju u šareni svet
potrošnje, u kome nema mesta za ljudsku autentičnost.
Masovna kultura predstavlja tip kulture karakterističan za moderno
društvo. Njene su osnove privredna eksplozija posle Drugog svetskog rata,
odnosno masovna proizvodnja i masovna potrošnja, a odlučujući podsticaj
dobila je u razvoju sredstava masovnih komunikacija. Može se reći da mas –
mediji predstavljaju obeležje koje masovnu kulturu razlikuje od drugih
istorijskih tipova kulture. Zahvaljujući stalno rastućoj moći tehničkih
sredstava za prenošenje masovne kulture, ona se nametnula kao jedno od
specifičnih obeležja savremene epohe. Upravo ta tehnička sredstva omogućuju
prenošenje sadržaja masovne kulture u najudaljenije krajeve planete i njihovo
usvajanje u trenutku događaja (direktni prenosi koncerata, sportskih priredbi
i drugih kulturnih zbivanja). Tako se stvara milionska publika, a savremeni
svet se doima kao u istinu veliko selo. Karakteristično je i to što se zahvaljujući
prenošenju masovne kulture preko sredstava masovnih komunikacija ukida
neposredni odnos između stvaralaca i primalaca kulturnih sadržaja.
Zbog činjenice da uspon i širenje masovne kulture ne bi bili mogući
bez sredstava masovnih kominkacija, ovaj tip kulture često se definiše pomoću
mas – medija kao njegove bitne odrednice. Jedna od najpoznatijih teoretičarki
masovne kulture, poljska sociološkinja A. Kloskovska, kaže: "pojam masovne
kulture odnosi se na pojave savremenog prenošenja identičnih ili analognih
sadržaja koji teku iz malobrojnih izvora ka velikim masama primalaca, kao i na
jednoobrazne forme zabavne, zabavljačke delatnosti velikih masa ljudi" (A.
Kloskovska, 1985). Pojedini autori masovnu kulturu shvataju kao proces
kojim se kulturna dobra pretvaraju u industrijske proizvode. Tako E. Moren,
127
MODERNO DRUŠTVO
francuski sociolog kulture, ističe da se masovna kultura "stvorena prema
masovnim normama industrijske proizvodnje, širena tehničkim sredstvima
masovne difuzije..., obraća društvenoj masi, tj. jednom džinovskom aglomeratu
jedinki, skupljenih nezavisno od unutrašnje strukture društva (klase, porodice
itd)" (E. Moren, 1979).
Pored navedenih obeležja prenošenja putem mas – medija i
masovnosti publike, postoji još nekoliko bitnih obeležja masovne kulture. To
su standardizacija, komercijalizacija, univerzalizacija i homogenizacija.
Standardizacija obuhvata stvaranje kulturnih dela tipiziranih u pogledu tema,
junaka, zapleta, forme i dužine i drugih tehničkih osobina kulturnog dela. Cilj
standardizacije jeste stvaranje uslova za proizvodnju u velikim serijama,
odnosno masovnu proizvodnju kao i u slučaju svakog industrijskog proizvoda.
U suštini, standardizacija isključuje stvaralački umetnički čin. Umesto toga,
gerilska proizvodnja nameće klišee, tipove, razne vrste tehničkih normi. Danas
izgleda da se mnoga dela masovne kulture standardizuju na nivou najnižeg
zajedničkog imenitelja, odnosno na najnižem nivou ukusa i intelektualnih
kvaliteta. Primere za to imamo u "stvaralaštvu" kompozitora, pisaca tekstova i
pevača folk muzike kod nas.
Komercijalizacija znači da se dela masovne kulture stvaraju kao roba s
ciljem da na tržištu postignu što veći profit. Upravo zbog takve orijentacije u
stvaranju kulturnih dela, pored stereotipa, koristi se i princip bogatstva i
raznovrsnosti kulturnih sadržaja, odnosno uzimaju se određeni sadržaji elitne
kulture ili kulture raznih etnosa i ugrađuju u dela masovne kulture. Na taj
način se udovoljava principu "sa svakoga po nešto", koji se pokazao značajnim
elementom, povećanja tržišne vrednosti dela masovne kulture. Najizrazitiji
oblik komercijalizacije je reklama. Ona je i najrašireniji i najjači činilac
ubeđivanja ljudi za potrošnju određenih proizvoda kao takoreći inherentne
potrebe. Danas je nesumnjiva činjenica da reklama ne diktira samo poslovne
strategije i potrošnju, već da utiče i na oblikovanje javnog mnjenja.
Univerzalizacija predstavlja opštu razumljivost, i s tim povezanu
široku atraktivnost kulturnog dela, takođe s ciljem ostvarenja što većeg
profita. Upravo su tim obeležjem porušene granice kojima su u prošlosti niži ili
narodni slojevi bili odvojeni od kulturnih vrednosti. U tom smislu, masovna
kultura je srušila socijalne granice u dostupnosti i u usvajanju kulture. Za
razliku od stanja u prošlosti kada su kulturu mogli usvajati samo pripadnici
viših društvenih slojeva zahvaljujući svojim znanjima, u savremenom društvu
svi društveni slojevi mogu da prate i usvajaju kulturne sadržaje. Važnu ulogu u
stvaranju uslova za univerzalizaciju masovne kulture imalo je masovno
obrazovanje. Kao što je već rečeno, u modernom društvu prevladana je i
prostorna i vremenska granica u usvajanju dela masovne kulture.
128
MODERNO DRUŠTVO
Homogenizacija se može shvatiti kao opšte ujednačavanje kulture.
Elementi različitih nivoa "mešaju se" dok se ne dobije kompaktna masa,
prihvatljiva za sve ukuse i ljude različitih intelektualnih nivoa. Neki autori
govore o homogenizaciji kao procesu "gubljenja distance", ukidanju razlike
između "visokog" i "niskog", "svetog" i "svetovnog" itd. Radi se o tome da
hijerarhija gubi značaj u savremenoj kulturi a na važnosti dobija razlika u
načinu predstavljanja umetničkih dela.
3. OBRAZOVANJE
Način života savremenog čoveka u značajnoj meri je određen

