PSIHOLOGIJA KAO NAUČNA DISCIPLINA

Psihologija je sistematsko izučavanje psihičkog života ljudi i životinja na osnovu proučavanja objektivnog
posmatranja ili neposrednog iskustva. Psihički život čine psihički procesi, osobine i njihovo manifestovanje u
ponašanju. Psihički procesi mogu biti:
a) Intelektualni
b) Emocionalni
c) Konativni.
Psihičke osobine su relativno trajne odlike pojedinca (temperament, interesovanja, potrebe, sposobnosti, navike).
Teorijski zadaci psihologije treba da odgovore na pitanja šta, kako i zašto, dok praktični zadaci psihologije teže da
teorijska saznanja primjene u svakodnevni život radi što boljeg obavljanja raznih ljudskih djelatnosti.
Psihološke discipline mogu biti teorijske (opšta, fiziološka, razvojna, socijalna i psihologija ličnosti) i primjenjene
(pedagoška, klinička, psihologija rada i mentalna higijena).
Za psihologiju su naročito važne biološke nauke poput fiziologije, a povezana je i sa društvenim naukama kao što su
antropologija i sociologija, a koristi i saznanja iz ekonomije, istorije, lingvistike itd.

METODE I TEHNIKE PSIHOLOŠKOG ISTRAŽIVANJA

Metoda predstavlja opšti način organizovanja nekog istraživanja. Obuhvata nekoliko faza:
1) Formulisanje problema
2) Izrada plana istraživanja
3) Biranje postupaka (tehnika) za prikupljanje podataka
4) Sprovodjenje istraživanja
5) Obrada i analiza dobijenih rezultata
U psihologiji postoje 2 opšte metode:
 Metoda eksperimentalnog istraživanja (Dženkins i Dalenbah – eksperiment o brzini zaboravljanja tokom
spavanja i budnog stanja)
 Metoda sistematskog neeksperimentalnog istraživanja (Borislav Stevanović – inteligencija seoske i
gradske djece)
Osnovna odlika eksperimentalne metode je sistematsko mijenjanje uslova u kojima dolaze do neke pojave.
Pojava koja se namjerno mijenja je nezavisna promjenljiva, a pojava koja se mijenja usljed promjene
nezavisne varijable je zavisna promjenljiva. Eksperimentalno istraživanje je najbolje za otkrivanje kauzalnih
odnosa medju pojavama, a nedostatak je što se ne može uvijek primijeniti iz etičkih razloga ili zato što se
ispitanici različito ponašaju ako znaju da se vrši istraživanje.
Sistematsko neeksperimentalno istraživanje se zasniva na sistematskom posmatranju sa određenim ciljem i
pod kontrolisanim uslovima.
Koristeći obje navedene metode mogu se koristiti objektivni ili subjektivni podaci. Objektivni su oni podaci
koje svaki pojedinac može da registruje pomoću čula ili aparata. Ukoliko se u istraživanju prikupljaju
objektivni podaci, riječ je o posmatranju.
Ako istraživanje počiva na subjektivnim podacima o kojima izvještavaju ispitanici, riječ je o introspekciji.
Introspekciju kao naučni postupak koristi samo psihologija. Ranije je smatrana za glavni način prikupljanja
podataka o psihičkom životu, dok se kasnije uvidjelo da je to često nesiguran i nepotpun izvor informacija.
Veoma je važna za izučavanje snova.
Tehnike su posebni postupci koji se koriste u POJEDINIM FAZAMA istraživanja. Najznačajniji su
upitnici, ankete, skale procjene, intervjui i testovi.
Upitnik je sastavljen sistem pitanja, sastoji se od upitnog i anketnog lista, pitanja mogu biti otvorenog ili
zatvorenog tipa, a odgovara se uvijek pismeno.
Intervju predstavlja usmeno odgovaranje na unaprijed pripremljena pitanja.
U skalama procjene potrebno je prikazati odredjeni psihički proces ili osobinu označivši mjesto koje im
pripada na nekoj skali ili ljestvici.
 Anketiranje je primjena jedne od ovih tehnika na određenom uzorku stanovništva kako bi se saznali njihovi
stavovi i mišljenja o nekoj pojavi.
Psihološki testovi su standardizovani mjerni instrumenti namjenjeni za utvrdjivanje odredjenih
psihičkih osobina. Mogu biti testovi znanja, ličnosti i testovi sposobnosti. Testovi nikad nemaju apsolutnu
vrijednost i rezultati nisu stopostotno tačni i sigurni.

ORGANSKI OSNOVI I RAZVITAK PSIHIČKOG ŽIVOTA ČOVJEKA

Organsku osnovu psihičkog života predstavlja organizam u cjelini, a najznačajniji su nervni sistem, receptori
(čulni organi) i efektori (mišići i žlijezde).Nervni sistem ima 3 glavne funkcije:
a) Usklađivanje rada organa i organizma u cjelini
b) Uspostavljanje veze organizma sa okolinom
c) Obrada, povezivanje i reprodukcija primljenih doživljaja
Neuron je osnovna jedinica nervnog sistema, izgrađen je od nervnih ćelija i nervnih vlakana. Nervna vlakna su
dendriti i aksoni. Dendriti prenose senzacije primljene iz drugih neurona do tijela nervne ćelije, a aksoni sprovode
nadražaj do dendrita sljedeće ćelije. Mjesta prenosa nadražaja su sinapse u kojima su neurotransmiteri zaduženi za
prelaz informacija od jedne do druge ćelije. Snopovi nervinh ćelija čine nerv.
Nervni sistem dijelimo na CNS i periferni nervni sistem. CNS čine mozak i kičmena moždina. Mozak se dalje dijeli
na prednji mozak (sadrži korteks, talamus, hipotalamus i limbički sistem), zatim moždano deblo (sadrži srednji
mozak, produženu moždinu i retikularnu formaciju) i mali mozak koji je odgovoran za aktivitet mišića, koordinaciju
pokreta i održavanje ravnoteže. Talamus reguliše električnu aktivnost mozga, hipotalamus reguliše emocije i hormone.
Limbički sitem povezuje hipotalamus sa nekim dijelovima mozga i značajno utiče na manifestaciju emocija.
Produžena moždina sadrži centar za disanje i rad srca. Retikularna formacija kontroliše budnost, pažnju i aktivitet
organizma.
Kičmena moždina se proteže duž kičmenog stuba i sprovodi nervne impulse izmedju mozga i periferije, te upravlja
refleksima za automatsko stezanje i opuštanje mišića.
Periferni nervni sistem su nervne čelije i vlakna izvan mozga i kičmene moždine. Dijeli se na autonomni i vegetativni.
Čula ili receptori odgovorni su za primanje draži iz spoljašnjeg svijeta. Draži izazivaju nervno uzbuđenje koje preko
čula ide do senzornih tj. aferentnih vlakana ide do korteksa u kome se ono pretvara u osjete i opažaje. U motornoj
zoni korteksa nervno uzbudjenje, preko kičmene moždine i motornih nervnih vlakana tj. eferentnih, stiže do mišića tj.
efektora. U zavisnosti od toga da li se ovi procesi nalaze mimo ili unutra našeg znanja, riječ je o nenamjernim ili pak
voljnim pokretima.
Korteks se javlja najkasnije u evoluciji i to je najrazvijeniji dio nervnog sistema. Tu se nalazi više od 100 000 000 000
neurona. Korteks je sjedište zapamćenog, govora i mišljenja, sposobnosti i dispozicija, omogućava svijest i znanje o
vlastitom ponašanju i doživljajima. Dijeli se, kao i mozak, na lijevu i desnu hemisferu. Na svakoj hemisferi
razlikujemo frontalnu, parijetalnu, temporalnu i okcipitalnu oblast. Lijeva hemisfera prima nadražaje iz desne
polovine tijela i obrnuto. Centar za govor kod 95% ljudi je u lijevoj hemisferi, pa je ona dominantna za čitanje,
mišljenje i govor. Desna hemisfera dominantna je u predstavljanju likova, prostornom predstavljanju i rješavanju
zadataka praktičnim pokušavanjem.
Neurotransmiteri su hemijska jedinjenja smještena u malim mjehurićima na kraju aksona, koja se prskanjem
oslobađaju u sinapričku pukotinu i dalje prenose informacije do dendrita sledeće ćelije. Neki od najznačajnijih
neurotransmitera su:
a) Acetilholin – značajno utiče na pamćenje i učenje, smatra se da njegov nedostatak dovodi do Alchajmerove
bolesti
b) Epinefrin (adrenalin) – utiče na stepen aktiviteta, manjak izaziva depresiju, a višak maničnost
c) Serotonin – reguliše emocije, spavanje, doživljaj bola i bodrosti, nedostatak izaziva potištenost
d) Dopamin – važan inhibitorni neurotransmiter, reguliše emocionalno ponašanje i kontroliše motoriku i
pokrete, manjak izaziva parkinsonizam.
Primarne senzorne zone su dijelovi moždane kore na koje se projektuju draži koje djeluju na čula i dovode do
senzacija. Najznačajnije su vizuelna i auditivna senzorna zona. Vizuelna zona je u okcipitalnom režnju. Ona u desnoj
hemisferi prima nadražaje iz desnih djelova oba oka, a lijeva prima nadražaje iz lijevih dijelova oba oka. Auditivna
senzorna zona je u temporalnom dijelu moždane kore. Ukoliko su razoreni neki djelovi ove zone u 1 hemisferi,
smanjuje se slušna osjetljivost na oba uha.
Primarne motorne zone su dijelovi moždane kore u kojima su centri za obavljanje namjernih pokreta, nalazi se
izmedju čeonog i tjemenog režnja. Motorne zone regulišu suprotnu stranu tijela u odnosu na hemisferu u kojoj se
nalaze.
Najveći dio moždane kore je u asocijativnim zonama koje se nalaze u čeonom režnju i svim ostalim slobodnim
dijelovima moždane kore. Tu su lokalizovane više psihičke funkcije. Asocijativne zone povezane su sa limbičkim
sistemom i retikularnom formacijom.

