ऩौष्टिक तण

ृ धान्माव प्रोत्वाशन िप्ऩे

 उत्ऩादन / उत्ऩादकता लाढ
 ळेतक-माचे ळेतालय प्रक्रिमा ववु लधा
 भल्
ु मलष्ृ दद ळॊख
ृ रा वलकाव

 फाजाय व्मलस्थाऩन
 ऩुयलठा वाखऱी ननर्भिती
 ळेतक-माॊचे ननव्लऱ उत्ऩन्नात लाढ
याऱा
 आशाय जनजागत
ृ ी – भागणीत लाढ
 ऩौष्टिक तण
ृ धान्म ननमाितीचे प्रमत्न
ऩौष्टिक तण
ृ धान्माॊद्लाये आशाय वयु षा
 याटरीम अन्न वयु षा अर्बमान फदर

बात गशू कडधान्मे बयडधान्मे

(Rice) (Wheat) (Pulses) (Coarse Cereals)

वन २०१८-१९ ऩावून केंद्र याटरीम ऩौष्टिक

ळावनाने या.अ.वु.अ. – तण
ृ धान्म लऴि २०१८-१९
बयडधान्मे अर्बमान दोन
उऩअर्बमानात वलबागरे
१. बयडधान्म – भका
२. ऩौष्टिक तणृ धान्मे – उऩअर्बमान उऩअर्बमान
ज्लायी, फाजयी, नाचणी बयडधान्म – भका ऩौष्टिक तणृ धान्मे – ज्लायी,
ल इतय रघु तण ृ धान्मे (NFSM – Coarse Cereals) फाजयी, नाचणी ल
इतय रघु तण
ृ धान्मे (याऱा, लयई, याजगगया इ.)
(NFSM – Nutri Cereals)

2
वन २०१८-१९ भदमे केंद्र ळावनाने ऩौष्टिक तण
ृ धान्मे उऩ-अर्बमान वरू
ु केरे आशे .
भख्
ु म उद्देळ :
 याज्मातीर ननलडक ष्जल्हमाॊत ऩौष्टिक धान्माॊचे षेत्र ल उत्ऩादकता लाढवलणे
 ऩौष्टिक धान्म वऩकाॊची बफमाणे ऩयु लठा प्रणारी भजफत
ू कयणे

 कामिषभ फाजाय व्मलस्थाऩनाच्मा भादमभातून भल्

ू मलद्ध
ृ ीद्लाये ळेतक-माॊचे
ननव्लऱ उत्ऩन्न लाढलण्माचे प्रमत्न कयणे

 फाजायार्बभुख दृष्टिकोनाॊवश उत्ऩादन, भागणी आणण वॊळोधन वॊफॊगधत

वभस्माॊचे ननयाकयण कयण्मावाठी वलकाव धोयण वलकर्वत कयणे

3
 ऩौष्टिक तण
ृ धान्म षेत्र ल उत्ऩादकता लाढ
तण
ृ धान्म उत्ऩादन लाढीवाठी भागणीत लाढ आलश्मक,
उऩरब्ध ऩमािम

रोकाॊची भागणी
तसाॊची र्ळपायव व्मालवानमकाॊची भागणी
ऩोऴण आशाय

भहशराॊचे आयोग्म वालिजननक वलतयण प्रणारी

भुराॊचे आयोग्म
4
 याटरीम अन्न वयु षा अर्बमानाॊतगित ऩौष्टिक अन्नधान्म कामििभाखारी
केंद्र ळावनाने याज्मातीर ननलडरेरे २७ ष्जल्शे

वऩक केंद्र ळावनाने ननलडरेरे ष्जल्शे

नार्ळक, धुऱे, नॊदयु फाय, जऱगाल, अशभदनगय, ऩुणे, वोराऩूय, वाताया, वाॊगरी,
ज्लायी कोल्शाऩूय, औैयॊगाफाद, फीड, जारना, रातूय, उस्भानाफाद, नाॊदेड, ऩयबणी, हशॊगोरी,
फुरडाणा, अकोरा, लार्ळभ, अभयालती ल मलतभाऱ (एकूण २३ ष्जल्शे )

नार्ळक, धऱ
ु े , जऱगाल, अशभदनगय, ऩण
ु े, वाताया, वाॊगरी, औैयॊगाफाद, फीड, जारना
फाजयी
ल उस्भानाफाद (एकूण ११ ष्जल्शे )

नार्ळक, ऩुणे, वाताया, कोल्शाऩूय, ठाणे (ऩारघयवश), यामगड ल यत्नागगयी

यागी
(एकूण ७ ष्जल्शे )

