__ A /, ____________ _

_ /?

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOI

DẠY - HỌC NHỮNG BIỂU TƯỢNG VĂN HÓA VIỆT

CHO NGƯỜI NƯỚC NGOÀI

TS. Lương Minh Chung

Khoa Đông phương học, Trường Đại học Bà Rịa - Vũng Tàu

Tóm tắt
Dạy - học những biểu tượng văn hóa Việt cho người nước ngoài là một đường hướng có
ý nghĩa trong bối cảnh hội nhập quốc tế. Từ việc xâu chuỗi, giải thích giá trị của biểu tượng,
bài viết giúp người học có cái nhìn sâu hơn về ứng xử, bản sắc văn hóa Việt Nam. Tiếp nữa, do
tính chất của khoa học văn hóa là thiên về thực nghiệm, nên một trong những tiêu chí vận dụng
phương pháp dạy - học là không nặng về lý thuyết mà mang tính thực tiễn.

Abstrac
Teaching and learning Vietnamese cultural symbols fo r foreigners are the meaningful way
in the international integral context. Getting in touch, explaining the value o f the symbol, this
writing helps learners have the deeper view in behaving, the character o f Vietnamese culture.
Furthermore, due to the quality o f cultural science trends to experiments, one o f the criteria
applies in teaching-learning method is not only focusing on the theory but also the reality.

1. Về khái niệm biểu tượng
Biểu tượng (symbol) là một thuật ngữ
được dùng phổ biến trong mọi lĩnh vực của đời
sống. Trong triết học, tâm lý học, biểu tượng
dùng chỉ một giai đoạn của tư duy (trước nó là
cảm giác, tri giác, sau nó là khái niệm) về sự
vật, hiện tượng. Theo nghĩa hẹp, “biểu tượng
là một phương thức chuyển nghĩa của lời nói
hoặc một loại hình tượng nghệ thuật có khả
năng truyền cảm lớn, vừa khái quát được bản
chất của một hiện tượng nào đấy, vừa thể hiện
một quan niệm, hay một triết lý sâu xa về con
người, cuộc đời” [5]. Theo nghĩa rộng, biểu
tượng được dùng để nói về một trữ lượng văn
hóa được sử dụng trong các lĩnh vực sáng tạo
tinh thần, hoặc về các hình ảnh trong ngôn
ngữ.
Về cơ chế, mỗi biểu tượng bao giờ cũng
tồn tại hai mặt: biểu đạt và được biểu đạt.
Nói cách khác, đó là cái dấu kín và cái phô
khoe, ổn định và phái sinh. Hơn nữa, trên các
chặng đường phát triển, mỗi dân tộc luôn có ý
thức sáng tạo thêm những biểu tượng chuyên
dụng, đặc thù, đồng thời xâu kết chúng lại góp
phần cải tạo thực tiễn. Chẳng hạn, biểu tượng
tuyết tưng bừng rực rõ, bầu trời xanh thẳm,
muối và bánh mì biểu đạt cho tính cách đôn
hậu, khoan hòa của người Nga; sông Trường
Giang, Hoàng Hà, núi Thái Sơn, Nga Mi,
công trình Vạn Lý Trường Thành, cung A
Phòng biểu đạt cho cá tính ưa thích cái phóng
khoáng lớn lao, cái kỳ vĩ vĩnh hằng của người
Trung Quốc. Đối với người Việt, biểu tượng
cây đa, bến nước, sân đình gắn liền với cộng
đồng làng xã, với cư dân nông nghiệp nên nó
tươi mát, hiền hòa, dịu dàng muôn thuở. Vì
lẽ đó, khi tiếp cận các giá trị văn hóa truyền
thống của một dân tộc, dù muốn hay không,
người ta không thể bỏ qua chuỗi biểu tượng.
Bởi vì, qua biểu tượng, người học sẽ hiểu sâu
hơn dân tộc ấy ứng xử với tự nhiên, xã hội
và nhân sinh bằng cách nào. Con đường nào
giúp họ hình thành bản sắc để ứng phó với
mọi sự biến đổi. Bước đầu lý giải những giá

TẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO 31

 __ A /, ___________ _
_ /?
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOI
trị văn hóa truyền thống, chúng tôi không có
tham vọng giới thiệu tất cả các biểu tượng văn
hóa Việt, mà chỉ đi vào tìm hiểu một số biểu
tượng quen thuộc, góp phần làm thỏa mãn nhu
cầu hưởng thụ giá trị tinh thần của người học
trong bối cảnh giao lưu văn hóa toàn cầu.
2. Nhận diện văn hóa dân tộc qua biểu
tượng
Biểu tượng của mỗi dân tộc rất đa dạng,
muôn màu. Trong giao diện của một nền
văn hóa có bản sắc, mỗi chuỗi biểu tượng
đều gắn với một lĩnh vực tinh thần mà cộng
đồng bản ngữ cho là hay, tốt lành, bổ ích. Ở
góc nhìn rộng, có những biểu tượng lúc đầu
là của riêng một tộc người, nhưng dần dần,
chúng được dân tộc khác tiếp nhận, thâu nạp,
tôn vinh trở thành biểu tượng phổ quát mang
tính nhân loại. Chẳng hạn, chim bồ câu là biểu
tượng của hòa bình; cây thập giá là biểu tượng
của tình thương và lòng bác ái vô biên; rồng
là biểu tượng của quyền lực, rắn là biểu tượng
cho kẻ xấu xa, độc ác; trái tim biểu tượng cho
lòng yêu thương, che chở; tòa sen biểu tượng
cho sự thánh thiện, thanh cao... Ở góc nhìn
hẹp, có những biểu tượng gắn liền với đời
sống tinh thần của một cộng đồng, bao quát
một lĩnh vực chuyên biệt nào đó. Nếu mỗi đất
nước có quốc kỳ, quốc ca, quốc huy, quốc hoa,
quốc phục..., thậm chí cả quốc tửu, thì mỗi tộc
người, mỗi lĩnh vực, ngành nghề đều có một
số biểu tượng đặc thù, tạo nên một “thương
hiệu”, một căn cước riêng sống động và hấp
dẫn. Đối với văn hóa Việt, chúng tôi chỉ giới
thiệu một số biểu tượng quen thuộc, dễ nhận
diện, lý giải ý nghĩa của chúng, nhằm đáp ứng
yêu cầu của ngành học “Tiếng Việt và Văn
hóa Việt Nam cho người nước ngoài” . Bởi nói
như hai nhà nghiên cứu văn hóa người Pháp
Jean Chevalier và Alain Gheerbrant “Thấu
hiểu được ý nghĩa biểu tượng của một cá nhân
hay một dân tộc tức là hiểu đến tận cùng con
32 TẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO
người và dân tộc ấy” [3].
2.1. Trước hết, trống đồng và cồng chiêng
là hai biểu tượng không chỉ có chức năng về
mặt nhạc khí, mà còn có ý nghĩa về uy quyền,
tôn giáo, tâm linh. Trong chiến tranh bộ lạc,
âm thanh tiếng trống đồng và cồng chiêng là
tín hiệu thúc giục, đoàn kết mọi người bảo
vệ cộng đồng mình. Do tính chất quan trọng
của nó, nên hai biểu tượng này chỉ được dùng
vào những thời điểm nhất định, hoặc có liên
quan đến vận mệnh cộng đồng, hoặc phục vụ
cho các dịp lễ tết, hội hè. Dựa vào kích thước,
họa tiết của nó, người ta có thể nhận ra quyền
lực và sự giàu có của thủ lĩnh bộ lạc. Khi chủ
nhân nó qua đời, người ta chỉ chôn theo loại
trống đồng linh vật đơn sơ, thô giản, còn loại
trống đồng tinh xảo vẫn được giữ lại như một
báu vật gia truyền. Lúc bộ lạc bị xâm chiếm,
người Việt cổ thường giữ gìn, cất giấu loại
trống đồng tinh xảo bằng cách chôn xuống
đất, hoặc ném xuống đáy ao theo chiều lật
ngửa (như đặt vào khuôn). Theo các tài liệu
khảo cổ học, trống đồng được tìm thấy với số
lượng lớn ở lưu vực sông M ã và khắp vùng
châu thổ sông Hồng. Về họa tiết, mặt trống,
tang trống, thân trống, chân trống là những
thông điệp cho nhân sinh quan Việt, văn hóa
lúa nước người Việt. Lý giải giá trị của các lớp
lang hoa văn trên mặt trống đồng, giới nghiên

