Professional Documents
Culture Documents
Jaargang 12
Nummer 60
Juli 2013
De
Periodieke uitgave van de Faculteitsvereniging Utrechtse Filosofiestudenten voor het
Departement Wijsbegeerte Utrecht · Email: de.filosoof@phil.uu.nl · Website: fuf.phil.uu.nl/de-filosoof
THEMA
Wetenschap
5-32
Wetenschap
33
rens bod De Filosoof is een uitgave
This is goodbye
wijnand mijnhardt van de FUF & het Departe-
jacques bos ment Wijsbegeerte UU
herman de regt Sebastiaan Broere
henk de regt
floris cohen Hoofdredactie: Zojuist bent u in het bezit gekomen van de nieuwste en extra dikke editie
bert theunissen Sebastiaan Broere van De Filosoof. In dit voorwoord zal ik belichten waarom het niet minder
dennis dieks dan noodzakelijk was een dusdanig dikkere editie te produceren, omdat ik
f.a. muller zodoende aan u alle informatie mededeel, die mijns inziens met u gedeeld
herman kolk
menno rol Verslag van de Eindredactie: moet worden.
Wetenschap theo verbeek Philosophers' Rally 2013 Anne Polkamp (NL) Vijf Redenen:
39
Sebastiaan Broere (1) Voor jullie ligt de zestigste editie van De Filosoof, een diamanten be-
Abram Hertroys staan!
Marleen Hoogveld
Floor Ekelschot (2) Wetenschap is een bijzonder boeiend onderwerp, waarvan de hart-
Weense therapie: Tjeu Derks jes van tenminste twee leden uit deze redactie sneller gaan kloppen. De
Peter Hacker en het Een agenda vol
Tom Bouwman
Anne Polkamp
pratijken en ideeën die met dit woord in verband kunnen worden gebracht,
oefenen grote invloed uit op onze houding ten opzichte van de natuur, onze
mysterie van het bewustzijn vakantieideeën
samenleving, en onszelf. Inderdaad, wetenschap heeft ons wereldbeeld de
afgelopen eeuwen drastisch getransformeerd, en een doorbraak naar de
Schuldgevoel Vormgeving: moderniteit bewerkstelligd. Een dergelijke praktijk en de veronderstellingen
34 35
Marleen Hoogveld hieraan ten grondslag liggend dienen kritisch onderzocht en geëvalueerd te
Floor Ekelschot worden.
Jelle bauer
(3) Zes van de zeven huidige redactieleden zwaaien na de publicatie van
EN VERDER oplage:
500
deze editie af, waarmee er een einde komt aan twee jaar uiterst plezierige
en stabiele samenwerking binnen de redactie. Ik prijs mijzelf gelukkig weke-
EN VERDER
lijks met deze mensen samengewerkt te mogen hebben, en als De Filosoof
de afgelopen tijd een zekere standaard heeft bereikt, dan komt aan hen alle
adres: lof toe. Anne, Abram, Tjeu, Marleen, Floor, en Tom: ontzettend bedankt
Voorwoord 3 Sociale wetenschappen 24 Janskerkhof 13A, voor interessante en gezellige momenten die wij hebben mogen beleven!
Menno Rol 3512 BL Utrecht
(4) Laten wij echter niet te emotioneel worden; er komt natuurlijk ook
Klaagmuur 4 Dierproeven 26 gewoon een nieuwe redactie. Momenteel wordt er achter de schermen hard
Franck Meijboom email: gesleuteld aan een nieuwe groep filosofen, solide genoeg om de verrassingen
de.filosoof@phil.uu.nl van het enerverende, redactionele bestaan het hoofd te kunnen bieden.
Geesteswetenschappen 5 Descartes 28 Hoewel de contouren langzaam maar zeker duidelijk beginnen te worden,
Tweeluik: Rens Bod/Wijnand Mijnhardt Theo Verbeek laat ik verdere uitlatingen achterwege. Met deze nieuwe editie hopen wij in
website: ieder geval de lat hoog gelegd te hebben.
Wetenschapsfilosofie 7 Een historische kijk 30 fuf.phil.uu.nl/de-filosoof
Jacques Bos Paul Ziche (5) Jullie zullen niet onbekend zijn met het fenomeen ‘vakantie’ en de
wetenschap dat binnen luttele weken een dergelijke periode zich voordoet.
Drieluik: Thomas Kuhn 10 Bureau Buitenland 36 Kopij: Natuurlijk biedt deze gelegenheid je de kans eindelijk weer eens verzorgers
Drieluik: Herman de Regt/Henk de Regt/Floris Cohen Henk van Gils de.filosoof@phil.uu.nl of verwekkers te ontmoeten, of je te samen met de vrienden van vroeger het
Deadline nr. 61: oktober 2013 schompes in te drinken, maar het is bovenal een moment van bezinning en
Wetenschappelijke methode 15 FUF-update 37 berusting, een moment om ‘schaamteloos twee uur weg [te] dromen en [te]
Tweeluik: Bert Theunissen/Dennis Dieks Maarten Jansen filosoferen bij een halve pagina tekst, zonder deadline of doel in zich om de
De redactie behoudt zich het
Hedendaags structuralisme 19 Column 38 recht voor om artikelen te wijzi-
pret te drukken’ – zoals Guido Bik ons afgelopen november toevertrouwde.
En wat is er nu lekkerder dan wegdromen met De Filosoof? Precies, weg-
F.A. Muller Aagje Kijkdoos gen of in te korten.
dromen met een extra dikke editie van De Filosoof.
Ohne Wille keine Gedanke 22 Strip 40 Bedankt, Utrecht. This is goodbye.
Herman Kolk Jakob Jan Kamminga
Klaagmuur Geesteswetenschappen
Verkeer je in een wijsgerige aporie of wil je andere frustraties of overpeinzingen met ons delen?
Stop een briefje in de voeg van onze digitale klaagmuur: de.filosoof@phil.uu.nl. Ook reacties op De negentiende-eeuwse zoektocht naar demarcatiecriteria van de natuur- en gees-
artikelen zijn welkom.
teswetenschappen duurt eigenlijk tot op de dag van vandaag voort. Hoewel wij
spreken van ‘de geesteswetenschappen’, is nog steeds onduidelijk wat nu precies de
kern van deze wetenschappen constitueert. Haar object? Haar methode? Rens Bod,
schrijver van het veelbesproken boek De vergeten wetenschappen en hoogleraar
Lieve redactie, Computational and Digital Humanities (UvA), beargumenteert dat in de veelheid
van geesteswetenschappelijke methoden een eenheid te vinden is. Wijnand
Mijnhardt, hoogleraar Vergelijkende wetenschapsgeschiedenis (UU) en weten-
wij zullen jullie missen. schappelijk directeur van het Descartes Centrum voor wetenschapsgeschiedenis en
wetenschapsfilosofie, reageert op Bods betoog.
Jacques Bos
naties van woorden die resulteren in correcte zinnen Alleen zo kon hij tot een geleidelijk begrip komen van
van een taal. Deze notie van grammatica is, net als bron- een tekst, een kunstwerk, een theaterstuk of een histori-
kritiek, verder ontwikkeld in de Renaissance, en vooral sche gebeurtenis. De hermeneutische methode verschilt
door de negentiende-eeuwse taalkundige Franz Bopp
en de twintigste-eeuwse taalkundige Noam Chomsky.
Het idee van grammatica werd ook overgenomen door
op essentiële wijze van de eerdergenoemde methoden.
Een interpretatie is, in tegenstelling tot een grammatica,
lastig te weerleggen. Daarmee is de hermeneutische
Wetenschapsfilosofie van de filosofie?
musicologen en andere geesteswetenschappers. Zo werkwijze noodzakelijk subjectief van aard.
construeerde Gallus Dressler al in de zestiende eeuw Kortom, de geesteswetenschappen omvatten op In een editie over wetenschap wil De Filosoof na-
een muziekgrammatica die weergaf welke combinaties methodisch gebied het gehele spectrum van onder-
van tonen resulteerden in een bepaald muzikaal genre, zoek: van een subjectivistische, interpreterende bena- tuurlijk ook aandacht besteden aan de filosofie
in zijn geval het motet. En literatuurwetenschappers dering tot een objectivistische, falsifiërende aanpak.
als Vladimir Propp lieten aan het begin van de twin- Onderscheiden de geesteswetenschappen zich door zelf. Officieel is onze discipline een geestesweten-
tigste eeuw zien dat Russische toversprookjes volgens deze methoden van andere wetenschappen, zoals de
de precieze regels van een verhaalgrammatica waren natuurwetenschappen? Ja en nee. Ja, omdat de speci- schap. Maar is die benaming eigenlijk wel juist?
opgebouwd. fieke bronkritische, grammaticale, en hermeneutische
De zogeheten hermeneutische methode houdt zich methode niet wordt aangetroffen bij de natuurweten- Bestaat er zoiets als een wetenschapsfilosofie van
bezig met de interpretatie van de producten van de men- schappen. En nee, omdat elke methode of benadering
selijke geest. Net als de bronkritische en grammaticale een zoektocht naar bepaalde patronen behelst, zowel in de filosofie? En zo niet, hoe kunnen we dan op de
methode valt ook de hermeneutische werkwijze terug te de geestes- als natuurwetenschappen. Of deze patronen
voeren op de Oudheid, in het bijzonder op de filologen nu voor één historische periode, stijl of persoon gelden wijsbegeerte reflecteren? We vroegen het aan
uit Pergamon in de tweede eeuw voor Christus. De (denk aan Huizinga’s schemata), voor een hele taal of
interpreterende aanpak kreeg een hernieuwde impuls taalfamilie, of zelfs universeel zijn — uiteindelijk zoekt Jacques Bos, universitair docent wetenschapsfilo-
toen in de negentiende eeuw het idee postvatte dat elke elke wetenschapper naar enige vorm van patronen om
vorm van interpretatie context-afhankelijk is. Een gees- deze vervolgens te interpreteren. En dat is wat alle we- sofie aan de Universiteit van Amsterdam.
teswetenschapper diende zich in te leven in de gemoeds- tenschappen verbindt. In deze (en enkel in deze) optiek
toestand van een historische actor door zich ‘onder te is er niet alleen eenheid in de methode van de geestes-
dompelen’ in de periode die hij wilde onderzoeken. wetenschappen, maar in die van alle wetenschappen! Veel academische opleidingen bevatten een onder- kunnen zijn dat de behoefte aan wetenschapsfilo-
deel wetenschapsfilosofie. Studenten maken daarin sofische reflectie kleiner is naarmate vakgebieden
kennis met filosofische concepten en perspectieven succesvoller zijn en minder te maken hebben met ri-
principiële verschillen van mening over hoe de wer- perspectief is dat niet per se een juiste manier van ken die in andere disciplines bestaan. Een voorbeeld
kelijkheid in elkaar zit en hoe deze bestudeerd moet spreken. De wiskunde is bijvoorbeeld een puur ”Het lijkt niet echt vruchtbaar om een van een dergelijke benadering is de kritische weten-
worden. Deze verschillen van mening kunnen niet deductief vakgebied, dat wel toegepast kan worden schapssociologie van Bourdieu, waarin de accumu-
door empirisch onderzoek opgelost worden; ze zijn op de werkelijkheid, maar niet gebaseerd is op em- onderscheid te maken tussen een eerste- latie van wetenschappelijk kapitaal en de competitie
eerder filosofisch (ontologisch en epistemologisch) pirische gegevens. Filosofen houden zich – volgens tussen wetenschappers centraal staat.3 Analyses als
van aard dan wetenschappelijk. In dit opzicht zouden een vrij gebruikelijke maar niet geheel onbetwiste orde filosofie en een tweede-orde ‘filoso- die van Bourdieu bieden ons geen ‘wetenschapsfilo-
we de situatie in de sociale wetenschappen kunnen opvatting – evenmin bezig met het vergaren van sofie van de filosofie’, in de zin van een verzameling
vergelijken met Kuhns beschrijving van de pre-para- empirische kennis over een bepaald domein van de fie van de filosofie.” normen en modellen voor goede filosofiebeoefening,
digmatische fase in de ontwikkeling van een weten- werkelijkheid, maar met de analyse van concepten maar kunnen mogelijk wel een aanknopingspunt
schapsgebied: hierin werken wetenschappers niet op en redeneringen. In die zin is filosofie geen weten- Als we een vorm van tweede-orde reflectie op de vormen voor reflectie op het karakter van de mo-
basis van gedeelde methoden aan de oplossing van schap, en dus geen object van wetenschapsfilosofi- filosofie willen bedrijven, dan zouden we daarvoor derne academische filosofie.
gezamenlijk gedefinieerde empirische problemen, sche analyse. Filosofen houden zich niet met weten- wellicht buiten de filosofie moeten zoeken (waarbij
maar voeren ze filosofische discussies over de aard schapsfilosofie bezig omdat zij daarmee op hun eigen we ons overigens moeten realiseren dat disciplinaire Noten
van de werkelijkheid.1 wetenschappelijke praktijk willen reflecteren, maar grenzen niet altijd scherp te trekken zijn). In het we-
omdat wetenschap een belangrijk fenomeen is dat tenschapsonderzoek bestaat behalve de klassieke, op 1. Thomas Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions (2e druk;
filosofische vragen oproept, op dezelfde manier als normen voor goede wetenschap gerichte benadering Chicago: The University of Chicago Press, 1970), 10-22.