5
केंद्र ळावनाच्मा हदनाॊक १३/४/२०१८ च्मा याजऩत्र अगधवच
ू नेद्लाये उत्ऩादन, लाऩय ल
व्माऩायी दृष्टिकोनातन
ू खारीर वऩकाॊना माऩढ
ु े “ऩौष्टिक तण
ृ धान्म वऩके” म्शणून
वॊफोधरे जाईर. कोद्रा
ज्लायी
ऩौष्टिक तण
ृ धान्म वऩके
प्रभुख वऩके : ज्लायी, फाजयी, यागी/नाचणी
इतय रघु तण
ृ धान्मे वऩके :
 पॉक्विे र र्भरेि (याऱा) फाजयी

 प्रोवो र्भरेि (लयी/लयई) लयई

 कोदो र्भरेि (कोद्रा) याऱा

 छोिे र्भरेि (वाला) नाचणी

 अॅभॅयॅन्थव (याजगगया) 6
केंद्र ळावनाचे हदनाॊक १३/४/२०१८ चे याजऩत्र ज्मा अगधवूचनेद्लाये उत्ऩादन, लाऩय ल
व्माऩायी दृष्टिकोनातन ू ज्लायी, फाजयी, नाचणी ल इतय रघु तण ृ धान्म वऩकाॊना
माऩुढे “ऩौष्टिक तणृ धान्म वऩके” म्शणून वॊफोधरे जाईर.
ननती आमोगाने माद्लाये अन्न (Food) वयु षे फयोफयच आशाय (Nutrition)
वुयषेव प्राधान्म हदरे आशे .

7
 जगात ल बायतात ळेती तवेच आशायात लाऩयल्मा जाणा-मा अन्नधान्माॊभदमे “ऩौष्टिक तण
ृ धान्मे” शी
प्रभुख धान्मे आशे त.
 ऩौष्टिक तण
ृ धान्माॊचे प्रभुख ऩौष्टिक तण
ृ धान्मे (ज्लायी, फाजयी, नाचणी) ल रघु ऩौष्टिक तण
ृ धान्मे
(जवे- लयई, कोद्रा, याऱा, वाला, याजगगया) अवे लगीकयण शोते.
 याज्मात षेत्र ल उत्ऩादना भदमे बात आणण भका वऩकाॊनत
ॊ य ज्लायी ल फाजयी शी भशत्लाची वऩके आशे त.
 याज्माॊत ज्लायी ल फाजयी शी प्रभुख खाद्मअन्नाचा बाग अवून त्मानॊतय नाचणीचा लाऩय केरा जातो.
 याज्माच्मा दग
ु भ
ि ल आहदलावी बागात रशान ळेतकयी प्राभख्
ु माने इतय रघु तण
ृ धान्माची ळेती कयत.
 नाचणी ल इतय रघु तण
ृ धान्मे वऩके हश फशुताॊळ वेंहद्रम ऩद्धतीने घेतरी जातात.
 वदय वऩके वलऩयीत शलाभान ऩरयष्स्थतीतशी तग धरून उत्ऩादन दे तात.
 मातीर ऩौष्टिक ऩोऴण भूल्माॊभुऱे त्माॊचे “स्लास््म आशायात” वलळेऴ स्थान आशे .

8
 शी ऩौष्टिक तण
ृ धान्म वऩके “स्लास््म आशाया” फयोफयच जनालयाॊना चाया ऩुयलतात.

 इतय वऩकाॊच्मा तुरनेत शी वऩके कभी ऩाण्मात मेतात ल लातालयणाचा ताण वशन कयतात.

 ऩौष्टिक तण
ृ धान्म वऩकाॊची लेगाने लाढ शोते ल त्माभऱ
ु े ऩमािलयणालय कभी ताण ऩडतो.

 इतय वऩकाॊच्मा तर
ु नेत मा वऩकाॊफाफत कीड - योग वभस्मा पायळा नाशीत.

 वीभाॊत ल छोट्मा षेत्रातशी शी ऩीके मळस्लीरयत्मा घेतरी जालू ळकतात.

 ऩोऴक भूल्माॊभऱ
ु े मा वऩकाॊद्लाये ऩरयऩूणि आशाय आणण ऩोऴण वॊयषण र्भऱते.

 कोयडलाशू षेत्रातीर ळेतक-माॊच्मा ळेती उत्ऩन्नाव ऩौष्टिक तण

ृ धान्म वऩके ऩूयक आशे त.