cứu đã đưa ra nhiều ý kiến khác nhau, song có
thể nhận thấy ba nội dung sau: 1/ ở vị trí trung
tâm là hình ảnh mặt trời tỏa sáng, với ý nghĩa
biểu trưng cho sự sống và việc tôn thờ thần
mặt trời của cư dân nông nghiệp; 2/ những
vòng tròn đồng tâm xung quanh là hình ảnh
người hái quả, đi săn, giã gạo, chèo thuyền,
vũ đạo, chim chóc muông thú, nhà sàn... biểu
hiện cho tinh thần chinh phục thiên nhiên,
đoàn kết tập thể, sinh hoạt hội hè, cũng như
sự gắn bó, giao hòa mật thiết giữa con người
với môi trường sinh thái; 3/ ở lớp vòng tròn
ngoại vi, người Việt cổ đội mũ lông chim lạc
với ý niệm tôn sùng tô tem (vật tổ), đồng thời
dấy lên niềm tự hào về nguồn gốc con cháu
rồng tiên của tộc người. Triết gia Kim Định
rất có lý khi gọi hình ảnh cánh chim Lạc lao
vào miệng Rồng là “Thuyền Tình Bể Ái” Tiên
Rồng. Nói cách khác, đây là một vỉa của triết
lý phồn thực phồn sinh với ước nguyện sinh
sôi, phồn thịnh của dân tộc, giống nòi.
Trong chuỗi biểu tượng văn hóa truyền
thống người Việt, “Không gian văn hóa cồng
chiêng Tây Nguyên” (gồm năm tỉnh Kon Tum,
Gia Lai, Đaklak, Đaknông và Lâm Đồng)
cũng là một giá trị được UNESCO công nhận
là di sản văn hóa phi vật thể của nhân loại.
Cồng (có núm) chiêng (không có núm) gắn
liền với các tộc người khu vực miền núi trung
du phía Bắc và dọc dải Trường Sơn. Do phạm
vi phân bố rất rộng, nên chúng tôi chỉ tập trung
giới thiệu cồng chiêng khu vực Tây Nguyên.
Các khu vực còn lại sẽ được tìm hiểu thêm
ở một bài viết khác. Sức hấp dẫn của cồng
chiêng không chỉ ở mặt kỹ thuật diễn tấu, mà
còn nằm ở phạm trù của cái thiêng, của nét
văn hóa tâm linh. Tức là, cồng chiêng còn
như là một phương tiện dùng để giao tiếp với
thế giới siêu nhiên. Do tính chất linh thiêng
của nó, cho nên cồng chiêng không được sử
dụng bừa bãi, tùy tiện mà chỉ được dùng vào
__ A /, ___________ __ / ?
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOI
dịp mừng lúa mới, xuống đồng, hội hè và lễ
tết. Đặc biệt, ở một số tộc người, cồng chiêng
còn gắn liền với sự chào đời và ra đi của mỗi
thành viên trong cộng đồng. Căn cứ vào số
lượng cồng chiêng, người ta có thể xác định
được mức độ giàu sang, uy quyền của mỗi gia
đình và buôn làng. Người dân Tây Nguyên
quan niệm mỗi chiếc cồng, chiếc chiêng đều
trú ngụ bên trong một vị Yang (thần). Cồng
chiêng có tuổi càng nhiều, càng cổ xưa thì
quyền lực của vị thần càng cao. Nếu âm thanh
của trống đồng được xem như tiếng sét ngân
lên cho mưa thuận gió hòa, thì âm thanh của
cồng chiêng là “tiếng nói” của con người và