”Filosofen houden zich – volgens een taal, cultuur en politiek filosofische vragen oproe- ook een perspectief dat zich richt op de wetenschap- 2. Vergelijk Ludwig Wittgenstein, Philosophische Untersuchungen,
pen. pelijke praktijk, mede gevoed door sociologische en in: idem, Werkausgabe, dl. 1 (Frankfurt am Main: Suhrkamp,
vrij gebruikelijke maar niet geheel on- Dit neemt niet weg dat filosofie een methodische antropologische analysemodellen. In dit perspectief 1984), 302 (§121).
activiteit is, en dat filosofen meer nog dan beoe- is het onderscheid tussen empirische en niet-empiri- 3. Pierre Bourdieu, ‘The Specificity of the Scientific Field and the
betwiste opvatting – niet bezig met het fenaars van andere disciplines nadenken over hun sche wetenschap veel minder van belang; de beoe- Social Conditions of the Progress of Reason’, Social Science
eigen methoden. Het zou echter te ver voeren om fening van de filosofie kan dan veel makkelijker in Information 14:6 (1975), 19-47.
vergaren van empirische kennis over een deze methodische reflectie als ‘wetenschapsfilosofie dezelfde termen geanalyseerd worden als de praktij-
van de filosofie’ te karakteriseren. Wanneer filosofen
bepaald domein van de werkelijkheid, nadenken over de manier waarop zij bepaalde zaken
moeten analyseren en proberen te beoordelen of hun
maar met de analyse van concepten en benadering de juiste is, dan gebruiken ze daarvoor RECTIFICATIE
over het algemeen geen concepten en theorieën uit
redeneringen. In die zin is filosofie geen de wetenschapsfilosofie. Deze concepten en theo-
rieën zijn immers primair gericht op de empirische
wetenschap, en dus geen object van we- wetenschappen.
Filosofie wordt vaak beschouwd als een van de
tenschapsfilosofische analyse.” geesteswetenschappen. Net als de natuur- en de In de afgelopen editie, over literatuur,
sociale wetenschappen zijn de geesteswetenschap-
pen erop gericht empirische kennis te verwerven plaatsten wij bij het artikel over Faust van
Filosofiestudenten maken in hun opleiding ook over een bepaald aspect van de werkelijkheid. Het
kennis met wetenschapsfilosofie, maar de status van is, zoals gezegd, de vraag of dat ook voor de filoso- Daan Wegener een gravure waarop niet de
dit vak is anders dan in andere wetenschapsgebie- fie geldt, en daarmee zouden we de classificatie van
den. Voor filosofen is wetenschapsfilosofie niet een filosofie als geesteswetenschap ter discussie kunnen protagonist zelf, maar zijn assistent
verzameling instrumenten om te reflecteren op de stellen – in het verlengde van de wetenschappelijk-
eigen praktijk, maar een filosofische subdiscipline heid van de filosofie in het algemeen. Wel vertoont Wagner is afgebeeld. Het gaat om een
waarin een bepaald object centraal staat, namelijk de manier waarop de meeste filosofen werken grote
wetenschap, net zoals in de taalfilosofie nagedacht overeenkomst met de empirische geesteswetenschap- scene uit Faust II tijdens welke de titelfi-
wordt over taal en in de politieke filosofie over pen: de analyse van teksten staat in beide gevallen
politiek. Betekent dit dan dat wetenschapsfilosofie centraal. Over tekst, betekenis en interpretatie is guur buiten bewustzijn is. Ironischerwijs is
helemaal geen betrekking heeft op de filosofie zelf door filosofen uitvoerig nagedacht, en in de filoso-
en dat er niet zoiets bestaat als ‘wetenschapsfilosofie fische reflectie op de geesteswetenschappen spelen dit een treffende illustratie van Wegeners
van de filosofie’? In de klassieke wetenschapsfilosofie deze onderwerpen een centrale rol. Toch lijkt het wat
(het logisch empirisme, Popper) wordt wetenschap ver gezocht om bijvoorbeeld de hermeneutiek van these dat men bij Faust al te gauw aan een
uitsluitend opgevat als empirische wetenschap, die Gadamer te gaan beschouwen als een onderdeel van
kennis vergaart over de waarneembare werkelijkheid. de ‘wetenschapsfilosofie van de filosofie’. Analyses wetenschapper/filosoof denkt.
Sommige academische disciplines zijn niet empi- van betekenis en interpretatie zijn integraal onder-
risch, en zijn daarom in de strikte opvatting van de deel van het filosofische debat. Het lijkt niet echt
traditionele wetenschapsfilosofie geen wetenschap. vruchtbaar om een onderscheid te maken tussen een
We hebben soms de neiging om alle vakken die aan eerste-orde filosofie en een tweede-orde ‘filosofie
de universiteit beoefend worden als wetenschap te van de filosofie’.2
beschouwen, maar vanuit wetenschapsfilosofisch
Herman de Regt
Thomas Kuhn De bril in je hoofd
Henk de Regt
er geen universele, tijdsonafhankelijke definitie van
goede wetenschap is. Wetenschap verandert, soms zelfs
op revolutionaire wijze.
Bert Theunissen
matiseerder op de loop gaat: dat is de Kuhn aan wiens Philosophy of Science’. In: idem, The Essential Tension.
oog-openende werk ik met dankbaarheid terugdenk. University of Chicago Press, 1977; p. 3-20.
die steeds terugkwamen: je moest waarnemingen doen, die kennis wordt niet gegarandeerd door een onfeilbare vraagstukken aanpakken. De zogenaamde wetenschappe- en overzichtelijke uiteenzetting te geven van hoe ik tot mijn
een hypothese bedenken, en experimenten uitvoeren om je methode. Kennis is dat wat er overeind is gebleven nadat lijke methode is in feite een mooie naam voor het feilbare resultaten gekomen ben: inleiding, materiaal en methoden,
hypothese te testen. Maar verder overheersten de menings- de discussie gesloten is. probleemoplossend vermogen dat alle mensen eigen is. resultaten, discussie. Ik probeer in feite de indruk te wek-
verschillen. Wat kwam eerst: waarnemingen doen of een Natuurlijk is er wel verschil tussen mijn alledaags ken dat ik me van begin tot eind aan de wetenschappelijke
hypothese bedenken? Hoeveel waarnemingen en expe- Kennis die de uitkomst is van een discussie, moeten we geklungel en wetenschappelijk onderzoek. De wetenschap- methode heb gehouden, zodat u, de lezer, mijn uitkomsten
rimenten had je nodig om zekerheid te krijgen? En als er die wel serieus nemen? Jazeker, want beter hebben we per is een expert, een specialist, die er zijn beroep van heeft wel moét accepteren. Maar wie een kijkje in het laboratori-
een waarneming opdook die niet in je theorie paste, moest niet. Wetenschappers kunnen geen garantie bieden voor gemaakt de vragen te beantwoorden die de natuur oproept. um neemt weet beter: zo gaat het niet in de praktijk. In het
je je theorie dan aanpassen zodat die waarneming er wel de geldigheid van hun kennis. Zelfs als ze de waarheid te Hij pakt de zaken systematisch aan en probeert voorbarige lab is het vallen en opstaan, proberen en nog eens probe-
inpaste, of moest je je theorie opgeven? pakken hebben, kunnen ze dat niet zeker weten. Want conclusies (zoals ik die bij de telefoon trok) te vermijden. ren, en vaak eindig je ergens waar je nooit had gedacht te
Waarnemingen, zo stelden wetenschapsfilosofen vast, ook daar is geen methode voor. Wat wetenschappers wel Net als mijn automonteur heeft hij een toegespitste oplei- zullen komen. Wetenschap bedrijven is grillig en onvoor-
zijn geen rotsbodem waarop je je theorieën kunt bouwen. te bieden hebben, is hun beste kunnen en hun beste weten ding achter de rug. Hij kent door zijn ervaring de kneepjes spelbaar, als koken zonder recept.
Ze moeten altijd worden geïnterpreteerd; ze krijgen pas op dat moment. Hun discussies laten zien dat ze bij twijfel van het vak. Wetenschap vergt vakmanschap, en door
betekenis als er een wisselwerking is met een theorie óver niet over één nacht ijs gaan. Ze controleren elk onderdeel ervaring geleid gezond verstand. Referentie
die waarnemingen. Het bedenken van een bruikbare theo- van hun proeven nauwkeurig. Ze wikken en wegen. Ze De wetenschappelijke methode komt pas om de hoek
rie is vaak het resultaat van een creatieve gedachtesprong. argumenteren op het scherp van de snede om tot eensge- kijken zodra ik de resultaten van mijn wetenschappelijke Bert Theunissen, Diesels droom en Donders’ bril. Hoe wetenschap werkt
Zonder creativiteit geen wetenschap, en creativiteit kent zindheid te komen. Wie meer wil dan de eensgezindheid arbeid op ga schrijven. Dan probeer ik een systematische (Amsterdam, 2004)
geen regels. van wetenschappers moet zijn vertrouwen in de weten-
schap opzeggen.
Omgekeerd: blind vertrouwen is ook niet op zijn plaats.
”Niet experimenten hebben het laatste Wetenschappers zijn ook maar mensen. Ze kunnen fouten
maken, oneigenlijke argumenten hanteren, of de zaken
woord, maar de onderzoekers.” mooier voorstellen dan ze zijn. Wetenschappers zijn geen
F.A. Muller
alleen een huis-tuin-en-keukenregelmaat in het dagelijkse inductieprobleem, je kunt de toekomst niet logisch dwin-
leven: hieronder blijkt een nog veel indrukwekkender, gend afleiden uit het verleden. Betekent dit dat wetenschap
nauwkeurig afgestemde structuur schuil te gaan. irrationeel is? Zoiets is in de opwinding rondom Kuhn en
Hedendaags structuralisme
Het is waar dat je de theorieën die hierover gaan (denk Feyerabend wel eens gesuggereerd, maar de onjuistheid
aan de leer van het elektromagnetisme of de quantumme- daarvan is ook door de oorspronkelijke voorstellers van
chanica) niet zo maar met behulp van een methodologisch zulke ideeën al lang toegegeven. De correcte conclusie is
handboek kunt aflezen uit de resultaten van experimenten. dat wetenschappelijke rationaliteit ruimer is dan alleen het
Tijdens het onderzoek zijn er allerlei hypothesen waaraan toepassen van deductieve logica. Zo is ook methodologisch
je zou kunnen denken, hypothesen die je gaandeweg nog redeneren en handelen in de wetenschap niet het slaafs Onlangs verwierf filosoof-fysicus F.A. Muller,
weer kunt aanpassen. Je moet bekijken hoe die hypothe- volgen van een handboek met een beperkt aantal simpele
sen zich verhouden tot het waarnemingsmateriaal, en regels. docent theoretische filosofie aan de Erasmus
tot andere theorieën die je al kent. Het is allemaal razend Omdat de wereld ons in het gareel houdt, ons onder-
ingewikkeld om af te wegen... Er zijn meer experimenten werpt aan standen van zaken of we het willen of niet, is het Universiteit en als gastonderzoeker verbonden aan
nodig. Een concurrerende groep van wetenschappers zit vaak relatief eenvoudig consensus over wetenschappelijke
op een ander spoor, misschien hebben ze eigenlijk wel feiten en theorieën te verkrijgen. We moeten dat bereiken het Instituut voor de Geschiedenis en
gelijk… Je krijgt ineens een flitsend idee! Maar je weet al van consensus natuurlijk ook weer niet al te eenvoudig
van te voren dat je concurrenten dit idee met grote scepsis voorstellen: het is bijvoorbeeld waar, zoals Bert Theunissen Grondslagen van de natuurwetenschappen te
zullen ontvangen. Er zal heel wat moeten gebeuren om ze zegt, dat waarnemingen niet onfeilbaar zijn en theoretische
te overtuigen. En je aanstelling loopt nog maar twee jaar… interpretatie in zich dragen. De fysici bij CERN nemen Utrecht, een NWO Vici-beurs van anderhalf
het Higgs-deeltje waar in hun data, ik zie alleen een hoop
puntjes in een plot. Er kan discussie ontstaan of het Higgs- miljoen euro voor zijn project The Structure of
”De wetenschappelijke consensus deeltje echt wel is waargenomen. Misschien moeten nog
meer experimenten gedaan worden en is ook een andere Reality and the Reality of Structure. Het project
komt tot stand doordat er objectieve interpretatie van de data mogelijk. Honderd procent
zekerheid is niet te bereiken. Maar toch blijft het waar dat behelst een radicale herinterpretatie van ’s wereld
standen van zaken zijn” systematisch vergelijken en toetsen aan de werkelijkheid
mogelijk is en feitelijk wordt gedaan, en dat resultaten fundamentele ontologie: deeltjes moeten
op een gegeven moment even stevig staan als een huis.