obrazovanjem. Bez znanja čitanja, pisanja i računanja, on ne bi uopšte mogao
da se snađe u modernim uslovima života, odnosno da se uključi u radne i
druge društvene procese. Na život pojedinaca i društvene zajednice utiču
mnogobrojna saznanja i informacije do kojih se dolazi čitanjem knjiga,
časopisa, novina ili putem televizijskih emisija. A da bi ih čovek mogao usvojiti
morao je prethodno proći kroz neki oblik formalnog obrazovanja. Očigledno
je, dakle, da je obrazovanje postalo fenomen od ogromnog značaja za život
ljudi savremene epohe. U preindustrijskim društvima ono nije bitnije uticalo
na život većine ljudi. Oni su mogli da obavljaju svoje radne, porodične i druge
uloge i bez formalnog obrazovanja i većeg fonda znanja. Sva znanja bitna za
njihov način života usvajali su od roditelja i srodnika spontano, učestvujući u
raznim poslovima i procesima u porodici i lokalnoj zajednici. Međutim, sa
industrijskim revolucijama i razvojem industrijskih društava obrazovanje je
postalo bitan činilac privrednog i društvenog razvoja, kao i neophodna
pretpostavka za obavljanje radnih uloga u svim granama delatnosti. Primena
naučno – tehničkih otkrića u radnim procesima i s tim povezan razvoj podele
rada uslovili su veće zahteve u pogledu znanja (ne samo obima već i kvaliteta)
zaposlenih. Obrazovanje je tako postalo bitna pretpostavka privrednog, ali i
uopšte društvenog razvoja, jer je ono dobilo društvenu funkciju pripreme
stručnjaka za obavljanje radnih uloga svih nivoa. Stvaranje i posedovanje
znanja postali su bitne osnove napretka i društva i pojedinca. Na globalnom
planu to se ispoljava kroz nastojanje država da povećaju ulaganja u
obrazovanje. Na individualnom planu počele su da rastu aspiracije za
obrazovanje i to na sve višim školskim stupnjevima. Zahvaljujući sve
izorštrenijim zahtevima za profesionalnim znanjem u raznim oblastima
društvenog rada i rastu "tržišne vrednosti" stručnog znanja, obrazovanje je
postalo jedan od najširih kanala društvene pokretljivosti modernim
društvima.
Zahvaljujući izmenjenoj društvenoj ulozi obrazovanja, većina
industrijskih društava tokom ovog veka prošlo je put od velikog broja
129
MODERNO DRUŠTVO
nepismenih i nedovoljno obrazovanih preko postepenog širenja obrazovnih
institucija i povećanja broja školaraca na svim obrazovnim stupnjevima. Danas
je u najrazvijenijim zemljama postignut gotovo potpun obuhvat mladih
generacija srednjim obrazovanjem, dok se postotak onih koji produžavaju
školovanje na višim i visokim školama stalno povećava. Obrazovni "bum"
zahvatio je i zemlje sa periferije sveta industrijskih društava. Pravo na
obrazovanje prihvaćeno je kao jedno od osnovnih prava građana, čije
ostvarivanje obezbeđuje država. Ona osniva obrazovne ustanove i obezbeđuje
izvore prihoda za njihovo finansiranje. Iako je besplatno školovanje danas
opšta pojava, ono ipak ne spada u vrlo stare pojave. U najrazvijenijim
zemljama država je preuzela brigu o obaveznom osnovnom obrazovanju u
drugoj polovini prošlog veka. Granica obaveznog osnovnog obrazovanja danas
se kreće oko petnaeste godine. Besplatno školovanje na drugom stupnju
počelo je da se uvodi posle Drugog svetskog rata.
Nakon Drugog svetskog rata došlo je do daljeg ubrzanja razvoja
najrazvijenijih zemalja sveta na bazi stvaranja i primene novih tehnologija.
Obezbeđivanje tehnološke prednosti zahtevalo je i povećana ulaganja u
naučnoistraživački rad i u visoko obrazovanje. Krajem pedesetih i početkom
šezdesetih godina došlo je do naglog širenja višeg i visokog obrazovanja i
broja studenata. To je zajedno sa drugim demokratskim procesima bilo
osnova za povećanje aspiracija za školovanje dece iz nižih slojeva na
visokoškolskim institucijama. Ali, "jurjš" na obrazovne institucije nije bio
svojstven samo razvijenim i bogatim društvima, već je zahvatio gotovo sve
zemlje. U svima njima očekivanja od obrazovanja su ogromno porasla. Ono je
shvaćeno kao formula izlaska iz deprivilegovanosti i put socijalne promocije.
Masovno obrazovanje i masovne aspiracije ka vrhu obrazovne piramide i
realno široke društvene pokretljivosti bio je jedan od najupečatljivijih
fenomena i u bivšim socijalističkim društvima. Takođe su vidljive snažne
težnje za školovanjem u zemljama trećeg sveta i napori za širenjem školske
mreže. Istina, dometi tih napora su daleko od realnih potreba tih zemalja i
ambicija njihovog stanovništva za školovanjem.
U sociološkim istraživanjima posebna pažnja poklonjena je upravo
problemu uloge i značaja obrazovanja u smanjenju društvenih nejednakosti.
Ocene sociologa kreću se od preuveličavanja značaja obrazovanja u
prevladavanju društvenih nejednakosti do negiranja njegovog značajnijeg
udela u redukovanju tih nejednakosti.
U liberalnom stanovištu o odnosu obrazovanja i društva precenjene su
mogućnosti obrazovanja kao činioca prevladavanja društvenih nejednakosti. U
njemu se u prvom redu ističe uloga obrazovanja u individualnom razvoju i
samoostvarenju. Sistem besplatnog školovanja svima pruža jednake šanse da
zauzmu društvene pozicije shodno svojim aspiracijama. Diplome, kao i radne
uloge, dobijaju se na osnovama pravednog takmičenja, što govori o
130
MODERNO DRUŠTVO
neposrednoj povezanosti školskih kvalifikacija i statusa zanimanja. Kako se
obezbeđuju jednake mogućnosti školovanja za sve, to se konstituiše otvorena
društvena struktura i društvena pokretiljivost širokih razmera.
Nasuprot liberalnoj koncepciji, američki ekonomisti S. Bouls i H. Gintis
(Samuel Bowles i Herbert Gintis) smatraju da je jedna od funkcija obrazovnog