“thần linh” theo quan niệm “vạn vật hữu linh”
(vạn vật có linh hồn). Âm thanh cồng chiêng
không chỉ toát lên vẻ đẹp hồn nhiên, mộc mạc
của núi rừng, mà còn gắn kết nhiều thành viên
diễn xướng, tạo thành một dàn hòa âm tập thể
ở trình độ cao.
2.2. Chuỗi biểu tượng trầu cau và vôi được
người Việt giải thích cặn kẽ qua truyện cổ tích
“Sự tích trầu cau”. Rõ ràng, sự hóa thân của
con người vào biểu tượng cho thấy lối tư duy
nông nghiệp chất phác, nhưng đồng thời cũng
đánh dấu một bước ngoặt mới khi xã hội loài
người tiến vào ngưỡng cửa của thời đại văn
minh. Tức là, bước chuyển mình từ hình thức
“quần hôn” (chữ dùng của Engels) sang hình
thức hôn nhân đối ngẫu. Giá trị nhân văn của
câu chuyện nằm ở tình cảm gắn bó keo sơn
giữa anh em, vợ chồng. Trong đời sống văn
hóa tinh thần của nhân dân, trầu cau và vôi
gắn với phong tục thờ cúng tổ tiên ông bà; với
lễ hội cầu phúc, cầu thịnh ở đền miếu, đình
chùa; với tục cưới hỏi, ma chay, giỗ chạp,
động thổ làm nhà... Từ xa xưa, người Việt có
thói quen ăn trầu, giữ cho răng thêm đen bóng
chắc khỏe, hơi thở thêm thơm mát, bờ môi
thêm tươi đỏ có duyên. Hương vị cay nồng
nóng bỏng của “Tam vị nhất thể” làm cho
TẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO 33
 __ A /, _____ ______ __ / ?
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOI
tâm hồn thêm thư thái, sảng khoái, nhẹ nhõm.
Tiếp nữa, khi mở đầu cho một hội hát đối đáp
giao duyên giữa các làng kết nghĩa, người ta
thường khởi động, ướm thử nhau qua lời mời
nước, mời trầu lịch sự, nền nã “Miếng trầu là
đầu câu chuyện”. Vì thế, tục mời trầu còn là
một kết tinh của truyền thống hiếu khách, của
nét văn hóa giao tiếp ứng xử coi trọng nghĩa
tình. Trong lễ cưới, trầu cau là biểu tượng cho hoa, đậu hạt, tức là lúc “đạt ngộ”, “giải thoát”.
mối lương duyên đôi lứa bền chặt, hòa quyện,
gắn bó thủy chung đến trọn đời. Như vậy, trầu
cau và vôi rất gần gũi, thân thiết đối với cộng cách ngồi thiền theo tư thế ấy cũng là điều
đồng người Việt. Đặc biệt, nó luôn hiện hữu,
gắn liền với những sự kiện có ý nghĩa trọng
đại của đời người.
2.3. Biểu tượng hoa sen và cây lúa dù có cả muôn loài. Với các giá trị trên, hoa sen đã
khác nhau về mặt ý nghĩa, nhưng điểm gặp gỡ
chung nhất của chúng là đều gắn với nền văn
hóa lúa nước. Trong đó, cây lúa biểu tượng
cho phẩm tính cần cù và thành tựu chinh phục
thiên nhiên của dân tộc. Tức là, hành trình đi
từ miền núi cao xuống cải tạo đầm lầy, dùng
quai đê trục vớt đồng bằng, đẩy lùi sự xâm
thực của biển cả. Còn hoa sen có ý nghĩa giải