Dvije glavne vrste efektora su mišići i žlijezde. Usljed aktivnosti endokrinih žlijezda dolazi do tjelesnih
promjena pri intezivnom emocionalnom reagovanju. Najznačajnije endokrine žlijezde su hipofiza, štitna žlijezda,
nadbubrežna žlijezda i polne žlijezde.
 Hipofiza (pituitarna žlijezda) reguliše aktivnost svih ostalih žlijezda, važna je za rast i razvoj, kao i psihički
život čovjeka. Usljed pretjeranog lučenja dolazi do pretjerane visine, a usljed nedovoljnog lučenja dolazi do
patuljastog rasta.
 Nadbubrežne (adrenalne) žlijezde luče više hormona. Kora nadbubrežne žlijzde luči adrenalin, koji je
naročito povezan sa emocionalnim reagovanjem. Srž nadbubrežne žlijezde luči kortine, koji utiču na
normalan rad organizma i seksualni razvoj. Prevelika aktivnost ovih žlijezda rezultira pretjeranom
uzbuđenošću i aktivnošću, a premala dovodi do tromosti i pasivnosti.
 Štitna (tireoidna) žlijezda luči tiroksin. Tiroksin značajno utiče na metabolizam i raspodjelu materija u
organizmu, te na aktivnost i rast. Ukoliko postoji manjak ovog hormona može doći do kretenizma.
 Polne žlijezde luče estrogen i testosteron. Ovi hormoni počinju pojačano da se luče u pubertetu, te dovode
do razvitka sekundarnih polnih karakteristika, proizvodnje polnih ćelija i seksualnog ponašanja. Prerano polno
sazrijevanje je posljedica prevelikog lučenja ovih hormona i obrnuto. Usljed poremećenog odnosa muških i
ženskih polnih hormona može doći do odstupanja od seksualnog ponašanja karakterističnog za pol.

RAZVOJ PSIHIČKOG ŽIVOTA ČOVJEKA

Filogeneza je razvoj određene vrste. Tri bitna uslova za filogenetski razvoj su rad, društvo i govor. Ljudska vrsta
javlja se prije 100 000 godina i razlikuje se od životinja po uspravnom hodanju, odvajanju palca i razvijenosti govora i
mozga. Savremeni čovjek javlja se prije 50 000 godina.
Postepeno oslobađanje prednjih udova za manipulisanje predmetima predstavlja glavni preduslov za pojavu rada, a
rad dovodi do pojave govora radi sporazumijevanja pri zajedničkom radu. Razvijanje ruku dovodi do naglog razvitka
moždane kore, što potvrđuje činjenica da znatan dio motorne zone korteksa čine centri za pokrete ruku i prstiju.
Drugi značajan dio motorne zone korteksa je centar za govorne organe. Pojava govora predstavlja preduslov za razvoj
psihičkog života karakterističnog za čovjeka.
Psihički život kod čovjeka razvija se sa razvitkom radne djelatnosti. Do razvitka psihičkog života dolazi početkom
paleolita i veoma sporo napreduje sve do neolita. Od neolita te pojave postaju veće i brže zbog upotrebe raznog oruđa
i simboličkih sistema za razumjevanje.
Međutim, kod čovjeka se i dalje održavaju neke sličnosti sa životinjskim precima poput nagona za održanjem vrste
koje se ispoljava kroz seksualni, roditrljski motiv, motiv za sigrnošću, afirmacijom i za drugima. Takođe, agresivnost
je i dalje jaka pokretačka snaga. Isto tako, društvene vrijednosti i norme značajno utiču na ljudsko ponašanje.
Dakle, čovjek tokom svoje filogeneze od biloškog, postaje biosocijalno biće i složena ličnost, sa razvijenim psihičkim
životom i ponašanjem. Razvoj radne djelatnosti dovodi i do pojave ljudskog društva, koje se bitno razlikuje od
dotadašnjih čopora. Dolazi do uspostavljanja raznih pravila, uvjerenja i vjerovanja koje doprinose razvoju kulture.
Razvoj ponašanja i psihičkog života pojedinca predstavlja ontogenetski razvoj. Glavna tri faktora koja utiču na
ontogenrzu su nasljeđe, sredina i aktivnost jedinke. Nasljedne osobine mogu biti zajedničke za sve ljude ili specifične
za pojedinca. Faktori koji utiču na nasljeđe pojedinca su geni i hromozomi. Fiziološki proces razvijanja nasljednih
osnova naziva se maturacija. Nasljeđe tj. urođene dispozicije treba razvijati kroz aktivnosti. Nijedna psihička
osobina i funkcija ne zavisi isključivo od nasljeđa i nijedna se ne može razviti ukoliko ne postoji nikakva nasljedna
osnova. Osobine čovjeka nastaju njegovim djelovanjem u okolini. Potrebno je koristiti nasljeđem date uslove, da bi se
angažovale sopstvene funkcije i da bi došlo do razvoja neke osobine. Za razvitak psihičkog života i ličnosti veći
značaj ima uloga sredine. Od nje zavisi stepen razvitka sposobnosti i formiranje raznih osobina ličnosti. Ispitivanje
uloge nasljeđa i sredine vršeno je na jednojajčanim blizancima koji su rasli odvojeno. Uloga nasljeđa je veća u
formiranju temperamenta, dok je za formiranje karakternih osobina bitnija sredina. Nasljeđe odredjuje samo
fiziološke granice razvitka odredjene sposobnosti ili osobine dok sredina utiče na to u kojoj će se mjeri data
sposobnost ili osobina razviti.
Postoje dva suprotstavljena mišljenja o činiocima razvoja, a to su nativizam i emprirzam. Nativizam ističe ulogu
nasljeđa, dok empirizam ističe ulogu iskustva i sredine u kojoj se pojedinac razvija. Empirizam navodi da nasljeđe
predstavlja samo opštu organsku osnovu da bi iskustvo i sredina mogli da djeluju.
Danas je opšteprihvaćen interakcionalizam tj. mišljenje da i sredina i nasljeđe utiču na razvoj i da javljanje nekog
psihičkog svojstva uvijek zavisi od oba faktora iako ponekad jedan djeluje više od drugog.
 Strukturalizam zastupa stav da se određene faze ponašanja javljaju određenim nepromjenjivim redoslijedom.
Primjer je teorija kognitivnog razvoja od Pijažea. Iako se ističe značaj nasljeđa i sazrijevanja, navodi se i
značaj sredine, pa i ovaj pristup podržava interakcionalizam.
 Biheviorizam objašnjava razvitak pojedinca kao uslovima usmjeren proces sticanja novih oblika ponašanja.
Primjer je Skinerova teorija potkrepljenja i kazne. Bihevioristi ne poriču uticaj nasljeđa, ali smatraju da
nasljeđem ne treba da se bave psiholozi.
 Teorija konvergencije ističe mnogobrojne organske i sredinske faktore koji utiču jedni na druge i stvaraju
uskleđeno jedinstvo uslova koji daju složenu i jedinstvenu ličnost. Ovu teoriju zastupao je Vilijam Štern.
 Društveno-istorijska teorija naglašava važnost privrednog i društvenog stanja i perioda u određenom
društvu za formiranje ponašanja.

OPAŽANJE
Čulni utisci su organizovani u uređen svijet objekata. Osjećaj (osjet) je sirov čulni podatak tj. pojedinačno svojstvo
predmeta, a opažaj predstavlja cjelinu predmeta koja se dobija tako što pojedina svojstva dobiju smisao. U
spoljašnjoj realnosti nalaze se draži koje izazivaju osjećaje i opažaje u našoj svijesti, dakle pojedinim vrstama draži
odgovaraju pojedine vrste osjeta. Draži za koje su se tokom evolucije razvili čulni organi nazivaju se adekvatnim
dražima. Tako npr. na čulo sluha djeluju vazdušna treperenja tj. talasi od 16 do 20 000 Hz, na čulo vida djeluju
elektromagnetni talasi od 400 do 700 milimikrona itd. Draži za koje se tokom evolucije nisu razvili adekvatni čulni
organi su neadekvatne draži. To su npr. magnetne sile ili električne draži.
Da bi draž izazvala osjet, treba da ima određenu jačinu. Najmanja jačina draži koja je potrebna da bi se izazvao
osjet naziva se donji prag draži.
Ranije se smatralo da na organizaciju opažaja na osjete najviše utiče iskustvo ili asociranje osjećaja u opažaje.
Geštaltisti ističu činjienicu da opažaj nije prost zbir osjećaja, već da dijelovi daju smisao cjelini i cjelina njima, kao i
da se oni spontano organizuju u opažaje prema zakonima organizacije draži u opažaje:
1. Zakon blizine – vremenski i prostorno bliske draži imaju tendenciju da se opažaju kao cjelina
2. Zakon sličnosti – postoji tendencija da se slične draži opažaju u cjelinu
3. Zakon simetričnosti i dobre forme – draži koje formiraju pravilnu figuru teže da se opažaju kao cjelina
4. Zakon kontinuiteta ili zajedničke sudnine
Na opažanje složenih objekata najviše utiče iskustvo. Iskustvo daje smisao opažajima. To potvrđuje istraživanje
koje je vršio Fen Senden. Naime, on je sakupljao podatke od pacijenata koji su nakon operacije očiju prvi put
progledali. Oni nisu bili u stanju da razlikuju obične predmete, ali čim bi ih dodirnuli, preboznali bi o kojim je
predmetima riječ. Da bi pravilno raspoznavali sve oblike i predmete bila im je potrebna vježba. Dakle, precizno
opažanje zahtijeva učenje iako su od samog starta bili u stanju da razlikuju neke primitivne cjeline.
Motivacija i ličnost najviše utiču na opažanje drugih osoba i socijalnih zbivanja. Pri posmatranju neodređenih
slika ljudi projektuju svoje motive tj. tumače ih u skladu sa svojim svjesnim i nesvjesnim motivima. Interesovanje i
vrijednosti takođe mogu da utiču na opažanje. Tako npr. Ljudi najbrže opažaju pojmove koje su u njihovoj sferi
interesovanja a perceprivnom odbranom se brane od nepoželjnih draži.