sistema opravdanje nejednakosti u kapitalističkom društvu. Škola nastupa sa
načelom da različiti uspeh i proizvodi i zaslužuju različitu nagradu. Time što
razvija uverenje kako škole obezbeđuju uslove za pravedno i otvoreno
takmičenje, ona nejednakosti čini legitimnim. Ovi autori tvrde da je uspeh u
školovanju, kao i u zanimanju, više povezan sa porodičnim poreklom nego sa
ličnim talentima i sposobnostima. Taj stav zasnovali su na rezultatima
istraživanja odnosa inteligencije, uspeha u školovanju i nagrade u zanimanju.
Pri tome su došli do zaključka da uzrok školskog uspeha nije koeficijent
inteligencije već je to društveni status roditelja određenog učenika. Takođe su
utvrdili i da porodično poreklo bitno utiče i na razlike u dohotku. Kada bi se
istraživanja Buolsa i Gintisa provela na širem uzorku i kada bi ona potvrdila
iznete nalaze, to bi značilo da je obrazovanje uistinu deo mašinerije ili
ideološkog aparata koji proizvodi mit za legitimizaciju nejednakosti.
Francuski sociolog P. Burdije (PiereBordieu) tvorac je teorije
"kulturnog kapitala", kojom se objašnjava uloga škole u reprodukciji klasnih
nejednakosti. Po njegovom mišljenju, bitna funkcija školskog sistema u
kapitalističkim društvima jeste " kulturna reprodukcija". Reč je o reprodukciji
kulture vladajućih klasa, jer su to klase koje imaju društvenu moć, te su u
stanju da vlastitu kulturu nametnu kao temelj znanja u školskom sistemu. Tu
dominantnu kulturu Burdije shvata kao "kulturni kapital". Budući da taj
kapital nije ravnomerno raspoređen duž cele stratifikacijske lestvice, to
značajno utiče na razlike u školskom uspehu. Deca iz najviših slojeva su od
najranijeg detinjstva odgajana i usvojila su dominantnu kulturu, zahvaljujući
čemu dolaze u školu sa značajnim kulturnim prednostima u odnosu na decu iz
nižih slojeva, koja nisu bila u situaciji da usvajaju elemente te kulture pre
dolaska u školu. Jedna od osnovnih Burdijeovih tvrdnji je da su školska
postignuća u suštini zavisna od vaspitanja koje je stečeno u najranijem
detinjstvu. On naglašava da se vaspitanje u školi gradi na temelju znanja,
veština, vrednosti, normi koje su deca iz viših slojeva usvojila u porodici. Zato
je uspeh u školovanju pripadnika različitih klasa i slojeva u neposrednom
odnosu s količinom kulturnog kapitala s kojim su startovali u školi. Burdije
smatra da je jedna od glavnih funkcija obrazovnog sistema funkcija
eliminacije. On pri tome misli na eliminaciju dece iz radničke klase iz viših
nivoa obrazovanja. Taj se proces odvija na dva načina: neuspehom na ispitima
i samoeliminacijom. Nedostatak dominantne kulture (gramatički ispravno,
intelektualno, složeno izražavanje, znanje stranih jezika, znanja iz književnosti
i umetnosti i druga opšta znanja) čine verovatnim da radnička deca neće
131
MODERNO DRUŠTVO
položiti predviđene ispite i neće moći da produže školovanje na višim
obrazovnim stupnjevima. Isto tako, ona su svesna svoje "objektivne situacije",
što utiče na procenu vlastitih šansi u školovanju kao slabih i shodno tome na
češće odustajanje od školovanja na višim stupnjevima (niži nivo aspiracija).
Izložene Burdijeove teze logično su dovele do opšteg zaključka da je
glavna uloga školskog sistema reprodukcija odnosa moći i povlastica između
društvenih klasa, odnosno reprodukcija društvenih nejednakosti. Obrazovanje
čini društvene nejednakosti legitimnim: povlašteni položaj dominantnih klasa
opravdan je njihovim uspehom ui školovanju, dok je podređeni položaj nižih
društvenih klasa i slojeva legitimisan neuspehom u školovanju.
Obrazovanje kao jedan od osnovnih kanala društvene pokretljivosti,
odnosno sticanja viših društvenih statusa, postalo je jedna od osnovnih
vrednosti u modernom društvu. Kao i u slučaju drugih vrednosti ni dostup do
ove vrednosti nije jednako otvoren za pripadnike svih društvenih slojeva.
Nesumnjivo je da viši društveni slojevi imaju veće mogućnosti pristupa i
sticanja diploma najviših obrazovnih institucija. U kriznim periodima, kakav je
kraj dvadesetog i ulazak u dvadest prvi vek, te prednosti dolaze više do
izražaja. U sociološkim istraživanjima pruženi su dokazi o tome da sa
udaljavanjem od privrednog poleta u decenijama posle Drugog svetskog rata
procesi zatvaranja društvene strukture i samoreprodukcije viših slojeva
postaju sve izraženiji. Ovi nalazi važe i za bivša socijalistička društva, kao i
sadašnja društva u tranziciji.
Navedne činjenice ne umanjuju ogromne učinke obrazovanja upravo
na planu društvene promocije pripadnika nižih društvenih slojeva. Širenje
obrazovnog sistema na svim nivoima, besplatno osnovno i srednje
obrazovanje, formalna otvorenost svih školskih stupnjeva omogućili su i
omogućuju značajan obim društvene pokretljivosti. Iako se ona odvijala u
formi "kratkih koraka" (prelazak u prvi sledeći sloj) ona je doprinela
promenama unutar društvene strukture, a na individulanom planu izmenila je
životne uslove ogromnog broja ljudi. U poređenju sa preindustrijskim
društvima, pripadnici nižih društvenih slojeva imaju znatno povoljnije šanse
da poprave svoj društveni položaj. Uprkos svemu tome obrazovanje je ostalo
daleko od milionskih masa u nerazvijenim zemljama. Zato mnogi analitičari
modernog društva kažu da je i obrazovanje jedan od savremenih mitova. Oni
taj mit smatraju logičnim delom sveta čiji se jedan deo (samo)označava kao
društvo obilja, dok u drugom milioni ljudi i dece još uvek pate od
neuhranjenosti i umiru od gladi.
132
MODERNO DRUŠTVO
4. SEKULARIZACIJA I RELIGIJSKA OBNOVA
Sekulraizacija je proces slabljenja uticaja religije i crkve u društvenom