Betekent dit alles dat er geen methode is? Welnee. Het Absolute zekerheid is ook in het dagelijkse leven niet te plaatsmaken voor structuren. Muller gaat in op
is waar dat er geen standaardwerkje “hoe vind ik de vol- realiseren, maar toch neem ik niemand serieus die zegt dat
gende theorie” op tafel ligt, maar je weet behoorlijk goed het huis waarin ik woon ieder moment kan omvallen. het hoe en waarom.
naar wat voor iets je op zoek bent en aan welke eisen je De consensus die uiteindelijk ontstaat over weten-
theorie moet voldoen. Het is natuurlijk heel belangrijk om schappelijke feiten en theorieën is de uitkomst van een
systematisch te zijn en je theorie te vergelijken met waar- sociaal proces, natuurlijk. Maar dit maakt wetenschap-
nemingen om te verifiëren of het allemaal klopt. Als je zo pelijke kennis nog geen mensenwerk op de manier zoals Alles wat bestaat is structuur of is een facet van en omvangrijker vooruitgang boekt dan de metafy-
maar iets oppert word je door de wereld hard tot de orde sociale conventies of maatschappelijke instituties mensen- structuur. Zonder structuren zou er niets kun- sica. De metafysica dient genaturaliseerd te worden.
geroepen. Maar als jouw idee zich voegt naar de regelmaat werk zijn. De wetenschappelijke consensus komt tot stand nen bestaan. Structuren zijn begin en einde van de Met een variatie op Quine: philosophy of physics is
die er feitelijk in de wereld is, zal ook de koppigste concur- doordat er objectieve standen van zaken zijn, zoals dat alles werkelijkheid. Deze filosofische these heet ontisch metaphysics enough. Want de filosofie van de fysica is
rentie dit op den duur moeten erkennen. thuis er nog net zo bijstaat als toen we weggingen en de structuralisme. Een triviaal gevolg is epistemisch genaturaliseerde metafysica.
Waar ik het accent op leg, en Bert Theunissen minder, gebouwen in de Uithof niet spontaan verdampen. Zeggen structuralisme, de these dat alles wat wij van de
is dat de buitenwereld onafhankelijk van ons patronen dat alles er nog net zo bijstaat omdat wij daarover in een werkelijkheid te weten kunnen komen, en zijn te ”De komende jaren zal de Maasstad de
vertoont en dat we in de wetenschap aansluiting bij die sociaal proces consensus verkrijgen is de wereld op zijn weten gekomen, is de structuur van de werkelijkheid,
objectieve patronen zoeken — dat introduceert systema- kop zetten. niet haar aard. Daarom zijn ontische structuralisten, plaats zijn waar de metafysische actie is.”
tiek en methodisch handelen, zelfs als we die methode niet Ik zit ’s ochtends in mijn auto en hij wil niet starten. zoals auteur dezes, ook epistemische structuralisten.
in de vorm van onwrikbare voorschriften kunnen formu- Net nu ik over een half uur die belangrijke afspraak heb, en Vanzelfsprekend zijn er metafysische vragen die
leren. Ik ben het eens met Bert dat deze wetenschappelijke ik ben al zo laat… Er komt een lichte paniek over me heen, Is auteur dezes een sentimentele grijsaard, die voorbij iedere wetenschappelijke inhoud vallen,
onderzoeksmethode niet heel wezenlijk verschilt van het en ook woede. Ik voel de sterke neiging opkomen een kei- terugverlangt naar tijden van weleer, waarin dogma- zoals of er eigenschappen zonder dragers bestaan
systematisch oplossen van problemen, eventueel met vallen harde klap te geven op het dashboard. Ik beheers me en zeg tische metafysische stelsels zich op het toneel van de (universalia), of er geen eigenschappen bestaan en
en opstaan, waarmee we soms bezig zijn in het dagelijkse tegen mezelf: dat helpt niet! Zo zitten auto’s niet in elkaar. filosofie verdrongen? Is aan zijn aandacht een aantal wel tropes, of er ook gehelen bestaan, samengestelde
leven. Maar ik denk niet dat dat je daaruit kunt conclude- Ik kijk eerst naar de controlelampjes. Niets vreemds te pertinente ontwikkelingen in filosofie ontsnapt? Of objecten, en niet slechts hun allerkleinste deeltjes.
ren dat er geen wetenschappelijke methode bestaat. Het is zien. Ik probeer me voor te stellen wat er gebeurt onder de behoort hij tot een voorhoede van radicale denkers Misschien juist vanwege hun wetenschappelijke
eerder zo dat we ook in het dagelijkse leven af en toe (niet motorkap als ik het contactsleuteltje omdraai. Het is koud die een omwenteling in de metafysica tot stand pro- steriliteit is er wat zulke vragen betreft nauwelijks
altijd!) wetenschappelijk te werk gaan. en vochtig, ik realiseer me de mogelijke gevolgen daarvan, beren te brengen? De vraag op deze manier stellen, is vooruitgang te bespeuren in de metafysica.
De status van de wetenschappelijke methode lijkt erg en pak mijn anti-vochtspray uit de kofferbak. De auto start! haar beantwoorden...
op die van wetenschappelijke rationaliteit. Je kunt we- Een golf van voldoening slaat door me heen: methodisch Hoe is de metafysische these van het ontische
tenschappelijke rationaliteit niet gelijkstellen aan logisch redeneren en handelen werkt! Ik heb de wetenschappelijke De metafysica behoort de fysica te volgen, en niet an- structuralisme te rijmen met het denkbeeld dat de
deductief redeneren — denk alleen maar aan Humes methode gevolgd. dersom, vanwege het feit dat de fysica sneller, dieper enige goede metafysica genaturaliseerde metafy-
sica is? Welnu, men bedenke zich dat de these van hun empirische en technologische toereikendheid, is dat zij echt bestonden (de ether, caloric, flogiston, quantumveldentheorie aan de algemene relativiteits-
het epistemisch structuralisme is ontstaan in het dat zij (al of niet bij benadering) evenzeer ontologisch N-stralen, knoopmoleculen, enzovoorts) terwijl de theorie behelst, is nog in volle gang.) Was het idee
realisme-debat in de wetenschapsfilosofie, eerst onder en alethisch toereikend zijn; dat ook de onwaarneem- wetenschap ze thans verwerpt. Op basis van inductie van een elementair deeltje nog net houdbaar in de
woorden gebracht door J. Worrall in zijn “Structural bare entiteiten die volgens deze theorieën bestaan concludeert men dat de huidige entiteiten waarvan quantummechanica, met haar golf-deeltje-dualiteit
Realism: The Best of Both Worlds?” (1989), en dat de echt bestaan (denk bijvoorbeeld aan moleculen, het bestaan experimenteel lijkt te zijn vastgesteld en andere paradoxale kenmerken, in de quantumvel-
these van het ontisch structuralisme is ontstaan in de atomen, elementaire deeltjes en elektromagnetische uiteindelijk ook op de mestvaalt zullen belanden. dentheorie zijn deeltjes, als brokjes materie, geheel
natuurkundefilosofie, eerst onder woorden gebracht velden) en dat zij ware beweringen genereren over Pessimisme. “Anti-realism is the only philosophy zoek. De prima facie ontologische substantie van
door J. Ladyman, in zijn “What is Structural Rea- deze onwaarneembare entiteiten. Anders zou het em- that does not make the history of science a miracle,” deze theorie is het quantumveld. Laat niemand zich
lism?” (1998). Sindsdien zijn de genaturaliseerde pirische en technologische succes van deze theorieën zou men kunnen zeggen. misleiden: het befaamde Standaard-Model van Ele-
metafysische rapen gaar. Voornamelijk te Bristol, een wonder zijn. In de legendarische woorden van Worrall argumenteert dat de wetenschap niet de aard mentaire Deeltjes en hun Wisselwerkingen, dat keer
waar Ladyman een onderzoeksproject Foundations of Putnam: realism “is the only philosophy that does van de werkelijkheid onthult, en verwerpt dat empi- op keer de strengste experimentele toetsen glansrijk
Structuralism gefinancierd kreeg, hebben de afge- not make the success of science a miracle.” Argument risch en technologisch succesrijke theorieën ontolo- doorstaat (denk aan CERN), is een quantumvelden-
lopen jaren werkplaatsen en conferenties plaats- (ii) wijst erop dat de mestvaalt van de geschiede- gisch toereikend zijn, en geeft in zoverre de pessi- theoretisch model. Deeltjes komen er niet meer in
gegrepen waar natuurkundefilosofen, metafysici, nis van de natuurwetenschap vol ligt met entiteiten mist gelijk, maar stelt dat de wetenschap de structuur voor, tenzij als quanta, waaraan men slechts realiteit
wetenschapsfilosofen, logici en wiskundefilosofen waarvan wetenschapsbeoefenaren ooit dachten van de werkelijkheid onthult, door te wijzen op het kan toekennen vlak na een meting, noch daarvoor
elkaar hebben ontmoet rondom genoemde structu- feit dat eens ontdekte wiskundige regelmatigheden noch daarna. Ofschoon quantumvelden wiskundig
ralistische thesen. En ook te Leeds, waar S. French (de valwet van Galilei, de stroomwet van Ohm, de goed zijn begrepen, is hun fysische statuut een mys-
resideert, wiens magnum opus over structuralisme algemene gaswet, enzovoorts) nooit op de mestvaalt terie. De ontisch structuralist komt precies nu bin-
op het punt staat uit te komen, en die Ladymans belanden, en geeft in zoverre de pessimist ongelijk. nen en roept: quantumvelden zijn structuren. Briljant.
proefschriftbegeleider was, hebben gelijkaardige De verklaring hiervoor luidt dat we de structuur van
activiteiten plaatsgevonden. Met het binnenhalen de werkelijkheid leren kennen, want wiskunde legt Structuren, wat zijn dat eigenlijk? De gangbare
van een Vici-subsidie (anderhalf miljoen euro) voor structuur vast. Structure, not nature! Briljant. In het concepties van structuur beginnen met objecten,
het onderzoeksprogramma The Structure of Reality eerste promotieproject van het Vici-programma zowel in de verzamelingenleer als in de categorieleer.
and the Reality of Structure, dat op 1 september 2013 gaat de promovendus onderzoeken of er inderdaad Verkeerd begin. Het project van de postdoc is een
begint, waaraan naast auteur dezes twee promovendi structuurkennis behouden blijft gedurende de twee fonkelnieuwe theorie van structuur te bedenken,
en een postdoc gaan deelnemen, is de bedoeling het grootse omwentelingen in de twintigste-eeuwse waarin structuur een logisch primitief begrip is. Aan
zwaartepunt van de filosofische activiteit rondom natuurkunde: de Relativiteitsrevolutie (de overgang deze theorie over structuur gaan we een axiomati-
structuralisme te verplaatsen van het Britse eiland naar de speciale en de algemene relativiteitstheorie, sche waarheidstheorie vastknopen, die ons vertelt hoe
naar de Lage Landen. Aangezien het programma uit- 1905–1916) en de Quantumrevolutie (de overgang structuren en hun facetten zinnen in de taal van de
gevoerd zal worden aan de Faculteit der Wijsbegeerte naar de quantummechanica, 1924–1932). theoretische fysica waar maken. Het tweede promo-
van de Erasmus Universiteit Rotterdam, en Th. tieproject behelst de constructie van een dergelijke
Müller met zijn metafysische onderzoeksprogramma structuralistische waarheidstheorie. Idealiter zullen
Utrecht heeft verlaten, en het onzeker is of D. Dieks, ”Structuren, wat zijn dat eigenlijk? De we deze structuurtheorie en haar waarheidstheo-
die de enige hoogleerstoel in de grondslagen van de rie toepassen op fundamentele fysische theorieën.
