Vežba broj 1

OZNAČAVANJE ČELIKA

Označavanje čelika po JUS-u

Prema jugoslovenskom standardu JUSC. E0.002 oznaka čelika se sastoji iz tri dela:

• slovnog simbola Č,

• osnovne oznake za kvalitet čelika i

• dopunske oznake za stanje čelika.

Shematski prikaz oznake čelika po JUS-u

Slovni simbol Č. označava čelik i u izvesnim slučajevima se može izostaviti.

Osnovna oznaka
Osnovna oznaka za kvalitet čelika sastoji se iz četiri brojna simbola, a obrazuje se zavisno
od vrste čelika.
Tako prema brojnom simbolu na prvom mestu u osnovnoj oznaci razlikujemo:
• Simbol 0 - označava pripadnost grupi ugljeničnih čelika sa garantovanim mehaničkim
svojstvimaj,
• Simbol 1 - označava pripadnost grupi ugljeničnih čelika sa garantovanim hemijskim
sastavom, Simbol 2-9 - označava pripadnost grupi legiranih čelika.

a) Ugljenični čelici sa garantovanim mehaničkim svojstvima

U ovu grupu čelika spadaju ugljenični čelici trgovačkog kvaliteta i čelici sa propisanim
mehaničkim svojstvima ali se ne propisuje hemijski sastav. Samo se u izvesnim slučajevima
propisuje maksimalni sadržaj nečistoća, u prvom redu fosfora i sumpora.
Simbol na prvom mestu (I): označava pripadnost grupi čelika sa negarantovanim
sastavom i ima simbol "0" (nula).
Simbol na drugom mestu (II): označava grupu minimalne "nazivne" zatezne čvrstoće
prema navedenom i to: kod vruće valjanih čelika u stanju isporuke, odnosno u normalizovanom
stanju ako ovih stanja ima više, a kod hladno deformisanih čelika u stanju koje je predhodilo
hladnoj deformaciji:
 0 Trgovački kvalitet
Simbol na II
mestu 1 do 320 MPa
2 od 330 do 350 MPa
3 od 360 do 380 MPa
4 od 390 do 480 MPa
5 od 490 do 580 MPa
6 od 590 do 680 MPa
7 od 690 do 780 MPa
8 od 790 do 880 MPa
9 od 890 MPa i više

Simbol na trećem i četvrtom mestu (III i IV): označava redni broj čelika prema:
00-44 Podgrupa ugljeničnih čelika bez garanfcije za sadržaj fosfora i sumpora,
101-449 Slobodno,
45 - 79 Podgrupa ugljeničnih čelika sa ograničenjem sadržaja fosfora i sumpora,
451-799 Slobodno,
89 - 90 Podgrupa ugljeničnih čelika sa delimičnim ograničenjem sadržaja ugljenika,
silicijuma i mangana sa dodatkom legirajućih elemenata za postizanje
specijalnih svojstava (mikrolegirani čelici).

b) Ugljenični čelici sa garantovanim hemijskim sastavom

Za ovu grupu čelika garantuje se sastav samo sadržaja ugljenika i maksimalni sadržaj
nečistoća.
Simbol na prvom mestu: označava pripadnost ovoj grupi čelika i označava sa "1".
Simbol na drugom mestu: označava desetostruku vrednost maksimalnog sadržaja
ugljenika u procentima, zaokruženu na ceo broj. Ako je sadržaj ugljenika 0,9% i preko 0,9%,
tada se uvek piše simbol "9".
Simbol na trečem i oetvrtom mestu: označava redni broj čelika prema:
00-19 i 101-199 Ugljenični čelici nenamenjeni termičkoj obradi,
20-29 i 201-299 Ugljenični čelici za cementaciju,
30-39 i 301-399 Ugljenični čelici za poboljšanje,
40-59 i 401-599 Ugljenični čelici za alate,
90-99 Čelici za automate.

c) Legirani čelici

Ova grupa čelika u svom sastavu ima pored ugljenika i primesa i namerno dodatih
legirajućih elemenata i to u sadržajima većim od datih u tabeli 1.1.
Simbol na prvom mestu: predstavlja najuticajniji legirajući elemenat, a brojni simbol se
formira na osnovu tabele 1.2.