Pažnja predstavlja usmjerenost i povećanu budnost pri opažanju. Pažnja je svojstvo svih psihičkih
procesa. Stepen budnosti vezuje se za retikularnu formaciju koja se nalazi u stablu velikog mozga i šalje impulse do
moždane kore održavajući budnost. Povrede retikularne formacije mogu izazvati stalnu pospanost. Selektivnost i
usmjerenost su drugo bitno svojstvo pažnje. Pražnja ima ulogu da prilagodi organizam za prijem draži i obezbijedi
jasniju svijest o sadržajima koji se opažaju. Postoje 3 grupe činilaca koji izazivaju pažnju:
 1. Urođena težnja da neke draži privlače pažnju (promjena veličine, jačine, prestanak draži, pokret i sl.)
2. Unutrašnji činioci (motivi, interesovanja, očekivanja)
3. Namjerno usmjeravanje psihičke aktivnosti na određene sadržaje

Teorija kognitivne obrade informacija predstavlja čovjeka kao aktivnog obrađivača informacija. Tok
informacija kreće preko ulaska draži u senzorno pamćenje, koje traje hiljaditi dio sekunde. Ukoliko se draž selektuje
kao bitna ona nastavlja put kratkoročne memorije koja je ograničenog kapaciteta i da bi primila nove informacije,
stare moraju da izađu. Prelaz iz kratkoročne u dugoročnu memoriju zavisi od vremena provedenog u kratkoročnoj
memoriji, ponavljanja i kodiranja tj. osmišljanja. Dalje, dugoročna memorija obezbjeđuje podatke kratkoročnoj, koja
ih povezuje sa novopristiglim i dovodi do spoljašnje reakcije tj. izlaza. Teorija kognitivne obrade informacija danas se
smatra jednom od najvažnijih u psihologiji.

OPAŽANJE OSOBA
Proces pridavanja određenih svojstava, namjera, osobina osobama koje neposredno opažamo naziva se opažanjem
osoba. Pošto je opažanje osoba u većoj mjeri zaključivanje na osnovu iskustva i motivacije nego opažanje fizičkih
objekata – to je uvijek i ocjenjivanje. Kod opažanja osoba najčešće se misli na ocjenu emocija i crta ličnosti.
Emocije se najviše ocjenjuju na osnovu facijalne ekspresije (naročito se prate mišići oko očiju i usta) i pokreta
određenih dijelova tijela. Facijalna ekspresija je jako važna kod ocjenjivanja osobina zbog postojanja univerzalnih
facijalnih ekspresija za osnovna osjećanja. Što se tiče pokreta dijelova tijela najbitniji su pokreti ruku (npr. učestali i
brzi pokreti ruku karakteristični su za gnijev). Pri dužem kontaktu sa ljudima prati se i sadržaj saopštenja, kao i
postupci druge osobe.
Ocjenjivanje crta ličnosti vrši se na osnovu fizionomije lica (crta lica), kao i boje glasa, pokreta ruku ili cijelog
tjelesnog sklopa. Stari Grci su razlikovali 4 tipa crta lica za 4 različita temperamenta, a to su:
- Kolerik – ima oštre crte lica, karakterističan po naglim reakcijama, svadljiv
- Melanholik – ima blage i oble crte lica, karakterističan po osjetljivosti sklon ka tužnim emocijama
- Flegmatik – ima opuštene crte lica, izgleda pospano, karakterističan po nezainteresovanosti i rijetkim reakcijama
- Sangvinik – ima pravilne crte lica, karakterističan po staloženosti i umjerenim reakcijama, umjerenog intenziteta
Međutim, zaključivanje na osnovu fizičkog izgleda često je pogrešno i nepouzdano. Važnije je praćenje sadržaja
izjava i postupaka pri ocjenjivanju osobina. Prva impresija o ljudima stvara se veoma brzo i na osnovu nedovoljnog
broja podataka, pa često može da zavara. Nakon formiranja impresije svi podaci se tumače kao potvrda već
formiranog mišljenja o osobi. Podaci koji su u suprotnosti sa formiranim utiskom često se zanemaruju. Pozitivna
impresija navodi na zbližavanje, a negativna na izbjegavanje. Impresija će se promijeniti tek ukoliko su podaci koji se
kose sa prvim utiskom važni. Po pravilu impresija se mijenja i ukoliko kasnije saznamo da je osoba nas ocijenila
suprotno nego mi nju. Opažanje osoba slično je i opažanju predmeta, osim što su kod ovakvog opažanja dominantniji
unutrašnji činioci. Takođe i princip organizovanja draži veoma utiče na ocjenjivanje osoba.
Osnovni razlozi za greške pri opažanju osoba su nedostatak čulnih podataka, pristrasnost i složenost same ličnosti
druge osobe. Takođe, ljudi sa manjokom iskustva inteligencije i kritičnosti prema sebi teže će donositi ispravne ocjene
o nekome. Ovakve greške nazivaju se sistematskim jer se javljaju zakonito i redovno. To su:
- Halo efekat – posljedica dejstva prvih impresija na kasnije tumačenje podataka
- Lična teorija – shvatanje pojedinca da se određene osobine uvijek javljaju zajedno
- Funkcionalna analogija – zaključivanje o psihičkim osobinama na osnovu psihičkih
- Uprošćavanje – težnja da osobama pripišemo samo nekoliko osnovnih osobina, zanemarujući kompleksnost
svake ličnosti
- Stereotipnost – tendencija pripisivanja istih osobina svim pripadnicima neke grupe
 Etnička stereotipnost – pripisivanje istih osobina svim pripadnicima nekog naroda, mogu biti negativne i
pozitivne
Atribucija je zaključivanje o uzrocima nečijeg ponašanja. I pri atribuciji se dosta griješi jer ljudi nastoje da se
pokažu u što boljem svjetlu i zato što je teško utvrditi da li je ponašanje proizvod okolnosti ili svojstava ličnosti.
Istraživanja pokazuju da svoja ponašanja česće pripisujemo okolnostima, dok tuđa češće pripisujemo njihovim
osobinama. Pripisivanje vlastitog ponašanja spoljašnjim faktorima je često jer pruža mogućnost oslobađanja od
odgovornosti.
 UČENJE
Učenje je prema tradicionalnom shvatanju namjerna aktivnost sa ciljem sticanja znanja i vještina i vezana je
za namjerno ponavljanje. Učenje je, međutim, mnogo širi pojam. To je sve ono što čovjek stiče u životu, pa tako
zajedno sa nasljeđem spada u 2 najznačajnija činioca koji određuju razvoj i prirodu čovjeka i njegovog ponašanja.
Učenje je trajna, ili relativno trajna promjena jedinke, koja se pod određenim uslovima može manifestovati u
njenoj aktivnosti, a koja je rezultat prethodne aktivnosti pojedinca. Za svaki razvoj najvažnije je rano iskustvo i
stimulacija.
a) Senzitizacija je povećana osjetljivost organizma usljed ponavljanja opasnih draži. Habituacija
(navikavanje, negativno učenje) je smanjena osjetljivost organizma na beznačajne draži koje se često
ponavljaju. Samo ukoliko traju izvijesno vrijeme, senzitizacija i habituacija predstavljaju oblik učenja.
b) Klasično uslovljavanje zasniva se na Pavlovljevom eksperimentu. Zvuk zvonceta je neutralna draž, a hrana je
bezuslovna draž, lučenje pljuvačke u kontaktu sa hranom je bezuslovna reakcija. Ukoliko neutralnu i bezuslovnu
draž primjenjujemo istovremeno, neutralna draž postaje uslovna draž, a lučenje pljuvačke ne zvuk zvona postaje
uslovna reakcija. Moguće je uslovljavati motorne reakcije, rad organa, imunološke reakcije i najvažnije
emocionalne reakcije.
i) Emocionalno uslovljavanje se zasniva na eksperimentu sa malim Albertom, koja su izveli Votson i
Rajnerova. Bijeli miš je neutralna draž, jak zvuk je bezuslovna draž, strah je bezuslovna reakcija.
Ukoliko u isto vrijeme primjenimo neutralnu i bezuslovnu draž, neutralna draž će postati uslovna i strah
će postati uslovna reakcija na bijelog miša. Emocionalno uslovljavanje vrlo brzo nastaje, lako se
generalizuje i teško iščezava. ND koje su prisutne pri javljanju neke emocije asociraju se za istu.
Kasnije, ukoliko se te draži ponovo jave, izazvaće asociranu emociju. Emocionalno uslovljavanje
može da izazove fobije (klaustrofobija, agorafobija) i simpatije ili antipatije.
c) Instrumentalno učenje – Torndajk. Torndajk je stavljao mačke u kavez, a ispred kaveza je bila hrana, mačka je
mnogo puta pokušavala dok slučajno nije otvorila vrata, kasnijim pokušavanjem neuspiješni pokušaji su se
proređivali, a uspješni učvršćivali. Torndajk ovo učenje naziva još i zakonom efekta, jer radnje bivaju
učvršćene ili eliminisane u zavisnosti od efekta do kog dovode. Ovo učenje Skiner naziva principom
potkrepljenja. Potkrepljenje je nagrada koja dovodi do učvršćivanja nekog oblika ponašanja, pa tako ponašanja
koja se žele učvrstiti treba nagraditi, a ponašanja koja se žele eliminisati ne treba nagrađivati. Torndajkovo
instrumentalno učenje se odnosi na nižerazvojne jedinke, do je kod ljudni bitna i kognitivna komponenta (sjećanje
o posljedicama ponašanja u prošlosti) i ona dovodi do željenog načina ponašanja. Instrumentalno učenje ima bitnu
ulogu u sticanju motornih vještina. Instrumentalno učenje može da smanji ili poveća intenzitet potrebe za drugim
ljudima, takođe može da utiče na neke osobine intelekta.
d) Učenje uviđanjem – Keler . učenje uviđanjem je inteligentno učenje. Karakteristike: ne prave se ponovne
greške, nakon neuspjelih pokušaja nastaje period mirovanja, nakon koga slijedi aha doživljaj tj. uvid. Uviđanje
odnosa u situaciji je osnova mišljenja i inteligencije. Ovakvo učenje ostavlja trajne promjene u organizmu, to je
veoma efikasan način učenja i dominantan za čovjeka.
e) Učenje po modelu – Albert Bandura. Ovo učenje se zasniva na imitaciji i identifikaciji. Imitacija je opanašanje
spolja vidljivog ponašanja, a identifikacija je usvajanje sistema vrijednosti i uvjerenja druge osobe. Početkom 20.
v. Frojd ističe značaj identifikacije sa roditeljima (to određuje karakter i super-ego osobe). Učenje po uzoru
zahtijeva osobu koja je uzor, druga osoba treba pažljivo da opaža i pamti njene karakteristike, da je motivisana da
oponaša uzor, treba da posjeduje opažajne i motorne sposobnosti i ukoliko je sve to ispoštovano druga osoba će
usvojiti sistem vriednosti uzora i ponašaće se kao uzor.
f) Sticanje motornih vještina obuhvata učenje po modelu i učenje putem pokušaja i pogrešaka. Što je vještina
komplikovanija, kognitivni procesi više učestvuju. Najprije se posmatra model (vizuelna predstava radnje), koji
nam daje i verbalni opis radnje, zatim se radnja ponavlja veliki broj puta, u početku se javljaju nepotrebni
pokreti i napetost mišića i složene vjetine se uče postupno, kasnije se one povezuju i automatizuju. Zbog
vizuelne predstave i verbalnog opisa radnje pokušaji nisu slučajni. Poseban činilac je dobijanje povratne
informacije o uspiješnosti učenja.
g) Verbalno učenje obuhvata memorisanje i učenje uviđanjem, razmišljanjem. Učenje napamet ili bubanje
takođe može biti potpomognuto osmišljanjem. Problemi u vezi sa usavršavanjem procesa učenja spadaju u oblast
racionalizacije učenja.
Transfer učenja predstavlja efekat ranijeg učenja na kasnije učenje ili aktivnost. Dejstvo transfera može biti
pozitivno i negativno. Postoje 2 osnovna problema transfera
- razvijanje psihičkih funkcija
- primjena znanja u novim situacijama
Prvi problem transfera bavi se uslovima pod kojim je moguće psihičke funkcije razvijati vježbanjem. Ako se 1
aktivnost jednostavno ponavlja, ne mora se javiti nikakvo opšte poboljšanje date sposobnosti. Međutim, ako se tokom
vježbanja razvija određena tehnika ili metoda rada, onda se mogu poboljšati i određene funkcije. Širina tog
poboljšanja zavisi od primjenljivosti stečenih metoda i tehnika. Priroda ovog poboljšanja nije organska, nego se radi o
razvoju vještina. Spontano sticanje uspješnih metoda rada karakteristično je za inteligentne i sposobne ljude.
Međutim, mnogo se više postiže kada se sistematski i planski razvijaju određene intelektualne vještine i stavovi.
Drugi problem transfera bavi se primjenljivošću znanja u novim situacijama. Primjenljivost je veća kod
generalizovanog nego kod konkretnog znanja. Znanje je generalizovano ako je zasnovano na većem broju primjera ili
ako se može primjeniti na veći broj situacija. Znanja su primjenljivija i ukoliko se do njih došlo vlastitom aktivnošću
tj. otkrivanjem. Zlatno pravilo transfera: treba uvježbati primjenu znanja.