natuurkunde te Nederland bekleedt (te Utrecht), na gangbare concepties van structuur Tegelijk zal deze axiomatische waarheidstheorie dus
zijn aanstaande emeritaat opgevolgd zal worden, zal een exacte theorie zijn van waarmakers, een bekend
de komende jaren de Maasstad de plaats zijn waar beginnen met objecten, zowel in de onderwerp uit de hedendaagse metafysica (Engels:
de metafysische actie is. (De bijeenkomsten van The truth-maker theory). Alles grijpt hier op een harmo-
Meta-Metaphysical Club afgelopen tijd hebben dit verzamelingenleer als in de nieuze manier in elkaar. Briljant?
voorbeeldig voorbereid.)
categorieleer. Verkeerd begin.” De fonkelingen die in het verschiet liggen van dit
In termen van bruggen gaan we van ’s werelds eerste programma zijn te aanlokkelijk om te negeren.
ophangbrug te Bristol (van Isambard Kingdom Bru- Twijfel dienen we even te parkeren. Doorpakken
nel) naar een van de modernste ophangbruggen, de De quantummechanica vooronderstelt de ruimtetijd is het devies van dit programma, all the way naar
Erasmusbrug te Rotterdam: van de klassieke natuurkunde, van Galilei, Huygens ontisch structuralisme. Niet halverwege uitrusten in
en Newton. Na de quantummechanica te hebben het motel van het halfslachtige epistemisch struc-
Wat gaat er gebeuren in dit Vici-programma? opgesteld, hebben fysici zich spoedig aan de taak turalisme. Weg met de halfslachtigheid. Misschien
gezet om de quantummechanica aan te passen, in loopt dit programma op niets uit, alle opwindende
Met zijn epistemisch structuralisme hoopte Worrall eerste instantie, aan de ruimtetijd van de speciale en opgewonden verwachtingen ten spijt. Gaan we
een realistische visie op wetenschappelijke kennis te relativiteitstheorie, de zogenaamde Minkowskiaanse ten onder, dan gaan we ten onder. We zullen dan
ontwikkelen die zich kan bedienen van (i) het Geen- ruimtetijd. Volslagen onverwacht bleken de wiskun- evenwel radicaal-denkend ten onder gaan, tijdens een
Wonderen-Argument en toch niet ten prooi valt aan dige problemen om dit tot stand te brengen enorm. speurtocht naar de noumenale werkelijkheid. Liever
(ii) de Pessimistische Meta-Inductie over de Geschie- Met kunst- en vliegwerk dat natuurkundigen toedek- dat, in hemelsnaam liever dat, dan het grotlege in-
denis van de Natuurwetenschappen. Argument (i) ken met de misleidende naam renormering, is dit strumentalisme of het zompige piemelpragmatisme
stelt dat de enige aanvaardbare verklaring voor de uiteindelijk gelukt. Het resultaat is de relativistische of de oubollige woordontleding van de mallematige
onloochenbare empirische en technologische presta- quantumveldentheorie. (De taak om een quantumgra- middendenkers. Sapiendi te salutant!
ties van onze wetenschappelijke theorieën, in jargon vitatietheorie op te stellen, die een aanpassing van de
Herman Kolk
We kunnen nog op een tweede manier nadenken over dat onderdeel uitmaakt van onze ‘emotionele’ hersenen,
wat afwezig is, en wel door innerlijke spraak. Dat we den- de zogeheten orbitofrontale schors. Wanneer mensen een
ken door met onszelf in gesprek te gaan, is een opvatting ernstige beschadiging hebben in dit gebied, verliezen ze het
die al in de Griekse oudheid bestond. Het moderne her- vermogen emotioneel te reageren op gebeurtenissen die
Ohne Wille keine Gedanke senonderzoek is met deze opvatting in overeenstemming:
innerlijke spraak, ook een vorm van voorstelling overigens,
normaal als schokkend worden ervaren, zoals verkeerson-
gelukken. Deze mensen vertonen ook stoornissen in het
maakt zowel de taalgebieden actief, als die gebieden die maken van keuzes. Dit heeft ongetwijfeld te maken met het
Kan de filosofie een bijdrage leveren aan de neurowetenschappen? met woordbetekenis te maken hebben. feit dat dit stukje schors gevoelig is voor wat we verwachten
Het grote voordeel dat denken biedt boven opgaan in als resultaat van onze keuzes. Wanneer we iets waardevols
Vandaag de dag krijgt deze vraag vooral aandacht in relatie tot het de omgeving heeft echter ook een nadeel: denken moeten verwachten, iets lekkers om te drinken, een prettig gezicht
we willen. In dit opzicht verschilt het van gevoelens en om naar te kijken, een hoeveelheid geld of een compli-
levendige debat over de vrije wil. Herman Kolk, emeritus hoogleraar emoties, die ons overspoelen. Denken wordt niet direct ment, dan is deze schors sterker actief dan wanneer we iets
door de omgeving voortgebracht en aan de gang gehou- minder waardevols verwachten. Meer naar achter gelegen
neuropsychologie aan de Radboud Universiteit Nijmegen, betrekt den: het zweeft als het ware boven de grond. Daarom is hersengebieden in de frontale schors zorgen er vervolgens
voor denken een stuwkracht nodig, iets dat het proces in voor dat de keuze met de hoogste verwachte opbrengst ook
de vraag echter op het denken. Hannah Arendts analyse daarvan, beweging zet. We moeten dus tot denken gemotiveerd feitelijk in gedrag wordt omgezet.
worden; volgens Arendt is een belangrijk motief bij filo- Denken doen we dus door niet direct op de omgeving
stelt hij, is van grote betekenis voor de huidige hersenwetenschap. sofen altijd geweest het verlangen om in harmonie met de te reageren maar ons daarvan los te maken. Door visuele
wereld om ons heen en met onszelf te leven. Omdat den- voorstellingen en innerlijke spraak krijgen we toegang
ken zweeft, niet door de omgeving wordt voortgebracht, tot onbewuste kennis die in de hersenen is opgeslagen.
‘Ohne Fosfor keine Gedanke’, schreef de Nederlandse gedrag dat automatisch in ons wordt opgeroepen. Denken kan het zomaar ophouden. Denken is vluchtig en heeft de Hierdoor maken we onszelf vrij, niet alleen om te denken
fysioloog Jacob Moleschott in het midden van de negen- echter, vereist juist dat we niet primair reageren op wat zich eigenschap uit elkaar te vallen, ‘zichzelf te vernietigen’. Wil wat we willen, maar ook om te doen wat we willen. Voor-
tiende eeuw. Op compacte wijze werd hiermee aangegeven in de omgeving voordoet, maar daar afstand van nemen. het denken ergens toe leiden, dan moet het telkens weer waarde is wel dat een plan dat we bedenken om iets te doen
dat er voor het denken stoffelijke voorwaarden bestaan. In Deze analyse contrasteert sterk met het uitgangspunt opnieuw worden opgestart. Alleen op deze wijze kan een naar verwachting iets gaat opleveren: liefde, waardering,
de huidige tijd, waarin het hersenonderzoek zo volop in van de huidige hersenwetenschap. Hierin staat het hier en minimum aan duurzaamheid bereikt worden en kan het geld of iets lekkers.
de belangstelling staat, wordt dit uitgangspunt nauwelijks nu juist centraal. Mens en dier worden geacht zich constant denken vrucht dragen. Het is een diep bevredigende gedachte dat het mo-
meer bestreden. Het onderzoeken van de menselijke geest aan te passen aan de veranderingen in de omgeving en Binnen deze beperkingen zijn we vrij om te denken derne hersenonderzoek aansluiting zou kunnen vinden
kan maar beter aan de hersenwetenschappers worden de hersenwetenschap bestudeert de processen die deze wat we willen. We kunnen in gedachten van alles denken, bij tweeduizend jaar filosofie van de menselijke geest. Nog
overgelaten, zullen sommigen geneigd zijn te denken. aanpassing mogelijk maken. Denken wordt hierbij gezien los van onze beperkingen (‘stel je toch eens voor dat ik zou bevredigender zou het zijn wanneer er door dat onderzoek
Deze opvatting is echter onjuist. Zeker, door een reeks van als synoniem met informatieverwerking. Volgens deze op- winnen!’). Maar zijn we ook vrij om te doen wat we willen? eeuwenoude problemen, zoals dat van de vrije wil, dichter
technische vernieuwingen komen voortdurend nieuwe vatting denken we als we waarnemen, als we bewegen, als Natuurlijk niet, zeggen de meeste filosofen, en Arendt sluit bij een antwoord zouden worden gebracht.
gegevens over ons mentale leven beschikbaar. Maar het we spreken en zo meer. Denken wordt dus niet beschouwd zich hierbij aan. Een wezenskenmerk van een vrijwillige
technische vernuft dat tentoongespreid wordt kan ons ook als een apart mentaal proces, zoals bij Hannah Arendt het handeling is dat we hem evengoed achterwege hadden
op een dwaalspoor brengen. Ik zal laten zien dat een zuiver geval is. kunnen laten. Daarmee lijkt de vrije wil samen te vallen
filosofische analyse kan leiden tot een veel waarachtiger Ook al maken we ons van de wereld los, we houden met willekeur en toevalligheid. Toeval is per definitie iets
visie op de structuur van ons mentale functioneren dan op ons als we denken wel met de wereld bezig. Dat doen we waarvoor geen verklaring is. Het idee van een vrije wil is
dit moment in de hersenwetenschap gebruikelijk is. Ik zal door ons van de wereld voorstellingen te maken. Van al dus in strijd met de gedachte dat alles in de natuur een
dat doen aan de hand van Hannah Arendts pas vertaalde die keren dat we ons in de omgeving bevonden, hebben we oorzaak heeft.
boek Denken: het leven van de geest. Hierin wordt tweedui- beelden in ons geheugen bewaard, en die beelden kunnen Toch waag ik het om hier kanttekeningen bij te plaat-
zend jaar filosofie samengevat. Voor het denken, conclu- we opnieuw tot leven brengen. Iemand die een huis gaat sen. Het wezenlijke verschil tussen een gewilde en een toe-
deert zij, bestaan niet alleen stoffelijke, maar ook mentale bouwen, stelt zich voor hoe het huis dat hij van plan is te vallige handeling is een verschil in betrokkenheid. Natuur-
voorwaarden. Ze laat zien dat willen een voorwaarde is bouwen eruit zal gaan zien. Een natuurkundige stelt zich lijk doe je veel ook ‘zomaar’. Een studiekeuze, bijvoorbeeld,
voor het denken. voor hoe de planeten zich ten opzichte van elkaar bewe- is vaak heel toevallig: een aardige leraar op school, een
Arendt komt tot deze verrassende conclusie vanuit gen. Zo sterk is ons voorstellingsvermogen dat tijdens het oom die op je inpraat, een geslaagde voorlichtingsdag, al
een simpele alledaagse observatie. Om te denken moeten fantaseren over een romantische ontmoeting, zelfs onze deze dingen samen kunnen je een bepaalde kant op sturen.
we ons even terugtrekken uit het hier en nu. Wanneer een geslachtsorganen erdoor beroerd worden. Verbeelding Maar wanneer je eenmaal een keuze gemaakt hebt, veran-
bejaarde moeder tegen haar zoon zegt: ‘ik vind het zo jam- is dus niet iets dat zich beperkt tot de uiterlijke verschij- dert de situatie fundamenteel. Heb je voor een bepaalde
mer dat ik je nooit meer zie’, dan moet de zoon daar direct ningsvorm; we krijgen toegang tot de betekenis van wat we studie gekozen, dan is die keuze niet meer vrijblijvend: je
op reageren: ‘maar we zijn gisteren nog langs geweest!’ verbeelden. Wanneer we ons iets voorstellen maken we, voelt er je bij betrokken en wilt het ook echt tot een succes
Pas naderhand, wanneer hij alweer in de auto zit, kan hij zegt Arendt, ‘aanwezig wat eigenlijk afwezig is’. Dat wij deze maken. We zeggen ook wel dat je een plan ‘omhelst’: het
zich afvragen wat zijn moeder nu eigenlijk bedoelde. Een unieke gave bezitten, wordt door het huidige hersenonder- plan heeft voor jou emotionele waarde. Er is sprake van Herman Kolk is emeritus hoogleraar neu-
wielrenner zal aanvankelijk proberen zo veel mogelijk zoek bevestigd. Wanneer we ons bijvoorbeeld een gezicht commitment. ropsychologie aan de Radboud Universiteit
voorsprong op te bouwen, en wanneer het niet lukt deze voorstellen, wordt in de hersenen hetzelfde hersengebied Wat heeft het hersenonderzoek over dit alles te zeggen? Nijmegen. Hij is auteur van onder andere Vrije
te behouden, weer aansluiting te vinden bij het peloton. ’s actief, als wanneer we dat gezicht waarnemen. We krijgen Zoals gezegd is het wezenlijke verschil tussen een gewilde wil is geen illusie. Hoe de hersenen ons vrijheid
Avonds, op zijn hotelkamer, kan hij zich echter afvragen dus toegang tot dezelfde informatie als wanneer we waar- en een toevallige handeling een verschil in betrokkenheid. verschaffen. Een meer uitgebreide versie van dit
of het wel verstandig was om zo snel mogelijk van start te nemen. De hersenen scheppen, zou je kunnen zeggen, een In de hersenen komt dit verschil tot uitdrukking. Direct artikel is verschenen in De Groene Amsterdam-
gaan. Wanneer we opgaan in het hier en nu, drijven wij op soort virtuele werkelijkheid. achter de oogkassen bevindt zich een stukje hersenschors mer, jaargang 137, nummer 22.
