Professional Documents
Culture Documents
ГЕОГРАФИЯИ
МАТЕРИК^О ВА
УЦЁНУС^О
КИТОБИ ДАРСЙ БАРОИ СИНФИ 7
Нашри 2
Душанбе
«Мир издателей»
2012
ББК 26.823 Я 72
Я-78
^одир Ятимов
Я-78 Географияи материкх,о ва ук;ёнусх,о. Китоби дарсй
барои синфи 7. - Душанбе: «Мир издателей», 2012.
- 292 са^.
Му^аррир
Аъзам Худойдодов
^олати китоб
(бахои китобдор)
№ Ному насаби хонанда Синф Сол
Аввали Охири
сол сол
1.
2.
3.
4.
5.
ISBN 978-99947-11-63-5
© К^.Ятимов, 2012.
ЗАМИН - САЙЁРАИ НИЗОМ И ОФТОБЙ
Замин сеюмин сайёраи (149,6 млн.км) низоми системаи
Офтоб буда, дар атрофи он ба хисоби миёна бо суръати 29,80
км/сония аз руйи мадори элепси тули 365,256 шабонарузи
офтобй як маротиба давр мезанад, ки онро сол меноманд. За
мин дар атрофи мехвараш, ки нисбат ба хамвории мадор ба
кунчи 66033’ мехобад, дар давоми 23 соату 56 дацицаю 4 со-
ния (шабонарузи ситорагй) як маротиба давр мезанад ва онро
як шабонаруз меноманд. Нисбат ба мадор бо кунч хобидани
мехвари Замин ва дар атрофи Офтоб давр зада баромадани он
боиси ивазшавии шабу руз ва фаслхои сол мегардад. Шакли
Замин ба кура монанд буда, цутбхояш фурухамида, вале дар
минтацаи истиво каме барчаста мебошад. Мувофици маълумо-
ти Ф. Н. Красовский радиуси истивоии Замин ба 6378,2 км ва
радиуси цутбй ба 6356,9 км, яъне 21,4 км кутохтар мебошад.
Тамоми майдони сатхи кураи Замин ба 510,2 млн.км2.
хачми Замин ба 1.083х1012 км3, массааш ба 5976.1021 кг ба
робар мебошад. ^исми зиёди сатхи Заминро уцёнуси Ч,ахонй
фаро гирифтааст, ки ба 361,2 млн.км2 ва сатхи хушкии За
мин ба 149,0 млн.км2 (29,2%) баробар аст. Ба хисоби миёна
сатхи хушкй аз сатхи уцёнус 875 м баланд мебошад, куххо
аз 1/3 хиссаи сатхи хушкиро фаро гирифтаанд.
Мувофици тасаввуроти фарзияи космогонй Замин цариб
4,5 млрд сол пеш пайдо шудааст. Аз он тахминан 2 млрд. сол
пеш моддахои парокандаи чангу губор пайдо шудааст. Дар
натичаи ташаккули минбаъдаи Замин тацрибан 1,5 млрд.
сол цабл табацахои дохилй ва берунии Замин, аз чумла хаёт
пайдо шуд.
600 млн соли охири сайёраи Замин ба эрахои цадим, миё
на ва хаёти нав чудо мешавад. Онхоро палеозой, мезозой ва
кайнозой меноманд. Дар эраи палеозой, ки 345-360 млн сол
давом кардааст, хаёт танхо дар об мавчуд буд, дар охири ин
эра дар руйи Замин наботот арзи хастй кард. Дар эраи ме
зозой, ки 160-180 млн сол давом дошт, дар руйи Замин ха-
зандагон хукмронй мекарданд. Хазандагони бузургчусса ба
3
хушкиву бахр ва хаво мутобиц шуданд. Дар эраи кайнозой,
ки 65-70 млн сол пеш огоз гардид ва холо хам давом дорад,
хайвоноти ширхор ва одам пайдо шуд. Таърихи вучуд дошта-
ни инсони боацл дар хазорсолахои дигар бо ченакхо хисоб
карда мешавад.