i političkom životu i njihovo povlačenje u privatnu sferu. Taj proces ima
relativno dugu predistoriju. On je otpočeo sa odvajanjem crkve od države i
stavljanjem religije u privatnu sferu čovekovog života. On podrazumeva da u
sadržajima svakodnevnog života, u idejama i aktivnostima, dobijaju na značaju
"ovostrane" duhovne vrednosti – saznajne, moralne, estetske i druge. Proces
sekularizacije bio je najintezivniji u sredini druge polovine dvadesetog veka.
Može se reći da je on zahvatio pre svega društva zapadne Evrope i severne
Amerike, dok je ostali deo sveta ostao duboko religiozan. Najznačajnijim
dimenzijama sekularizacije smatraju se:
1. Smanjivanje broja članova religioznih organizacija i onih koji
dolaze na versku službu i učestvuju u verskim ceremonijama. Iako
je ova dimnzija sekularizacije, u manjoj ili većoj meri, prisutna u
svim industrijskim zemljama, u njenom ispoljavanju nema jedno-
obraznosti. Pre svega, postoji razlika u učestalosti posete
bogomoljama i učešću u verskoj praksi. Ta se razlika pokazuje u
rasponu od tradicionalno duboko religioznih Poljaka, čvrsto
vezanih uz crkvu do drugih bivših socijalističkih zemalja u kojima
je religioznost bila svedena na svega nekoliko procenata, a
bogomolje, naročito u pravoslavnom delu gotovo simbolično
posećene.
2. Društvena uloga, bogatstvo, uticaj i prestiž religioznih institucija su
takođe bili izloženi stalnom slabljenju. Mešanje crkve u politički
život bilo je onemogućeno ili bar značajno smanjeno činom
odvajanja crkve od države već na početku moderne epohe. To,
međutim, nije bila smetnja da crkva u pojedinim zemljama
ostvaruje značajnu ulogu u rešavanju pitanja iz javne sfere
(primer, uloge katoličke crkve tokom socijalizma u Poljskoj).
Takođe su sve crkve u bivšim socijalističkim zemljama, ali i u
nekim drugim, izgubile materijalano bogatsvo. To je dodatno
uticalo na slabljenje njihove aktivnosti i uticaja u društvu.
3. Religija kao sistem religijskih verovanja i vrednosti takođe je
tokom dvadesetog veka pokazivala znake stalnog slabljenja.
Istraživanja religijskog fenomena ukazala su da su religijska
verovanja u smislu verovanja u natprirodno danas znatno manja
nego što su bila u tradicionalnom društvu. Religija nije više nešto
što prožima celokupni život savremenog čoveka. Racionalizam
moderne epohe, pragmatizam, pa i hedonizam savremenog čoveka
nagrizli su religiozna verovanja. I kada prihvataju učenje o bogu
133
MODERNO DRUŠTVO
kao vrhovnom tvorcu, ljudi se obično ne udubljuju u druge
elemente religijskog sistema. Takođe je i prihvatanje obreda
redukovano (uglavnom na obrede kojima se slave neki praznici ili
obeležavaju neki događaji u životnom ciklusu čoveka). Ipak, i ovaj
se zaključak mora vezati za zemlje razvijenog sveta, u kojima su svi
oblici tradicionalnog ponašanja ako ne prevladani ono značajno
redukovani.
Među najznačajnije uzroke sekularizacije spada nekoliko sledećih:
1. Razvoj nauke i radikalne promene u mnogobrojnim oblastima
društvenog života na bazi primene naučnih rezultata značajno su
suzili polje delovanja religije. Upravo su praktični rezultati naučnih
otkrića doneli veru u ljudski razum i racionalizaciju kao sveopšti
proces modernog društva. To je uslovilo sekularizaciju čovekove
svesti. Nemački sociolog Maks Veber prvi je izneo tvrdnju da
industrijsko društvo karakterišu racionalizacija i intelektualizacija,
i pre svega "demistifikacija sveta". Veber je otkrio poreklo
kapitalizma u asketskom protestantizmu (koji sadrži jednu
racionalnu, pragmatičnu, strogo usmerenu i antiemocionalnu
etiku). Racionalno delovanje modernog čoveka lišeno je motiva i
smernica na osnovi emocija, tradicije i religije.
2. Industrijalizacija i urbanizacija su činioci koji veoma dugo
usmeravaju čoveka na svetovne oslonce njegovog svakodnevnog
života. Industrijski razvoj počiva na racionalnoj osnovi: naučno –
tehničkim otkrićima izraženim u novim tehnologijama, usavršenim
mašinama i stručnom znanju. Isto tako, gradska privreda ne zavisi
od prirodnih događaja kao seoska ("Bog je stvorio selo, a čovek je
stvorio grad"). Poseban značaj za izvlačenje urbanog čoveka ispod
religijskog plašta ima slabljenje primarnih veza, odnosno sma-
njivanje značaja porodice i srodničkih skupina. A upravo su te
skupine na selu i u tradicionalnim društvima delovale i kao važan
okvir religijskog života, prenošenja i očuvanja religioznih
verovanja i vrednosti.
3. U bivšim socijalističkim zemljama postojao je neprijateljski stav
prema religiji i crkvi, koji je ponekad išao do onemogućavanja
delovanja verskih organizacija i slobodnog ispoljavanja verske
prakse vernika. Nacionalizacijom su crkvama oduzeta imanja i
druga meterijalna bogatstva, čime je njihov položaj bio krajnje
nepovoljan.
Iako su navedene dimenzije sekularizacije bile karakteristične u
dugom periodu, to nikako ne znači da u realnosti modernog sveta nije bilo
tipično religijskog ponašanja i manifestacija sa dubokim verskim predznakom.
134
MODERNO DRUŠTVO
U suštini, može se govoriti o paralelnom toku ova dva procesa čiji intenziteti u
različitim vremenskim periodima osciliraju. Od kraja sedamdesetih i početka
osamdesetih došlo je do prekretnice u religijskim trendovima. Primat su dobili
procesi religijske obnove, povratka svetom, dok su sekularizacijski trendovi
oslabili, a ponegde i zaustavljeni. Ta se promena u globalnim religijskim
tokovima ispoljava u jačanju islamskog fundamentalizma i prodoru i širenju
islama u svetu; u jačanju fundamentalističkih struja unutar protestantizma; u
jačanju konzervativnih struja u katolicizmu; u obnovi, pa i pravoj eksploziji
religioznosti u bivšim socijalističkim zemljama i dinamizaciji aktivnosti
verskih institucija u njima, ponekad sa manje ili više prikrivenim težnjama ka
istorijskom revanšu. Na pojavnoj ravni prisutni su i drugi procesi, ne tako
intenzivni i rasprostranjeni kao prethodno navedeni, ali koji se nalaze u
širokom toku desekularizacije. Mogu se navesti neki od njih: povratak i širenje
tradicionalnih manifestacija narodne religioznosti (oproštenje, zaveti,
prikazanja i drugo), povećano interesovanje za istočnjačku duhovnost i drugo.
Pojedini autori navode i stalno rastući broj ljudi koji se intenzivno bave
astrologijom, paramedicinom, paranormalnim.
Među mnogobrojnim uzrocima religijske obnove može se ukazati na
nekoliko sledećih:
1. Opadanje vere u svemoć nauke, odnosno suočavanje sa
ograničenom moći nauke i ljudskog uma da na racionalnoj osnovi
reše sva pitanja društvene i individualne egzistencije modernog
čoveka. Ne radi se samo u gubljenju vere u ljudski racio, već i u
druge dimenzije savremene duhovnosti. To je bila osnova na kojoj
se veliki broj ljudi vratio u naručje religiji i drugim tradicionalnim
vrednostima.
2. U drugoj polovini dvadesetog veka moderni svet se suočio sa
mnogobrojnim suprotnostima, ratnim sukobima, paradoksima,
teškoćama, krizama i neočekivanim trendovima u razvoju, što je
bila osnova za nespokojstvo, nemir, pa i jačanje raznih oblika
strahovanja pred budućnošću. U situaciji tako dubokih turbulencija
i neizvesnosti povratak religiji je bilo logično opredelenje
modernog čoveka.
3. Ima mišljenja da je religijska obnova privremen proces. Ta je teza
otvorena za rapravu. Čini se osnovanijim stav da se na pojavnoj
ravni savremenog sveta naslućuje tendencija promena u oblicima
religioznosti modernog čoveka. Izgleda da se on i na tom planu
okreće samostalnom traganju za svetim, za smislom, za suštinom.
Neki autori time objašnjavaju povećavanje broja sekti i broja
njihovih članova.
135
MODERNO DRUŠTVO
5. EKOLOGIJA: ZA I PROTIV MODERNOSTI2
Osnovna antinomičnost epohe modernosti sadržana je u činjenici da se