thoát, hướng thiện. Cây lúa gắn bó với người
Việt từ nghìn xưa. Bên cạnh giá trị vật chất
nuôi sống mỗi người, nó còn gắn liền với giá
trị tinh thần. Đó là nét văn hóa ẩm thực qua
các chế phẩm từ lúa gạo như: bánh chưng,
bánh giầy, bánh đa, bánh đúc, bánh phu thê...,
là hồn quê Việt qua mái nhà tranh, ổ rơm, tục
cúng cơm mới, cúng thần Nông, thần lúa, lễ
hội xuống đồng... Có thể nói, hình ảnh hạt
gạo, cọng rơm vàng, cánh đồng lúa chín, cánh
cò bay trong câu hát ru, hay cái giần, cái sàng, khoe nằm ở công dụng tiện ích, khả năng che
nồi cơm gạo mới, nắm cơm trên đường xa đã
đi vào văn thơ, nhạc họa và khơi nguồn cảm
hứng cho nhiều thế hệ văn nghệ sĩ.
Thêm nữa, hoa sen còn là một biểu tượng
cho sự vượt thoát khỏi những giới hạn của
hoàn cảnh sống, cho khát vọng vươn lên. Chồi
34 TẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO
sen mọc từ đáy bùn lầy, vươn qua khoảng
nước sâu mờ đục và vượt lên đón nhận ánh
nắng mặt trời. Nói cách khác, đây là hành
trình từ bùn lầy bóng tối ra ánh sáng. Theo
quan niệm của Phật giáo, ba tầng sống (đất,
nước và không khí) tương ứng với ba cõi “dục
giới”, “sắc giới” và “vô sắc giới”. Tầng thứ ba
hàm chứa nghĩa trong sạch, tốt lành, vì khi nở
Phật giáo xem tòa sen là nơi an tọa thanh tĩnh
của đức từ bi, cho nên người tu hành lựa chọn
dễ hiểu. Nói cách khác, người tu hành mong
muốn sao cho thanh tâm, đạt trí, thấu suốt về
lý lẽ, sau nữa là cứu giúp chúng sinh và giúp
được những nhà quản lí văn hóa, giới học giả
và nhân dân bầu chọn là quốc hoa Việt Nam.
2.4. Biểu tượng áo dài và áo tứ thân là
một giá trị trong bảng màu văn hóa trang
phục Việt. Trải qua 1000 năm độc lập tự chủ,
nếu như các kiểu trang phục cung đình luôn
chịu ảnh hưởng của “Tư tưởng Đế vương” và
“Quan niệm hoa di” Trung Quốc [2], thì áo
dài và áo tứ thân là trang phục dân gian tương
đối ổn định, ít bị biến đổi. Biểu tượng áo dài
và áo tứ thân có nhiều nét nghĩa, nhưng có
thể nhận diện giá trị của nó qua hai mặt: dấu
kín và phô khoe. Mặt dấu kín của nó nằm ở
vẻ quyến rũ gợi cảm, nữ tính và hấp dẫn qua
cái “hở lườn”, cho dù rất khó diễn tả, nhưng
ông cha ta đã khái quát thành chuẩn mực của
cái đẹp kiểu “Đàn ông đóng khố đuôi lươn/
Đàn bà yếm thắm hở lườn mới xinh”. Mặt phô
chắn kín đáo, kỹ thuật khâu may đơn giản, dễ
dùng. Nếu áo dài góp phần tôn thêm vẻ đẹp
trang nhã, thanh lịch, thì áo tứ thân (hai vạt,
bốn tà) thắt dải lụa màu lại tô điểm cho vẻ đẹp
gọn gàng, thon thả, dễ thương của người nữ.
Từ lâu, áo dài luôn hiện diện cùng với những