Замин аз дигар чисмхои осмонй бо он фарц мекунад, ки
дорои маркази умумии табацаи географй: литосфера, атмос
фера, гидросфера ва биосфера мебошад. Замин инчунин до
рои майдони гравитатсионй ва магнитй мебошад, ки барои
биосфера низ таъсири мусбат мерасонад. Дар цисми болоии
литосфера цишр, дар мобайн мантия ва дар марказ ядрои За
мин чойгир шудааст. Фишор ва харорати Замин аз сатх ба
самти марказ меафзояд. Дар байни унсурхои кимиёвии Замин
34,6%-ро охан, 29,5% оксиген, 15,2% кремний, 12,7% магний
ташкил медихад.
4
МУЦАДДИМА
5
мардум, сидатй ва фаъолияти хочагидории ондо таъсири
манфй мерасонад. Аз ин ру, сабаби тамоми додисадоеро, ки
дар руйи Замин рух медиданд, донистан ва фадмидан багоят
мудим аст. Донишдои географй боз барои он заруранд, ки
окибати дахолати инсонро ба табиат пешбинй карда таво-
нем ва дар хотир дошта бошем, ки дар яки мо барои сай
ёраи Замин, ки хонаи умумиамон аст ва дар он зиндагй до-
рем, масъул дастем.
Материк (континент) ва чазирахо. Сатди тамоми кураи
Замин 510 (100%) млн.км2 мебошад. Он ба материку укёнусдо
таксим шудааст. Кисми зиёди сатди Заминро укёнусдо таш-
кил дода ба якдигар вобаста мебошанд ва укёнуси ягонаи
чадониро ташкил медиданд. Ба садми хушкй - материк ва
чазирадо кариб 149 млн. км2 ё 29,2% тамоми сатди Замин
рост меояд (расми 1).
З а м и н а з ш а ш м а т е р и к: Африко, Австралия,
Амрикои Чднубй, Антарктида, Амрикои Шимолй ва Авру-
осиё (андозаи ондо дар расми 3 нишон дода шудааст) ибо-
рат аст.
Дар наздикии китъа, дар пастоби материкй ё дар ни-
шебии материкй чазирадои м а т е р и к й вокеанд. Дар
укёнусдо бошад, чазирадои в у л к о н й ва м а р ч о н й
чой гирифтаанд.
6
^итъахои олам. Дар баробари ба материкдо таксим шу-
дани хушкии руйи замин, шартан ба китъадо таксим карда-
ни он низ вучуд дорад.
Чугрофияш иносони Ю нони Кадим факат байни ду
китъаи чадон - Аврупою Осиё фарк гузоштаанд. Ондо ба
Аврупо (аз забони финикии «эреб» - гуруб) мамлакатдоеро
мансуб медонистанд, ки дар гарб ва шимоли мадали суку-
нати юнонидо ва ба Осиё (аз забони финикии «асу» - тулуъ)
мамлакатдоеро дохил мекарданд, ки дар шарки мадали су-
кунати юнонидо вокеъ буданд.
Дар давраи салтанати римидо, баъди тасарруфи заминдои
содили чануби бадри Миёназамин, номи китъаи сеюми олам
- Африко пайдо гардид. Аврупо, Осиё ва Африко Олами
Куднаро ташкил медиданд.
12
13
ди чанд соли кашфи Амрико, киштидои
В а с к о да Г а м а Африкоро давр зада,
ба Хиндустон расиданд. Соли 1519 сафа
ри гирдиоламии Ф. М а г е л л а н огоз
ёфт, ки соли 1522 ба охир расид.
Б а туф айли чунин каш ф иётдои
географй одамон масодати дакикии сай-
ёраи худ, таносуби хушкй ва обро дар За-
мин донистанд.
Маълум гардид, ки мадз укёнус ман-
зараи тамоми сайёраро муайян карда,
Христофор Колумб
(1451-1506)” ба табиати дамаи материкдои он таъсир
мерасонад.
Дар нимаи дуюми давраи кашфиётдои
бузурги географй (асрдои XVI-XVII)
чустучуи дарёфти роддои бадрй ба Чин
ва Хиндустон кад-кади содилдои шимо-
лии Авруосиё ва Амрикои Шимолй да
вом мекард. Номдои бадрнавардони ан-
глис ва долландй то абад дар харитадои
географй бокй ходад монд.