unutar nje dogodio i još uvek događa ambivalentan proces degradacije i
afirmacije prirode. Iako paradoksalan ovaj epohalni dinamizam opredmećenja
i oprirodenja prirode dešava se i danas tu pred našim očima. Kada je u osvit
novog veka otpočela epoha snažnog razvoja nauke, revolucija, koja je nastala u
mišljenju, preoblikovala je odnos novovekovnog čoveka ne samo prema
istoriji, politici, kulturi, religiji, već, pre svega, prema prirodi. Njegovo
shvatanje i odnos prema prirodi doživeo je najdublju transformaciju,
otvarajući procese bespoštedne eksploatacije i degradacije. Sav sjaj i raskoš
moderne civilizacije ostvaren je po cenu najgrublje pljačke prirodnog
okruženja. Destruktivni bilans moderne doveo nas je u poziciju radikalnog
preispitivanja našeg shvatanja prirode. Istovremeno, afirmacija ekologije
(prirode) nije se mogla desiti izvan same moderne nauke. Tek onda kada je
svoje utemeljenje dobila u novim naučnim saznanjima, ekologija kao
paradigma novog shvatanja i odnosa prema prirodi mogla je da u
civilizacijskom kontekstu potražiti socijalne, kulturne i političke snage
(ekološki pokreti, udruženja, stranke i sl.) koje će povesti borbu za ostvarenje
novih ekološki oblikovanih vrednosti. Ono što odvaja modernu civilizaciju od
vremena koja su joj prethodila jedste jedan filozofsko – ekonomski i prirodno
– naučni pogled na svet koji u sebi sadrži kolonizatorsku i porobljivačku
ideologiju usmerenu na bespoštednu i neumerenu eksploataciju prirode.
Među rodonačelnike takvog pogleda na svet mogu se svrstati: F. Bekon, A.
Smit, J. Turgot i drugi.
Bekonovski poklič "znanje je moć" obznanio je da svako ko poseduje
moć poseduje i pravo da eksploatiše, otima, troši, prisvaja. Puni doprinos toj
invazivnoj ideologiji dao je Lok, njegov stav da put prema čovekovoj sreći vodi
preko "negiranja prirode" i da čovek može nagomilavati bogatstva koliko želi,
samo je potvrdio i Smitovu maksimu da je osnovna životna preokupacija homo
ekonomikusa neograničeno sticanje materijalnog bogatstva čiji je osnovni
izvor priroda.
Mehanicistički i kvantitativni pogled na svet rane moderne utemeljen
je na postulatima Dekartovsko – Njutnovske fizike u još više ideologije koja je
iz nje izrasla. U njoj je izvršena neprimerena redukcija kvaliteta na kvantitet,
suštine na formu, smisla na dobit. U osnovi. "novog" odnosa prema prirodi
stajali su redukcionizam, mehanicizam, instrumentalizam, pa i imperijalizam.
Hrišćanski imperativ da prirodu preobražava i obožuje, čovek modeme
zamenio je nalogom da se ona istraži i opljačka. Stoga je moderna civilizacija
2 Ovaj tekst je rađen zajedno sa mr Lj. Despotovićem

