Le Thi Nham Tuyet
MOT SO PHONG TUC CUA NGlTOfl VIET
TRONG THOI DAI C H O N G BAG THUOC
I^on nghin nam do ho etia cae the luc
phong kien la hon nghin nam dan tgc ta noi
da) lien tuc. Trong thai ky dai dae ay, nha
Han, sau do la nha Duong da thue hien mot
he thong chinh sach dong hoa toan dien doi
vai tat ca cac nuae bj chiing xam chiem, va
ehung da ca ban hoan thanh 4ugc y do tham
doe do doi vai cac dan tgc tren cac xu ggi la
Bach Viet, nhung chiing khong thue hien
duge doi vai Viet Nam. Ben canh nhung
cuoc khai nghTa vai qui mo ion, nho de bao
ve vung ehae quyen ton tai doe lap etia
minh, ong ba ta xua da xem van hoa la mot
mat tran quan trgng chong xam luge. Chinh
vi vay, trong cuoc dau tranh lau dai nh4t,
quyet liet va phue tap nhat nham bao ve van
hoa va noi giong Viet Nam chong chinh sach
d6ng hoa cua Han, Duong dan tgc ta da
chien thang. Va sau nghin nam do ho ky, ta
van la ta. Ion manh hon truac, nung nSu mai
den sau nay eho ehung ta long yeu nuoc, chi
cam thii quan xam luge...
Cuoc dau tranh bao ve van hoa dan
toe cua ca dan tgc de eh6ng ddng hoa da
dien ra dual nhieu ngi dung va hinh thue,
phong phu va sau sSc. Bai viat nho nay,
duai goe do dan tgc hge - lich su se chu ytu
trinh bay viec bao ve phong tue tap quan -
la nhung yeu to quan trgng cua tam ly va
van hoa dan toe.
LE THI NHAM TUYET
Mot phong tuc xa hoi pho hien, rit
duge nguai Viet quan tam thue hien, do la
tuc ma hoi lang hang nam a cae lang. Lang
nao cung c6 ngay hoi hang nam etia minh.
Li'ie dau thi to ehuc vao mua thu, ve sau
chuyen dan vao mua xuan. 0 nhung ngay
hoi lang ay nguai ta huy dong ea lang, du
vao nghi thue tin nguang, chii yeu la eac tin
nguong nong nghiep va dy vao cac cuoc vui
chai, cae cuoc dua tai - cung da tra thanh
phong tue.
Hoi lang eua nguai Viet trong thai dai
chong Bac thuoc vai nhung tiet mue ma sir
sach duong dai ghi nhan, cung vai nhung
tiet muc con duge bao luu trong cac hoi lang
a thai dai sau nua cho thay rang, mot mat da
CO them y nghTa, muc dich tin nguang mai,
trong do, dang chii y la su siing bai tuang
niem nhung anh hung c6 cong tich cue trong
su nghiep dau tranh bao ve doc lap dan tec.
Trong khi Han, Duong eo gang thay
van hoa nhan dan ta bang van hoa Han thi
mot tin nguang dac biet, la san pham thuan
tuy ciia cac don vj lang Viet Nam c6 truyen,
CO qui mo toan lang, vol ehuc nang hat nhan
cua hoi lang, nam ngay trong ngi dung va
hinh thue etia mot sinh boat van hoa tieu
bieu nhat cua xa hoi nong then ta xua van
duge duy tri. Hat nhan ay mang tinh ch^t
Tap chi Dan loc hoc so 5 - 2009
dien hinh va c6 tac dung dac biet doi vai
lang. Do la cac nghi thue tha cae anh hiding
lam thanh hoang - mot tin nguang ve than
bao ve ehung eho ca lang va tij'ng lang, von
la su ton tha to tien da c6 tu truoc do.
Tin nguang thanh hoang moi nam mot
Ian duge bieu thi thanh nghi thue hoi lang.
