Svojstva materijala

Vrste ispitivanja
Dijagram sila – izduženje
Dijagram sila - skraćenje

Prof.dr Darko Bajić

Mašinski fakultet Podgorica
darko@ucg.ac.me
 Mašinski materijali

Svojstva (osobine) materijala:

A. Fizička svojstva - gustina, temperatura topljenja, specifična toplotna

kapacitativnost, toplotna provodnost, koeficijent linearnog
širenja, električna i magnetna svojstva
B. Mehanička svojstva - čvrstoća, elastičnost, žilavost, tvrdoća ...
C. Hemijska svojstva - definišu hemijski sastav materijala, otpornost prema koroziji,
toksičnost ...
D. Tehnološka svojstva – mogućnost deformisanja, zavarivanja, lemljenja, livenja,
obrade rezanjem i termičke obrade.

Prof. dr Darko Bajić 2

 Mašinski materijali
FIZIČKA SVOJSTVA MATERIJALA

Gustina, ρ, kg/m3
𝑚
Gustina materijala se definiše kao odnos mase prema jedinici zapremine: 𝜌 , kg/m
𝑉
Gustina materijala zavisi od:
- atomske težine
- prečnika atoma i
- pakovanja atoma u kristalnoj rešetki.
Gustina ima veoma značajnu ulogu pri definisanju konstruktivnih parametara nekog materijala:
- specifične čvrstoće - Rm/
- specifične krutosti - E/
Specifična čvrstoća i specifična krutost ako imaju visoku vrijednost, to je posebno značajno za
automobilsku, vazduhoplovnu i raketnu industriju – lake konstrukcije.
Legirajući elementi imaju mali uticaj na gustinu materijala legure.
Temperatura topljenja, T, °C

- Vrijednost temperature topljenja zavisi od energije koja je potrebna da bi se razdvojili atomi

u kristalnoj rešetki.
- Vrijednost temperature topljenja materijala je bitna pri izboru materijala za konstrukciju, a
takođe i pri definisanju potrebne termičke obrade.
- Legirajući elementi imaju uticaj na vrijednost temperature topljenja legure.
Prof. dr Darko Bajić 3
 Mašinski materijali

Koeficijent linearnog širenja, , °C-1

Promjenom temperature, materijal prostorno (3D) mijenja svoje dimenzije - zapreminska promjena.
Pokazatelji ovih promjena su:
- koeficijent linearnog širenja - , °C-1
 =3
- koeficinet zapreminskog širenja - , °C-1

Koeficijent linearnog širenja je obrnuto proporcionalan temperaturi topljenja Ttop.

Legirajući elementi imaju relativno mali uticaj na koeficijent linearnog širenja legure.

Bimetal
Izvijanje šina – sunčeve strane
Dilatacija na mostu

Prof. dr Darko Bajić 4

 Mašinski materijali

Toplotna provodnost, k, W/mK

- Sposobnost materijala da provodi toplotu.

- Materijali sa metalnom vezom (metalni materijali) imaju dobru toplotnu provodnost.
- Materijali sa jonskom i kovalentnom vezom (plastika i keramika) su slabi provodnici toplote.
- Legirajući elementi imaju značajan uticaj na toplotnu provodnost legure.
- Al – visoka toplotna provodnost
- Ti – niska toplotna provodnost

Specifična toplotna kapacitativnost, c, J/kgK

- Potrebna energija da bi se temperatura jedinične mase materijala povećala za 1°C.

- Legirajući elementi imaju relativno mali uticaj na specifičnu toplotnu kapacitativnost materijala.
- Što je manja vrijednost c, pri obradi materijala dolazi do većeg porasta temperature.

Prof. dr Darko Bajić 5

 Mašinski materijali

Električna svojstva

Električni otpor – R. Zavisi od prirode materijala provodnika, dužine (l) i površine poprečnog
presjeka (A).
Specifična električna otpornost () – još jednostavnije električna provodljivost - .
Provodljivost provodnika koji ima električni otpor od 1.

Sa porastom temperature raste otpor, a opada provodljivost provodnika.

Magnetna svojstva

Magnetostrikcija – sposobnost feromagnetnih materijala da mijenjaju svoje dimenzije (do

0,01%), kada su izložena promjenjivom magnetnom polju.