PAMĆENJE
To je trajanje naučenog ili zadržavanje, retencija znanja. Tri osnovne manifestacije pamćenja su rekognicija,
reprodukcija i ušteda pri ponovnom učenju. Prepoznavanje se odnosi na trenutno opažan objekat, a reprodukcija na
odsutni, ono što se može prepoznati ne može se reprodukovati.
Kratkoročno pamćenje neposredno slijedi utisak i traje 10 – 20 sekundi. Obim neposrednog pamćenja je 7 podataka.
Usljed oštećenja nekih nervnih struktura (hipokampus) može nastati nesposobnost prelaska informacija iz
kratkoročnog u dugoročno pamćenje.
Prelazak informacija iz kratkoročnog u dugoročno zavisi od više uslova: 1) pažnja 2) zadržavanje informacija u
kratkoročnoj memoriji ili ponavljanje 3) osmišljanje.
Dubina prerade informacija je jedan od osnovnih činilaca prelaska informacija iz kratkoročne u dugoročnu memoriju.
Što su složeniji intelektualni procesi korišćeni za obradu utisaka u kratkoročnoj memoriji, to će oni bolje biti
učvršćeni u dugoročnom pamćenju. Vilijem Džejms: dobro pamtiti znači razmišljati o onome što se uči.
Eksperimentalno je dokazano da se bolje pamte informacije koje su rezultat lične aktivnosti.
Bartlet: pamćenje je više REKONSTRUKCIJA nego reprodukcija. To je tako jer se uglavnom pamti opšti smisao
situacije i afektivni momenat i neki upečatljivi detalji, ostale praznine se popunjavaju racionalnim objašnjenjima
na osnovu starog iskustva, a taj proces izjednačavanja starog iskustva sa novim je asimilacija. Zato je pamćenje
rekonstrukcija na osnovu opšte šeme događaja i uz pomoć nekoliko istaknutih detalja. Bartletov ogled: pokazivanje
slika oficira... Kvalitativne promjene u pamćenju su najveće kada se više puta prisjećamo neponovljivog događaja, pa
pri savkoj novoj reprodukciji dolazi do novih promjena koje dovode do iskrivljenog pamćenja.
Kod svjedočenja je veoma bitna psihologija pamćenja. Naime, to su jako emocionalno obojeni događaji i ispitanici
imaju određena predubjeđenja i stavove o zbivanjima, a događaji su često iznenadni. Zato je od svedoka najbolje
tražiti da sami ispričaju cijelu priču i ne postavljati sugestivna pitanja koja mogu da utiču na falsifikovanje sjećanja.
Maskiranje takođe može uticati na nemogućnost prepoznavanja počinioca, kao i nepripremljenost ljudi i emocije koje
prate događaj (stres, srah, iznenađenje).

ZABORAVLJANJE
To je nemogućnost reprodukovanja i rekognicije naučenog sadržaja ili nestanak uštede kod ponovnog učenja.
Zaboravljanje je u početku veoma brzo, a kasnije se usporava. Ebinghaus je utvrdio da gradivo koga se sjećamo
nakon mjesec dana teže zaboravljamo, takođe smisaono gradivo se duže pamti, tako da najduže u sjećanju ostaju
glavne ideje, zatim poezija, proza i na kraju besmisleni slogovi.
Zaboravljanje može biti spontano i aktivno. Spontano zaboravljanje nastaje usljed neponavljanja i događaja koji
ispunjavaju vrijeme, jer samo vrijeme ne može biti uzrok zaboravljanja. Spontano zaboravljanje je naročito
izraženo kod kratkoročnog pamćenja.
Aktivno zaboravljanje je rezultat sukobljavanja dva gradiva. Retroaktivna inhibicija nastaje kada sadašnje gradivo
ometa ono koje smo ranije naučili. Manje je ukoliko se prave pauze između učenja i ukoliko se odmah nakon učenja
ide na spavanje. Što su dva gradiva sličnija, ometanje i zaboravljanje je veće. Uslovi od kojih zavisi stepen
retroaktivne inhibicije su: 1) sličnost 2) vremenski razmak 3)stepen naučenosti 4) razgraničavanje/upoređivanje
5) organizacija u smisaone cjeline.
Proaktivna inhibicija nastaje kada staro gradivo ometa učenje novog. Zakoni su isti kao i kod retroaktivne inhibicije.
Andervud je utvrdio da zaboravljanje besmislenih slogova zavisi od broja prethodno naučenih serija slogova bez
smisla.
Hipremnezije su neobično bogata i živa sjećanja. Nastaju u situacijama opasnim po život ili mogu biti izazvane
hipnozom i električnim draženjem sljepoočnog dijela kore velikog mozga. Ovakve pojave pokazuju da je pamćenje
mnogo bogatije nego što se misli.
Potiskivanje je vid namjernog zaboravljanja na neprijatne događaje. Uveo ga je Frojd i na potiskivanju on
zasniva psihoanalizu. To je osnovni mehanizam odbrane od negativnih emocija i želja koje nisu u skladu sa
sopstvenim vrijednostima. Iako su potisnuti, takvi događaji nisu zaboravljeni i ispoljavaju se na neposredne načine
(snovi, opaske, neuroze). Ukoliko se ova sjećanja terapijom vrate u svijest nestaju neurotični simptomi.
Amnezija je nesposobnost sjećanja. Selektivna amnezija je zaboravljanje traumatičnih događaja povezanih sa
neprijatnim zbivanjima, kako bismo se odbranili od uznemirujućih sjećanja.

PSIHOLOŠKI USLOVI USPJEŠNOG UČENJA

Inteligencija se ponekad određuje kao sposobnost učenja. Međutim odnos između inteligencije i učenja zavisi od vrste
učenja. Jerks-Dodsonov zakon određuje odnos jačine motivacije i uspjeha u učenju. Utvrdili su da motivacija
pozitivno utiče na učenje do jedne optimačne tačke, nakon koje mogu dovesti i do slabijeg uspjeha usljed pretjerane
nervne aktivnosti i treme. Motivacija povećava opštu budnost organizma i aktivaciju nervnog sistema, a i podstiče
dublju obradu informacija kod učenja. Namjera, takođe, u velikoj mjeri utiče na učenja. Naime, to je voljna odluka da
se nešto nauči, bez koje učenje nije moguće. Ona posredno utiče na aktiviranje intelektualnih operacija i može da
izazove povećanu budnost i pažnju. Zinčenko je smatrao da namjera nije nužan uslov pamćenja i podijelio je
učenje na namjerno, nenamjerno i slučajno. Namjeno učenje karakteriše namjera memorisanja. Nenamjerno je ono
kada ne postoji namjera, ali je intelektualna aktivnost usmjerena na određeni sadržaj. Naučnici obično uče na taj način,
jer teže razumijevanju, a ne memorisanju, pa tako nakon duboke obrade informacija oni upamte smisao štiva iako
nemaju namjeru memorisanja već razumijevanja istog. Slučajno učenje je površno učenje kada nije nikakva posebna
aktivnost usmjerena i ono ne daje naročite rezultate. Svijest o roku takođe utiče na kvalitet učenja, što je rok bliži,
učenje je površnije i brže se zaboravlja nakon njegovog isteka. Motivacija za učenja može biti unutrašnja i spoljašnja.
Unutrašnja proističe iz zainteresovanosti za gradivo i najbolji predstavnik je radoznalost, zatim kvazipotrebe i
kognitivni nesklad. Spoljašnji motivi su manje značajni od unutrašnjih, ali ipak u izvijesnoj mjeri utiču na učenje. To
su motivi ekonomske prirode, obzir prema roditeljima, ugled u očima drugih, samopotvrđivanje i sujeta, pa se zato u
školama praktikuju ocjene, pohvale, kazne, takmičenja i sl. Jedan od važnih činilaca je i stepen aspiracije. I na kraju
fizički i fiziološki uslovi učenja, kao i radne navike.
Učenje je utoliko bolje ukoliko se osmišlja. Vilijem Džejms je govorio da se detalji i činjenice prikupljaju uz ideje
kao zrna u grozdu. Dobro učiti i dobro pamtiti zači misliti o onome što se uči. Važan je uvid u cjelinu, jer cjelina daje
smisao dijelovima, postavljanje pitanja i izvodjenje zaključaka. Učenje po dijelovima i učenje cjeline treba
kombinovati. Učenje po dijelovima više utiče na motivaciju, a učenje cjeline daje bolji uvid u strukturu i cjelinu.
Učenje treba biti vremenski raspoređeno kada se treba pamtiti doslovno. Lična aktivnost najbolje utiče na pamćenje,
pa tako bolje pamtimo ono što drugima objašnjavamo, kada se preslišavamo i sl. Preslišavanje može biti doslovno,
svojim riječima, u sebi i pismeno, pri tome se ne mora pratiti redoslijed teksta kao kod pisca. S preslišavanjem se
počinje što ranije, ali ne isuviše rano. Bolje se preslišavati poslije svake manje cjeline, a treba se preslišati i nakon
peđenog cjelokupnog gradiva. Slijedi završni pregled, podvlačenje, ponavljanje i pravljenje zabilješki u vidu skice ili
rezimea.