9
उत्ऩादकता लाढीभुऱे षेत्र घिीचा ऩरयणाभ काशीवा कभी जाणलतो

लाढती
घटते
उत्ऩादकता
सेत्र

भात्र, ऩौष्टिक तण
ृ धान्म
ऩौष्टिक तणृ धान्म वऩकाॊखारीर वऩकाॊच्मा उत्ऩादकतेत लाढ
षेत्रात भागीर ५ दळकात ६२ िक्के झारी आशे .
घि झारी आशे .
याज्मातीर ऩौष्टिक ऩौष्टिक
तणृ धान्म वऩकाॊखारीर भल्
ू माॊफाफत कभी
षेत्रात ६२ िक्के घि जनजागत ृ ी उत्ऩादकता ळेतक-माॊचा
अबाल घिता
झारी आशे
प्रनतवाद
कभी
रशान दाणे अवल्माने फाजायबाल
ियपरावश प्रक्रिमेची व्माऩायी तत्लालयीर
अडचण, कभी ळेल्प मोग्म प्रक्रिमा
राईपभुऱे वाठलणूक बफमाणे
तॊत्रसानाचा अबाल कभी
भमािदा
उऩरब्धता
ियपर तर
ु नेत इतय
धान्माॊना
जागरुकते र्भऱणाये
र्भऱणाया अबाली जास्त दय
कभी नपा कभी लाऩय
अॊतबािग

भात्र, प्रक्रिमामुक्त ऩौष्टिक तण

ृ धान्म ऩदाथािव चाॊगरी भागणी 11
 कभी उत्ऩादकतेची कायणे ळोधून त्मालय रष केंहद्रत कयणे ल भागि काढणे
 ऩीक प्रणारीॊलय रष केंहद्रत करून कामििभाची अॊभरफजालणी कयणे
 कृवऴ शलाभानाधारयत वुक्ष्भ ननमोजन कयणे
 वलकर्वत तॊत्रसानाचे वॊलधिन ल प्रबाली वलस्ताय कामि (वलि stakeholders वशबाग) कयणे
 गाल ऩातऱीलय कृवऴ प्रक्रिमा आणण भूल्मलधिनाच्मा वुवलधा ननर्भितीव प्रोत्वाशन दे णे
 मा वऩकाॊचे ऩौष्टिक भल्
ु म ल आयोग्म वलऴमक पामद्माॊफाफत जनजागत
ृ ी ननभािण कयणे
 वाठलणक
ू , प्रक्रिमा इ. वाठी ऩामाबत
ू ववु लधा ल वलिी व्मलस्थेची ऩणन वाखऱी ननर्भिती
 आगथिक तयतद
ु ीची व्मलस्था कयणे
 वलवलध कामििभाॊचे एकत्रीकयणाचे (Convergence) भादमभातून अॊभरफजालणी कयणे
 वतत दे खये ख आणण वुधायणाॊवाठी वभलती भूल्माॊकन कयणे

12
ऩौष्टिक तण
ृ धान्म वऩकाॊना ननवलटठाॊची ल ऩाण्माची कभी गयज, उत्ऩादन खचाित फचत

1400
खताॊची गयज (NPK) (की/शे ) ऩाण्माची गयज (र्भ..भी.)
1200
1175
1000

800

600 550
450 450 450 425
400

200 220
200 100 200
80 120
60
0 50
ख. ज्ळारी बाजरी रागी कोद्रा ळरई गषू भात

ऩौष्टिक तण
ृ धान्माॊना ऩाणी ल ननवलटठाॊची गयज तुरनेत कभी याशते.

13
 ऩौष्टिक तण
ृ धान्माॊचे भागीर १० लऴाित वलकर्वत लाण
ख.वधु ारयत ज्लायी : १. वऩकेव्शी कल्माणी, २. पुरे योहशणी, ३. पुरे लवॊध
ु या,
४. पुरे भधुय
ख.वॊकरयत ज्लायी : १. CSH - ३५, २. SPH -१६३५, ३. SPH -१६४१, ४. CSH – ३०,
५. SPH – १५६७, ६. CSV – ३२ F
यफी ज्लायी : १. पुरे ये लती, २. पुरे ऩॊचभी, ३. पुरे अनुयाधा,
४. पुरे गचत्रा, ५. पुरे वगु चत्रा
वॊकयीत फाजयी : १. PKV याज, २. ABPC – ४-३, ३. AHB -१२०० Fe, ४. HHB-२९९,
५. भशाफीज १००५
वुधारयत फाजयी : १. पुरे एकादळी, २. पुरे आहदळक्ती, ३. धनळक्ती
नाचणी : १. दाऩोरी वपेद, २. दाऩोरी ब्राऊन, ३. पुरे नाचणी
 यफी ज्लायी भदमे अद्माऩ भारदाॊडीरा वषभ ऩमािम आलश्मक.
 नाचणी भदमे अद्माऩ नलीन लाण वलकर्वत कयण्माव लाल आशे .
 इतय तण ृ धान्माॊफाफत लाण वलकवन गयजेचे आशे . 14
 (रू. प्रनत ष्क्लॊिर )

ज्लायी
लऴि फाजयी यागी
वॊकयीत भारदाॊडी

२०१३-१४ १५०० १५२० १२५० १५००

२०१८-१९ २४३० २४५० १९५६ २८९७

वन २०१३-१४ च्मा
तर
ु नेत एभएवऩी ६२ ६१ ५६ ९३
भधीर लाढ

• शदर पऩकाांना ऩौष्टटक तण

ृ धान्य म्षणून घोपवत केऱे गेऱे आषे .