sự kiện lớn của đất nước, đồng thời vượt qua
thời gian, nó đã trở thành quốc phục, là niềm
kiêu hãnh về bản sắc văn hóa Việt trong mắt
bạn bè quốc tế.
2.5. Cây đa bến nước mái đình là chùm
biểu tượng của hồn làng. Xét về mặt chức
năng, cây đa là nơi mà người làng nghỉ ngơi,
hóng mát, trò chuyện sau buổi lao động mệt
nhọc; bến nước (giếng nước) là nơi trai làng
đến gánh nước, gái làng đến giặt giũ, soi tóc
sửa yếm, trò chuyện, trẻ làng đến tắm gội vui
tươi; mái đình là nơi lão làng tổ chức xử kiện,
hội hè, giỗ chạp, khao vọng và bàn bạc những
công việc hệ trọng của làng. Xét về mặt quan
niệm, người Việt cho rằng, biểu tượng cây
đa nằm ở “sự trường tồn” và “sức sống dẻo
dai” [1]. Cây đa còn là chốn linh thiêng, nơi
ngự trị của thần linh “Thần cây đa, ma cây
gạo, cú cáo cây đề”, hoặc là nơi trú ngụ của
những vong hồn còn vướng nợ trần gian, bởi
vậy dưới gốc đa thường có bát hương, am thờ.
Nếu người Trung Quốc quan niệm giếng nước
là nơi ngự trị của Long Vương, thì với người
Việt, giếng làng là nơi ngự trị một thế giới của
người âm, nơi tụ thủy, tụ phúc. Vì thế, nhìn
vào sự dâng đầy hay vơi cạn của nó, người ta
có thể dự cảm được họa phúc của làng. Đình
là nơi thờ Thành hoàng - người có công khai
đất, mở làng, hoặc những đấng bậc phúc thần
theo sắc phong của triều đình phong kiến xưa.
Về mặt kiến trúc, đình được thiết kế, tọa lạc
ở vị trí trung tâm của làng, với các nét chạm
khắc theo chủ đề tứ linh (Long - Ly - Quy
- Phượng) biểu đạt cho uy quyền đế vương,
ước vọng phú quý, trường thọ, cuộc sống thái
bình. Hoặc tứ quý (Tùng - Cúc - Trúc - Mai)
biểu đạt cho bốn mùa tươi tốt, cuộc sống thanh
nhàn, cũng như khí phách cứng cỏi của người
quân tử. Hoặc các hình ảnh dân dã như đi cấy,
giã gạo, chèo thuyền, bắt cá..., biểu đạt cho
sinh hoạt đời thường, hay các nét chạm trổ
__ A /, ____________ _
_ /?
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOI
nói về truyền thống học hành, thi cử đỗ đạt,
khát vọng vượt khó vươn lên. Vào dịp xuân
thu nhị kỳ, người ta thường tổ chức hội đình
theo trình tự hai phần: lễ và hội. Phần lễ mang
tính chất trang nghiêm, thiên về quan hệ tuân
phục, còn phần hội mang tính suồng sã vui
tươi. Ở phần lễ, người ta tế thần, biểu thị cho
truyền thống uống nước nhớ nguồn, lòng biết
ơn và cầu mong cho mùa màng tươi tốt, vạn
vật sinh sôi. Ở phần hội, người ta tổ chức các
trò chơi dân gian như hát đối đáp, hóa trang,
đấu vật, chọi gà, cờ người... vui tươi, thân tình
cộng cảm. Trước bao biến cố bất thường trong
tự nhiên, hay chiến tranh giặc giã, đình làng
còn là nơi đoàn kết cộng mệnh, là chỗ dựa về
mặt tinh thần của nhân dân. Xuyên suốt 1000
năm Bắc thuộc, người Việt đã dựa vào cộng
đồng để an ủi, dựa vào văn hóa làng chống lại
sự nô dịch của văn hóa Hán.
2.6. Cần phải nói ngay rằng, văn hóa
nằm ở nhiều phương diện. Nó không chỉ bao
gồm cách ăn, cách mặc, cách làm, cách ứng
xử với tự nhiên mà cả ở cách ca hát vui chơi
cũng là một giá trị. Trong quần thể văn hóa
truyền khẩu phi vật thể của nhân loại (đã được
UNESCO công nhận), tương tự như ca trù, hát
xoan, quan họ là một di sản độc đáo. Song,
để giúp người học dễ sưu tầm nguồn tư liệu,
dễ thuộc, dễ nhớ, ở luận điểm này, chúng tôi
không xâu chuỗi quan họ với các loại hình dân
ca khác, mà chỉ tìm hiểu quan họ như một đại
diện tiêu biểu của diễn xướng dân gian Việt
Nam.
Quan họ là một loại hình hát thơ đạt đến
trình độ cao như: sự phong phú của làn điệu,
sự mượt mà của giai điệu và sự nền nã, lịch
sự của giao tiếp. Hát quan họ hay vì nó gắn