MIŠLJENJE
Mišljenje je uviđanje bitnih odnosa. Spirman razlikuje dvije vrste mišljenja:
1) Uviđanje odnosa između dva elementa
2) Traganje za elementom koji nedostaje da bi se ispunio dati odnos
Ova 2 oblika mišljenja ilustruju se u testovima analogije. Sreću se i u testovima inteligencije sa matricama.
Norman Majer je uveo pojam direkcije u psihologiju. Naime, na osnovu datog i zadatog, problem se konkretizuje i
lokalizuje se teškoća. Pa je tako direkcija način na koji se pristupa problemu, a zavisi od toga u čemu mi vidimo
problem i teškoću istog. Prema Majeru, suština mišljenja je u kombinovanju dijelova starog iskustva u novim
situacijama. Dijelovi se moraju kombinovati na određen način, a direkcija određuje prirodu te kombinacije. Majer je u
svom eksperimentu uvidio 4 različite direkcije, od kojih je samo 1 tačna. Ostalim ekipama je davao sugestije, ali oni
su ih shvatali samo na način na koji su oni definisali problem. Direkcija se često označava i kao model traganja, na
osnovu koga se traže svojstva predmeta koja su potrebna za rješenje.
Staro iskustvo značajno utiče za uspiješno snalaženje u novim situacijama, ali nije dovoljno, već je potrebna i
određena direkcija koja vodi ka rješenju. Dakle upotrebljivost iskustva i datog zavisi od toga kako se problem
protumači i koji se model traženja formuliše.
Određeni zadaci nameću skrivenu tj implicitnu direkciju koja je tu da zbuni, pa je potrebno posmatrati problem sa
drugog aspekta. Bitne komponente mišljenja su:
- Uočavanje i shvatanje problema
- Konkretizacija problema i definisanje direkcije
- Javljanje hipoteze
- Provjera
Redoslijed može biti izmijenjen, a neuspiješne hipoteze dovode do ponavljanja procesa.
Kriterijum stvaralačkog mišljenja nije jasno definisan. Prema najstrožem to je izum koji nem-a prethodnika u istoriji,
prema malo blažem to je originalna tvorevina pojedinca bez obzira na sličnost u istoriji, prema još blažem kriterijumu
to je originalan način ponašanja i prema najblažem stvaralaštvo obuhvata naše snove, maštanja i fantazije. Prva dva
kriterijuma govore o umjetničkim djelima, naučnim otkrićima i tehničkim pronalascima.
Faze stvaralačkog mišljenja su:
1) Preparacija
2) Inkubacija
3) Iluminacija ili inspiracija
4) Verifikacija
Neki psiholozi formulišu inkubaciju kao nesvjesno mišljenje. Drugi jednostavnije objašnjavaju da stvaralac pristupa
problemu u više navrata sa različitom direkcijom prilazeći mu odmoran i ističu značaj promjene direkcije.
Mišljenje može biti konvergentno tj. realističko kada se posmatra objektivna istina i za takvo mišljenje postoji samo 1
tačno rješenje. Kod konvergentnog mišljenja treba se osloboditi ličnih stavova, emocija, motiva i sl. Drugi oblik
mišljenja je divergentno tj. imaginativno mišljenje koje se oslanja na maštu i za koje postoji više tačnih rješenja i koje
je oslobođeno stega realnosti. Dakle, pri divergentnom mišljenju ne otkriva se realna stvarnost već se stvara nešto
novo. Kod imaginativnog mišljenja dolaze do značaja unutrašnji motivi, emocije i stavovi.
Imaginativno mišljenje može biti okrenuto objektivnoj realnosti u manjoj ili većoj mjeri. Dakle, ukoliko se radi
o usmjerenosti ka objektivnim tvorevinama (pjesme, romani, umjetnička djela) radi se o stavralačkom mišljenju.
Imaginativno mišljenje u drugom sličaju podrazumjeva maštanje, sanjarenje, fantaziranje i dolazi do izražaja logika
želja, tj. stvarnost se oblikuje prema sopstvenim željama. Kada je neko suviše odsječen od realnosti kaže se da je
autističan. Pod pojmom fantazija ističe se veća nevjerovatnost i nerealnost nego kod mašte.
PIJAŽEOVA TEORIJA RAZVOJA MIŠLJENJA. Dijete i odrastao čovjek se kvalitativno razlikuju, intelektualni
razvoj nije postepen i kontinuiran nego se odvija po određenim kvalitativno različitim stadijumima koji se
odigravaju po neporomjenljivom redoslijedu. Značajan je uzrast u kome se te promjene događaju, ali treba istaći i
značaj kulturnih i individualnih razlika.
1) Stadijum senzomotorne inteligencije (0 – 2) u ovom periodu dijete je sposobno da reaguje na određene draži
i situacije, ne raspolaže predstavama, nije sposobno da se oslobodi trenutne situacije.
2) Preoperacionalni stadijum (2 – 7) razvijaju se simbolički procesi, predstavljanje odsutnih objekata i jezik.
Ova faza je karakteristična za čovjeka.
3) Stadijum konkretnih operacija (7 – 11) javljaju se logičke operacije koje su vezane za konkretne situacije
4) Stadijum formalnih operacija (11 + ) može da misli o apstraktnim sadržajima sposoban za logičko
razmišljanje i izvođenje tvrdnji i zaključaka. Razvoj formalnih zaključaka se ne završava sa 11. ili 12.
godinom, već nastavlja da se razvija i za taj razvoj je potrebna vježba.

INTELEKTUALNE SPOSOBNOSTI
Postoji više od 50 definicija inteligencije. Inteligencija je sa biološkog aspekta sposobnost adaptacije, a sa
psihološkog sposobnost učenja i korišćenja starog iskustva u novim situacijama. Suština inteligencije je
rješavanje problema uviđanjem ili shvatanje odnosa u datoj situaciji.
Spirman je definiše kao
- Uviđanje odnosa između datih članova
- Sposobnost apstraktnog mišljenja
Umni količnik vezuje se za Bine-Simonovu skalu iz 1905. godine. Ova skala bila je namjenjena da otkrije djecu
zaostalu u razvoju. Za svaku godinu izrađuje se 6 zadataka (npr. dijete od 6 godina radiće 36 zadataka), a svaki
zadatak vrijedi 2 umna mjeseca. Sabirajući položene zadatke dobija se umni uzrast djeteta, koji se dalje upoređuje sa
kalendarskim. Bineov test počiva na pretpostavci da je inteligencija 1 opšta sposobnost koja se manifestuje u
rješavanju vrlo različitih zadataka. Umni količnik je količnik između mentalnog i kalendarskog uzrasta,
pomnožen sa 100. Prosječna vrijednost je od 90 do 110.
Osim inteligencije, postoje i senzorne i motorne sposobnosti. Naučnici su, istražujući ostale sposobnosti, razvili
statističku tehniku faktorske analize. Njom se utvrđuje postojanje izvijesnih manje ili više nezavisnih faktora tj.
sposobnosti.