Номдои заминкушоёни русро дар фа-
зои васеи сарзамини Сибир аз Урал то
Васко да Гама укёнуси Ором дидан мумкин аст. Экспе-
(1469-1524) дитсияи И . М о с к в и н , С. Д е ж
н е в , В. П о я р к о в , Е . Х а
б а р о в ва дигарон дарёдои Сибирро
шино карда, ондоро ба харита дохил на-
мудаанд.
Д ар давраи каш фиётдои Бузурги
географй барои инсоният ин фан яке
аз илмдои мудимтарин гардид. Он бо
маълумотдои васеъ оид ба сохти кабати
болоии Замин бой гардид, дар бораи
табиат ва адолии кариб тамоми сатди
хушкй маълумот чамъ овард, оид ба
Фернан Магеллан модияти укёнуси Чддонй тасаввуроти ав
(тах. 1480-1521) валин ба даст омад. Вале он вакт геогра-
14
фия асосан вазифаи тасвириро ичро карда, тандо ба саволдои
чй? дар кучо? чавоб медод.
His
20
ФАСЛИ I
ХУСУСИЯТ^ОИ АСОСИИ
ТАБИАТИ ЗАМИН
Замин дар атрофи медвари худ чун дигар сайёрадо дар
атрофи Офтоб даракат мекунад. Дар давоми миллиарддо
сол дар руйи Замин кабати даётгузаронй ба вучуд омад.
Дар натичаи раванддои эволютсионии даёт дар замин одам
пайдо шуд.
Фаъолияти инсон бо табиати замин, ки хеле гуногун аст,
сахт вобаста аст.
Барои гуногунии табиати Заминро донистан дар ин фасл
Шумо оид ба хусусиятдои асосии табиат, кабатдои замин, до-
дисадои атмосферй, мачмудои табий ва таърихи падншавии
инсоният дар материкдо маълумот мегиред.
21
моддадои ин абр дар атрофи офтоб давр зада, бо якдигар
часпида дачми калонро ба вучуд овардаанд.
Акидадое низ вучуд доранд, ки гуё сайёрадо дар натичаи
рух додани додисадои фавкулоддаи кайдонй - таркишдо ва
вайрон шудани моддадои сайёрагй ба вучуд омадаанд. Оид
ба пайдоиши Замин дануз тадкикотдои илмй давом доранд.
Сохти кишри замини материки ва укёнусИ. ^ишри замин
сатди болоии литосфераро дар бар мегирад. Он болопуши
тунукро мемонад, ки дар зери он сарватдои табий мехобанд.
Аз руйи як катор маълумотдо гафсии кишри замин дамагй
0,6 фоизи дарозии радиуси заминро ташкил медидад.
Сохти берунии сайёраи замин бо барчастагидои материк-
до аз хамидои укёнусдо, ки бо об пур шудаанд, фарк меку-
над. Барои чавоб додан ба саволи чй хел ондо ба вучуд ома-
данд, бояд сохти заминро донист.
ядрои беруни
■ядрои дохилй
Расми 7. Сохти кишри замин дар материкдо ва зери укёнусдо
22
Гафсии кишри материкй 35-70 километр ва кишри
укёнусй дамагй 6-15 километрро ташкил медидад.
Тафовути сохти кишри заминро чй тавр шард медиданд?
Материкдо ва хамии укёнусдо чй тавр ба вучуд омадаанд?
Аксари олимон дар он акидаанд, ки аввал дар сайёраи
мо кишри намуди укёнусй пайдо шудааст. Дар зери таъсири
раванддои дар дохили замин ба амалоянда, дар кисми болоии
он тандо (китъадои кудсор) ба вучуд омаданд. Еафсии кишр
афзуда, барчастагии материкдо пайдо шуданд. Оид ба инки-
шофи минбаъдаи материкдо ва фуруравии хамии укёнусдо
дам як катор акидадои мухталиф мавчуд аст. Як гуруд оли
мон исбот мекунанд, ки материкдо бедаракатанд, гуруди ди-
гар оид ба доимо дар даракат будани ондо дарф мезананд.
§ 5. Релефи Замин
1. Ш аклдои асосии сатди хушкй ва каъри укёнусро ном бар
кунед. Ондо аз чидати баландй аз якдигар чй хел ф арк меку-
нанд ва дар харита чй тавр тасвир ёфтаанд? 2. Сатди куддо ва
дамворидо бо мурури замон чй хел тагйир меёбанд?