136
MODERNO DRUŠTVO
pokidala i poništila gotovo sve veze koje spajaju čoveka i prirodu, osim nauke,
tehnike i tehnologije. Tehničko – tehnološkim posredovanjem prirode
razdrobljena je naša predstava o životu i nasilnički podeljeno naše iskustvo.
Posmatrane sa pozicije opozitnog para, moderna paradigma i ekološka
paradigma temelje se na nekim od ovih postulata: dok u moderni caruje
opredmećenje, ekologija afirmiše očovečenje; dok u moderni dominira
otuđenje, ekologija zahteva razotuđenje; u moderni imamo prohteve, u
ekologiji, pre svega, potrebe; moderna počiva na preterivanju, ekologija,
naprotiv, insistira na umerenosti; dok moderna podrazumeva privilegije,
ekologija želi da poštuje prava; dok moderna uživa u kvantitetu, ekologija bi
da sačuva kvalitet; u moderni dominira odnos vladanja, ekologija nam nudi
odnos prilagođavanja; dok je moderna neodgovorna i hirovita, ekologija
zastupa etičnost i moralnost u moderni je na snazi politizacija, ekologija
baštini novi aktivizam; u moderni vladaju partije, ekologija počiva na
pokretima; dok moderna konflikte rešava ratom i revolucijama, ekologija ne
poznaje drugi put do mira i evolucije.
Najvažnije posledice moderne i ekološke paradigme su:
Moderna paradigma Ekološka paradigma
opredmećenje očovečenje
otuđenje razotuđenje
prohtevi potrebe
kvantitet kvalitet
neodgovornost odgovornost
preterivanja umerenost
privilegije prava
vladanje prilagođavanje
politizacija novi aktivizam
partije pokreti
rat mir
revolucija evolucija
Ekološki oblikovano (a to znači utemeljeno i politički odgovorno)
mišljenje koje ima pretenzije da bude delatno mora polaziti od sledećih
postulata:
a. shvatanje da je čovek integralni i neodeljivi segment prirode,
b. nužnost ukidanja neodgovorne dominacije čoveka nad prirodom,
c. priznanje postojanja ekološke krize i njenog globalnog karaktera,
d. svest i saznanje o ograničenosti prirodnih resursa,
e. potreba uspostavljanja ravnoteže između prirodnog i
konstitutivnog socio – kulturnog sistema,
f. potreba socijalizacije i interiorizacije ekološki oblikovanih etičkih
vrednosti na relaciji čovek – priroda i čovek – čovek.
137
MODERNO DRUŠTVO
Formirana na navedenim postulatima ekološki oblikovana etika otvara
prostor novoj solidarnosti, ljudskom samooblikovanju i samopoštovanju kao
pretpostavci za uzajamno priznavanje čoveka i prirode, čoveka i čoveka.
Ekološke vrednosti moraju postati predmet socijalizacije i interiorizacije,
naročito za generacije mladih, jer će upravo oni biti glavni nosioci i glavni
subjekti novog aktivizma koji treba da afirmiše vrednosti sadržane u ekološkoj
paradigmi, i u budućnosti preoblikuju naš odnos prema prirodnom okruženju
ali i nama samima.
138
LITERATURA
[1] Anders, G. Zastarelost čoveka, Nolit, Beograd, 1985