Faktorsku analizu je prvi primijenio Spirman, te postavio teoriju 2 faktora. Prema toj teoriji inteligenciju određuje
jedan generalni G faktor i više specifičnih S faktora. On je izjednačio opšti g faktor sa opštom inteligencijom, a
specifične faktore objasnio kao kombinaciju G faktora i specifičnog vježbanja/interesovanja.
Tersten je, međutim, tvrdio da ne postoji 1 opšta sposobnost nego 7 primarnih mentalnih sposobnosti koje su
predstavljene sa 7 ocjena. To su:

 W – fluentnost
 V – razumijevanje verbalnog sadržaja
 N – numerički faktor
 S – spacijalni faktor
 M – memorisanje
 P – perceptivni faktor
 R – rezonovanje (NAJVIŠE POVEZAN S OPŠTIM OCJENAMA INTELIGENCIJE)

Gilfordov model intelekta čini više od 50 posebnih faktora, a predviđa postojanje 120 nezavisnih sposobnosti.
Iako ih je Gilford smatrao nezavisnim, one ipak nisu sasvim nepovezane, pa se mogu svrstati u nekoliko grupa.
Klasifikao je sposobnosti na više načina, a najvažnija je podjela na osnovu psihičkih operacija. Ovakva struktura
poklapa se sa opštim iskustvom jer je memorija razdvojena od mišljenja, a procjenjivanje od produkcije i kognicije.
Produktivne sposobnosti on dijeli na konvergentno i divergentno mišljenje. Gilfordova teorija potvrđuje činjenicu da
su inteligencija i stvaralaštvo različite sposobnosti. Njegov model intelekta daje više informacija o pojedincu pa nas
bolje osposobljava za rješavanje nekih praktičnih problema, međutim, zadnjih godina se njegovo shvatanje dosta
preispitujr i trpi kritike.
Prosječna inteligencija je od 90 do 110, normalna od 70 do 130 i tu spada 95% ljudi, ispod 70 su mentalno zaostali
ljudi, a preko 130 su nadareni. Umna zaostalost može biti lakša i teža, pa je tako podijeljena na više nivoa:
- Debili – umni količnik 50 – 70, umni uzrast djeteta od 8 do 12 godina, mogu završiti osnovnu školu i obavljati
lakše poslove
- Imbecili – umni količnik 20 – 50, umni uzrast djeteta od 3 do 7 godina, mogu naučiti da govore i brinu o sebi, ali
ne mogu naučiti da pišu i završiti osnovnu školu
- Idioti – najteža zaostalost IQ ispod 20, uzrast ispod 3 godine, ograničen riječnik, ne mogu brinuti sami o sebi,
često se radi o organskim oboljenjima.
Nadarene imaju umni količnik preko 130, a neki od njih ponekad dostižu i nivo genija. Genije je osoba koja je stvorila
nešto od trajne vrijednosti i značaja za civilizaciju. Koksova je na osnovu biografskih podataka procjenjivala umni
količnik 300 najvećih umova koji su živjeli od 1450. do 1850. godine i došla do zaključka da najveći umni količnik
imaju filozofi, zatim revolucionatri i pisci, zatim naučnici, pa muzičari, pa slikari i na kraju vojskovođe. Ona ističe i
da su ovi ljudi posjedovali i pozitivne osobine ličnosti i da su živjeli u odličnim porodičnim i obrazovnim uslovima.
Terman je 1921. počeo da prati djecu koja su bila darovita i praćenje je završeno 1970. Došao je do zaključka da je
70% muškaraca i 67% žena završilo fakultet i ostvarilo odličnu karijeru, brak, finanskijske uslove i prijateljstva.
Ostalih 30% nisu završili fakultet, a nijedan od svih 1528 članova nije dostigao nivo genija. Dakle, visoka dostignuća
ne zavise samo od inteligencije već i od određenih osobina ličnosti (samopouzdanje, istrajnost, usmjerenost i sl).
Često se kaže da je inteligencija nužan ali ne i dovoljan uslov za dostignuća. Poznati psiholog Baron navodi bitne
osobine velikih stvaralaca (snažno ja, emocionalna stabilnost, samouvjerenost, samodovoljnost, jaka potreba za
nezavisnošću, lična dominantnost i ubjedljivost, odbacivanje konformističkih pritisaka, sklonost ka redu, metodu,
tačnosti i interesovanje za izazove)
Hipoteza praga: stepen inteligencije je najvažniji činilac postignuća do umnog količnika 120, preko tog umnog
količnika uspijeh više zavisi od osobina ličnosti. Dakle, za velika postignuća presudan je izvijestan sklop crta
ličnosti i sposobnosti.

EMOCIJE
Emocije podrazumojevaju subjektivan način reagovanja na spoljašnje draži. Obuhvataju 3 vrste pojava:

- Unutrašnje fiziološke promjene

- Promjene u spolja vidljivom ponašanju
- Subjektivni doživljaj emocije

Od velikog je značaja uticaj fizioloških promjena na subjektivni doživljaj. Emocije obuhvataju različite pojave,
mogu se podijeliti na emocije tj. osjećanja i na afektivni ton (doživljaj prijatnosti ili neprijatnosti koji prati sve
emocije). Afektivni i emocionalni život su sinonimi. Međutim, afekti podrazumijevaju emocije veoma jakog
intenzitete i kratkog trajanja, koje mogu dovesti do suženja svijesti i gubitka samokontrole , sadrže izrazite
psihičke i tjelesne promjene i imaju buran tok. Pražnjenje afekata je poželjno, ali ne povrijeđujuči time druge
ljude. Ukoliko se predugo ne isprazne, može doći do psihosomatskih poremećaja. Raspoloženja su emocije
manjeg intenziteta i dužeg trajanja koje boje naše doživljavanje. Mogu biti izazvane spoljašnjom situacijom, a
ukoliko se radi o dominantnim raspoloženjima – vezuju se za određeni temperament. Sentimenti
podrazumijevaju složeniju pojavu od emocija. Mek Dugal ih razdvaja od emocija po tome što prave relativno
trajne promjene u nervnom sistemu koje izazivaju dispoziciju javljanja određene emocije u određenim
situacijama i predstavlja rezultat vezivanja određenih objekata za određene emocije .

Biološki smisao emocionalnih promjena je adaptivne prirode jer treba da pripreme organizam na opasnost.
Neke od najvažnijih fizioloških promijena su aktiviranje simpatikusa, lučenje adrenalina i noradrenalina iz srži
nadbubrežne žlijezde koji imitiraju dejstvo simpatikusa i podstiču lučenje glikogena u krv, štitna žlijezda luči
tiroksin koji reguliše metabolizam i ubrzava sve fiziološke procese, disanje se produbljuje i ubrzava da bi se
obezbijedilo što više kiseonika i kako bi se povećali radni potencijali, zatim kora nadbubrežne žlijezde luči
kortikosteroide koji povećavaju otpornost prema povredama, takođe javlja se i bljedilo, širenje zjenica,
povećan psihogalvanski refleks, suvoća usta, usporen rad organa za varenje. Sve ove promjene su adaptivne.
Međutim, u opasnim situacijama i suviše jakim efektima može doći do paralize umjesto adaptacije.

Prema klasičnom shvatanju psihologa iz XIX vijeka, emocije se odvijaju ovako: najprije se opaža emocionalna
situacija, ona dalje dovodi do doživljaja emocija koje se manifestuju u nizu tjelesnih promjena. Nisu se svi
slagali sa ovom teorijom. Naime, Džejms i Lange zastupali su teoriju da je emocija ništa drugo do svijest o
fiziološkim promjenama koje se dešavaju u organizmu i ovu teoriju su zasnovali na činjenici da pri jakim
emocijama često prvo osjećamo promjene u organizmu. Ova teorija je kritikovana najprije zbog toga što kod
isključenja veze između organa i mozga i dalje dolazi do izražavanja emocija, zatim organske promjene
zahtijevaju više vremena od emocionalnih i na kraju vještački izazvane fiziološke promjene ne dovode do
jasnog doživljaja emocije. Prema kognitivnoj teoriji, faktor koji nedostaje pri vještačkim promjenama da bi
došlo do emocije jeste saznajna komponenta. Šahter je usavršio ovakva istraživanja i zaključio da različiti ljudi
objektivno iste organske promjene doživljavaju različito zavisno od socijalne situacije. Dakle tjelesne promjene
su samo sirov materijal koji svako može tumačiti drugačije i samo djelimično utiču na doživljaj emocije, a
saznajna komponenta je ta koja određuje kvalitet doživljene emocije. Kognitivne komponente mogu da utiču
na specifičnost emocionalnog doživljaja, a pored toga složene specifične emocije mogu nastati stapanjem
osnovnih.

Na razvijanje emocija kod djece utiču nasljedje, učenje i njihova interakcija. Votson je prvi ispitivao značaj
učenja za emocionalni razvoj. Najznačajniji oblici učenja emocija su uslovljavanje i učenje po modelu.
Uslovljavanjem se širi opseg draži koje izazivaju istu emociju, ali ne utiču na nastanak novih emocija. Učenjem
po modelu neka emocija može biti više ili manje izražena ili stečena ili eliminisana. Sazrijavanje nervnog i
endokrinog sistema dovodi do javljanja kvalitativno novih emocija. Za pun emocionalni razvoj potrebno je i
iskustvo. Izražavanje osnovnih emocija je genetski predodređeno, a iskustvo stilizuje i modifikuje emocionalne
izraze. Perceptivni i intelektualni razvoj svakako su bitan faktor. Katarina Bridžes pratila je razvoj kvalitativno
novih emocija kod djece od rođenja do 2. godine. Utvrđeno je da se emocije kod beba razvijaju uvijek istim
redoslijedom, i to: opšte difuzno stanje uzbuđenosti, do trećeg mjeseca izdvaja stanje prijtnosti i neprijatnosti,
iz opšteg stanja nezadovoljstva razvija se gnijev, gađenje i strah, a iz opšteg stanja zadovoljstva razvija se
ponos, ljubav, radost. Dječije emocije su kratkotrajne i jakog intenziteta, češće u odnosu na odrasle.

Emocionalni razvoj naročito je izražen i u adolestenciji kada dolazi do najbržih i najvećih promjena u
čovjekovom životu ako se izuzmu prve 2 godine života. Adolescenti su svjesni ovih promjena, pa snažno i
emocionalno na njih reaguju. Socijalni uticaji naročito su izraženi između 10. i 20. godine života. Adolescencija
u današnjem smislu te riječi rezulltat je kako fizičkog i psihičkog razvoja, tako i socijalnih i kulturnih uslova.
Usljed tjelesnog rasta i fizičkih promjena koje nastaju u 11. ili 12. godini adolescent postaje osjetljiv na svoj
spoljašnji izgled i razvija sigurnost i samopouzdanje ili osjećaj manje vrijednosti. U ovom periodu adolescent se
suprotstavlja roditeljima i školi ali je konformist u vršnjačkoj grupi koja je od velikog značaja za njega.
Najvažniji proces u adolescenciji je izgradnja ličnog identiteta. Usljed psiholoških promjena on izgrađuje
identitet na osnovu procjene svojih intelektualnih sposobnosti i od toga zavisi njegov stepen samopouzdanja.
Razvija se i moral usljed kritičkog analiziranja okoline. Pijaže tvrdi da moralnost u ovom periodu sa
heteronomne prelazi na autohtomnu. U vršnjačkoj grupi adolescenti razvijaju moralna načela poput
jednakosti, pravičnosti, osjećaja pripadnosti, lojalnosti i sl. Dolazi do raskoraka u shvatanju moralnih
vrijednosti u odnosu na roditelje, mada osnovne vrijednosti koje su stečene u porodici umnogome mogu uticati
na izgrađivanje novih u adolescenciji. Intimna druženja su od velikog značaja u ovom periodu. Najprije se
razvija druženja među istopolnim pojedincima, a zatim i heteroseksualno druženje. Međusobne razlike ne
remete duboka prijateljstva, čuvaju se tajne i lojalnost je vrlo važna. Ovi faktori veoma utiču na razvoj morala i
ličnosti. Još jedna karakteristika ovog perioda je i pojava seksualne želje koja se manifestuje najprije u vidu
druženja sa osobama suprotnog pola i želje za dopadanjem, a javljaju se i prve romantične ljubavi. Sukobi sa
roditeljima su nužan put do samostalnosti adolescenta.