với tục đi nước nghĩa (kết nghĩa) giữa hai làng
với nhau và gắn bó qua nhiều đời, kèm theo
quy ước không được lấy nhau. Mỗi canh hát
quan họ bao giờ cũng có ba chặng: chào đãi
TẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO 35
 __ A /, ___________ _
_ /?
NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOI
(gặp gỡ chào mời), hát đối đáp và hát giã bạn.
Ở chặng chào đãi, người quan họ mời nước,
mời trầu và hát những bài ướm thử nhằm chọn
giọng (hát đúng kỹthuật thanh nhạc) cho phù
hợp. Ở giai đoạn hát đối đáp, người ta vừa
hát những bài quan họ truyền thống, vừa sáng
tạo, lắp ghép thành những vế hay, bài độc,
đẩy đối phương vào thế bí, mang phần thắng,
vinh dự lại cho làng. Ở chặng giã bạn, người
ta hát những bài chia tay và hò hẹn vào một
ngày “đến hẹn lại lên” ở mùa hội sau. Muốn
vậy, những liền anh, liền chị đại diện cho làng
không chỉ am tường về giọng, thông về ý, hiểu
về lời, mà còn phải trình diễn, ứng đối sao cho
“vang” - “rền” - “nền” - “nẩy”, ngọt ngào tình
tứ, thông minh, lôi cuốn hấp dẫn người nghe.
Hội hát quan họ xưa diễn ra khắp bốn mùa
nhưng phổ biến nhất là vào mùa xuân - “mùa
quan họ tới với mùa xuân tưng bừng”. Một
hội hát đối đáp có rất nhiều khúc thức, có chỗ
ra và vào, xen kẽ giữa hát và ngâm thơ, và có
thể kéo dài qua nhiều đêm. Hát quan họ biểu
hiện cho tinh thần đoàn kết cởi mở, lạc quan
yêu đời, bởi vậy nó là bảo tàng sống giúp ta
hiểu thêm về vốn văn hóa dân tộc.
Như vậy, nhận diện văn hóa Việt qua biểu
tượng là một hướng tiếp cận khả thi, bởi nói
như nhà nghiên cứu Phan Ngọc “Văn hóa là
mối quan hệ giữa thế giới biểu tượng trong
óc một cá nhân hay một tộc người với cái thế
giới thực tại ít nhiều đã bị cá nhân hay tộc
người này mô hình hóa theo cái mô hình tồn
tại trong biểu tượng. Điều biểu hiện rõ nhất
chứng tỏ mối quan hệ này, đó là văn hóa
dưới hình thức dễ thấy nhất, biểu hiện thành
một kiểu lựa chọn riêng của cá nhân hay tộc
người, khác các kiểu lựa chọn của các cá nhân
hay các tộc người khác” [4]. Mỗi biểu tượng là
một mảng màu giá trị được ông cha ta gìn giữ,
trao truyền và được các thế hệ sau cải biến,
giữ lại những yếu tố hợp lý, giàu giá trị nhân
36 TẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO
văn. Giới thiệu, quảng bá hình ảnh quê hương
đất nước, con người Việt Nam sao cho hấp
dẫn trong mắt bạn bè quốc tế quả là một thách
thức, song sẽ rất phù hợp với xu thế phát triển,
hội nhập hôm nay.
3. Một số phương pháp dạy - học biểu
tượng văn hóa Việt cho người nước ngoài
Để giới thiệu hiệu quả những biểu tượng
văn hóa Việt cho người đọc, người học, nhất
là đối với sinh viên chuyên ngành “Tiếng Việt
và Văn hóa Việt Nam cho người nước ngoài”,
hệ đào tạo cử nhân (năm thứ 4), bài viết là
bước thai nghén, chuẩn bị ban đầu cho việc
biên soạn giáo trình. Bởi tính chất của ngành
học không chỉ trang bị cho sinh viên những tri
thức về ngôn ngữ, mà còn cung cấp những tri
thức cần thiết về văn hóa Việt Nam. Nhưng
có lẽ, muốn đạt được kết quả giảng dạy tốt,
chúng tôi xin vận dụng ba phương pháp sau:
3.1. Phương pháp trực quan: dùng tranh
ảnh, hiện vật, kèm theo phim ảnh minh họa.
Việc dùng tranh ảnh kết hợp với phương tiện
media, sử dụng đèn chiếu projector đối với
biểu tượng trống đồng, cồng chiêng, hoặc hoa
sen... là phù hợp. Vì phương tiện dạy học này
rất tiện lợi, giúp trình chiếu nguyên khối, hoặc
cắt nhỏ từng phần, hoặc phóng to kích thước
giúp cho quá trình giới thiệu kỹ lưỡng, sáng
rõ hơn. Ở góc độ trực quan, việc giới thiệu
áo dài qua vai người trình diễn sẽ cấp cho
 __ A /, ____________ _
_ /?