• शन २०१८-१९ षे “राटरीय ममऱेट ळवष” म्षणन

ू शाजरे केऱे जात आषे .

15
 याटरीम ऩौष्टिक तण
ृ धान्मे लऴि - २०१८
प्रस्तावलत कामििभाची रूऩये ऴा
• ळेतकयी प्रर्ळषण आणण षभतालद्ध ृ ी कयणे
• जनजागत ृ ीद्लाये ऩौष्टिक तणृ धान्माची भागणी लाढवलणे
• प्रदळिन, उत्वल आणण भेऱाले द्लाये व्माऩक जनजागत ृ ी कयणे
• ष्जल्शा स्तयालय हद. १४/११/२०१८ योजी “ऩौष्टिक तण ृ धान्मे हदन” याफवलणे
• ष्जल्शा स्तयालय “ऩौष्टिक आशाय अर्बमान” याफवलणे
• डॉक्मभू ेन्री क्रपल्भ, प्रकाळने, र्भरेि क्रकचन कािि द्लाये प्रोत्वाशन कयणे
• प्रचाय हदॊडी, योड ळो, वाॊस्कृनतक कामििभ आणण प्रचाय प्रर्वद्धी भोशीभ याफवलणे
• ष्जल्शा / याज्म स्तयालय “ऩौष्टिक तण ृ धान्मे कामिळाऱा” आमोजन कयणे
• भूल्मलद्ध
ृ ी श्ॊखृ रा ननर्भिती, ळेतकयी उत्ऩादक गि, वॊघ, ल कॊऩन्माॊचे भादमभातून ळेतक-माॊचे
एकत्रीकयण करून उद्मोजकता लष्ृ दद कयणे
• कृवऴ वलबागावोफतच कृवऴ वलद्माऩीठे , भशावलद्मारमे, ळेती ळाऱा, वालिजननक आयोग्म
वलबाग, आशाय तस, ळारेम र्ळषण वलबाग, वाभाष्जक न्माम वलबाग, आहदलावी वलकाव
वलबाग, वाभाष्जक वॊस्था इ. चे वशबागाने व्माऩक भोशीभ काढणे
16
• प्रदळिन
 वऩकाॊच्मा ऩॅकेजच्मा प्रगत ऩद्धतीलय प्रदळिने आमोष्जत कयणे
 कृवऴ वलद्माऩीठे , भशावलद्मारमे मेथीर आमोष्जत ऩथदळिक प्रात्मक्षषकाॊना (एपएरडी) बेिी
/ ळेतकयी वभूश प्रात्मक्षषकाॊना (वीएपएरडी) बेिी दे णे

• गयजेनरू
ु ऩ ननवलटठा व्मलस्थाऩन
 आमवीएआय / कृवऴ वलद्माऩीठाॊद्लाये भर
ु बत
ू ल ऩामाबत
ू बफमाणे उत्ऩादन कामििभ घेणे
 बफमाणे केंद्राॊची (र्वड शफ) स्थाऩन कयणे
 नलीन वलकर्वत लाणाच्मा प्रचायावाठी ळेतक-माॊना भोपत बफमाणे र्भनीकचा ऩुयलठा कयणे

• छोट्मा ळेतकयी/उत्ऩादकाॊचे भूल्मलद्ध

ृ ी श्ॊख
ृ रेवाठी एकत्रीकयण
 एवएपएवीद्लाये ळेतकयी उत्ऩादक कॊऩन्मा / वॊघ (एपऩीवी/एपऩीओ) गठीत कयणे.
 एपऩीवी/एपऩीओ द्लाये र्भरेि प्रक्रिमा ववु लधा तमाय कयणे
17
• वॊळोधन वशाय्म
 वशमोगी वॊळोधन आणण वलकाव कामािव प्रोत्वाशन दे णे
 ऩौष्टिक तण
ृ धान्माॊचे ळेल्प राइप लाढलण्मावाठी प्रमत्न कयणे
• धोयण ननष्श्चती आणण फाजायभल्
ू म वलकाव प्रमत्न
 रघु तण
ृ धान्माॊचे क्रकभान आधायबत
ू क्रकभती (एभएवऩी) ठयवलणे
 खये दी धोयण ठयवलणे
 ळावकीम कामििभ / मोजनाॊभदमे ऩौष्टिक तण
ृ धान्माॊचा वभालेळ कयणे
 तणृ धान्म भागणी लाढ कयण्मावाठी – वलवलध वलबागाॊच्मा वभन्लमाची गयज
 वालिजननक वलतयण प्रणारी, आयोग्म वलबाग, ळारेम र्ळषण, वभाज कल्माण
वलबाग, आहदलावी वलकाव वलबाग, भहशरा ल फारकल्माण वलबाग, स्थननक
स्लयाज्म वॊस्था, वाभाष्जक वॊस्था, इतय
18
 ऩौष्टिक तण
ृ धान्मे : ळाश्लत ळेती ल आयोग्मादामी जीलनाचा दृटिीकोन