[2] Bell, D. The Coming of Post-Industrial Society, Basic Books,
New York, 1973
[3] Berger, H., Kellner, P. Sociologija u novom ključu, Gradina, Niš,
1991
[4] Berberović, Lj. Prirodoznanstvo kao filozofija, Sarajevo,
Svjetlost, 1980
[5] Botomor, T. Elite i društvo, Sedma sila, Beograd, 1967
[6] Burnham, J. The menagerial Revolution, London, 1962
[7] Cifrić, L. Socijalna ekologija, Globus, Zagreb, 1989
[8] Despotović, Lj. Ekologija kao kritika modernosti, Futura
publikacije, Novi Sad, 1993
[9] Erlich, V. Porodica u transformaciji, Zagreb, 1964
[10] Đurić, M. Problemi sociološkog metoda, Savremena škola,
Beograd, 1962
[11] Đurić, M. Sociologija Maksa Vebera, Naprijed, Zagreb, 1987
[12] Enciklopedija političke kulture, Beograd, 1993
[13] Fiamengo, A. Saint Simone i Auguste Comte, Naprijed, Zagreb,
1987
[14] Flere, S., Marjanović, M. Uvod u sociologiju, Pravni fakultet,
Novi Sad, 1991
[15] From, E. Bekstvo od slobode, Nolit, Beograd, 1964
[16] Gams, A. Svojina, Beograd, 1987
[17] Gidens, E. Sociologija, CID, Podgorica, 1998
[18] Haralmbos, M. Uvod u sociologiju, Globus, Zagreb, 1989
[19] Đorđević, D. Sociologija forever, Učenička zadruga, Niš, 1996
[20] Ilić, M. Sociologija kulture i umetnosti, IDN, Beograd, 1966
[21] Ken, M., Neigel, E. Uvod u logiku i naučni metod, Zavod za
izdavanje udžbenika SRS, Beograd, 1965
[22] Kloskovska, A. Masovna kultura, Matica Srpska, Novi Sad, 1985
139
[23] Koković, D. Pukotine kulture, Prosveta, Beograd, 1997
[24] Koković, D. Sociologija obrazovanja, Matica Srpska, Novi Sad,
1995
[25] Kuvačić, I. Socilogija, Školska knjiga, Zagreb, 1989
[26] Lukić, R. Uvod u pravo, 1977
[27] Lukić, Socilogija morala, SAND, Beograd, 1974
[28] Marković, M. Filozofski osnovi nauke, SANU, 1981
[29] Markov, S., Marjanović, M. Osnovi sociologije, Prirodno-
matematički fakultet, Novi Sad, 1995, 1996, 1998
[30] Milić, V. Sociološki metod, Nolit, Beograd, 1965
[31] Milošević, B. Umeće rada, Filozofski fakultet, Novi Sad, 1997
[32] Mils, R. Sociološka imaginacija, Savremena škola, Beograd,
1962
[33] Mils, R. Elita vlasti, Kultura, Beograd, 1964
[34] Mladenović, M. Uvod u sociologiju porodice, Beograd, 1977
[35] Moren, E. Duh vremena 1, Kultura, Beograd, 1979
[36] Pavićević, V. Sociologija religije, BIGZ, Beograd, 1980
[37] Pavićević, V. Uvod u etiku, Kultura, Beograd, 1962
[38] Pešić – Golubović, Z. Problemi savremene teorije ličnosti,
Kultura, Beograd, 1966
[39] Petrović, G. Logika, Školska knjiga, Zagreb, 1987
[40] Popović, M. Problemi društvene strukture, Kultura, Beograd,
1964
[41] Popović, M. Ranković, M., Teorije i problemi društvenog
razvoja, BIGZ, Beograd, 1981
[42] Pusić, E. Društvena regulacija, Globus, Zagreb, 1989
[43] Rot, N. Opšta psihologija, Beograd, 1983
[44] Sociološki leksikon, Savremena administracija, Beograd, 1982
[45] Šporer, Ž. Sociologija profesije, Sociološko društvo Hrvatske,
Zagreb, 1990
[46] Šumpeter, Kapitalizam, socijalizam i demokratija, Beograd,
1960, Kultura, Beograd
[47] Susnjić, Đ. Socilogija religije, Čigoja, Beograd, 1998
140