Moralna osjećanja se javljaju u vezi sa moralnim radnjama. Kant je tvrdio da se moralne radnje ne vrše iz
osjećanja već iz dužnosti i to je glavni pojam kantovske etike. Moralna radnja se vrši iz poštovanja moralnih
normi i principa i predstavlja slobodnu volju. Moralnost radnje se procjenjuje na osnovu postojanja namjere, a
ne samo po posljedicama. Mek Dugal smatra da snagu ovoj slobodnoj voljnoj odluci daju snažne emocione i
motivacione snage koje se odnose na sopstveno ja, a to su težnja za samopoštovanjem i poštovanjem od
strane drugih. Emocije i motivi na poseban način utiču na voljne i moralne radnje. Principi poput
jednakopravnosti, pravičnosti, lojalnosti, sposobnosti da se stavimo u tuđi položaj i sl. uče se u adolescenciji, a
bitan su dio etike pravde. Etika brige odnosi se na brigu za dobrobit drugih, nesebična i plemenita djela na
koja pokreću izvijesni motivi i osjećanja, izraženija je kod žena. Vrijednosti koje potenciraju hrišćanstvo i
humanistički orjentisana društva vode do prosocijalnih ponašanja. Podvrsta prosocijalnih ponašanja je
altruizam koji za cilj ima dobrobit drugog bez očekivanja sopstvene koristi, uz spremnost na žrtvovanje. U
osnovi altruizma je ematija – sposobnost uživljavanja u tuđe psihičko stanje. Mek Dugal je početkom prošlog
vijeka tvrdio da postoji urođena težnja da se pomaže onima u nevolji, te da s e zasniva na roditeljskom
instinktu i osjećaju brige i nježnosti. On i Erih From su se slagali da je to osjećanje brige i nježnosti sadržano u
svakoj pravoj ljubavi. Lorens Kolberg opisuje 3 glavna stadijuma moralnog razvoja: najprije se poštuju pravila
da bi se izbjegla kazna, zatim da bi se dobilo socijalno odobravanje, a na kraju se te norme usvajaju i postaju
utemeljeni u samu ličnost i dolazi do osjećaja samozadovoljstva.

Estetska osjećanja su složena osjećanja koja se javljaju u susretu sa umjetničkim djelima . Kod ovih osjećanja
nije bitna ljepota sadržaja nego ljepota prikaza tog sadržaja.

Naklonost/nenaklonost je pozitivan/negativan odnos prema nekoj osobi. Kao i svaki lični stav sastoji se od
kognitivne, konativne i emocionalne komponente. Emocionalna komponenta je najizraženaija, ali nikad nije
izrazito intenzivna, jer bi to onda bila ljubav ili mržnja. Faktori koji doprinose naklonosti su sličnost, određene
crte ličnosti i znanje o pozitivnoj ocjeni o nama od strane drugih ljudi. Nenaklonost isto tako određuju dakle
suprotnost, loše crte ličnosti i negativno mišljenje o nama, međutim, osujećenje ostvarenja naših namjera i
ciljeva je glavni izvor nenaklonosti.
Ljubav je složena emocija koja može predstavljati trenutno emocionalno stanje ili trajni sistem dispozicija.
Trenutna ljubav može se označiti kao intenzivno osjećanje zadovoljstva zbog nečijeg prisustva i osjećanje
nježnosti i odanosti prema toj osobi. Kada je riječ o trajnom odnosu to je sistem dispozicija za javljanje
različitih osjećanja u vezi sa voljenom osobom. Dakle, ljubav je složena emocija i spremnost za javljanje
intenzivnih osjećanja, a ta spremnost ponekad je sentiment. Ljubav može biti roditeljska, prijateljska ili
romantična. Romantična ljubav podrazumijeva ljubav prema osobi suprotnog pola, koja uključuje seksualnu
želju. Seksualna želja kod romantične ljubavi često je sublimirana. To je intenzivna i složena emocija koja
podrazumijeva nježnost i brigu prema drugoj osbi, zadovoljstvo zbog njenog prisustva, spremnost angažovanja
za njeno dobro, želja za fizičkom i psihičkom bliskošću. Erotsku ljubav karakteriše patnja i ljubomora,
zadovoljstvo pri maštanju i provodjenju zajedničkog vremena i relativnu nestabilnost emocija, te slabljenje
intenziteta sa ispunjenjem želja. Pri većim preprekama u realizaciji raste intenzitet romantične ljubavi. Važna
je relativna privlačnost, ideološka sličnost i komplementarnost potreba i crta ličnosti. Psihoanalitičari smatraju
da bez osujećenja seksualne želje i nema doživljaja intenzivne ljubavi.

Suviše jake i dugotrajne negativne emocije mogu da izazovu izvijesnu štetu. To su neurotsko reagovanje i
psihosomatske bolesti. Prema ekstremnom stanovištu psihijatara, svaka organska bolest je psihološkog
porijekla. To je zbog toga što emocije, naročito dugotrajne i intenzivne utiču na cijeli organizam, naročito na
endokrine žlijezde. Endokrine žlijezde utiču na imuni sistem, te tako emocionalni život utiče na smanjenu ili
povećanu odbrambenu moć imunog sistema. Zbog toga se ističe da psihički faktori isto tako veoma utiču na
pozitivan ishod bolesti. Na zdravlje najlošije djeluju traume, stresovi, anksioznost, frustracije i konflikti .
Pozitivno dejstvo na zdravlje imaju vedro raspoloženje, fizička aktivnost, emocionalna podrška, osjećanje lične
vrijednosti, hobiji, uživanje u umjetničkim djelima.

Psihička trauma je snažan, dramatičan događaj opsan po fizički i psihički integritet i opstanak osobe . Frojd je
definiše kao preplavljenost snažnim dražima koje izazivaju veoma negativne doživljaje kojih se čovjek
pražnjenjem ne može osloboditi. Primjeri: smrt voljene osobe, prirodne nepogode, saobraćajni udesi,...

Posttraumatski stresni poremećaj je posebna vrsta neurotičnih poremećaja koja obuhvata: strah od svih
situacija koje imaju nešto zajedničko sa traumom, stalno ponavljanje traumatskih sjećanja, sanjanje istih i sl.,
takođe, javlja se i otupjelost za spoljašnju sredinu, manjak koncentracije, nesposobnost za rad i sl. Treba istaći i
značaj individualnih razlika u osjetljivosti na trumatična zbivanja.

Stress znači pritisak ili napor. Seli definiše stres kao svaki zahtjev za novim prilagođavanjem koji sredina
postavlja organizmu. Treba razlikovati stresor tj. stresnu situaciju, od samog stresa koji predstavlja reakciju na
stresnu situaciju. Stresne situacije mogu biti organske i psihološke prirode. Seli je smatrao da je reakcija na sve
stresore uvijek ista (ali ne i ostali psiholozi). Seli u stresore ubraja i prijatne doživljaje iako su bezopasniji od
neprijatnih. Jelena Vlajković i Milan Marković su istraživali najstresnije događaje u životu (smrt djeteta,
bračnog druga, bliskog člana porodice, sopstvena bolest, prevremeni porođaj...) međutim, stres ne mora uvijek
biti snažan da bi bio traumatičan. Psiholozi ističu značaj sitnih svakodnevnih stesova kod pojave
psihosomatskih poremećaja. Seli je imenovao opšti adaptacioni sindrom – odbrambene procese u organizmu
koji se javljaju pod dejstvom stresora. Opšti adaptacioni sindrom sastoji se od 3 faze:

1) Faza alarma
2) Faza rezistencije (otpora)
3) Faza iscrpljenosti – nastaje ukoliko se stres u drugoj fazi ne savlada, kada se iscrpe sve organske
rezerve i tada anstaje bolest ili smrt

Seli takođe opisuje i biohemijske procese na koje utiče stres. To su autonomni nervni sistem, endokrini sistem,
te promjene u moždanim transmiterima. Stres ostavlja dosta posljedica po organizam (psihosomatska
oboljenja) utiče na krvni pritisak, arterosklerozu, čir u želucu, može izazvati infarkt, povećava holesterol itd.

Anksioznost najčešće prevodimo kao strepnju, ali taj izraz ne odgovara u svim slučajevima. Frojd je smatrao da
anksioznost zauzima centralno mjesto u nastanku svih neuroza i psihoza. Razlikujemo 3 vrste straha:
 1) Realan strah
2) Neurotski strah
3) Anksioznost
 Slobodno lebdeća (Frojd, plašljivo iščekivanje, anksiozne ličnosti, genetski uslovljeno)
 Fobije (Frojd, premeštanje unutrašnjeg straha na spoljašnji predmet; emocionalno uslovljavanje)
 Panični napad (Frojd, snažan napad straha, neprijatni tjelesni simptomi, dramatičan doživljaj, lako
se vezuje za situaciju, pa može nastati fobija)
 Tjelesna anksioznost (ispoljavanje sličnih simptoma kao u paničnom napadu, samo u blažem obliku)

Do psihosomatskih oboljenja dolazi zbog toga što je organizam pretjerano aktiviran u izrazito emocionalnim
situacijama. Najprije je povećana aktivnost kardiovaskularnog sistema, organa za disanje i varenje, pa takva
iskustva koja su česta i dugotrajna dovode do oboljenja izazvanih psihičkim uzrocima – psihosomatskih
oboljenja. ovakva oboljenja često se javljaju na visokim poslovnim pozicijama pa se još nazivaju i menadžerska
bolest. Uravnotežen emocionalni život važan je i za psihičko, a i psihičko zdravlje.

MOTIVI
Motivi i motivacija se odnose na opšte pokretanje aktivnosti i organizma.