Va do la thu' le hoi truyen thong quan trgng
nhat eua lang, thuang duge tien hanh a ngoi
dinh' - cong trinh kien true trung tam va tieu
bieu nhat ciia lang. Nhung ngay con Iai trong
nam - khi khong eo hoi thi niem tin eija lang
doi voi than thanh hoang Ian vao tam thue
timg nguai. dong thai, van bieu thi trong dai
song thuong hang eua nguai lang, bang
nhung hinh thue vi du nhu kieng cu... Do
d4y, hoan toan c6 the coi tin nguang thanh
hoang la mot mau so ehung, mot hang so, de
lien ket cac thanh vien etia mot lang vai
nhau, va lien ket hg vai lang - ma tat nhien
vai nuoc'. Moi cong cam cua xa hoi lang
thon, nhan danh tin nguang thanh hoang
nay, da tung bi6u thi trong doi song lang
thon ta xua mot each rat sau sac. Sau day la
mot tu lieu tan du eu the duge lay lam vi du
de minh ehung.
Xua, a mot lang tha mot vi thanh
hoang CO ten la Tich. Do la cai ten. do su
kinh ne tuyet d6i vai than, nen cung phai
tuyet d6i kieng, khong ai duge phep noi den.
Mua xuan, mot doan nghe sT nghiep du tu
noi xa d^n lang, xin duge bieu dien a san
dinh lang. Nhung truong hgp nhu the bao
gia doi vai lang, cung la mot djp vui rgn ra
' Lang va NLTOC la hai thue thS diu doi cua xa hoi Viet
Nam xua. \k mat thilt c h i khong tach rai.
va trgng the. Ca lang keo den san dinh xem
bieu dien. Theo phong tuc eo truyen. mot
nguoi nhieu tuoi duge cu ra thay mat ca
lang, vai mot ehiee trong, vua tham du, giao
luu, bang cae each danh trong, nhCrng tieng
trong mang y nghTa khae nhau eua minh. Ma
dau cuoc bieu dien, truoc dong nghit nguai
xem, mot dao hat buae ra hat ehao mijng. Ba
tieng trong noi len khen nggi vua mai du1,
tiep theo la Iai c6 dao hat giai thieu: ""... xin
trinh thanh. trinh lang mot lich hat..." mot
tieng go vao tang trong da dot nggt cat
ngang. Doan nghe sT v6 tinh vi pham vao su
kieng cCr cua lang. Lap tue tat ca nhung
nguoi lang bo ra ve.
Nhu the do, tin nguang thanh hoang
va ngoi dinh lang doi vai xa hoi thon lang
quan trgng that Ion lao.
Vay ma, khong it lang va nhung ngoi
dinh lang Iai chinh la noi tho eac nu than.
Mot dau hieu be ngoai giup eho ai cung de
dang nhan ra hien tugng nay, chinh la chiee
vong mau tim do trong so nhu'ng do tha bay
trong gia dinh. Day la phuo'ng tien danh cho
nu than. Cac nam than thi eo phuong tien
khae: Nhung tugng ngua.
Can phai noi a day la, nhin ehung, van
hoa Han va Nho giao vao nuoc ta, da tao ra
mot bau khong khi doc hai, rat khong thuan
Igi, dac biet doi voi cac thanh vien nu' cua
lang, voi nhung quan niem va tin dieu bat
binh dang, coi thuang phu nu'. Co nhung
lang khi ehuan bi nhung mam thue an gianh
eho nghi thue tha phung, tuang niem than
thanh hoang a dinh lang con quay rap, cang
man, khong cho phu nu' chain tai tham chi

khong eho hg den gan (mac du nhiing nghi
thiTc do, do phu nu' lam ra, viia mai horn
qua). Nhimg chinh a trung tam cam kep nay,
tren cao than dien eua ngoi dinh, Iai ngu tri
mot hinh tugng phu nu'. Va vi nij' than nay
duoc su sung ki'nh cua ea lang khong khae gi
nhung vi nam than duge tho lam thanh
hoang a cae lang khae.