Prof. dr Darko Bajić 6

 Mašinski materijali

Piezoelektrični efekat – pojava elektromotorne sile kada se na kristal (feroelektrični materijal)

djeluje silom pritiska.
Kristal postaje električki polarizovan. Polarizacija kristala je
najveća kada je naprezanje usmjereno u pravcu piezoelektrične
ose kristala. Promjenom smjera deformacije (pritisak-zatezanje)
dolazi do polarizacije obrnutog smjera.
Najznačajniji piezoelektrični materijal je kvarc (SiO2), a tu su još
turmalin (silikati), kost, svila, drvo, vještački materijali: neke
vrste keramike, plastike i kristala.

Konstrukcioni čelici – svojstva ili konstante koje su karakteristične za čelike ove klase:
 Modul elastičnosti E = 207 kN/mm2
 Modul klizanja G = 81 kN/mm2
 Poasonov koeficijent ν = 0,3
 Specifična masa γ = 7850 kg/m3

Prof. dr Darko Bajić 7

 Mašinski materijali

MEHANIČKA SVOJSTVA MATERIJALA

Mehanička svojstva materijala čine skup njegovih osobina koje definišu njihovo ponašanje kada
je izloženo dejstvu spoljašnjih sila.
Mehanička svojstva određuju (ne)mogućnost njihove primjene u izradi neke konstrukcije.
Važna mehanička svojstva materijala su:
Čvrstoća
Tvrdoća
Žilavost
Otpornost na zamor
Otpornost na puzanje.
Pri određivanju mehaničkih svojstava, neophodno je uzeti u obzir sledeće faktore:
 Vrstu naprezanja (zatezanje, pritiskanje, smicanje, savijanje, uvijanje ili njihova
kombinacija)
 Način dejstva sile (statičko, dinamičko i tehnološko).
Kod statičkog dejstva sile (zatezanje, pritiskanje, smicanje, savijanje, uvijanje) materijal je
izložen mirnom naprezanju koje se kontinualno povećava,
Kod dinamičkog dejstva sile (zamorom, utiskivanjem, udarom) sila koja djeluje na materijal
ispoljava se u obliku udara ili menja intenzitet i smjer (veliki broj promjena u jedinici vremena).

Prof. dr Darko Bajić 8

 Mašinski materijali

Tehnološko dejstvo sile (duboko izvlačenje limova, savijanje, uvijanje, namotavanje žice) stvara
uslove veoma slične onima kojima će materijal (element) biti izložen tokom prerade i/ili
konkretne primjene.
 Temperatura ispitivanja (niska, sobna ili povišena temperatura).
Mehanička svojstva određujemo metodama sa razaranjem. Materijal nakon ispitivanja je
neupotrebljib, izuzev kao sirovina za pretapanje (metalni materijali).

ISPITIVANJA MATERIJALA

- Prvi pisani tragovi o ispitivanjima materijala potiču od Leonara da Vinčija – 1519. godine
ispitivanje zatezne čvrstoće žice.
- Od vremena Leonarda da Vinčija (XVI vijek) do danas se kontinuirano usavršavaju tehnike i
postupci ispitivanja materijala.
- Razvoj tehike i informatike omogućavaju unapređenje postupaka ispitivanja svih materijala.
Prva ispitivanja materijala:
- 1638. godine – Galileo Galilej, određivao loma materijala savijanjem
- 1807. godine – Thomas Young, određivanje modula elastičnosti
- 1867. godiene – Tomas Woeler, ispitivanje materijala zanaranjem .....

Prof. dr Darko Bajić 9

 Mašinski materijali
MEHANIČKA ISPITIVANJA

STATIČKA ISPITIVANJA PREMA TEMPERATURI ISPITIVANJA DINAMIČKA ISPITIVANJA

 snižena
 sobna
 povišena

Standardna Tvrdoća Specijalna ispitivanja Sila promjenjive Udarom

vrijednosti
Brinelova metoda Udarna žilavost

Statičkim dejstvom sile

Mehanika loma
Zatezanjem Druga Određivanje
Vikersova metoda dinamičke čvrstoće
Koeficijenti Udarna čvrstoća
intenziteta
Zatezna čvrstoća Pritiskanjem Određivanje
Rokvelova metoda Zatezna
žilavosti
Otvaranje prsline
Granica tečenja Savijanjem Mikrotvrdoća
Zamor materijala Savojna
Svojstva otpornosti

Energija prsline
Dinamičkim dejstvom sile

Granica Uvijanjem Specijalna

proporcionalnosti
Poldijeva metoda Razdvajanje
Smicanjem
Granica elastičnosti energije
loma
Šorova metoda
Modul elastičnosti
Temperatura
hladnog loma
Svojstva deformacije

Izduženje

KOD
Kontrakcija

Osciloskopska
Ravnomjerna
deformacija

Prof. dr Darko Bajić 10

 Mašinski materijali

• Deformacija – promjena dimenzija materijala usled dejstva spoljašnje sile.