अन्न वयु षा आशाय वयु षा योगाॊऩावन

ू वयु षा आगथिक वयु षा
 जागनतक  शी तण ृ धान्मे  शी तणृ धान्मे ग्रि
ू े न भक्
ु त  शलाभान फदराव तोंड
लातालयणातीर कॅष्ल्ळमभ, रोश, अवल्माने गव्शावाठी एक दे णायी वऩके
फदराॊभदमे बक
ू े चा णझॊक, आमोडीन इ. ऩमािम, डामरयमा, फद्धकोटठ,
वाभना कयण्मावाठी वायख्मा वक्ष्
ू भ आतडमाॊचे वलकाय, इ. (वेरेक)
ळाश्लत अन्न स्रोत ऩोऴक घिकाॊभदमे योगालय प्रनतफॊधात्भक
वभद्धृ आशे त
 लातालयणातीर ताण  तवेच, फामोएष्क्िव्श  मात ग्रामवीन भॅक्व (GI)  ळेतक-माॊना ळाश्लत
वशन कयणाये , क्रकडी वॊमग
ु ात वभदृ द इॊडक्
े व कभी अवल्माने उत्ऩन्नाचा स्त्रोत
आणण योगाॊना आशे त भधभ ु ेश योधक आशे त
प्रनतकाय वऩके
 मा तण ृ धान्माॊचे  रृदम योग, अॅननर्भमावाठी कभी गॊत
ु लणुकीची वऩके
अभीनो ऍर्वड योधक, कॅष्ल्ळमभची कभतयता
प्रोपाइर चाॊगरे आशे कभी कयण्माव भदत करू  भल्
ू मलधिनभऱ
ु े आगथिक
ळकते राब शोऊ ळकतो

19
ऩौष्टिक आशाय ल आयोग्म

20
याटरीम स्तयालयीर ग्राभीण जनतेतीर तण
ृ धान्म वेलनाचा वयावयी कर (ग्रॅभ)
160 147.4 १९९६-९७ २०११-१२
140 ५४
120 िक्के 112.9
घि 107.3
100 94.5 ८६ ६६
७० िक्के िक्के
80 घि घि
िक्के 67.5
६५
59.2
60 घि िक्के
घि 36.3
40 28.7
20.9
20 15.8

काभगाय ळेतकयी नोकयी, व्मलवाम इतय एकबत्रत

वन १९९६-९७ ते २०११-१२ मा १५ लऴाित याटरीम स्तयालय तण
ृ धान्म वेलनाचे प्रभाणात ६६ िक्के घि.
 याज्मातीर आशाय फदराचे दटु ऩरयणाभ
60.0
40.0
20.0 मुख्य मषानगरे

0.0 इतर ष्जल्षे

स्टां हटांग ळेष्स्टां ग अांडरळेट अॅनामीक

रशान भर
ु ाॊच्मा आयोग्म वभस्मा वलित्र लाढत आशे त.
मुख्य मषानगरे इतर ष्जल्षे
20.0 मुख्य मषानगरे इतर ष्जल्षे 50.0
45.0
18.0 40.0
16.0 35.0
30.0
14.0 25.0
12.0 20.0
10.0 15.0
10.0
8.0
5.0
6.0 0.0
4.0 एनीममक बीएमआय महषऱा (15-4 9 ऩुरुव (15-49
2.0
डब्लल्यूआरए <18.5 ककऱो / ळवे) ळवे)
0.0
(प्रजनन ळयाच्या एम
महषऱा (15-4 9 ऩुरुव (15 -49 ळवे) महषऱा (15-4 9) ऩुरुव (15-49 ळवे)
महषऱा)
ळवे) ऩुरुव (15-49 ळवे)
उच्च यक्तदाफ भधुभेश भहशराॊचे आयोग्म ल भहशरा/ऩुरुऴ लजन लाढ
भशानगये ल इतय ष्जल्हमात आयोग्म वभस्मा वायख्माच आशे त भात्र ळशयात प्रभाण लाढते 22आशे .
आशायाच्मा वलमी फदरा आणण आयोग्मदामी यशा
 ननयोगी आयोग्मवाठी वलि वभालेळक वलर्बन्नतेचा आशाय खऩ
ू भशत्लाचा आशे .
 याज्मातीर बौगोर्रक वलवलधतेनरू
ु ऩ अन्न ऩद्धतीत वलवलधता आणून कुऩोऴणा
वायख्मा वभस्मा वोडलण्मावाठी वषभ आशाय दे णे ळक्म आशे .
 त्माभऱ
ु े ऩौष्टिक तण
ृ धान्ममक्
ु त वलवलध प्रकायच्मा ऩरयऩण
ू ि ऩोऴक घिकाॊची
आशायात उऩरब्धतेत लाढ शोईर.
 उत्ऩादन लाढलणे ल फाजायऩेठ ननभािण कयण्मावाठी वाभाष्जक आणण
आशायातीर फदराॊफाफत वभग्र दृटिीकोन आलश्मक
(स्रोत: ननती आमोग)