NGHIÊN CỨU - TRAO ĐOI

người học một cái nhìn toàn diện, khắc sâu chấp nhận được, bởi lẽ biểu tượng gắn liền
vào nhãn quan và làm tăng niềm yêu mến đối với thực tế, cũng như dạy - học gắn liền với
với trang phục truyền thống Việt Nam. Tiếp đời sống, giữ gìn bản sắc văn hóa gắn với hội
nữa, để giới thiệu cồng chiêng, dân ca quan nhập.
họ, cần sử dụng các loại băng đĩa, giúp người
học thưởng thức, phân biệt sự khác nhau về
âm điệu, đồng thời giúp họ hình dung sơ giản TÀI LIỆU THAM KHẢO
về không gian sinh sống, hình ảnh con người,
trang phục và môi trường diễn xướng. [1]. Trần Văn Cơ (2007), Ngôn ngữ học tri
3.2. Khảo nghiệm thực tế: tổ chức cho nhận (Ghi chép và suy nghĩ), Nxb Khoa học
người học đi thăm quan bảo tàng và giới Xã hội, Hà Nội, tr. 222.
thiệu những hiện vật như trống đồng và cồng [2]. Trần Quang Đức, Ngàn năm áo mũ, Nxb
chiêng, hay điền dã làng Việt, tìm hiểu biểu Thế Giới, Công ty Cổ phần Văn hóa và Truyền
tượng cây đa, bến nước, sân đình. Hoặc quan thông Nhã Nam, Hà Nội, 2013, tr. 19 - 23.
sát biểu tượng trầu - cau trong thờ cúng, cưới [3]. Jean Chevalier - Alain Gheerbrant, Từ
xin, lễ hội..., hoặc cách bổ cau, têm trầu, ăn điển biểu tượng văn hóa thế giới, Phạm
trầu của các cụ cao lão. Cũng vậy, chúng ta có Vĩnh Cư chủ biên, Nguyễn Xuân Giao, Lưu
thể tổ chức cho sinh viên tham gia vào đêm Huy Khánh, Nguyên Ngọc, Vũ Đình Phòng,
diễn xướng cồng chiêng ở buôn làng. Nguyễn Văn Vỹ dịch, Nxb Đà Nẵng - Trường
3.3. Phương pháp thuyết trình: bên cạnh viết văn Nguyễn Du, 2002, tr. XXXIV.
các kênh hình, kênh ảnh, người dạy có thể bổ [4]. Phan Ngọc, Bản sắc văn hóa Việt Nam,
sung thêm kênh âm thanh. Về hai kênh hình Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 1998, tr. 17.
ảnh, cần giới thiệu bằng mô hình hóa cốt sao [5]. Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc
cho đơn giản, dễ nhận biết, giúp người học có Phi, Từ điển thuật ngữ Văn học, Nxb Giáo
cái nhìn hệ thống là rất cần thiết. Sau dục, Hà Nội, 2004, tr. 24.
mỗi bài học, người dạy cần cung cấp một số
câu hỏi, gợi ý về cách điều tra, sưu tầm và giải
mã ý nghĩa của biểu tượng. Về kênh âm thanh,
chúng ta có thể dạy sinh viên hát một số bài
dân ca quan họ đơn giản, góp phần làm tăng
vốn ngôn ngữ, tạo hứng thú, kỷ niệm và niềm
yêu mến tiếng Việt. Điều ấy sẽ góp phần làm
thỏa mãn về trí tuệ, cảm xúc và thẩm mĩ của
người học.
Tóm lại, giới thiệu những biểu tượng văn
hóa Việt cho người nước ngoài là một đường
hướng có nhiều triển vọng, nhưng cũng không
ít thách thức. Bởi lẽ, biểu tượng văn hóa Việt
có số lượng lớn, phong phú về chủng loại, đa
dạng về ý nghĩa. Song, ưu điểm của việc nhận
diện văn hóa Việt qua biểu tượng là khả dĩ

TẬP SAN KHOA HỌC VÀ ĐÀO TẠO 37