Sociologija VTS PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sociologija VTS PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

DR SLOBODANKA MARKOV

Jugoslavensko udruženje za političke nauke

Novi Sad, 2000.

I ŠTA JE SOCIOLOGIJA? .................................................................................... 1

III DRUŠTVENE GRUPE ................................................................................ 37

V SVOJINA, VLAST, MOĆ............................................................................... 74

VII KULTURA ................................................................................................... 96

IX MODERNO DRUŠTVO ............................................................................ 123

LITERATURA ............................................................................................................ 139

Sociologija predstavlja opštu, teorijsku i osnovnu (fundamentalnu)

Sociologija se kao samostalna društvena nauka konstituisala na

3.1 Pojam naučnog metoda

Kao način istaživanja, metod je sastavni deo istraživačke delatnosti

3.1.1 Definicije, indikatori i klasifikacije

Definicija je sud ili iskaz kojim se precizno određuje sadržaj jednog

Ako "stara" odredimo kao najpopularnijeg glumca, onda je "star"

Da bi se došlo do zadovoljavajućih definicija, potrebno je pridržavati se

Indikatori predstavljaju metodološka sredstva kojima se vrši

Klasifikacija predstavlja određenje obima jednog pojma. Do nje se

3.1.2 Postupak naučnog istraživanja

Smisao naučnog istraživanja jeste da se dođe do stavova (tvrdnji) o

Smisao je naučnog istraživanja u otkrivanju određenih zakonitosti,

3.1.3 Istraživačke tehnike

Prikupljanje podataka obavlja se različitim metodama i tehnikama,

Posmatranje predstavlja jednu od najstarijih i najšire korišćenih

Najčešće se razlikuju dve osnovne vrste posmatranja: posmatranje bez

Merenje je tehnika koja ima zadatak da kvalitativne razlike izrazi na

Statistički metodi nalaze se u grupi istraživačkih tehnika koje su u

Područje analize sadržaja, kao tehnike prikupljanja podataka,

Eksperiment je naučni metod kojim se ispituje, odnosno, utvrđuje

Primena eksperimenta u društvenim naukama je ograničena iz više

Uporedni metod je vrlo cenjen i često primenjivan metod u raznim

Uporedni metod se može upotrebljavati ili primenjivati na tri nivoa

Društvo je osnovna ljudska zajednica nastala kao rezultat uzajamne

2. KONSTITUTIVNI ELEMENTI DRUŠTVA

Osobine zajedničke svim društvima čine konstitutivne elemente

2. Kultura shvaćena kao skup duhovnih i materijalnih tekovina i

3. Jedno od bitnih obeležja društva predstavlja organizovanost. Od

4. Samodovoljnost je obeležje koje ukazuje na sposobnost društva da

5. Dinamičnost društva izražava se kao kretanje i menjanje društva i

6. Ljudsko društvo održava kontinuitet istorijskog razvoja. Pojedina

8. Teritorija predstavlja geografsko područje na kojem jedno društvo

9. Prirodna sredina ili okolina obuhvata skup geografskih i bioloških

Potrebe čine sastavni deo motivacionog sistema ličnosti Zajedno sa

Vrednosti su specifična vrsta duhovnih tvorevina kojima se izražavaju

Vrednosti se u društvu uglavnom ne ispoljavaju u jasno izdvojenom

Društvene norme su, dakle, pravila o ponašanju ljudi koje utvrđuje

Status predstavlja položaj u nekoj dimenziji društva koja je izražena u

Svaki status podrazumeva skup određenih dužnosti i prava. Kulturom

Podela rada se može razumeti kao deljenje određene ljudske

1. POJAM I VRSTE DRUŠTVENIH GRUPA

Tokom čitavog života pojedinac stupa u različite grupe, povezuje svoje

Znači, pojedinci moraju biti na određeni način povezani, odnosno

Mnogi teoretičari društva smatraju da je porodica osnova i početak

Kao opšta obeležja koja porodicu čine posebnom društvenom grupom

Generacija predstavlja kategoriju koja u prošlosti nije imala značaj u

Nastanak zanimanja i profesija utemeljen je na razvoju podele rada i

3) Stepen spoljašnje prepoznatljivosti u društvu. Svaka profesija

Na osnovu navedenih elemenata profesije mogu se jasno razlikovati

4.1 Etika inženjera kao elemanat profesije inženjer

4.2 Inženjeri: između profesionalnih aktivnosti

lnteligencija spada u posebne oblike društvenog grupisanja,

Etničke zajednice predstavljaju jedan od najranijih oblika društvenog