АТМОСФЕРА ВА ИЦЛИМИ
ЗАМИН
Ин мавзуъ шуморо ба хусусиятдо ва таркиби атмосфера
шинос мекунад. Сабабдои ба вучудоии иклимро дарк меку-
нед. Оид ба минтакадои иклимй маълумот гирифта, нисба-
ти окибатдои аз дад зиёд ифлосшавии атмосфера тасавву-
рот пайдо мекунед.
29
§ 6. Мавкеи атмосфера дар даёти Замин.
Таксимоти дарорати даво дар Замин
Аз географияи синфи 6 ба хотир биёред: 1. Атмосфера чист?
Вай аз кадом кабатдо иборат аст ва кадом газдо онро ба вучуд
-------- овардаанд? 2. Харорати миёнаи модона ва солонаи Заминро чй
хел муайян мекунанд?
МУЫ АДИЛ
ТРОПИКИ
ХАТИ ИСТИВОЙ
ТРОПИКИ
МУЪТАДИЛ
АНТАРКТИКИ
КЧ
Расми 10. Таксимоти минтакахои фишори атмосфера
ва хелхои асосии анбухи хаво
31
Худуди болоии тропосфера
33
§ 7. Таксимоти бориш дар Замин. Анбухи хаво.
Бодхои доимй.
1. Б арои ба вучуд ом адани бориш от кадом ш ароитхо зару-
ранд? 2. Оё хавои сабук метавонад намнокии зиёд дошта бошад?
-------- 3. К адом хаворо хавои аз буги об сершуда меноманд? 4. Аз
руйи харита муайян кунед, дар кадом кисми Замин намнокии
зиёд ва дар кадом кисмаш намнокии кам мушохида мешавад?
5. Ч иро фишори атмосферй меноманд? Ч й хел он ба иклими
махалли Ш умо таъсир мекунад. 6. Бод чист? Сабабхои пайдои
ши он кадомхоянд? 7. Ба иклими махалли Ш умо бод ва анбухи
хаво чй хел таъсир мерасонад?
34
Дар расми 12 нохияхои ташаккули анбухи хаво нишон
дода шудаанд, ки дар ин вакт Офтоб нисфирузй болои
хати истиво дар киём аст. Яъне, шабу руз баробар меша
вад. 21 июн офтоб дар тропики Шимолй дар киём мешавад
ва харорати хаво аз хама баланд на дар болои хати исти
во, балки аз он хеле болотар мушохида мешавад. Вобаста
ба чойгиршавии офтоб минтакахои фишори атмосфера ва
анбухи хаво ба тарафи шимол ва чануб чой иваз мекунанд.
22 декабр офтоб дар тропики Чднубй ба киём мерасад.
Дар нимкураи чанубй тобистон аст. Аз мохи июн то мохи
декабр анбухи хаво чой иваз намуда, муддати дароз хосия-
ти худро нигох медорад ва сабаби асосии тагйирдихандаи
обу хавои махалхои мухталиф мегардад.
Бодхои доимй. Бодхое, ки вобаста ба фишори баланд
ва фишори паст ба як самт мевазанд, бодхои доимй ном
доранд. Азбаски дар минтакаи истивой фишори паст ва
дар наздикии арзхои сиюм фишори баланд афзалият до
рад, бодхо дар сатхи Замин аз минтакахои фишори баланд
ба суи хати истиво мевазанд. Чунин бодхоро пассат мено
манд. Дар натичаи харакати Замин дар атрофи мехвараш
пассатхо дар нимкураи Шимолй ба тарафи гарб, дар ним
кураи Чанубй бошад ба тарафи шарк ва аз чануби шарк ба
шимоли гарб мевазанд.
35
на танхо ба тарафи хати истиво, балки ба суи кутбхо низ ме
вазанд. Зеро дар наздикии 65 дарачаи арзи шимолй ва арзи
чанубй фишори паст афзалият дорад. Аммо дар натичаи
даврзании Замин онхо тадричан ба тарафи шарк майл меку
нанд ва аз гарб ба шарк чараёни хаворо ба вучуд меоранд.