Nhung nij' than duge tha lam thanh
hoang. a dau tren dat nuoc cung vay. hau het
la nhung nhan vat lich su, chi it thi cung la
nhan vat niia lich su' - ntra truyen thuyet. Va
thai dai da san sinh ra nhieu nhan vat nQ'
duge tha lam thanh hoang a Viet Nam Iai
chinh la thai dai da dien ra cac cuge khai
nghTa va khang chien chong Iai sir xam luge,
thong tri dong hoa cua Han, Duong. Cuoc
khai nghTa Hai Ba Trung a bu6i dSu Cong
nguyen da cung cap cho eac lang Viet Nam
mot so rat dong cac nu' than. Ngoai Hai Ba la
lanh tu cua phong trao dau tranh. duge nhieu
lang cung chgn la thhn thanh hoang eon eo
nhung doi ngu nhung nguoi duge truySn
tung la eac nir tuang ciia Hai Ba Trung - voi
nhung su tfch anh hung, diing cam cua hg -
cung duge nh-ieu lang tha phung. Dinh lang
Hien Quan (VTnh Phiie) chSng han, a noi
tham nghiem nhat eo bay mot chile thiing
tre tam thuong, dung nhung mun vai d6 va
quan ao. Do la vat tugng trung dk nhae nha
nguon goe ngheo kh6 eua nguoi dan ba cung
nhu viec chan soc d6ng doi quan sT eCia vj
tuang Thien Hoa, nguai da c6 nhieu cong
tieh danh giac lung danh ciia Hai Ba Trung
Cac nu' anh hung ciia cac cuge khai
nghTa bao ve T6 qu6c con duge tho a cae
ngoi den c6 kinh, ma su nguang mo ciia
Le Thi Nham Tiiyei
nhan dan khap noi. ngay giua eanh ngg day
kho khan can tra do ke thu gay nen da duge
boi dap, bao ve, nhan truyen voi tam long
tran day tu hao va tinh than kien quyet hang
hai dau tranh chong giac ngoai xam: Giac
den nha dan ba cung danh. Do la tinh th^n
dau tranh truyen thong eiia dan toe nhSm
bao ve van hoa va noi giong ta, cuge dSu
tranh het siic quyet liet chong chinh sach
dong hoa eiia Han, Duong. Ciing chinh bai
tinh than ay, ong cha ta ra sue bao ve phong
tuc tap quan van hoa dan tgc. Mot vi du
khae ve cuge dau tranh nay: Do la eau
chuyen ve ngay Hoi dong long (mot hoi le
mo vao ngay 6 thang 3 hang nam eiia lang
Tfch Son. huyen Tam Duong, VTnh Yen.
nay thuoc tinh VTnh Phiic). Vao ngay hoi ky
dan 5 thon cua lang Tich Son, huyen Tam
Son cung voi dan lang ChSn Yen, Dong
Dao tap trung a mot bla riing (nay la eanh
d6ng Oai, gan thj tran VTnh Yen) dir hoi le
an the ciing cae cuge vui thugng v6. Moi
lang eii mot so dai bieu cam guom chem
vao mot phien da". Cuge thi chem da eo tieu
chuan la chem sau ma guom khong bi siit
me. Dan lang Tfch Son da duge suy ton la
ke cci do dai bieu eua lang da dat tieu chuan
ay. Sau cuge thi chem da la le u6ng mau an
the. Mot nguoi cam con ga, mot nguoi eat
tiet ga, de cho tiet ga nho vao chum rugu
dat tren ban. Nguoi ke ca u6ng mot chen
ma dSu, sau do \kn lugt cac dai bi8u dan
lang uong roi din eac trang dinh trong lang
• Nam 1972. nhan dip di khao sat dien da dan too hoc
trong vung. ehung loi van con thay phiSn da ciing
nhung vet chem. Do la vat ky niem qui ve m6i tinh
dong long ket nghTa ma dan cac lang Tich Son, ChSn
Yen. Dong Dao rat tran trong.