Menno Rol
alle pubs in het Verenigd Koninkrijk hebben bier op van de vorm ‘ware de verstoringen afwezig, dan zou
de tap. Het vergt een uitgebreide vakantie om dit te het oorzakelijke verband zich voordoen’. Deze condi-
controleren, maar neem van mij – als liefhebber – aan tionele zin kan waar zijn, ondanks dat de antecedent
dat we hier met een ware uitspraak te maken hebben. tegenfeitelijk is. Semantisch is dit een goed resultaat.
Zijn er wetten in de sociale wetenschap? En als er een nieuwe pub bijkomt blijft de uitspraak
waar. Dat is zo, met die Britten, je komt er niet onder-
Zo is de claim dat aspirientjes helpen tegen hoofd-
pijn enerzijds wetmatig en anderzijds voorzien van
uit. Maar ja, in de achttiende eeuw werd vastgesteld een cp-clausule. De clausule somt alle omstandighe-
Wij stelden deze vraag aan Menno Rol, doctor in de dat er een sterke correlatie was tussen de broodprij- den op die ervoor zorgen dat aspirientjes helemaal
zen in Zuid-Engeland en de waterstand in Venetië. niet helpen en postuleert dat die zich niet voordoen.
wetenschapsfilosofie. Een voor de hand liggende vraag, Dat was toeval, toch? Nu wordt het lastig. Wat is het De cp-wet als geheel is dus waar, zelfs als aspirientjes
precies dat een betekenisloze regelmatigheid een soms niet helpen tegen hoofdpijn. Ik laat nu de kolos-
dachten we zo. In de natuurwetenschappen zijn er toch lagere status geeft dan een wet-achtige noodzakelijk- sale problemen terzijde die opdoemen doordat de
heid? clausules de cp-wetten immuniseren tegen toetsing.
zeker wetten, maar of die er zijn in de sociale wetenschap, Het antwoord ligt in de derde opvatting: een wet is Deze worden uitvoerig bestudeerd in een corpus van
een wetmatigheid. ‘Aspirientjes helpen tegen hoofd- literatuur over de vraag of ad hoc cp-wetten empi-
dat is de vraag. Een onheldere vraag, denkt Rol. pijn’, zoiets. Deze wet is niet fundamenteel, evenmin risch en logisch leeg zijn.1
als de valwet. Een wetmatigheid is een ceteris pari-
bus-wet (cp-wet). Die wordt afgeschermd door een De projecteerbaarheid van causale verbanden
In de titel staat een vraag met problematische ver- die zegt dat het soms niet gebeuren zal is een wet van clausule die op zijn beurt vertelt onder welke om- We zijn toe aan een meer precieze definitie van een
onderstellingen. Bijvoorbeeld, als er wetten zijn, niks, zo luidt ongeveer de verwerping. standigheden de wet zich niet uit de tent laat lokken, wet in de sociale wetenschap. En aan een antwoord
dan verblijven die blijkbaar in de werkelijkheid zelf. Dat roept de nieuwe vraag op hoe dan zij, die be- namelijk als deze of gene omstandigheden niet stabiel op de vraag of het zinvol is te spreken van wetten in
Hoe worden wetten dan gebruikt in onze theorieën vestigend antwoorden op de gestelde vraag, hun po- blijven en de boel dus verstoren. sociale wetenschap.
over die werkelijkheid? Ook is verondersteld, maar sitie beargumenteren. De lezer vermoedt het al: door Wetmatigheden die zwakkere claims pretenderen Een wet in de sociale wetenschap is een beschrij-
moeilijk vol te houden, dat er een scherpe scheiding te spreken van wetten die niet uit graniet gehouwen dan fundamentele wetten verwijzen naar onze onver- ving van een verband dat samenhang aanbrengt
aan te leggen is tussen sociale wetenschap en natuur- zijn. mijdelijke neiging in de processen, die zich in de wer- tussen verschijnselen en de eigenschappen van de
wetenschap. Verder zijn er kennelijk wel wetten in kelijkheid voor onze ogen voltrekken, oorzakelijke dingen. Op goede gronden wordt aangenomen dat die
de natuurwetenschappen, anders is de vraag of ze er verbanden te zien. Die broodprijzen kunnen moeilijk verschijnselen en eigenschappen causaal verbonden
zijn in sociale wetenschap irrelevant. Maar zelfs dat ”Wetmatigheden die zwakkere claims door de waterstand in Venetië veroorzaakt zijn, dus zijn. Deze verbondenheid uit zich niet altijd, maar
onderschrijft niet iedereen. dat was toeval. Maar als mensen vaak minder kopen bij de toetsing van de verklaring is vereist dat zij dat
pretenderen dan fundamentele wetten bij stijgende prijzen (de vraagwet), dan zal er opeens wel doet. Daartoe moeten de omgevingsvariabelen
Welke vraag stellen we? wel van een oorzaak sprake zijn. Het punt is natuur- precies goed gerangschikt zijn en voldoende stabiel
Naar goed filosofisch gebruik zal ik de vraag natuur- verwijzen naar onze onvermijdelijke lijk dat we al heel veel inzicht in de werking van de blijven.
lijk eerst herzien. Ik stel voor de vraag als volgt te in- wereld moeten hebben om toeval van een wetmatig Nu begrijpen we ook beter wat een experiment
terpreteren: “Is het gerechtvaardigd om in de sociale neiging in de processen, die zich in de verband te onderscheiden. Wetenschap was er nou is. Een experiment dient om een wetmatig verband
wetenschap te spreken van sociale wetten?” De vraag juist niet om alles al tevoren te weten. zichtbaar maken door een ingreep die de omgevings-
is relevant, want dat het gebeurt behoeft geen betoog. werkelijkheid voor onze ogen voltrek- variabelen gunstig rangschikt en stabiel houdt. Een
Of het zinvol is gaat een stap verder. Ceteris paribus, aspirientjes helpen tegen hoofdpijn experiment maakt de cp-clausule waar.
Een voorlopig vage definitie van een wet is: een ken, oorzakelijke verbanden te zien.” Ceteris paribus-wetten zeggen over een bepaald ver- Als nu causale verbanden in de werkelijkheid ont-
universele uitspraak, die een patroon in de wer- band, tussen gebeurtenissen en de eigenschappen van braken dan zouden alle experimenten altijd misluk-
kelijkheid aanduidt. Zo bezien heeft een wet dus de dingen, dat het een causaal karakter heeft. Omdat ken; niet vanwege het rangschikken van de omgeving,
waarheidswaarde; hij kan onwaar zijn. Kennelijk Drie opvattingen van wetten we verwachten dat een door wetmatigheid uitgedrukt maar doordat de onderzochte oorzakelijkheid afwezig
moeten we wetten in onze theorieën zoeken, niet in Als eerste: de meest voorkomende betekenis van causaal verband zich vaker voordoet, hebben we het was. De dag van morgen zou niet lijken op die van
de werkelijkheid zelf. Die heeft tenslotte geen waar- ‘wet’ is ‘fundamentele wet’. Voorbeelden zijn mis- gevoel dat zulke oorzakelijkheden een zekere nood- vandaag. Het is daarom wel degelijk zinvol om in
heidswaarde. Toch zal er ook iets wet-achtigs in die schien de Schrödinger-vergelijking, de drie wetten zakelijkheid in zich dragen. Tegelijk echter wordt sociale wetenschap te spreken van wetten. Wie denkt
werkelijkheid te vinden moeten zijn, anders is niet van Newtons mechanica of de wetten die de sterke en het verband afgeschermd door een cp-clausule, die dat er geen wetten in de sociale wetenschappen zijn,
duidelijk hoe een wet ook waar kan zijn. Door de de zwakke krachten vastleggen. Meteen zitten we in eenvoudigweg postuleert dat verstoringen zich niet kan immers niet uitleggen hoe geobserveerde patro-
stelling dat wetten uitspraken zijn komen we niet zo de problemen. Hoe fundamenteel is ‘fundamenteel’? voordoen. Maar we weten dat die zich wel voordoen, nen in de sociale verschijnselen iets te zeggen hebben:
maar van verdere ontologische vragen af. De Nederlandse natuurkundige Van der Linden stelt altijd weer! over hoe zij projecteerbaar zijn naar de toekomst. Hij
Grosso modo is het argument voor de positie dat bijvoorbeeld dat de zwaartekracht – in het standaard- Sterker nog, de cp-clausule is van belang precies leeft in een gefragmenteerde wereld.
er geen wetten in de sociale wetenschappen zijn dat beeld een zwakke kracht – een emergente kracht dan, als die verstoringen zich voordoen en de clausule
wetten uit graniet gehouwen zijn: als je er een gevon- is, voortkomend uit de andere, meer fundamentele dus onwaar is. Een clausule die zegt dat bepaalde ver- Noten
den hebt, dan kun je er niet omheen. Wie van tien- krachten. Zo hebben we ook eeuwen gedacht dat Ga- storingen zich niet voordoen is immers pas zinvol als
hoog uit het raam springt gaat dood. De economie, lilei’s valwet (s= ½ gt2) fundamenteel was. We weten die zich wel zullen voordoen. Dit is opmerkelijk, want 1. Voor hoe de cp-clausule de positie van de economie tussen de andere
de sociologie en de psychologie maken daarentegen nu, not so. Er zijn dan verdraaid weinig echte, dat is hieruit volgt dat cp-wetten, als hypothesen, onder- sociale wetenschappen beïnvloedt, zie mijn ‘On ceteris paribus
veelvuldig gebruik van ‘ceteris paribus’-condities en fundamentele wetten, gehouwen uit graniet. steund worden door welbewust ingevoerde onware laws in economics (and elsewhere)’, Erasmus Journal for Philosophy
deze immuniserende clausules worden vaak doorbro- Aan de andere kant is er de tweede opvatting, die claims. Hoe kan dat? Het antwoord is dat cp-wetten and Economics, 5-2, 2012, pp. 27-53, http://ejpe.org/pdf/5-2-art-2.
ken. Een wet zegt wat er gebeuren zal en een clausule van wetten als louter regelmatigheden. Hier is er een: gezien moeten worden als contrafactuele uitspraken, pdf.
Franck Meijboom
cipe niet geoorloofd is, tenzij er aan bepaalde voorwaarden bètawetenschappers en niet voor de filosoof. Zolang het om
is voldaan (De Cock Buning et al., 2008). Die voorwaarden de uitvoering gaat, klopt dat beeld voor velen van ons ook
zijn enerzijds verbonden met onze verplichtingen jegens en is en het voor mens en dier beter om het onderscheid zo
dieren, zoals het voorkomen van ongerief en het waarbor- te houden.
Hoeveel filosofie heb je nodig voor een dierproef? gen van dierenwelzijn. Anderzijds zijn die voorwaarden
gerelateerd aan menselijke waarden en belangen. Wij
Tegelijk heb ik laten zien dat je geen dierproef kunt
doen zonder de nodige stappen in de filosofie te zetten.
Het doen van dierproeven lijkt voornamelijk iets van bètawetenschappers. Het is een kwestie waarderen immers niet alleen dieren, maar beschouwen Ik heb me nu voornamelijk beperkt tot de discussies over
ook andere aspecten als moreel waardevol, zoals menselijke de rol van dieren in de ethiek, maar in de praktijk komen
van poweranalyses, euthanasiemethoden en diermodellen. Discussies gaan over de keuze tus- gezondheid, vrijheid of kennis. Hiermee komen we op er nog diverse andere vragen en thema’s bij. Zo roept de
een volgend punt waarop we filosofie nodig hebben in de bestaande constructie waarin lokale commissies de ethische
sen intraperitoniale of subcutane injecties of het gebruik van metabolismekooien. Zo zou je context van dierproeven. toetsing van dierproeven hebben toebedeeld gekregen, de
vraag op naar de legitimiteit van hun oordeel en naar de
al snel tot de conclusie kunnen komen dat er niet zoveel filosofie nodig is voor een dierproef. Een kwestie van wegen? waarde van dergelijke commissies (cf. Verweij et al., 1999).