TABELA 1.1 NAJMANJI SADRŽAJ LEGIRAJUĆIH ELEMENATA

ELEMENT Mo V Co Ti Al W Cr Ni Si Mn
Najmanji
sadržaj, % 0.08 0.10 0.05 0.10 0.10 0.30 0.30 0.60 0.80
 Pod najuticajnijim legirajućim elementom podrazumeva se onaj elemenat čiji srednji
sadržaj u čeliku izražen u procentima i pomnožen sa faktorom vrednosti (koji su takodje dati u
tabeli 1.2) daje najveći proizvod. U slučaju da više legirajućih elemenata ima isti proizvod onda
se prvi odredjuje tako, što se iz tabele brojnih simbola legirajučih elemenata uzima onaj koji ima
veći broj.
Simbol na dvugom mestu: označava brojni simbol drugog uticajnog legirajućeg elementa,
tj. onog čiji je proizvod po vrednosti iza najuticajnijeg legirajućeg elementa. Za jednostruko
legirane čelike je uvek to simbol "1".
Simbol na tvećem i cetvrtom mestu: označava redni broj čelika prema:

00-19 i 101-199 Čelici nenamenjeni termičkoj obradi

20-29 i 201-299 Legirani čelici za cementaciju
30-39 i 401-399 Legirani čelici za poboljšanje
40-49 i 401-599
60-69 Legirani čelici sa naročitim fizičkim svojstvima
601-699 Slobodno
70-79 i 701-799 Čelici hemijski postojani i vatrootporni
80-89 Brzorezni čelici
801-899 Slobodno
90-99 Čelici za automate
901-999 Slobodno

Dopunska oznaka

Dopunska oznaka označava stanje čelika. Brojni simboli (v i VI)asvajaju se prema:

0 Bez odredjene termičke obrade

1 Žareno
2 Žareno na najbolju obradivost
2A Termički obradjeno na odredjenu zateznu čvrstoću
2B Termički obradjeno na feritno-perlitnu strukturu
2D Žareno na globularni perlit
2C Podesni za sečenje u hladnom stanju
3 Normalizovano
4 Poboljšano
5 Vučeno - hladno deformisano
6 Ljušteno
7 Brušeno
8 Kontrolisano hladjeno
8A Gašeno
 8B Termomehanički obradjeno
9 Obradjeno po posebnim uslovima
K Za vruće kovanje i presovanje
H Za hladno oblikovanje valjcima (profilisanje)
S Za hladno presavijanje
V Za vučenje
Z Za izradu zavarenih cevi

Dopunska oznaka sa dva dopunska broja koristi se za definisanje stanja čelika koje se ne
može odrediti samo sa jednim dopunskim brojnim simbolom.

PRIMERI MOGUĆIH KOMBINACIJA DOPUNSKIH OZNAKA

51 Hladno vučeno-deformisano i žareno

52 Hladno vučeno" – deformisano i žareno na najbolju obradivost

53 Hladno vučeno – deformisano i normalizovano

54 Hladno vučeno - deformisano i poboljšano

61 Ljušteno i žareno

64 Ljušteno i poboljšano

71 Brušeno i žareno

74 Brušeno i poboljšano

Posebng oznaka

U izvesnim slučajevima na mestu dopunske oznake mogu se formirati i oznake propisane

posebnim standardima, naprimer: hladno valjane trake, vučena žica, lim za duboko izvlačenje.

Utiskivanje oznake

Na svim čeličnim polufabrikatima se utiskuje oznaka materijala, izuzev za trgovački kvalitet.

Utiskivanje oznake vrši proizvodjač, na:
• jednoj šipki: na jednom kraju šipke,
• na više šipki: na posebnoj etiketi od lima koja se privezuje na snop šipki,
• na limovima: u levom uglu paralelno sa kraćom stranom lima.