24
 प्रोटीन कार्बोहाइड्रेट स्ननग्ध तंतुमय खपनज कैस्‍ियम फासफोरस लोह
पिक
(ग्रा.) (ग्रा.) िदाथथ (ग्रा.) िदाथथ (ग्रा.) िदाथथ (ग्रा.) (पमग्रा) (पमग्रा) (मी.ग्र)

ज्वारी 10.4 ७२.६ १.९

1.9 १.६ १.६
1.6 25 222 ४.१
र्बाजरी ११.६ 67.5 ५.०
5.0 १.२ २.३ ४२
42 296 ८
नाचणी 7.3 ७२.०
72.0 1.3 ३.६ २.७ ३४४ 283 ३.९
वरई १२.५ 70.4 1.1 २.२
२.२ १.९
1.9 14 206 ०.८
राळा १२.३ 60.9 ४.३
4.3 ८.० ३.३ 31 290 २.८
कोद्रा 8.3 65.9 1.4 ९.० २.६ 27 188 ०.५
सावा 8.7 75.7
७५.७ 5.3
५.३ 12.2
१२.२ 1.7
१.७ 17 220 १५
र्बाटी ६.२ ६५.५ २.२
२.२ ९.८ ४.४ २० २८० ५.०
गहू ११.८ ७१.२ १.५
1.5 १.२ १.५ ४१ ३०६
306 ५.३
भात 6.8 78.2 0.5 ०.२ 0.6 10 160 ०.७

(स्रोत: एनआमएन, शै दयाफाद)

बात ल गशू मा प्रभख
ु वऩकाॊच्मा तर
ु नेत ऩौष्टिक तण
ृ धान्माॊचे आशायातीर भशत्ल रषात मेईर
25
 पिक आरोग्यास फायदे

तॊतभ ु म ऩदाथाांचे प्रभाण जास्त, लजन कभी कयण्माव उऩमोगी, प्रगथनाॊचे प्रभाण जास्त, कॅल्ळीमभचे-पॉवपयव-वी
ज्वारी
ष्व्शिार्भन चे बयील प्रभाण, ग्ल्मूिेन फ्री अवल्माने ऩचनाव वोऩे, रृदमाव वषभ कयते, भधुभेश योधक

तॊतभ ु म ऩदाथाांचे प्रभाण जास्त, लजन कभी कयण्माव उऩमोगी, प्रगथनाॊचे प्रभाण जास्त, कॅल्ळीमभचे-पॉवपयव-वी
र्बाजरी
ष्व्शिार्भन चे बयील प्रभाण, ग्ल्मूिेन फ्री अवल्माने ऩचनाव वोऩे, रृदमाव वषभ कयते, भधुभेश ल कॅन्वय योधक

वल्पय, अभामनो आम्राचे प्रभाण जास्त, कॅल्ळीमभचे बयील प्रभाण, भधभ

ु ेश-कोरेस्िे योर-अल्वय योधक गुणधभि,
नाचणी
रृदमयोग-यक्तदोऴ मालय गुणकायी. आम्रता योधक

वरई एकूण कॅयोिीनोईडवची जास्त प्रभाण 2. िोकोपेयोरचे चाॊगरे स्त्रोत 3. अॉहिऑष्क्वडॊि क्रिमाकराऩ

राळा अभामनो आम्राचे प्रभाण जास्त, आम्रता योधक, रृदमयोग-यक्तदोऴ मालय गुणकायी इ.

रामर्वन बयील प्रभाण (3.0-3.5 ग्रॅभ / 100 ग्रॅभ), पनोर्रक्व, िॅ ननन वभावलटि, चाॊगरे अॉिीऑक्वीडेंि,
कोद्रा
Hypoglycemic स्लरूऩ, कोरेस्िे यॉरची ऩातऱी कभी कयते

रोशचा उत्तभ स्रोत, उच्चतभ घुरनळीर ऩी-क्मुभरयक ऍर्वड, इतय तण

ृ धान्माच्मा तुरनेत रोश chelating क्रिमा
सावा
जास्त आशे

अॉहिऑष्क्वडॊि मौगगकाॊभदमे वभावलटि आशे , वेयोिोननन डेरयलेहिल - एॊिी-इॊफ्रॅ भेियी क्रिमाकराऩ वभावलटि,
र्बाटी
फ्रॅ व्शोनॉइड-ल्मि
ू ोर्रन आणण रामवीन-कॅन्वय प्रनतफॊधक