Potreba je nedostatak materija u organizmu i nužnost da se one nadoknade u cilju normalnog funkcionisanja.
Može biti organska ili psihološka. Organski motivi funkcionišu po principu homeostaze i počivaju na urođenim
organskim potrebama. Dijele se na dvije vrste: organski nedostaci (glad i žeđ) i organski viškovi (seks, umor,
pražnjenje, mokrenje)

Nagon je svjesno doživljana potreba.

Želja je svijest o cilju koji može da ostvari doživljenu potrebu.

Težnja je neodređeni motiv.

Namjera podrazumijeva voljnu radnju i odluku da se ostvari cilj koji ostvaruje potrebu.

Homeostaza je ravnoteža između potrebnog i postojećeg i na tom principu funkcionišu svi organski motivi.
Princip homeostaze pokreće motivacioni ciklus. Naime, pri doživljenom nagonu, organizam preduzima
instrumentalne aktivnosti, koje dovode do zadovoljenja potrebe i olakšanja, te uspostavljanja homeostaze.
Nakon izvijesnog vremena ponovo se narušava homeostaza i motivacioni proces ponovo počinje. Homeostazne
motive karakteriše neprijatna napetost koja pokreće na aktivnost, aktivnost ima za cilj eliminisanje neprijatnsti
i vraćanje u stanje ravnoteže.

Seksualni motiv je organski fiziološki motiv, kod ljudi je povezan sa ljubavlju. Nije značajan koliko i glad i žeđ
jer nezadovoljenje nema smrt za ishod. Frojd je smatrao da nezadovoljenje ili potiskivanje libida dovodi do
neurotičnih pojava, te da sve neuroze imaju seksualnu etiologiju. Danas je ova teorija napuštena. Seksualna
želja određena je hromozomima, hormonima, nervnim strukturama, ličnim iskustvom i kulturnim uticajima.

Kombinacija hromozoma određuje razvitak ovarija ili testisa, oni dalje luče estrogene ili androgene, a oni dalje
utiču na razvoj polnih organa. Svaka jedinka posjeduje izvijesnu količinu polnih hormona suprotnog pola. U
pubertetu se količina polnih hormona znatno uvećava te dolazi do ispoljavanja sekundarnih polnih
karakteristika.

Kod životinja seksualni nagon je direktno uslovljen hormonima, dok kod ljudi utiču i kulturni i psihološki činioci.
Kod životinja je to ništa drugo do nagonom za produženje vrste, te su ženka zainteresovane za polne aktivnosti
samo u plodnom periodu, dok je kod žena drugačije. Kastrirani mužjaci gube svako interesovanje za seks, dok
kod muškaraca nije uvijek tako. Životinje reaguju na miris, a ljudi na vizuelne, taktilne i slušne draži. Postoje
velike individualne i kulturne razlike u pogledu uzbuđujućih vizuelnih draži. U svakoj kulturi postoji izvijestan
stepen potiskivanja seksualnog nagona. Po Frojdu, to potiskivanje dovodi ili do sublimacije ili do neurotskih
poremećaja. Sublimiran seksualni nagon je izvor romantičnih osjećanja, često zadovoljavanje seksualne
potrebe s dosta partnera gubi romantičnost. U današnje vrijeme seks nije samo nagon za produženje vrsta već
i izvor zadovoljstava.

Roditeljski motiv je veoma izražen, naročito kod ženki. Ispitivanja su pokazala da je jači od glađi i žeđi, a nekad
i od straha za sopstveni život. Biološka osnova materinskog ponašanje je prolaktin. Prolaktin reguliše lučenje
mlijeka i druge aspekte materinskog ponašanja. Nakon porođaja prolaktin postaje dominantniji od seksualnih
hormona. Kod žena je materinsko ponašanje određeno i iskustvom. Treba istaći razliku između motiva da se
imaju djeca i motiva da se brine o djeci. Roditelji razvijaju snažno osjećanje ljubavi, nježnosti, brige, spremnosti
na žrtvu za svoje dijete, pa je zbog toga gubitak djeteta najstrašniji udarac u životu.

Nehomeostasni (složeni, viši) motivi ne zasnivaju se na principu homeostaze. To su motivi društvenosti, lični
motivi, agresija itd. Izvijesne emocije takođe imaju motivacioni karakter pa ih neki ubrajaju u posebnu vrstu
motiva ljudske aktivnosti. Motivi aktivnosti, čulne stimulacije i radoznalosti takođe su urođeni, ali nisu
homeostzni. Radoznalost je pokretač istraživanja, sa novim saznanjima ona se širi. Dobro školovanje je stalno
širenje oblasti radoznalosti, a učenje bi trebalo biti putem otkrića. Nehomeostazni motivi ne podrazumijevaju
neprijatnu napetost, ne teži se smanjenju draženja nego povećanju, prijatnost u ovom slučaju nije suprotna od
neprijatnosti, već je svojstven doživljaj koji nastaje povećanjem aktivnosti.

Motivi intelektualnog rada mogu biti spoljašnji (ekonomski, želja za uspjehom, isticanjem, postignućem) i
unutrašnji (radoznalost, kvazipotrebe, kognitivni nesklad, interesantnost gradiva)

Hedonistička motivacija teži postizanju zadovoljstava i izbjegavanju neprijatnosti . U XVIII i XIX vijeku vladalo je
utilitarističko i hedonističko shvatanje o ljudskoj prirodi (osnonvni motiv je sopstvena korist i zadovoljstvo).
Frojd se slagao da je u osnovi ljudske djelatnosti princip zadovoljstva. U novijoj psihologiji hedonističko
stanovište nailazi na razne kritike, međutim, teško je potpuno ga odbaciti.

Lični motivi podstiču isticanje i povećavanje vrijednosti sopstvenog ja. To su motivi samopotvrđivanja,
samoisticanja, afirmacije, težnja za slavom, superiornošću, ličnim identitetom, ličnim razvojem itd. Vrijednost
sopstvenog ja može se vršiti upoređivanjem sa drugima i biti zasnovano na njihovom stavu o nama
(poštovanje, biti bolji od drugih, ugledan, poznat, slavan superioran) ili na osnovu unutrašnje težnje da realno
ja bude što sličnije idealnom ja (lični razvoj, samoaktualizacija, izražavanje sopstvene ličnosti, doslednost i sl).
Nije sigurno da li se radi o jednom motivu koji je kanalisan na u više pravaca, ili je riječ o više nezavisnih
motiva. Nije sigurno ni da li su urođeni ili stečeni. Obezbjeđuju zadovoljenje urođenih motiva, pa tako često
mogu da pozajmljuju snagu od drugih motiva.

Motiv postignuća je težnja da se postigne nešto vrijedno čime se pojedinac može istaći pred drugima . Ovako
definisan spada u lične motive. On ipak ima i društveni značaj, jer se u nekim društvima naročito podstiče.
Zapažena je veza između razvijenosti motiva postignuća i opšteg prosperiteta društva.

Društveni motivi su oni koji za svoje javljanje i ostvarenje uključuju i druge ljude. Mogu biti pozitivni i
negativni. Najznačajniji pozitivni su društvenost, potreba za emocionalnom vezanošću, altruistička osjećanja,
simpatije, a najznačajniji negativni društveni motiv je agresija. Društveni motiv u užem smislu je težnja
jedinke da se udružuje sa drugima, da bude u njihovom prisustvu. Bol i strah se lakše podnose u zajednici.
Potreba za emocionalnim vezama i osloncem ima ogroman značaj za duševno zdravlje , ukoliko je u
djetinjstvu neostarena, kasnije može da prouzrokuje poremećaje ličnosti i duševnog zdravlja.

Agresivnost je težnja da se naudi drugom, želja za nanošenjem povrede, pa čak i uništenjem druge jedinke.
Smatra se da je najveće ljudsko zlo i da je upravo agresija uzrok ratovanja i velikih društvenih katastrofa.
Konard Lorenc je zastupao činjenicu da je ona instinktivne prirode, te da je urođena. Smatra da se ljudi ne
bore jer su u različitim grupama, već stvaraju grupe da bi mogli da se bore. Međutim borbenost, ratovanje i
napadanje nisu uvijek proizvod agresije, to mogu biti razni ekonomski, politički, socijalni faktori. Treba
razlikovati agresivnost kao samostalni motiv od agresivnosti kao reakcije na frustraciju , koja je u tim
uslovima urođena reakcija. Motiv agresivnosti se razlikuje po težnji da se nekom naudi, da se povrijedi ili uništi
neko. Iako ima urođene komponente, određena sredina može uticati značajno na način i stepen ispoljavanja
agresije, dakle uči se.

Homeostazni motivi, iako urođeni, podložni su učenju, pod uticajem društva mijenja se način njihovog
zadovoljenja. Ovakve promjene u motivima izazvane socijalnim faktorima nazivamo socijalizacijom bioloških
motiva. Gordon Olport zastupao je teoriju funkcionalne autonomije motiva. Vremenom sredstvo
zadovoljenja motiva postaje samo sebi cilj, tj postaje funkcionalno autonomni motiv. Međutim, ova teorija
ne daje objašnjanja kako nastaju novi motivi, a novija istraživanja ukazuju da neki složeni motivi mogu biti i
urođeni.

Maslov je formirao hijerarhiju motiva:

Sve potrebe su instinktioidne jer su urođene, Više potrebe se javljaju kada se niže zadovolje.
sastavni su dio ljudske prirode, ali one U razvijenim društvima, osnovni uslovi su već
složenije su slabije i zahtijevaju povoljne SAMOOSTVARENJE zadovoljeni, pa do izražaja dolaze više potrebe.
socijalne uslove da bi se razvile. POTREBA ZA Maslov je isticao da ova hijerarhija nije
nepromjenjiva.
POŠTOVANJEM
POTREBA ZA LJUBAVLJU

POTREBA ZA SIGURNOŠĆU

FIZIOLOŠKE POTREBE
Moralna svijest je veoma važan pokretač kod nekih ljudi. Moralne odluke i radnje inspirisane su snažnim
emocijama i motivima. Svaki moralni čin sadrži: saznajnu komponentu, razloge, motive i emocija koje utiču na
donošene voljne odluke, sprovođenje moralne odluke.