S0 F
S0 F

L0 L1 L0 L1

F
F
Pritisak
Zatezanje

S0 F



F
Smicanje Torzija
Prof. dr Darko Bajić 11
 Mašinski materijali

• Deformacija može biti:

- elastična deformacija– po prestanku dejstva spoljašnje sile nestaju i dimenzije tijela se

vraćaju u svoj prvobitni oblik

l0 l1(= l0)

Δl
0
Elastična Δl
deformacija
F l1=l0+Δl

Prof. dr Darko Bajić 12

 Mašinski materijali

- plastična deformacija – trajna jer po prestanku dejstva spoljašnje sile dimenzije tijela su
trajno promijenjene

F
l0 l0

Δl
Δ
l1=l0+Δl
Elastična Δl
Plastična deformacija
deformacija F

Prof. dr Darko Bajić 13

 Mašinski materijali

• Veza između sile (spoljašnje) i napona u opterećenom materijalu!

• Odnos intenziteta spoljašnje sile i površine poprečnog presjeka materijala na koji djeluje ta
sila izražava se izrazom:
𝐹
𝜎 𝑅 N/mm2(=MPa)
𝑆

Standardima definisano:
 oblik i dimenzije epruveta (uzoraka za ispitivanje),
 metodologija i mjesto uzorkovanja,
 način dejstva spoljašnje sile,
 temperaturu na kojoj se izvodi eksperiment,
 način prikaza rezultata.

Prof. dr Darko Bajić 14

 Mašinski materijali

ISPITIVANJE ZATEZANJEM
Najznačajniji postupak ispitivanja materijala sa razaranjem.
Intenzitet sile se mijenja određenom brzinom sve do prekida epruvete.
Određujemo:
 Svojstva otpornosti - naponi
S0
• Napon tečenje - Re, N/mm2 – najznačajnije svojstvo materijala pri F
dimenzionisanju elemenata; max. nivo napona kojim se element
smije opteretiti mora biti niži od napona Re , a to se definiše
L0 L1
stepenom sigurnosti.
• Zatezna čvrstoća - RM, N/mm2
 Svojstva deformacije
o Procentualno izduženje – A5,65; A11,3, % - dobar je reper ocjene
metalurškog kvaliteta čelika, jer ukoliko je izražena poroznost
materijala ili postojanost nemetalnih uključaka, izduženje naglo F
opada.
o Procentualno suženje poprečnog presjeka (kontrakcija) - Z, % -
dobar je pokazatelj obradljivosti metala plastičnim deformisanjem.
o Modul elastičnosti - E, N/mm2 – otpornost materijala prema
deformaciji (određen silama međuatomskih veza).
Prof. dr Darko Bajić 15
 Mašinski materijali

Ispitivanje zatezanjem se izvodi na:

• Sobnoj temperaturi (18 ± 3 °C)
 određivanje svojstava otpornosti,
 određivanje sposobnosti deformacije,
• Povišenim temperaturama
 kratkotrajnom zagrijavanje,
 dugotrajno zagrijavanje,
 ispitivanje na puzanje
 ispitivanje na relaksaciju
• Sniženim temperaturama (temperature <0 °C)

MEST EN ISO 6892-1:2018 - Metalni materijali - Ispitivanje zatezanjem - Dio 1: Metoda

ispitivanja na sobnoj temperaturi
MEST EN ISO 6892-2:2012 - Metalni materijali - Ispitivanje zatezanjem - Dio 1: Metoda
ispitivanja na povišenim temperaturama

Prof. dr Darko Bajić 16

 Mašinski materijali
Epruvete se uzorkuju:
 sječenjem (rezanjem) iz materijala,
 presovanjem iz materijala,
 livenjem ....