Tap chi Dan tgc hoc so 5 - 2009

moi nguai mot nhiep^. Thay mat dan cac hoi dirac, vay xin c6 cai trau nen htccmg
lang ket nghTa vai nhau. va truac mat trinh langV
nhiJng nguai du le, nguofi ke ca da lam le
Trong ngay hgp mat thieng lieng va
khan the; dong long giiip da nhau va hg da
than thuong deu dan hang nam, the he nay
thue hien nghiem ngat Iai the do khong chi
tiep the he khae, trai trang cung dan lang da
trong viec chong dich hga thien tai, ma
xiet chat nhau, diim bgc nhau dong long
cung nhu bao cap lang ket nghTa, ket cha
bao ve nhirng yeu to truyen thong van hoa
(ket uac...) khae, hg da c6 mat cung nhau
tot dep ciia dan tgc minh da danh, ma cung
trong mgi vui buon ciia sinh hoat hang
can ca gitr lay nhirng phong tuc tap quan c6
ngay, tir keo go lam dinh, keo da tang lam
the phan biet su khae nhau giu:a Viet va
gieng, trong cay cay nop tang, dung nha,
Han dii cho nhirng phong tuc tap quan do bj
xay IQng...
xem la "man rg"'*. Vu khi cam trong tay eiia
Va roi eu den ngay hoi ma hoi chem cac trang dinh vao ngay Hoi dong long la
da an the tat ca mgi nguoi trai dinh eiia lang nhiing loai vu khi thuang ngay luyen tap va
Tieh Son va cac lang ket nghTa do - dii eo hang diing trong cac tran chien dau voi giac
lang bat ky ho suot nam a nhung noi hao do dot nhap vao lang, hoac tran vao cac lang
de lam an, kiem song - khong can bao, ban. Do la giao mac, dinh ba, gay bay, sao
khong can hen, cu tu nguyen tim ve noi bia truong... Sau khi chem da, lam le uong
rirng ay de du hoi, tat ca, khong thieu mot ai. rugu, an the, eac cuoc bieu dien quan sir
Bai vi, neu c6 nguoi vang mat thi chi eo ly cuoi ngua danh roi, miia khien, miia
do "mot la nguai do da bo lang di theo giac, quyen... da duge thue hien trong khong khi
hai la nguoi do da chet roi". Nhung chang manh Met, soi sue vai sir ehung kien xac
mot ai Iai muon dan lang minh va dan mrac nhan ky thuat cao duge thay vo' ren day gat
nghTa voi minh Iai coi minh hoac coi eon em gao hang ngay. Mua khien thi phai mot tay
minh, chdng minh da theo giac hoac coi nhu cam khien mot tay cam giao. Phai quay
nguoi da chet. Cho nen dii xa xoi, dii kho khien that nhanh, phai trao giao tir tay trai
khan, tir nguai giau sang eho den nguoi sang tay phai moi ggi la dat yeu cau. Nhirng
ngheo kho, cu ngay do mgi nguai deu c6 nguai tap nhay, phai diie eat vao chan quan,
mat a hoi. Van hkt dSc dT, trong gia dinh c6 luc dau due cat den cang chan, sau dan den
mot nguoi khong vl du hoi, du biet ly do goi, roi den ve diii, chat cirng nhung cat ma
chinh xac hay khong, thi nguai nha phai nhay, den khi bo eat ra, chi tot mot cai nhe
mang cai trau the huong din lam le de bao nhang la tii' san da nhay len mai nha. Den
eho lang vai Iai le y tir nhu sau: "chong toi ngay hoi, mgi tai nghe duge bgc 16, va
hoac con toi... van nha ngay ''hoi dong long"
nhirng vi dot ngot dm dau... nen khong vi die
•* Vi nhu tu cao toe. nhupm rang, an trau, xam minh,
tuc cuoi hoi don gian...