(स्रोत: वीएपिीआयआम, भैवूय)

26
मातीर तॊतुभम ऩदाथि ळयीयातीर वलऴायीघिक फाशे य काढण्मावाठी पामदे ळीय

यक्तातीर कोरेस्िे यॉरची ऩातऱी कभी कयते

स्तनाच्मा ककियोगाऩावून वॊयषण

िाईऩ 2 भधभ
ु ेशाव प्रनतफॊध कयण्माव भदत
यक्तदाफ कभी कयण्मावाठी प्रबाली

रृदम योग प्रनतफॊगधत कयण्माव भदत

दम्मावायख्मा श्लवन योगाच्मा उऩचायाॊभदमे भदत

भूत्रवऩॊड, मकृत आणण योगप्रनतकायक प्रणारी अनुकूर कयण्मावाठी भदत

गॅस्रो-एनरामिीव ऩरयष्स्थती, गॅस्रो-अल्वय क्रकॊला गुदद्लाय ककियोग कभी शोतो

कब्ज, अनतरयक्त गॅव, वूज आणण िॅष्म्ऩॊग वायख्मा वभस्मा ननदान कयते
27
ऩौष्टिक तण
ृ धान्म प्रक्रिमा उद्मोग

भल्
ु मलद्ध
ृ ी द्लाये वभद्ध
ृ ी
28
तण
ृ धान्म प्रक्रिमा – ऩायॊ ऩारयक वाभान्म भागि

शांऩूणष भोड आरेरे ओरे दऱून

मऴजळऱेऱे • कच्चे ककांळा काशी कच्चे
• इडऱी, ळडा,
धान्य - मऴजळून खाण्मामोग्म
डोशा
डाल, भात

आळरण काढून – राहमा कोयडे दऱून

डाल, तऩककरी
भात ताांदल
ू इतर ऴेळ, भजी,
 शध
ु ाररत प्रकिया यांत्र शामुग्री

डीशर्रॊग भर्ळनयी

ष्क्रननॊग भळीन
ॊ भळीन
ऩॉरीर्ळग
र्वॊगर स्िे ज
डीशरय

क्रीनय-कभ -ग्रेडय
डफर स्िे ज डीशरय
 अद्याळत प्रकिया मुल्यळद्ध
ृ ी
ळीत एक्वट्रूझनलय आधारयत भूल्मलगधित तॊत्रसान
• र्भरेि ऩास्ता / लभीवेरी तण
ृ धान्म आधारयत पॉम्मुर
ि ेळनवश
स्लमॊऩाक आणण वोमीस्कय अन्न तमाय कयण्माव तमाय
ळीत एक्वट्रूझन तॊत्रसान
तॊत्रसान.
• र्भरेि लभीवेरी • वेभोरीना वलयशीत लाऱरेरी तण ृ धान्म
• र्भरेि ऩास्ता • तॊत्रसान / उत्ऩादन माॊचे पामदे आणण वलर्ळटिता
– गोड / भवारेदाय फनवलण्मावाठी दध ू लाऩयरे जाऊ ळकते
– शे गशू ऩास्ताच्मा तुरनेत प्रगथने, कॅष्ल्ळमभ, रोश आणण
भॅग्नेर्ळमभ वभद्ध
ृ आशे
– ऩौष्टिक ऩौष्टिक तण ृ धान्माॊचे लभीवेरी / ऩास्ता ऩदाथि
लातालयणीम ताऩभानात वशा भहशने वाठलरे जाऊ ळकतात.
कोल्ड एक्स्राउडय

यागी लभीवेरी खीय र्भरेि लभीवेरी उऩभा र्भरेि ऩास्ता

 अद्याळत प्रकिया मल्
ु यळद्ध
ृ ी
फेकयी उत्ऩादन तॊत्रसान
 ऩौष्टिक तण
ृ धान्माऩावून कुकीज / ब्रेड आणण केक वायखे रोकवप्रम खाद्म-ऩदाथि
फेकयी तॊत्रसान उत्ऩादने तमाय कयता मेतात
 १००% ऩौष्टिक तण ृ धान्मवऩठात आॊफि ऩदाथि र्भवऱून कुकीज / केक तमाय केरे
तणृ धान्म कुकीज
जातात, तय गशू वऩठात ५०% ऩौष्टिक तणृ धान्मवऩठे र्भवऱून ब्रेड तमाय केरे जाते.
 तणृ धान्म ऩालडय
 तण ृ धान्म केक  तॊत्रसान / उत्ऩादन माॊचे पामदे आणण वलर्ळटिता
 नाश्त्मात अन्न म्शणून उऩमुक्तता
 भॅग्नेर्ळमभ, जस्त, रोश, आशायातीर पामफय आणण प्रगथने माॊनी वभद्ध
ृ .
 ळेल्प राइप: फाजयी बफष्स्किे - ६ भहशने, र्भरेि ब्रेड - ६ हदलव आणण र्भरेि
केक - एभईिी ऩॅकेिभदमे बयरेरे ४ हदलव.