b:a=4:1

L0 – početna mjerna dužina, mm

Lc – prelaz između mjernog dijela i radijusa, mm
Lt – ukupna dužina epruvete, mm
Mjerna dužina podijeljena je na mjerne značke – obilježavanje se vrši bez mehaničkih oštećenja.
Prema dimenzijama:
 Proporcionalne - odnos L0 i S0  𝐿 𝑘· 𝑆
a) za k = 5,65  L0=5d0 - normalno kratke epruvete
b) za k = 11,3  L0=10d0 - normalno duge epruvete
 Neproporcionalne – kada nije moguće napraviti proporcionalnu (užad, lanci itd) –
tehnička epruveta
Prof. dr Darko Bajić 17
 Mašinski materijali

Uzorkovanje epruveta

Sl.1
Metal šava

Sl.2

Zona uticaja
toplote
Sl.3

Tehničke epruvete Sl.4

Prof. dr Darko Bajić 18

 Mašinski materijali

Brzina opterećenja zavisi od modula elastičnosti materijala:

- Za E<150 N/mm2 brzina opterećenja je od 1 - 10 N/mm2 s
- Za E≥150 N/mm2 brzina opterećenja je od 3 - 30 N/mm2 s.

Gornja stezna glava

(čeljusti)
Epruveta

Donja stezna glava

(čeljusti)

Upravljački dio

Prof. dr Darko Bajić 19

 Mašinski materijali

Prof. dr Darko Bajić 20

 Mašinski materijali

b)
a) c)

d) - Trenutno izduženje ΔL=Lt - L0, mm

- Ukupno izduženje ΔLu=Lu - L0, mm
Napon - Jedinično izduženje ε, %

M ∆
𝜀 · 100% · 100%
K
TH
P - granica proporcionalnosti
E - granica elastičnosti (trajna deformacija od
RM

E TL
P 0,05% od početne dužine epruvete)
T - granica tečenja - gornja i donja
Re

Hukov zakon – linearna

trajna plastična deformacija (0,2% od
zavisnost
početne dužine epruvete – konvencionalni
Rp

jednično izduženje‐napon
napon tečenja Rp0,2)
M – maksimalni napon
ε, % K – lom epruvete

Prof. dr Darko Bajić 21

 Mašinski materijali

Napon, MPa
Elast.
def
Plast.
def.
Тrajna plastična deformacija od 0,2% od početne dužine
epruvete – konvencionalni napon tečenja (Rp0,2)
M
Napon, MPa
P
Rp0,2

rasterećenje

0,2 ε, %

Sl.1
opterećenje

Sl.2 A          B
Elast.
oporavak Deformacija Δ, mm
Plast.
deformacija

Prof. dr Darko Bajić 22

 Mašinski materijali

𝐹
Re, N/mm2 – napon tečenja 𝑅
𝑆
Konvencionalni napon tečenja Rp, N/mm2
Napon, MPa 𝐹 ,
M 𝑅 ,
𝑆

K
TH Rp 0,01, Rp 0,2 ili Rp1, N/mm2 – za
0,01%, 0,2% i 1% početne
RM

E TL dužine
P
ReH

ReL
Rp

ε, %
Prof. dr Darko Bajić 23
 Mašinski materijali

Određivanje konvencionalnog napona tečenja:

- grafička metoda
- metoda ekstenzometra

Napon, MPa

Rp0,2

0,2 ε, %

Napon tečenja realnog mašinskog dijela se razlikuje od napona tečenja standardne epruvete:
Rrm=ψRe
Rrm ‐ napon tečenja mašinskog dijela
ψ - faktor uticaja veličine poprečnog presjeka
Re - napon tečenja

Prof. dr Darko Bajić 24

 Mašinski materijali

𝐹
RM, N/mm2 – zatezna čvrstoća 𝑅
𝑆

Obilježavanje:
 sa dvije decimale za izmjerenu vrijednost 0-100 N/mm2 - pr. 78,65 N/mm2
 sa jednom decimalom za izmjerenu vrijednost 100-1,000 N/mm2 - pr. 687,6 N/mm2
 cjelobrojna vrijednost za izmjerenu vrijednost >1,000 N/mm2 - pr. 1247 N/mm2

Izduženje

Zavisno od momenta mjerenja, tj. u odnosu na trenutak ispitivanja, razlikujemo:

• Elastično izduženje – gubi se po prestanku dejstva sile (do tačke E)
• Trajno izduženje – ne gubi se po prestanku dejstva sile (od tačke E)
• Neproporcionalno izduženje – silama većim od tačke P
•Ukupno izduženje ‐ nakon prekida mjeri se dužina i oduzima od početne Lu‐L0.