^ Nhiep. nhiip. nh4p. h6p. hiip. ngum... deu ciing ^ Lang gpi la ong Doc Bach, cung la nha su tu a
mot nghla. chiia lang.
8 Le Thi Nham Tu\et
chinh trong cac cuoc thi the nay, dan lang
bkxi duge nguoi tai. cu 6uoc nguoi cam
quan va to chirc duge luc lugng chien dau
thuang true ggi la quan ba ca . Doi quan
na\ CO mot cai ehieng diing danh hieu lenh
ggi la ehieng ba ca^. Khi c6 hieu lenh eua
ehieng ba ca danh ba hoi chin tieng thi cac
trang sT trang bj da\ du vu khi lap tiie tap
hgp de u:ng chien. Ke ca da cam quan bang
hieu lenh ciia ehieng ba ca. Tir nhirng /z/j
ong mgc tre da>' tir duai mgc len, cao tren
hai tam nguoi. keo dai nhang nhit. quan
quit triim khap xom lang ket nghTa voi nhau
ay, quan ba eo da bao ve huong 6e.
Tue ket nghTa nhu the c6 egi nguon rat
lau doi cua ehe do cam hon nhan ngi tgc thai
cong xa thi tgc - eon ton tai mai ve sau nay
tren nhieu viing nong thon. dong bang va
trung du Bac bg va Bac Trung bg, dia ban
sinh tu CO truven ciia nguai Viet, nguoi
Muong. Voi each ggi eo truyen: ket cha. di
cha an. cha nu&c nghia, ket uac... la nhung
tieng de chi sir gan bo giira hai hoac nhieu
lang voi nhau, de ket nghTa. uac hen, lien
minh voi nhau trong mgi sinh hoat van hoa
vat chit, van hoa xa hoi va van hoa tinh th^n
eua mgi thanh vien eac lang xa.
Nhirng bieu hien tieh cue. nhirng gia
tri dao dire tinh than cua tuc ket cha thi
nhieu va dang duge nhkn manh: tinh th4n
ton trong Ian nhau (giua cae lang kit nghTa
trong do khong it cap lang kit nghTa la hai
" Co Thugng gom lang Dau. lang Dau. Co Trung a6m
lang Tiec. lang Khau. lang Ha. Co Ha g6m lanVsau
va Son-Toan.
Theo cac cu gia truven Iai. ehieng do bSng \ang c6
tieng keu lanh lot goi quan each 3 cav s6.
lang nguai Viet va nguai Muong); sir
thuang >eu diim bgc. quan tam san soc Ian
nhau (khi eo thien tai, dich hga), tinh thin
cong dong dan chii (giiip nhau v6 tu, lanh
manh. het long), tinh than guong mlu tu
trgng trong quan he giua nhan dan cae lang
xa ket nghTa... Cu nhu vay bat chap mgi rang
buge xa hoi ngay cang manh me ciia ke xam
luge am muu dong hoa - ''ngir&i Viet xua
khong biet tet, khong biet nam (cua lich
Trung Hoa), ci'c lay ngay si'ni thang tam lam
ngay hoi, gia tre di chiic tung nhau, coi do la
ngay dau nam..." (Sach 777a/ binh hoan vu
ky- - ghi chep xung quanh nuoc Trung Hoa,
Nien hieu Thai Binh. the ky X, dau nha
Tong) - sinh boat van hoa c6 truyen cua
nguai Viet da duy tri nhu mot sinh hoat
chinh tri de doi dien voi chinh sach dong hoa
o suot ca thai chong Bac thuge. Va eu nhir
the, nguoi Viet vai bdu trai rieng ciia minh
da kien tri bam dat bam lang, bam chdc dia
ban sinh tu ciia dan toe ma dau tranh de
sinh ton vd phdt trien.