Označavanje bojom

Označavanje čelika bojom ima za cilj lakše raspoznavanje materijala u magacinima i

radionicama.
Označavanje bojom sastoji se u nanošenju boje na polufabrikate u vidu traka,
prilagodjenih veličini polufabrikata, širine 5-16 mm.
Oznaka bojom sastoji se takodje iz osnovne i dopunske oznake. Svaki brojni simbol za
oznaku čelika dat je odgovarajućom bojom, prema:
 Simbol 0 boja bela
1 crna
2 crvena
3 narandžasta
4 žuta
5 zelena
6 plava
7 ljubičasta
8 smedja braon
9 siva
Oznake bojom se nanose tako da svaki brojni simbol osnovne i dopunske oznake
(predstavljeni trakom odgovarajućih boja) se razdvoje neobojenim pojasom koji je jednak
polovini širine trake. Razmak izmedju osnovne i dopunske oznake jednak je dvostrukoj
vrednosti širine trake.
Mesto na kome se nanosi oznaka bojom je isto mesto gde bi se utisnula oznaka brojevima.

KLASIFIKACIJA I OZNAČAVANJE BAKARNIH LEGURA

Bakarne legure se označavaju slovnim i brojnim simbolima, iz kojih se može odrediti:

• način izrade ili namene,
• osnovni hemijski sastav,
• posebna svojstva.

Šema označavanja bakarnih legura

Označavanje načina izrade bakarnih legura izvodi se slovnim simbolima:
P - legure livene u pesku,
K - legure livene u kokilama,
T - legure livene pod pritiskom,
B - legure livene u bloku,
C - legure centrifugalno livene,
N - legure kontinualno livene,
- legure za gnječenje.
Bakarne legure za gnječenje nemaju simbol za oznaku načina obrade.
 Prema nameni bakarne legure se označavaju slovnim simbolima:
D - legure za dodavanje i dezoksidaciju,
S - legure za spajanje,
E - legure za elektrotehničke svrhe,
L - legure za ležišta,
H - legure za hemijsku industriju,
G - legure za štamparska slova.
Legure bakra prema hemijskom sastavu se mogu podeiiti na:
• iegure sa cinkom,
• legure bez cinka7
• posebne legure.
Oznaka osnovnog hemijskog sastava bakarnih legura sastoji se od hemijskcg simbola za
bakar, hemijskog simbola glavnog legirajućeg elementa sa najvećim sadržajem, procentualni
sadržaj glavnog legirajućeg elementa, hemijskog simboia drugog iegirajućeg elementa i
procentuaini sadržaj drugog iegirajudeg eiementa.
Sadržaj legirajudih elemenata upisuje se iza hemijskog simboia legirajućeg elementa bez
tačke odnosno praznine. Sadržaj 1% se ne upisuje a izvesnim slučajevima se upisuje
procentuaini sadržaj sa jednom decimalom.

Primer oznake: CuSn6Zn6.

Oznaka posebnih svojstava odnosi se na:
a) zateznu čvrstoću;
b) stanje legure s obzirom na stepen hladne deformacije ili primenjene termičke obrade;
c) stanje površine.
Zatezna čvrstoda kao posebno svojstvo bakarnih iegura odredjuje se slovnim simbolom "Č"
i brojnom vrednošću čvrstoće ali u starim jedinicama za napon (kp/mm2).
Stanje legure s obzirom na stepen hladne deformacije odnosno primenjene termičke
obrade odredjuje se slovnim simbolima:
m - meko,
sm - specijalno meko,
l/4t - polutvrdo
t - tvrdo
tt - opružno tvrdo
sv - svetlo vučeno.
Stanje površine odredjuje se slovnim simbolima koji Iredjuju:

gš - gašeno,
zg - zagasito,
lž - luženo,
sv - svetlo,
gč - glačano,
gčs - za glačanje,
jk - za jetkanje,
ps - peskarena,
bu - bubnjana,
ng - nagrizena,
tk - tokarena (strugana),
pl - polirana.
OZNAČAVANJE LEGURA ALUMNIJUMA

Oznaka legura aluminijuma se sastoji iz tri dela:

Šema oznake legura aluminijuma

• oznake tehnološke namene,

• oznake osnovnog hemijskog sastava,
• oznake posebnih svojstava za stanje materijala i stanje površina.
Oznaka tehnološke namene legura aluminijuma se odredjuje sledećim simbolima:
P - oznaka za peščani liv,
K - oznaka za kokilni liv,
T - oznaka za liv pod pritiskom,
C - oznaka za centrifugalni liv,
S - oznaka legure za spajanje,
D - oznaka legure za dodavanje.
- bez oznake legure za gnječenje.
Oznaka osnovnog hemijskog sastava legura aluminijuma se sastoji iz navodjenja:
- Hemijskog simbola aluminijuma – Al,
- Hemijskog simbola za najuticajniji legirajući element,
- Srednjeg procentualnog sadržaja glavnog legirajućeg elementa zaokruženog na ceo
broj. Ako legura sadrži išpod 1% ovog elementa, to se u oznaci ovaj simbol
izostavlja,
- Hemijskog simbola za drugi uticajni legirajući element,
- Eventualno srednji procentualni sadržaj drugog legirajućeg elementa zaokruženog
na ceo broj, a ako je to od posebnog značaja na jednu decimalu.