Prof. dr Darko Bajić 25

 Mašinski materijali
Zona
formiranja

Napon
Zona vrata
M ojačanja
materijala M

Napon
Zona
K elastičnosti
materijala

A B C C D ε, %
Procentualno izduženje Elastična
Plast. Elast.
nakon prekida epruvete (A)
deformacija deformacija ε, % deformacija
Ukupna Procentualno ukupno izduženje pri
deformacija prekidu epruvete (At)
Procentualno izduženje
nakon prekida epruvete (A) Sl.2
Sl.1
Promjena mjerne dužine Lu - L0 zaokružuje se
𝐿 𝐿 na 0,25 mm, a procentualno izduženje na 1%.
𝐴 , , · 100%
𝐿
Metodologija mjerenje dužine nakon prekida epruvete (Lu) zavisi od mjesta prekida:
- u oblasti srednje trećine mjerne dužine,
- u oblasti jedne od krajnjih trećina,
- izvan mjerne dužine.

Prof. dr Darko Bajić 26

 Mašinski materijali

Mjerni pribor:
- Kljunasto pomično mjerilo

- Mikrometarski zavrtanj

Prof. dr Darko Bajić 27

 Mašinski materijali

Početna
Plastična
mjerna
deformacija
dužina
Dužina nakon loma Određivanje početne mjerne dužine L0, mm

Početni prečnik d0

Smanjenje Prečnika
prečnika d0 nakon loma du

Duktilan (žilav) lom

Određivanje dužine nakon loma Lu, mm
https://dokumen.tips/documents/nacini-ispitivanja-materijala.html

Prof. dr Darko Bajić 28

 Mašinski materijali
- Prekid u sredini ili u okolini sredine broja repera.
n= 4

Lu Sl.1
𝐿 𝐿
𝐴 , , · 100%
- Prekid u jednoj od krajnjih trećina. 𝐿
N repera
q p (n‐repera) q

X Y Z
Lu ‐ korigovana mjerena dužina
Sl.2
- Mjeri se dužina p i utvrđuje se broj repera (n) - broj repera sa kraće i druge (duže) strane loma trebaju biti
jednak (X-Y).
- Ako je N-n paran broj (I slučaj), dužini p se doda sa lijeve i desne strane dužina q (Y-Z).
𝑝 2𝑞 𝐿
N repera 𝐴 , , · 100%
𝐿
q p q

Sl.3
L'u
L'u – korigovana mjerena dužina
𝑝 2𝑞

Prof. dr Darko Bajić 29

 Mašinski materijali

- Ako je N-n neparan broj (II slučaj)

N repera
p q

X Y Z Z'
q1
Lu

𝑁 𝑛 1 𝑁 𝑛 1 𝑝 𝑞 𝑞 𝐿
𝑞 𝑞 𝐴 , , · 100%
2 2 𝐿

Kontrakcija (suženje)

• Kontrakcija ili prekidno suženje je procentualna razlika površine poprečnog presjeka

epruvete S0 (prije prekida) i površine poprečnog presjeka na mjestu prekida epruvete Su.

𝑑 ·𝜋
𝑆
𝑆 𝑆 4
𝑍 · 100%
𝑠
𝑑 ·𝜋
𝑆
4

Prof. dr Darko Bajić 30

 Mašinski materijali

Sl.1 Sl.2
Određivanje početnog prečnika d0, mm Određivanje prečnika nakon loma epruvete du, mm
https://dokumen.tips/documents/nacini-ispitivanja-materijala.html

d0 du

𝑑 𝑑
𝑑 𝑆 𝑎, · 𝑏 ,
2
Sl.4

Sl.3
Prof. dr Darko Bajić 31
 Mašinski materijali

Izduženje i kontrakcija
poprečnog presjeka su
pokazatelji duktilosti
materijala.
Duktilnost – svojstvo materijala da se
pod uticajem spoljašnjeg naprezanja
Sl.1 Žilav (duktilan) plastično deformiše prije loma.
Krt Sl.2
Duktilnost = količina apsorbovane
energije po jedinici zapremine materijala
Krt (J/m3).
Površina ispod krive
Napon

Duktilan

Sl.3 Deformacija
Sl.4
Prof. dr Darko Bajić 32
 Mašinski materijali

Sl.2
Sl.1
Visoka plastična deformacija i duktilni lom

R, MPa
Čelik visoke
čvrstoće
Krti:
Veoma duktilni: Kaljeni
- Keramika
- Staklo na povišenim čelik
- Livena
temperaturama
gvožđa Čelik niske
- Pb na sobnoj
temperaturi čvrstoće
- Polimeri
Tipična duktilnost kod Sl.3 Al legure
ugljeničnih čelika
Sl.4
ε, %

Prof. dr Darko Bajić 33

 Mašinski materijali

Stvarni napon i stvarno izduženje

Promjena poprečnog presjeka u plastičnoj zoni (T-M) je značajno.