Bij dierproeven is er voortdurend sprake van conflicte- Ook vragen van meer politiek filosofische aard spelen een
Toch belandt wie dieren gebruikt voor onderzoek onmiddellijk in een discussie, die raakt aan rende verplichtingen, bijvoorbeeld verplichtingen jegens de rol, zoals of en in hoeverre de overheid dient te sturen in de
gezondheid van mensen die conflicteren met verplichtingen bepaling welke doelen acceptabel zijn voor het uitvoeren
de volle breedte van de filosofie. In dit artikel laat Franck Meijboom zien dat het doen van jegens het welzijn van dieren. Omgaan met die situatie van een dierproef en hoeveel vrijheid Nederland zou mogen
vraagt om reflectie, maar brengt ons ook op het terrein van nemen in de concrete invulling van de nieuwe EU-richtlijn
dierproeven niet los gezien kan worden van filosofische vooronderstellingen. het moreel oordeelsvermogen en de morele rechtvaardi- die volgend jaar geïmplementeerd moet zijn.
ging. Het gaat voor dit artikel te ver om hier grondig op Op deze manier zijn dierproeven niet alleen een mooie
Morele status en ongewervelde dieren zoals inktvissen of in discussies in te gaan, maar fundamenteel filosofische vooronderstel- voorbeeldcasus binnen de dierethiek, maar ook een goed
Wetenschappelijk onderzoek doen we op vele terreinen. over de vraag of alle dieren een gelijke morele status heb- lingen op het terrein van kentheorie en waardenontologie voorbeeld van de interactie tussen praktijk en theorie, waar-
Toch roept het gebruik van dieren traditioneel veel vragen ben, is een verwijzing naar enkel sentience onvoldoende. spelen een belangrijke rol bij de vraag wat mogelijk en bij beide niet zonder elkaar kunnen.
op. Al sinds de tweede helft van de negentiende eeuw zijn Desondanks is er maatschappelijk een duidelijke tendens nodig is als we bij dierproeven geconfronteerd worden met
dierproeven een onderwerp dat maatschappelijk ter discus- om dieren te beschouwen als wezens die omwille van (ogenschijnlijk) conflicterende plichten. Hoe beoordelen we
sie staat en dat aandacht krijgt in de Nederlandse wetgeving. zichzelf moreel meetellen. Dat wordt duidelijk op Europees de waarden die achter het directe of uiteindelijke doel van Referenties
De eerste honderd jaar was de aandacht voor dierproeven niveau in de erkenning van het dier als een voelend wezen een onderzoek liggen? Wat zegt de bestaande pluraliteit van
grotendeels ingegeven door zorgen met betrekking tot de (sentient being) in het Verdrag van Lissabon. In Nederland morele opvattingen over dierenproeven? Is het een teken - Callicott, J.B. (1980), “Animal Liberation: A Triangular Affair”. Environmental Ethics,
menselijke zedelijkheid. Mishandeling van dieren werd als spreekt de Wet Dieren niet enkel over dieren als voelende dat we niet volledig onze rationele vermogens gebruiken, of 2-4, 311-338.
mensonwaardig beschouwd en nog niet zozeer als pro- wezens, maar over de erkenning van de intrinsieke waarde zorgt het bestaan van fundamentele verschillen van inzicht - Carruthers, P. (1992), The Animals Issue: Moral Theory in Practice. Cambridge:
bleem ten opzichte van individuele dieren. Dat is de laatste van het dier (§1.3). Deze expliciete positiebepaling is direct juist ervoor dat we ons moreel oordeelsvermogen verder Cambridge UP.
vijftig jaar grondig veranderd. Vanaf de jaren zestig wordt van invloed op de praktijk van het uitvoeren van dierexperi- kunnen ontwikkelen? Het zijn stuk voor stuk vragen die - De Cock Buning, Tj., F.L.B. Meijboom en J.A.A. Swart (2009), “Ethiek en
in de publieke en in de filosofische discussie de opvatting menten, maar om dat helder te krijgen hebben we nog meer nog voorafgaan aan discussies over hoe we dierproeven Dierproeven”. In: L.F.M. van Zutphen (ed.), Handboek proefdierkunde.
verdedigd dat dieren omwille van zichzelf moreel meetellen. filosofie nodig. ethisch kunnen beoordelen en aan de keuze voor praktische Proefdieren, dierproeven, alternatieven en ethiek. Elsevier, 321-334.
Dat betekent minimaal dat een dier er moreel toe doet en kaders. - DeGrazia, D. (1996), Taking animals seriously. Mental life and moral status.
dat morele actoren verplichtingen kunnen hebben jegens Verantwoordelijkheden en verplichtingen Die conclusie kan verlammend werken: voordat we Cambridge: Cambridge UP.
dieren. Met andere woorden, ze hebben morele status Dat iets of iemand intrinsieke waarde heeft, zegt nog niet uiteindelijk een keer toe zijn aan de concrete weging van - Kaldewaij, F. (2013), The animal in morality. Justifying duties to animals in
(Warren, 1997). De vraag of het toeschrijven van die status direct iets over de morele verplichtingen die wij als mensen specifieke onderzoeken lijken we op deze manier jaren van Kantian moral Philosophy. Questiones Infitintae Volume LXXI, Utrecht: ZENO.
terecht is, en zo ja, wat dit betekent met betrekking tot jegens die ander zouden hebben. Het gaat dus niet enkel interne filosofische discussie verder te zijn. Toch hoeft dat - Korsgaard, C. (2005), “Fellow creatures: Kantian ethics and our duties to animals”.
morele verplichtingen, heeft het debat de afgelopen decen- om de vraag of het dier er moreel toe doet, maar ook om de niet het geval te zijn. Ook al gaat de fundamentele discus- The Tanner Lectures on Human Values, 25, 77–110.
nia bepaald (Callicott, 1980; Carruthers, 1992; DeGrazia, vraag hoe we dieren behoren te behandelen. Het antwoord sie door en zal er een fundamentele diversiteit aan morele - Midgley, M. (1983), Animals and Why They Matter: A Journey around the Species
1996; Midgley, 1983; Korsgaard, 2005; Nussbaum, 2006; daarop bepaalt immers of, en onder welke voorwaarden, opvattingen blijven, die ook met voldoende informatie en Barrier. Athens: University of Georgia Press.
Regan, 2004; Rollin, 1981; Rowlands, 2002; Singer, 1995). dieren gebruikt mogen worden voor onderzoek. Ook op dit een goede dialoog niet volledig verdwijnt, het is wel moge- - Nussbaum, M.C. (2006), Frontiers of justice. Disability, nationality, species
Er zijn diverse criteria voorgesteld die als noodzakelijke en punt wordt de discussie gekleurd door een diversiteit aan lijk om na te denken over en te bouwen aan methodes die membership. Cambridge: Harvard University Press.
voldoende voorwaarden kunnen gelden om wezens op te verschillende posities. Recent heeft Frederike Kaldewaij in rechtdoen aan alle betrokken belangen van mens en dier. - Regan, T. (2004), The case for animal rights. Herziene druk met een nieuw
nemen in onze morele gemeenschap, zoals de capaciteit om haar proefschrift een interessante bijdrage geleverd aan die Al in een vroeg stadium van de discussie over de regulering voorwoord. The University Press Group Ltd.
pijn en plezier te ervaren, het kunnen aangaan van sociaal- discussie door aan te tonen dat we vanuit een kantiaanse van dierproeven is in Utrecht nagedacht over dergelijke - Rollin, B.E. (1981), Animal Rights & Human Morality. New York: Prometheus Books.
emotionele relaties of rationaliteit. moraal ook plichten tegenover dieren kunnen hebben, ook modellen (cf. Stafleu et al. 1999). Het doel van dergelijke - Rowlands, M. (2002), Animals Like Us. London: Verso.
Concreet betekent dit dat je geen dierproef kunt uitvoe- al zijn ze geen rationele wezens. Kaldewaij stelt dat we met modellen is echter niet het instrumenteel volgen van ex- - Singer, P. (1995), Practical Ethics, 2e editie, Cambridge: Cambridge University Press.
ren zonder een positie te kiezen in de filosofische discussie dieren het hebben van verlangens en aversies delen, waar- terne (morele) regels, maar het bevorderen van zelfstandige - Stafleu, F.R., Tramper, R., Vorstenbosch, J.M.G. & Joles, J.A. (1999). “The ethical
over de morele status van dieren. Tegelijk kleurt de diversi- door het perspectief van dieren even zwaar moet worden morele reflectie. Modellen en afwegingskaders bieden de acceptability of animal experiments: a proposal for a system to support
teit aan filosofische posities de praktijk van dieronderzoek. meegewogen als dat van mensen (2013). De Nederlandse mogelijkheid om morele oordelen met elkaar te vergelijken decision-making”. Laboratory Animals, 33, 295-303.
Ook bij onderzoekers is er geen eenduidige consensus over wetgeving gaat minder ver, maar hanteert het uitgangspunt en de achtergrond transparant te maken, maar ze zijn nooit - Verweij, M.F., F.W.A. Brom, A.K. Huibers (1999), Ethiek in commissie. Preadvies
het antwoord op de vraag waarom dieren er toe doen. “Sen- dat belangen van dieren te allen tijde moeten worden mee- een vervanging voor de morele autonomie. uitgebracht ten behoeve van de jaarvergadering van de Nederlandse Vereniging
tience”, de capaciteit om pijn en plezier te ervaren, wordt gewogen in onze morele oordelen. Voor dierproeven leidt voor Bio-ethiek. Utrecht: Nederlandse Vereniging voor Bio-ethiek.
breed gedragen, maar biedt niet altijd voldoende handvat. dit tot een zogenaamd ‘nee, tenzij’-beleid. Dit houdt in dat Tot slot… nog meer filosofie - Warren, M.A. (1997), Moral Status: obligations to persons and other living things.
Bijvoorbeeld in discussies over de morele status van vissen het doen van dierproeven moreel bezwaarlijk is, en in prin- Het leek een helder onderscheid: dierproeven zijn iets voor Oxford University Press Inc. New York.
Theo Verbeek
volledig moeten kunnen begrijpen is dat alleen maar de be- anderlijkheid van de goddelijke natuur verklaart weliswaar
weging van de ene plaats naar een andere) en stel je boven- dat er onveranderlijke wetten zijn maar niet welke dat zijn
dien voor dat God zich vervolgens nergens mee bemoeit en — nog afgezien van het feit dat als Gods natuur werkelijk
vraag je af, als je dat allemaal begrepen hebt, wat er gebeurt. onveranderlijk is, het erg moeilijk wordt om verandering te
Descartes en de Wetten der Natuur Alweer zit er een simpele gedachte achter: God is almachtig
en wij zijn per definitie niet in staat om alles te begrijpen
verklaren.