Ч,ойивазкунии минтакахои фишори баланд дар фаслхои
сол гох ба тарафи шимол ва гох ба тарафи чануб боиси чой-
ивазкунии доимй мегардад.
Анбухи хавои харакаткунанда гармй, сардй ё намй ва
хушкиро аз як арз ба арзи дигар, аз материк ба укёнус ва аз
укёнус ба материк мебарад. Бо туфайли ин харакат гармй ва
намй ба сатхи Замин аз нав таксим мешавад. Агар чараёнхои
хаво намебуданд, хати истиво хело гарм ва кутбхо нисбат
ба вазъи имруза сардтар мешуд. Хдмин тавр иклим на танхо
ба баландии Офтоб дар уфук, балки ба харакати анбухи
хаво - ба чараёнхои он вобаста аст.
Супориш. 1. Ч а р о дар наздикии хати истиво намнокй зиёд ва
дар минтакахои тропикй бориш кам мешавад? 2. Байни минтакахои
фишори атмосфера ва микдори бориш чй вобастагй дорад? 3. Бодхои
руйи сатхи Заминро номбар кунед ва хосилшавии онхоро шарх дихед.
4. Д ар махалли Ш умо бо кадом сабабхо боду хаво тагй и р меёбад?
5. Х аракати анбухи хаво ба таксимшавии намнокй дар сатхи Замин чй
хел таъсир мерасонад?
36
Аз тахлили харитаи иклимй бармеояд, ки номи минтакахо
ба чойгиршавии онхо мувофик аст ва ин барои дар хотир
мондан ба шумо кумак мерасонад. Минтакахои иклимй ба
асосй ва гузаранда таксим мешаванд. Минтакахои асосии
иклимй ба пахншавии чор хели анбухи хаво рост меоянд.
Дар нохияи хати истиво иклими истивой чойгир аст. Дар ин
чо дар давоми сол анбухи хавои истивой ва фишори пасти
атмосферй афзалият дорад. Харорати хаво, таъсири Офтоб
кариб дар давоми сол як хел аст. Боришот хело зиёд аст (са-
бабашро шарх дихед).
Дар минтакахои тропикй анбухи хавои тропикй, фишо
ри баланди атмосфера, харакати поёнравандаи хаво афзали
ят дорад. Анбухи хаво тобистон харорати хеле баланд до-
шта, зимистон салкин мешавад. Боришот кам меборад (Ба
рои чй?).
Дар минтакахои муътадил анбухи хавои муътадил ва
бодхои гарбй афзалият доранд. Иклими ин чо нисбат ба
минтакахои тропикй хунуктар аст. Фаслхои сол равшан
ифода ёфтаанд (Барои чй?). Микдори боришоти солона зиёд
аст, вале нобаробар таксим шудаанд.
38
УКЁНУСИ ЧДХ,ОНИ - КИСМ И АСОСИИ
ГИДРОСФЕРА
Об моддаи аз хама пахншудатарини руйи Замин аст.
Кабати оби руйи Замин дар як вакт бо литосфера, атмос
фера ва организмхои зинда инкишоф ёфтааст. Кариб хамаи
ходисахо дар руйи Замин ба об вобастаанд. Гидросфера аз
укёнуси чахон, обхои хушкй ва обхои зеризаминй иборат
аст. Кисми зиёди об дар укёнуси Чдхонй чойгир аст. Укёнуси
Чахониро «оинаи кабуди» сайёраи мо меноманд. Он манбаи
хаётгузаронии инсон ва дигар организмхои зинда аст. Дар
он на танхо гузашта, балки ояндаи сайёраи Замин тачассум
ёфтааст. Борои донистани накши укёнуси Чахонй лозим
аст, ки хусусиятхои табии он: таркиби об, накши чараёнхо,
алокахои мутакобилаи укёнусхо бо атмосфера ва хушкиро
донем. Гидросфера 70,8% сатхи заминро фаро гирифтааст,
кариб 94% хачми гидросфераро оби бахру укёнусхо, 4%-ро
обхои зеризаминй, кариб 2%-ро яху барфхо (Арктика, Ан-
тартида, Гренландия, пиряххои кухй) ва 0,4%-ро обхои сатхи
хушкй (дарёхо, кулхо, ботлокхо) ташкил медихад. Обхои ги
дросфера бо обхои атмосфераю кишри Замин ва биосфера
алокамандии доимй доранд. Оби бахру укёнусхо шур (35 г/л)
буда, барои нушидан мувофик нест. Аз микдори умумии оби
кураи Замин оби ширин (нушокй) 2,5% ва ё 35 млн км3-ро
ташкил медихад. Агар ин обро ба хар сари ахолии кураи
Замин таксим намоем, 8 млн.м3 рост меояд, мутаассифона,
кисми зиёди оби ширин чандон дастрас нест. Кариб 70% оби
ширин дар пиряххои кутбй ва пиряххои кухй вокеъ гарди-
даанд. Агар тамоми яххои кураи Замин об шаванд, он гох
сатхи оби укёнуси чахонй 66 м баланд мехезад, дар натича
10% сатхи хушкй зери об мемонад.