𝐹
𝑅
𝑆
Stvarni napon-deformacija

Napon
R s, N/mm2 – stvarni napon
𝑅 𝐾·𝜀 Prekid

Inženjerski napon-deformacija

𝜀 ln ln - stvarna deformacija Prekid

Veza između stvarnog i inženjerskog napona i K - koeficijent ojačanja

deformacije: n - eksponent ojačanja
𝑅 𝑅· 1 𝜀
𝜀 ln 1 𝜀

Deformacija

Prof. dr Darko Bajić 34

 Mašinski materijali

Tačka presjeka krive sa

ordinatom – napon
tečenja.

Prof. dr Darko Bajić 35

 Mašinski materijali

Uticaj temperature na dijagram napon-izduženje

Napon
t1< t2< t3< t4
t1 t2
t3
plastičnost i žilavost - rastu
t4
Re, Rm i E - opadaju

Deformacija

Modul elastičnosti ili Jangov (Young) modul elastičnosti (E) predstavlja odnos napona (zatezanje,
pritiskanje i savijanje - R) i jediničnog izduženja (ε) u oblasti elastičnih deformacija. Odnos napona
(R) i jediničnog izduženja (ε) izazvanog torzijom, naziva se modul klizanja (G).

𝑅 𝐹 ∆𝑙 𝐹·𝐿
𝐸 , MPa 𝑅 𝜀 𝐸 , MPa
𝜀 𝑆 𝐿 𝑆 · ∆𝐿

Prof. dr Darko Bajić 36

 Mašinski materijali

𝐹 E je napon koji je potreban da se dužina

∆𝐿 𝐿 𝐸 , MPa
𝑆 epruvete poveća duplo.

Vrijednost modula elastičnosti definiše nivo

otpornosti materijala prema pojavi deformisanja.

Materijal Modul elastičnosti pri 20C, MPa

R

𝑅 Al 70 300
𝐸 ≡ tan 𝛼
𝜀 Cu 112 500
W 421 900
𝐸 tan 𝛼 𝑐𝑜𝑛𝑠𝑡 Fe 210 000
Mg 44 300
Pb 182 80
Sivi liv 100 000


Određivanje E:
• Grafička metoda
• Metoda ekstenzometra.

Prof. dr Darko Bajić 37

 Mašinski materijali

ISPITIVANJE PRITISKANJEM

Ispitivanje pritiskanjem se uglavnom primjenjuje za krte materijale, F

S0
kao što su sivi liv, mesing, beton, kamen itd.
Sila (aksijalna) se mijenja određenom brzinom sve do loma epruvete.
Određujemo:
 Svojstva otpornosti - naponi L0 L1
o Granica gnječenja (granica velikih skraćenja) – Rpe, N/mm2 –
max. nivo napona u poprečnom presjeku epruvete koji
odgovara granici gnječenja.
o Pritisna čvrstoća - Rpm, N/mm2 - određuje se samo kod
materijala koji pretrpe lom, a sila Fpm se očitava sa uređaja u F
trenutku loma.
 Svojstva deformacije Pritisak
o Skraćenje –  , %
o Proširenje - , %.

Prof. dr Darko Bajić 38

 Mašinski materijali

• Ispitivanje na pritiskanje je manjeg značaja za ispitivanje metalnih materijala u odnosu na

zetezno ispitivanje.
• Fundamentalne važnosti je za ispitivanje građevinskih materijala: prirodni kamen, cigla,
beton, drvo itd.
• Standardom definisani uzorak (epruveta) poznatog poprečnog presjeka se jednoliko
opterećuje u uzdužnom pravcu (pravac ose).
• U uzorku prevladava jednoosno stanje napona.
• Odnos napona i kompresije uzorka može se pokazati u vidu dijagrama dijagram sile-
skraćenje.