ऩौष्टिक तण ऩौष्टिक तण
ृ धान्माऩावून ननर्भित केक
ृ धान्माऩावून ननर्भित कुकीज ऩौष्टिक तण
ृ धान्माऩावून ननर्भित ब्रेड
 अद्याळत प्रकिया मुल्यळद्ध
ृ ी
तण
ृ धान्म राहमा (फ्रेक्व)
तॊत्रसान / उत्ऩादन माॊचे पामदे आणण वलर्ळटिता
यॉरय फ्रेक्रकॊग प्रक्रिमेने १००%
 फ्रेक्वभदमे कभी ग्राइवेर्भक इॊडेक्व अवल्माने भधुभेश
नैवगगिक वॊऩण ू ि धान्माऩावून आणण जीलनळैरी ननगडीत इतय योगाॊकरयता शी रषणीम
चाॊगल्मा गुणलत्तेच्मा राहमा उत्ऩादने आशे त.
(फ्रेक्व) तमाय केरे जातात  ग्रूिेन फ्री उत्ऩादने वेरेक योगीॊवाठी उऩमुक्त
 पोर्रक एर्वड, कॅष्ल्ळमभ, रोश, जस्त आणण भॅग्नेर्ळमभ
माॊचे उत्कृटि स्त्रोत.

ळरई बाटी बाजरी नाचणी ज्ळारी इतर राला

फ्ऱेक्श फ्ऱेक्श फ्ऱेक्श फ्ऱेक्श फ्ऱेक्श फ्ऱेक्श फ्ऱेक्श कोद्रा
फ्ऱेक्श
 अद्याळत प्रकिया मुल्यळद्ध
ृ ी
भल्िी शोर ग्रेन र्भक्व र्ळजलण्माव तमाय ऩेज/प्मयु ी
 वलि लमोगिावाठी वॊऩूणि अन्नधान्म आधारयत भल्िी अनाज ऩदाथि.
 यागी, फाजयी, ज्लायी, गशू, भका आणण जल माॊचे वॊऩूणि ऩोऴक धान्म पामदे प्रदान कयण्मावाठी आदळि
र्भश्ण.
 रयपाईन धान्माचे तर
ु नेत आशायातीर पामफय, प्रगथने, जीलनवत्त्ले, खननज आणण अॉहिऑष्क्वडॊट्वभदमे
अगधक वकव.
 कभी काफोशामड्रेि ऩाचनषभता, उच्च अॉिीऑक्वीडेंि आणण अगधक ष्व्शिॅ र्भन ई
 वॊऩूणि अन्नधान्म
आणण वभदृ द आशाय, एकूण चयफी कभी आणण कोरेस्िे यॉर रृदमयोगाचा ल ककियोगाचा
धोका कभी कयण्माव भदत शोलू ळकते.
 कभी खचािची आणण ग्राभीण ऩातऱीलय उत्ऩाहदत केरी जाऊ ळकणायी.
उत्ऩादक ते ग्राशक ळॊख
ृ रा वलकवन
 अगधक उत्ऩादन दे णा-मा लाणाॊची ननर्भिती ल प्रोत्वाशन दे णे

 वऩक फदराव प्रोत्वाशन दे ण्मावाठी तुरनात्भक क्रकॊभतीॊवश खये दी धोयण वुननष्श्चत

कयणे
 मा वऩकाॊचे उत्ऩादन ल उत्ऩादकता लाढीवाठी र्भळन भोड प्रोग्राभ अॊतगित ऩौष्टिक
तण
ृ धान्म उत्ऩादन घेणा-मा ष्जल्हमाॊना आगथिक वशाय्म प्रदान कयणे
 स्थननक भागणी लाढवलण्मावाठी जनजागत
ृ ी कयणे
 कुऩोऴण, आशायातीर भशत्ल, लातालयणातीर फदर मा दृटिीने वाभाष्जक ल आगथिक
प्रफोधन करून भशत्ल ऩिलन ू दे णे
 एवआमएपएवी द्लाये एपऩीओ / एपऩीवी स्थाऩन कयणे आणण आमआमएभआय,
शै दयाफाद द्लाये भॉडेर एपऩीओ/एपऩीवी तमाय कयणे
 ज्लायी, फाजयी, यागी ल इतय रघु तणृ धान्माॊच्मा एभएवऩी नुवाय खये दीवाठी याज्म
ळावनाने ळेतक-माॊकडून वालिजननक वलतयण प्रणारीद्लाये खये दी कयणे
36
37