Descartes’ voorstel is weliswaar niet ondubbelzinnig,
wat God doet of kan doen — de schepping zou dus per defi- maar het is wel in veel opzichten revolutionair. In de eerste
Zoals eigenlijk alle revoluties in de geschiedenis, is de Wetenschappelijke Revolu- nitie onbegrijpelijk zijn. Anderzijds kunnen we er wel zeker plaats legt het de grondslag voor een modern natuurbegrip.
van zijn dat God in elk geval tot al datgene in staat is wat wij De natuur, als object van de fysica, omvat tegelijk veel meer
tie geen onproblematisch concept. Menigmaal wordt zij opgedeeld in enkele revo- ons zonder contradictie kunnen voorstellen — een wereld en veel minder dan bij Aristoteles. Aangezien ‘natuur’ alles
die uitsluitend bestaat uit materie en beweging is dus een omvat dat als materie in beweging begrepen kan worden,
lutionaire momenten die conceptueel en/of methodisch baanbrekend waren. Des- mogelijke wereld. De werkelijke wereld is dus begrijpelijk gaat het niet alleen om de wereld van verandering (in wezen
voor zover ze te reduceren is tot de vooralsnog imaginaire het ondermaanse), maar ook om de wereld van de plane-
cartes’ (meer) moderne inkleuring van de notie ‘natuurwet’ kan als één van deze wereld die we enkel uit materie en beweging construeren, ten en de vaste sterren — de beweging van de planeten is
zonder daarbij enige invloed van buiten toe te laten. Die dezelfde als die van een voetbal of een kanonskogel. Tegelijk
revolutionaire momenten worden beschouwd. Theo Verbeek, als faculteitshoog- wereld noemt Descartes ‘Natuur.’ En in die wereld zullen omvat het veel minder: de menselijke ziel, die niet als
een aantal vaste regels gelden die hij ‘Wetten van de Natuur’ materie in beweging begrepen kan worden, behoort niet tot
leraar Geschiedenis van de moderne wijsbegeerte verbonden aan de Universiteit noemt. Daarvan zijn er niet meer dan drie. De eerste is de natuur. In de tweede plaats is de natuurwet niet de be-
dat elk deel van de materie blijft in de toestand waarin het schrijving van een onveranderlijk optredend ervaringsfeit,
Utrecht en expert op het gebied van de Cartesiaanse wijsbegeerte, legt uit waarom. zich bevindt (hetzij van rust, hetzij van beweging), tenzij maar een abstracte regel die als een analytisch instrument
er iets is waardoor het van toestand verandert. De tweede, gebruikt wordt. Er is geen enkel materieel lichaam dat zo
In de zestiende en zeventiende eeuw voltrokken zich een ren geformuleerd worden. De eerste is dat elke ordening het dat als twee lichamen met elkaar in botsing komen, het ene van alle andere lichamen geïsoleerd is dat het voor altijd in
aantal revoluties die van vérstrekkende betekenis waren gevolg is van een intellectuele, en dus menselijke, activiteit lichaam aan het andere nooit meer beweging kan geven dan de toestand kan blijven waarin het zich bevindt. De functie
voor de eeuwen die zouden volgen. Misschien wel de be- — de wereld zou zelfs niet uit telbare dingen bestaan als we het zelf verliest — voor en na de botsing is dus de som van van de eerste wet is dus niet om een toestand te beschrijven
langrijkste daarvan waren de uitvinding van de boekdruk- de getallen niet hadden uitgevonden. De tweede is, dat, als de beweging van beide lichamen gelijk. En de derde, dat als maar om duidelijk te maken dat we voor elke verandering
kunst en de Reformatie. Dankzij het gedrukte boek was we geconfronteerd worden met iets dat we niet begrijpen, er een lichaam in beweging is, elk van zijn delen of deeltjes de in de toestand van een lichaam een oorzaak moeten zoeken
kennis niet langer gebonden aan die paar kloosters waar maar één manier is om dat te kunnen begrijpen, namelijk neiging heeft om zijn beweging in een rechte lijn voort te die zich buiten dat lichaam bevindt. En natuurlijk is er
een handschrift bewaard werd en was informatie niet langer door het te reduceren tot iets dat we wél begrijpen — in zo’n zetten. evenmin ergens een lichaam dat daadwerkelijk zijn bewe-
voorbehouden aan de beperkte groep die daar toegang toe geval spreken we van een theoretisch model. De vitale func- Descartes heeft op verschillende plaatsen in zijn werk ging in een rechte lijn en voor onbepaalde tijd voortzet,
had (de clerus), maar konden kennis en informatie wereld- ties van levende wezens zijn op het eerste gezicht onbegrij- deze wetten besproken, helaas niet altijd op exact dezelfde zoals de derde wet dat beschrijft; immers, in werkelijkheid
wijd en onder alle klassen van de bevolking verspreid en pelijk (we weten niet hoe het werkt), maar we kunnen zien manier. Immers, waar komen deze wetten vandaan? Het is geen enkele beweging strikt rechtlijnig. De functie van de
getoetst worden. De hoeveelheid en de verscheidenheid aan hoever we komen als we levende wezens als gecompliceerde woord ‘wet’ suggereert een ‘wetgever’ — en dat kan er derde wet is dus ons erop wijzen dat elke concrete beweging
informatie werd dan ook al spoedig een probleem. En één machines beschouwen, die we in elk geval wél begrijpen, maar één zijn, namelijk God. De traditionele betekenis van samengesteld is. De functie van de tweede wet, ten slotte, is
van de gevolgen van de Reformatie was dat de godsdienst omdat we zulke dingen zelf in elkaar zetten. Alles goed en ‘natuurwet’ heeft dan ook betrekking op universele morele duidelijk maken dat de totale hoeveelheid beweging in het
niet langer een factor van eenheid maar een oorzaak van wel, zal men zeggen, zolang het om min of meer te isoleren geboden (‘gij zult niet stelen’), waarvan ieder mens geacht universum altijd gelijk blijft — dat bij een botsing er geen
verdeeldheid werd — vrijwel alle grote Europese oorlogen verschijnselen gaat, zoals biologische functies (ademen, wordt een ‘natuurlijk’ besef te hebben. Maar van God had- beweging verloren gaat of opnieuw ontstaat. De natuurwet-
van de zestiende en zeventiende eeuw hadden de gods- zien, eten, drinken, slapen), begrijpen we dat ‘verklaren’ den we nu juist afgesproken dat hij zich nergens mee zou ten creëren een theoretisch kader waarbinnen concrete
dienst als inzet. De grote uitdaging voor de filosofie was om hetzelfde is als mechanisch simuleren — zoiets doen we bemoeien en dat zou betekenen dat Descartes’ ‘natuurwet- verklaringen mogelijk zijn, zonder dat ze zelf een dergelijke
op deze ontwikkeling een reactie te formuleren. Waar Hob- zelf ook in, bijvoorbeeld, kunstmatige intelligentie — maar ten’ helemaal geen echte ‘wetten’ zijn, maar geheel voortko- verklaring zijn. En ten slotte zijn deze wetten in zekere
bes, Spinoza en Locke een politieke filosofie ontwikkelden hoe moeten we het aanpakken als we een algemene theorie men uit de eigenschappen die wij zelf aan onze denkbeel- zin, en in elk geval volgens Descartes, onveranderlijk. De
die een antwoord was op de nieuwe rol van de godsdienst, zoeken, zoiets als de fysica van Aristoteles, die Descartes zo dige wereld hebben toegekend. In die denkbeeldige wereld wereld zou uit iets anders dan materie en beweging moeten
probeerden filosofen als Ramus, Bacon en Descartes een graag zou vervangen omdat ze volgens hem voornamelijk zouden ze overigens weer wel noodzakelijk zijn en dus ook bestaan om ze ongeldig te maken; immers, ze zijn onder-
‘methode’ te ontwikkelen die het hoofd kon bieden aan de uit verbale verklaringen bestaat? in de werkelijke wereld voor zover deze met die denkbeel- deel van een theoretisch model, dat zijn geldigheid behoudt
enorme toename van informatie. Dit maakt deze filosofen Descartes heeft met dat probleem lang geworsteld heeft dige wereld overeenkomt. Maar het valt niet te ontkennen onafhankelijk van de vraag of het kan worden toegepast of
relevant voor ons, die soortgelijke revoluties meemaken: de en helaas moet men vaststellen dat zijn oplossing niet vrij dat Descartes zijn wetten vaak bespreekt in termen die sug- niet. Gesteld dat men met een verschijnsel wordt gecon-
toename van informatie en de democratisering van de ken- is van dubbelzinnigheid. Een theorie die even algemeen gereren, ofwel dat ze door God aan de natuur zijn ‘opgelegd’, fronteerd dat niet tot materie in beweging gereduceerd kan
nis die het gevolg zijn van de digitale revolutie, en de terug- is als de fysica van Aristoteles zou enkele fundamentele ofwel dat ze voortvloeien uit de onveranderlijkheid van worden, dan moet men daar ofwel een ander model voor
keer van de godsdienst in de politiek en als een probleem begrippen moeten formuleren die ons in staat stellen om de goddelijke natuur. Dat is een beetje jammer, niet alleen bedenken ofwel een meer inclusief model ontwikkelen,
van openbare orde die het gevolg is van de politieke Islam. alle verschijnselen in de wereld van verandering oorzakelijk omdat het eerdere voorstel veel revolutionairder en veel waar je meestal niet zoveel aan hebt. Hoewel Descartes zelf
Maar ik moet me beperken tot Descartes! te verklaren — dat gaat van eenvoudige processen (water moderner is, maar ook omdat het slechte argumenten zijn. dat beperkt wilde zien tot de menselijke ziel, kwam hij in ze-
Descartes (1596–1650) begreep dat het simpelweg verza- dat verandert in ijs of stoom) tot en met specifiek mense- ‘Wetten’ die aan de natuur zijn opgelegd zijn, als we ervan kere zin al in moeilijkheden bij de verklaring van de levens-
melen van informatie (feiten, meningen, teksten) nooit tot lijke functies (waarneming en denken). Descartes past een uitgaan dat Gods bedoelingen niet gekend kunnen worden, functies. Van het machinemodel dat hij daarvoor gebruikte,
echte kennis kan leiden. Wat we volgens hem nodig hebben kunstgreep toe: doe alsof de wereld niet bestaat en stel je alleen langs empirische weg te kennen — terwijl het interes- kan men op zijn best zeggen dat het compatibel is met het
is een ‘methode’, die, in zijn eenvoudigste vorm en in mo- voor dat God opnieuw begint met maar twee dingen: ma- sante aan Descartes’ oorspronkelijke voorstel nu juist is dat algemene model van de ‘natuur’, maar Descartes zelf moest
derne termen geformuleerd, daarop neer komt dat we een terie (maar dan wel het soort van materie dat wij volledig ze, net als rekenkundige wetten, enkel voortvloeien uit iets ook toegeven dat het eerste niet uit het laatste kon worden
‘model’ moeten construeren. De gedachte die daaraan ten kunnen begrijpen, dus zoiets als de uitgebreidheid waarmee dat we zelf bedacht hebben en dat er alleen maar toe diende afgeleid — wat naar zijn idee wenselijk was geweest.
grondslag ligt is elementair en kan op verschillende manie- wiskundigen werken) en beweging (en omdat we ook die om orde te scheppen in een chaotische wereld. En de onver-
Paul Ziche
aantal andere gebieden werden als voldoende gelegitimeerd zijn door hun meetbare suc-
hulpwetenschappen voor de farmacie en cessen? Kan men in deze situatie nog de traditionele
geneeskunde beschouwd. De eerste keer dat al idealen van de filosofie blijven handhaven?
deze gebieden in een institutionele context in één Uiteraard was het gewenste antwoord: ja. De meest
Filosofie en wetenschap: een historische kijk
lijst bij elkaar komen en onder de titel
‘natuurwetenschap’ worden geplaatst, heb ik in de
typische manier van aanpak staat vandaag bekend als
‘kentheorie’: de filosofie, als kentheorie beschouwd,
Duitse vertaling van de oorspronkelijk in het heeft haar taak in toenemende mate gezien in de
De negentiende eeuw is een periode van institutionalisering en categorisatie. Dit gaat Latijn uitgegeven collegeroosters van de reflectie op de methodes en resultaten van de andere
universiteit Jena in het jaar 1790 gevonden – op wetenschappen. Zo’n reflectie heeft een tweevou-
niet alleen op voor de overheid en beroepsbeoefening, maar tevens voor de weten- een universiteit dus waar de betekenis van Kants dig potentieel voor innovatie. Ten eerste zou men
filosofie intensief werd bediscussieerd. hierdoor erachter kunnen komen of een bepaalde
schappen en universiteiten. In dit artikel zet Paul Ziche, hoogleraar Geschiedenis van - Voor ons is het relatief eenduidig hoe wij de redenering binnen de wetenschappen geldig is, of
filosofie, en met name ook de filosofische de wetenschappen hun eigen standaards volgen, of
de Nieuwere Wijsbegeerte (UU), uiteen hoe filosofie en de wetenschap(pen) elkaar manieren om over wetenschap na te denken, deze standaards consistent kunnen worden toegepast.
moeten indelen. Neem een concept zoals Ten tweede kan men de betekenis van de resultaten
wederzijds beïnvloedden in een zoektocht naar bestaansrecht en identiteit. ‘empirisme’: voor ons lijkt het duidelijk dat Locke zelf analyseren: Moet ons wereldbeeld veranderen
en Hume empiristen zijn, dat zij hij het tegen als wij leren dat de kwantummechanica niet deter-
I. Geschiedenis van filosofie en wetenschap in een en wetenschappen precies te onderzoeken, en je af te overgestelde beweerden van wat de rationalisten ministisch in een klassieke zin is? Als wij deel zijn
notendop vragen wat je hieruit over filosofie en wetenschappen poneerden, en dat voor de empiristen eenduidig van de evolutie van het leven op aarde: moet en
De geschiedenis van de verhouding van filosofie en kunt leren. vaststaat dat de ervaring het fundament van alle kan dit inzicht ons leven veranderen? Onze huidige
wetenschappen in de moderne periode is ten diepste kennis vormt. In de achttiende eeuw betekende discipline ‘kentheorie’ komt precies hier vandaan.