Prof. dr Darko Bajić 39

 Mašinski materijali

Raspodjela napona pri ispitivanju pritiskanjem je ravnomjerno jednoosno naponsko polje sa

normalnim naponima u ravnima upravnim na podužnu osu epruvete.
Smičući naponi se javljaju u svim drugim ravnima, a maksimalna vrijednost je u ravnima pod
uglom od 45° u odnosu na podužnu osu epruvete tj. pravac pritiskanja.

Ispitivanje se prekida kada se postigne visina epruvete:

• h0/3 – za vruće stanje epruvete,
• h0/2 – za hladno stanje epruvete.

Prof. dr Darko Bajić 40

 Mašinski materijali

d0= 10 – 30 mm
L0= (1-3) d0

41

Prof. dr Darko Bajić 41

 Mašinski materijali

Prof. dr Darko Bajić 42

 Mašinski materijali
F, N
M Karakteristične tačke:
P – granica proporcionalnosti,
T
E E – granica elastičnosti.
P
T – granica gnječenja,
M – maksimalna sila,
ΔL, mm ΔL, mm
R, MPa
P
T E M (K)

M
F, N Sl.1

R, MPa

T
E
P

ε, %
Sl.2 Sl.3 elasto‐plastičan materijal
ε, %

Prof. dr Darko Bajić 43

 Mašinski materijali

Pritisna čvrstoća

- Pritisna čvrstoća je nominalni napon u poprečnom presjeku epruvete - odgovara maksimalnoj

sili.
- Određuje se samo kod materijala koji pretrpe lom (krti materijali), a sila Fpm se očitava sa
uređaja u trenutku loma.
𝐹
𝑅 , N/mm2
𝑆

Kod plastičnih materijala, kako ne dolazi do loma epruvete, otpornost prema pritisku se definiše
kao granica gnječenja – Rp0,2.

Prof. dr Darko Bajić 44

 Mašinski materijali

Granica gnječenja

- Granica gnječenja je nominalni napon u poprečnom presjeku epruvete kada dolazi do značajne
deformacije epruvete i bez povećanja vrijednosti sile pritiska.
𝐹
𝑅 , N/mm2
𝑆

- Vrijednost sile Fpe se očitava sa uređaja u trenutku kad kazaljka prvi put zastane ili krene unazad.

- Kod materijala, kod kojih nije jasno

izražena granica gnječenja,
otpornost prema pritisku se definiše
kao konvencionalna ili tehnička
granica gnječenja – Rp0,2 .

𝐹 ,
𝑅 , , N/mm2
𝑆

Prof. dr Darko Bajić 45

 Mašinski materijali

Skraćenje

Trenutno skraćenje predstavlja razliku između trenutne i početne mjerne visine epruvete.
∆𝐿 𝐿 𝐿 , mm

Jedinično skraćenje - trenutno skraćenje svedeno na vrijednost početne mjerne visine epruvete.
∆𝐿 𝐿 𝐿
𝜀 , mm
𝐿 𝐿
Lomno skraćenje – nepovratno ili trajno skraćenje visine epruvete, predstavlja razliku početne i
krajnje mjerne visine epruvete.
∆𝐿 𝐿 𝐿 , mm
Jedinično lomno skraćenje – lomno skraćenje svedeno na vrijednost početne mjerne visine
epruvete izraženo u procentima.

∆𝐿 𝐿 𝐿
𝛿 · 100% · 100%
𝐿 𝐿

Prof. dr Darko Bajić 46

 Mašinski materijali

Proširenje

Lomno proširenje – nepovratno ili trajno proširenje, predstavlja razliku krajnje i početne
površine poprečnog presjeka epruvete.

∆𝑆 𝑆 𝑆 , mm2 Mjerenje maksimalnog prečnika epruvete se vrši na mjestu

loma u dva upravna pravca i usvaja se aritmetička sredina.

, ,,
𝑑 𝑑
𝑑
2

Jedinično lomno proširenje – lomno proširenje svedeno na vrijednost početne površine

poprečnog presjeka epruvete.

∆𝑆 𝑆 𝑆
𝜓 · 100% · 100%
𝑆 𝑆

Prof. dr Darko Bajić 47

 Mašinski materijali

Prof. dr Darko Bajić 48

 Mašinski materijali

Prof. dr Darko Bajić 49

 Mašinski materijali

Prof. dr Darko Bajić 50

 Mašinski materijali

Prof. dr Darko Bajić 51