Primer oznake: AlMg2Mn.

Oznaka posebnih svojstava se sastoji iz oznake za:

- stanje materijalafs obzirom na izveden stepen deformacije ili termičku obradu.
Odredjuje se sa đva brojna simbola od kojih prvi označava osnovno stanje prema:
0 - primarno stanje 5 toplotno očvrsnuto i hladno gnječeno stanje
1 - meko stanje 6 - otpušteno stanje
2 - hladno gnječeno stanje 9 - specijalno stanje
3 - delimično odžareno stanje
4 - toplotno očvrsnuto stanje
Drugi brojni simbol bliže odredjuje stanje materijala.
RASPOZNAVANJE MATERIJALA
Jedan od osnovnih činilaca za utvrdjivanje kvaliteta i namene mašinskih materijala je
poznavanje njihovog sastava i gradje odnosno svojstava.
Sadašnje stanje hemijskih analiza u tehnici omogućuje, zavisno od zahteva, egzaktna
praktična rešenja kvalitativno-kvantitativne ocene materijala.
Kako programom za ovaj predmet nije predvidjeno proučavanje analitičkih metoda, jer se
iste obradjuju u drugim oblastima, to ostaje da se ovde ukratko iznesu samo neke metode kao
prikazi za praktičnu (prlbližnu) ocenu kvalitativnog sastava metalnih materijala.

Različite vrste materijala

a) Odredjivanje približnog sastava čelika metodom varničenja

Ovom metodom se može brzo utvrditi približan sastav čelika. Ona ne može da zameni
egzaktnu analizu, već samo daje mogudnost da se po potrebi u pogonu sa malo uloženih
sredstava, utvrdi približan sastav i vrsta čelika.
Kod ove metode pri brušenjuf usled trenjaf čestice čelika u usijanom stanju se odvajaju u
obliku snopa varnica. Snopovi varnica za razne vrste čelika se razlikuju po obliku putanje,
izgledu i boji, što se koristi za medjusobno razlikovanje čelika.
Čestice čelika koje su nastale usled trenja pri brušenju se usijavaju do temperature
sagorevanja ugljenika iz čelika. Pri tome se stvara gasovit ugljendioksid koji ima veću
zapreminu od ugljenika. Obzirom na povećanje zapremina stvara se unutrašnji pritisak koji
utiče na razne načine na izgled same varnice.
Postupak pri ispitivanju je jednostavan: uzorak od čelika čiji se sastav odredjuje prisloni se
uz vatreno tocilo srednje krupnoće zrna. Pritisak na uzorak mora biti takav da se pri brušenju
dobije pravilan snop varnica. Poželjno je da je prostorija u kojoj se radi zamračena, odnosno
samo pozadina iza varničnog snopa, kako bi se lakše mogla uočiti slika putanje snopa varnice
kao i njen oblik.
b) Metoda opiljaka
Opiljci nastali u procesu brušenja prosejavaju se kroz sito sa gustinom 1600 rupa na 1 cm2.
Ti prosejani opiljci se posmatraju mikroskopski sa manjim uvećanjem. U zavisnosti od vrste
čelika opiljci će se medjusobno razlikovati po svom obliku, boji, oštrini ivica, eventualnim
kraterima na površini i drugom.
U sledećoj tabeli dati su neki primeri za raspoznavanje čelika metodom opiljaka.

VRSTA ČELIKA KARAKTERISTIKE OPILJKA

Ugljenični čelik opiljci tamni, zaokruženi sa ravnom povrsinom

Hrom čelik opiljci su sive boje i zaobljeni

opiljci su crne boje sa zalomljenim izdubljenim ljuspastim

Vanadijum ćelik
oblikom

Molibden čelik opiljci imaju izgled šupljih polulopti