ironisch. In een notendop zou men dit ironische ver- II. Geschiedenis van filosofie en wetenschap, ietsje ‘empirisme’ echter doorgaans zoiets als Het woord ‘kentheorie’ hebben wij te danken aan de
haal zo kunnen vertellen:1 Net voor 1800 werd door uitgebreider: 1800 ‘kwakzalverij in de geneeskunde’,2 en nog rond filosofiehistoricus Eduard Zeller; het programma
de filosofie ontdekt dat er niet alleen veel verschillen- Dat er rond 1800 cruciale veranderingen plaatsvon- 1800 konden Descartes, Leibniz, Kant en Fichte om van filosofie een algemene meta-reflectie op de
de wetenschappen bestaan, maar dat er ook behoefte den, laat zich illustreren aan de hand van een aantal allemaal als empiristen worden bestempeld. methodes en resultaten van de andere wetenschappen
is aan één overkoepelend concept van wetenschap (in veranderingen in het woordgebruik. Ik geef drie Kennelijk was het toen nog helemaal niet te maken, wordt de basis van het Neo-Kantianisme
enkelvoud). Uiteraard was het vervolgens de filosofie voorbeelden: duidelijk wat ‘ervaring’ precies moet betekenen, van de tweede helft van de negentiende eeuw.3 Onder
zelf die claimde dat zij, en alleen zij, in staat was om - Bekijkt men de definities van ‘wetenschap’ die en op welke verschillende manieren ervaring een de leuze “terug naar Kant!” probeerde men Kants
dit concept daadwerkelijk te leveren: filosofie werd bijvoorbeeld in de programmatische teksten van rol kan spelen, al dan niet, binnen de filosofie. kritische analyse van de noodzakelijke vormen van
tot het fundament van alle andere wetenschappen. academies en geleerde genootschappen in de kennis toe te passen op de concreet voorliggende
De ironie ligt in de enorme groei in zelfbewustzijn zeventiende en achttiende eeuw werden ”Welke functie kan de filosofie nog hebben wetenschappen die hiermee zelf tot onderzoeksobject
die hieruit bij de andere wetenschappen resulteerde: gehanteerd, dan vindt men in de allermeeste van de filosofie werden. Hierin kon de filosofie een
verre van zich te schikken in een van de filosofie gevallen lange lijsten van kenmerken die in een situatie waarin de wetenschappen terugkeer naar haar oude positie ten aanzien van de
afhankelijke positie, begonnen zij direct aan het allemaal als relevant voor wetenschap worden andere wetenschappen zien. Als een meta-reflectie op
uitbouwen en uitbreiden van hun positie die nu voor geacht: ervaring, waarneming, experimenten, zelfstandig zijn geworden, volwassen als de wetenschappen blijft filosofie namelijk omvattend
het eerst, onder de invloed van de filosofie, min of instrumenten, observatie, enzovoort. Een echte van aard, en wordt zij niet gereduceerd tot de andere
meer verzekerd leek te zijn. Het resultaat kwam voor definitie komt men nauwelijks tegen, en op een het ware, en voldoende gelegitimeerd zijn wetenschappen.
de filosofie onverwacht, en het had dramatische bepaalde manier geldt dat ook nog voor de
gevolgen. De verschillende wetenschappen begonnen filosofie van Kant. Kant ziet duidelijk de nood door hun meetbare successen?” IV. 1900: Kentheorie en systematisering van weten-
actief te claimen dat zij voldoende gefundeerd waren, zakelijkheid om een definitie van ‘wetenschap’ schap
en dat zij geen externe instantie nodig hadden om te geven, maar presenteert in zijn werken een III. Geschiedenis van filosofie en wetenschap, ietsje Echter, ook dit verhaal is te simpel. Historici krijgen
als wetenschap op te kunnen treden (Kant formu- aantal verschillende definitiepogingen (met uitgebreider: 1900 vaak het verwijt dat zij vooral blijven roepen: zo
leert het op de titelpagina van de Prolegomena van criteria zoals systematische vorm, toepasbaarheid Tot nu toe was mijn argument vooral negatief van gezegd, is het te simpel. Ik zal dus moeten aantonen
1783 nog andersom: de filosofie moet de voorbegrip- van wiskunde, en een organische samenhang van aard. De conceptualisering van wetenschap lijkt een waarom de nodige complicaties ook interessant zijn.
pen leveren voor alle toekomstige metafysica die als de onderdelen van een wetenschap) die tenminste verrassend recent fenomeen te zijn, zeker als het om De kentheoretische meta-analyse leidde namelijk niet
wetenschap zal kunnen optreden). Resultaat hiervan niet op een direct transparante manier onderling wetenschap als een geünificeerde praktijk gaat die tot het samenstellen van een eenduidige catalogus
was een felle, vaak erg agressief voorgedragen kritiek samenhangen. ook onder één begrip, of onder enkele, maar dan van criteria voor wetenschappelijkheid (wat concep-
op de claims van de filosofie. Nog korter geformu- - Kant was ook een van de eerste denkers die systematisch geordende begrippen, moet worden tueel trouwens een terugval zou hebben betekend in
leerd: de andere wetenschappen danken hun bestaan probeerde om een precieze invulling te geven aan gebracht. De negentiende eeuw is de periode bij de periode voor Kant). Het resultaat ligt op een ander
als zelfstandige ondernemingen aan de filosofie, en het concept ‘natuurwetenschap’. Ook hierin uitstek waarin uit deze enigszins onoverzichtelijke niveau, en het bepaalt tot op de dag van vandaag
de filosofie werd door deze andere wetenschappen kwam hij niet met een eenduidige definitie. Het situatie belangrijke filosofische consequenties werden onze wetenschappelijke praktijk: op basis van een
snel min of meer afgeschaft. meest tastbaar wordt zijn invloed voor mij in een getrokken. Een van de meest belangrijke vragen van analyse van de verschillende wetenschappen, zette
Gelukkig heeft de filosofie deze pogingen tot een minuscuul voorbeeld. Institutioneel gezien, was de negentiende eeuw kwam direct voort uit de con- men steeds meer in op een systematisering van de
vader- of moedermoord overleefd. Maar overleefde er in de universiteit van de achttiende eeuw geen currentiesituatie die zich voordeed tussen filosofie verschillende vormen van wetenschap. Ons concept
zij ook in goede staat? Hierin ligt een belangrijke plek voor de natuurwetenschappen. Natuur- en en wetenschappen: Welke functie kan de filosofie van ‘geesteswetenschappen’, en het idee dat geestes-
taak voor filosofie- en wetenschapsgeschiedenis: na- wiskunde hoorden bij de filosofie thuis; nog hebben in een situatie waarin de wetenschappen wetenschappen in spanning staan met de natuurwe-
melijk deze processen in de interactie tussen filosofie scheikunde, botanica, mineralogie en een zelfstandig zijn geworden, volwassen als het ware, en tenschappen, komt hier vandaan.4 Husserl, in zijn
21 juli t/m 27 juli – Filosofievakantie: Op zoek naar verloren tijd met Marcel Proust
Frankrijk, St Etienne des Sorts (met Prof. dr. Frans Jacobs).
Marcel Proust's roman Op zoek naar de verloren tijd laat zich lezen als een verkapte autobiografie, maar het biedt veel
meer: een (vaak geestige) schildering van de Parijse hogere kringen en van het verval ervan, van het platteland, een
cultuurgeschiedenis, een (tamelijk meedogenloze) schildering van diverse liefdeshistories, en dat alles in een betove-
rend, filosofisch werk. De bedoeling van deze vakantie-cursus is tweeledig. Ten eerste, een goede inleiding in het lezen
van Proust. Ten tweede worden tekstfragmenten uit het hele boek thematisch geordend, waardoor inzicht ontstaat in de
samenhang, maar ook de diepgang van wat Proust in zijn roman doet.
Er was eens, lang, lang geleden in een land heel erg en de volgende dag trad hij weer naar buiten met een
ver weg, een konijntje. Het konijntje heette Floris en stukje houtskool. Ditmaal koos hij een kleiner iets –
hij was voor álles bang. Voor konijntjes is het leven iets waar je op kon zitten als je niet te groot was – en
natuurlijk ook heel erg gevaarlijk, en zijn moeder bedacht er een leuk naampje voor: ‘paddestoel’ (Flo- 11 augustus t/m 17 augustus – Filosofievakantie: Deleuze in dialoog met Freud en de psychoanalyse
gaf Florisje groot gelijk dat hij bang was om dood te ris’ broertje heette Pad). De hele dag was hij weer be- Frankrijk, St Etienne des Sorts (met Prof. dr. Paul Moyaert).
gaan. “Weet je kind,” zei mams, “je moet een trucje zig tekens op kleine objecten te krassen. De volgende In 1972 verscheen het spraakmakende Anti-Oedipus van Deleuze en Guattari. Tijdens de hoogdagen van de Franse
voor jezelf bedenken – je alleen maar verstoppen zeven jaar deed Florisje niets anders dan op dingen psychoanalyse kreeg dit werk aanvankelijk weinig aandacht. Gaandeweg is het werk uitgegroeid tot een klassieker uit de
in een konijnenhol is ook geen leven.” Zeven jaar tekenen, totdat, zowaar, álles wat hij kon zien vanuit 20ste eeuw. In hun opvattingen omtrent de psychologie van Freud, verdedigen ze dat deze veel aan kracht zou winnen
dacht Florisje na en toen had hij het! Hij rechtte zijn zijn holletje een symbool droeg. “Wat heerlijk,” dacht door terug te keren naar de eerste inzichten van Freud. Centraal staat dan de stelling dat we het verlangen niet vanuit
schouders en trippelde het hol uit – regelrecht het Florisje, “nu hoef ik tenminste nooit meer bang te het gemis moeten begrijpen, maar als uiting van krachten die een weg banen in het veld waarin ze terechtkomen.
Lijkt het jou leuk om vanaf september
onbekende in. Alles wat hij zag was hem vreemd en zijn – ik weet immers van alles wat het is! Dat is een
nieuw en kwam hem heel erg gevaarlijk voor. Maar boom, dat ook, dat daar een paddenstoel, dat is zand
2013 redactielid/vormgever van
Florisje had een stukje houtskool meegenomen, want en als het regent moet je daar omheen lopen. Ik ben
hij ging een trucje uithalen. Hij trippelde naar het veilig want ik ken alles!” Florisje sliep heerlijker dan
De Filosoof te worden? Stuur ons een
eerste wat hij zag, en vroeg: “Wie ben jij?” Een lang- hij ooit geslapen had en huppelde de volgende dag
gerekt geluid kwam als respons, het leek een beetje vrolijk en zonder een greintje angst naar buiten –
mailtje: de.filosoof@phil.uu.nl!
op “boooooooooooooooom.” Florisje fronste zijn en oh, wat vermaakte hij zich goed! Totdat, plots,
wenkbrauwen en tekende met zijn stukje houtskool het zusjeskonijntje waar hij mee speelde wegrende.
op de harde huid van het grote geval. Hij bestudeer- Florisje keek om zich heen maar hij kon niet be-
de het geval heel secuur en keek toen om zich heen: grijpen waarom. “Rennen Florisje!” riep Cara, “ik
en wonder boven wonder! Enkele meters verder zag voel gevaar!” Florisje vond haar maar irrationeel en 18 augustus t/m 24 augustus – Filosofievakantie: Stoïcijnse levenskunst, evenveel geluk als wijsheid
hij iets dat met een beetje fantasie toch wel ietsje leek bleef zitten waar hij zat. Er klonk een harde ‘pang’ Frankrijk, St Etienne des Sorts (met dr. Miriam van Reijen).
op datgene waar hij net op had getekend! Hij trip- en Florisje viel levenloos ten aarde. Volledig over- ‘Stoi-icijns’ wordt in de volksmond en in de media vaak als synoniem gebruikt voor zowel onverschillig en ongevoelig
pelde vrolijk naar het grote ding en kraste er met zijn stuur trippelde Cara terug naar het konijnenhol en zijn evenals passief en berustend. Echter, de Stoa-filosofie nader bekeken blijkt het tegendeel. Het betreft alleen de
houtskool een vergelijkbaar teken op. “Zo,” dacht verhaalde wat ze had gezien aan moeder. “Tsja,” zei lastige, ongewenste en zelfzuchtige passies, die blind en ongevoelig maken voor wat andere mensen ervaren en willen.
Florisje. De hele dag was hij bezig grote dingen te be- moeder terwijl ze een traan wegstreek, “als je zo lang Bij zowel de (halve) Stoa Epicurus, de Griekse stoa Epictetus, de Romeinse Stoa Seneca, de 17e eeuwse Spinoza en de
kladden en vermoeid maar tevreden keerde hij terug met hetzelfde trucje bezig bent, vergeet je wel eens 20e eeuwse Sartre treffen we het fundamentele onderscheid aan aan tussen lijden en leiden en tevens de opvatting dat
naar zijn konijnenholletje. Hij sliep lang en vredig dat het een trucje was.” dit verschil wordt bepaald door een manier van denken.