Tren day da ghi Iai mot vai phong tuc
lien quan den vai tro lang xa trong cuoc dau
tranh bao ve noi giong va doc lap dan tpc -
ben canh v6 van tue le c6 truyin khae: diic
trong dong. diing trong dong, cao toe,
nhugm rang, sam minh. an tr§u cau, ma
nhieu nguoi da nhac den - v6n duge duy tri
xuyen suot thai ch6ng Bac thuge.
Se la mot thieu sot, neu nhu bai viet
nho nay khong nhac den vai tro gia dinh,
trong do ehinh la vai tro nguai phu nir.
Oil cho le giao Trung Hoa da c6 it
nhieu tang cuong sir ap chi trong gia dinh va
Tap chi Dan toe hoc so 5 - 2009
cung CO ehe do phu quyen voi du thir phong
tue de kim ham phu nu- vao mot khuon kho
eua dao Tam tong. vai nhirng giao hod ve
hon nhan gia dinh ciia bgn quan Iai nha Han
thi bao gia ke thii eung vap phai luc lugng
phu nir chong doi rat manh me, deo dai, vai
tinh than dan tgc dam da, vai nhieu ve dep
tinh than cua hg. Dieu do da duge the hien a
eho, trong thai dai ehe do phu quyen a Viet
Nam vai tro phu niJ trong gia dinh va ngoai
xa hoi van duge de cao.
Co the dan ra a day mot tinh hinh ma
nhieu nguoi da biet. Do la ngi thue ve sir di
dan rat manh me eua nguoi Trung Hoa
xuong Viet Nam, lien tuc trong muai may
the ky: Tan Thuy Hoang, tir the ky III truac
Cong nguyen da phai hang ehuc van nguai
Tau sang phuong nam, chii yeu la dan ong,
de dong hoa nhung dan tgc khong phai Tau
a cac mien dat tir song Duong tro xuong
phia Nam. Han Vu De a the ky 1, khi phai
Ma Vien tran dep cuoc khai nghTa va
khang chien do chj em Ba Trung lanh dao
cung dong thai dua nhieu nguoi Tau xuong
Viet Nam. Do la nhiSng Ma Luu Nhan ma
bien nien su' Trung Quoc da ghi nhan hg
vao a den tan viing song Gianh. Lai c6 mot
lang toan la nguai Tau a thai Duong (the
ky Vl-lX) da duge thanh lap ra a 25km
phia Nam Ha Ngi hien nay lang Hue Cau
ma khao c6 hoc da vica dao duac a duai
lang Hue Cau bay gia.
Hay thu- hinh dung Iai xem, nhung
nguai Trung Hoa ay den song 6 Viet Nam,
phan Ion la dan ong, de lam nhiem vu dong
hoa, tat phai lay nhirng nguofi phu nir Viet
Nam lam vg. Van de gia dinh a day da
chuyen thanh van de dan tgc. Neu nhirng
nguoi dan ong ay la gia truong thue su thi
hg da bien* duge vg eon hg thanh nguofi
Tau. Nhung Uch su da cho thay ket qua la
khong phai nhirng phu nir ay ciing con cai
hg da hoa thanh nguai Tau, ma ngugc Iai.
Cai lang Hue Cau (each phat am chech di
cua Hoa Kieu) bay gia la mot lang Viet
Nam mot tram phan tram, voi nghe thu
cong rat Viet Nam va noi tieng la nghe
nhugm vai den.
Ai ve Dong Tinh, Hue Cau
Dong Tinh ban thuoc. Hue Cau nhiiom tham
Qua mot so vi du nho do, eo the thay
mot sir thue Ion: Do la, chinh nhirng nguoi
phu nu Viet Nam a trong suot hon 1000
nam bj Bac thuge do da gop phan gin giir
cho Viet Nam khoi bj mat, khoi bi dong
hoa (nhu nhieu mien Hoa Nam khae da bi
dong hoa) va dieu nay da cho thay mot he
luan ro rang: Trong cuge vat Ion nghin nam
do - cuoc dau tranh dan toe vd van hod,
phu nir Viet Nam da thang, dan tgc Viet
Nam da thang.