39
руйи Замин аст. Ин моддаи моеи киматбахо хадяи табиат
ба сайёраи мост. Микдори обе, ки дар руйи Замин хаст, ди
гар дар ягон сайёраи системаи Офтоб вучуд надорад.
Укёнус. Ахамияти онро дар хаёти Замин тасаввур кар
дан душвор аст. Абрхои осмон, борон, барф, дарёхо, кулхо,
чашмахо кисмхои укёнус буда, онхо муваккатан аз он чудо
шудаанд.
Укёнус бисёр хусусиятхои табиати Заминро муайян меку
над: гармии гункардаашро ба атмосфера медихад, намнокии
онро истифода мебарад ва кисми онро ба Замин бармегар-
донад. Укёнус ба иклим, хок, олами наботот ва хайвоноти
хушкй ва фаъолияти мехнатии ахолй таъсири калон мера
сонад. Он шифобахш аст. Дору медихад ва дар сохилхои
он миллионхо одамон истирохат мекунанд. Укёнус ман-
баи махсулоти бахрй, бисёр сарватхои зеризаминй, энер
гия аст; он «ошхонаи табиат» ва пеш аз хама рохи бузур
ги чахонист, ки материкхоро бо якдигар мепайвандад. Ту-
файли бактерияхо укёнус характери худтозакунй мегирад.
Аз ин ру, хар партове, ки дар руйи Замин пайдо мешаванд,
дар укёнус нобуд мегарданд.
Таърихи инсоният бевосита ба омузиш ва аз худ кар
дани укёнус алокаи зич дорад. Дарки он аз замонхои хело
кадим огоз ёфта буд (Ба ёд биёред, кай аз тарафи кй?). Тад-
кикотхои солхои охир дар киштихои илмй ва стансияхои
укёнусшиносии автоматй, инчунин радифхои маснуи За
мин, аксулчараёнхои гирдоб, чараёнхои зидди чараёнй, мав-
чудияти хаётро дар чукурихои зиёди укёнусхо муайян сох-
таанд. Омузиши сохти релефи каъри укёнус ба тахияи наза-
рияи харакати порахои литосфера имконият дод.
Пайдоиши оби укёнуси Ч,ахонИ. Укёнус мухофизи асосии
об, моддаи аз хама маъмули Замин аст, ки бо муъчизахои
худ диккати мухаккикони оламро ба худ чалб кардааст. Об
дар сайёраи мо чй тавр пайдо шудааст? Илм ин масъаларо
то хол комилан хал накардааст. Тахмин мекунанд, ки об хам
мисли кишри материкй хангоми пайдоиши Замин аз ман-
тияи боло чудо шудааст ё тадричан чамъ шудааст. Об холо
низ аз магмае, ки ба сатхи Замин дар натичаи оташфишонии
вулкон, хосилшавии кишри укёнусй, дар минтакахои ёзида-
ни порахои литосфера мебарояд, чудо мешавад.
40
Х,амин хел боз миллионхо сол давом хохад кард. Як
кисми об ба Замин аз атмосфера дохил мешавад.
Хосияти оби укёнус. Оид ба хосиятхои он (шурй ва харо
рат) шумо аллакай хабар доред. Оби укёнус махлулест, ки
дар он кариб тамоми моддахои кимиёвй ёфт шудаанд. Дар
он газхо, намакхо, моддахои органикие, ки дар натичаи фа
ъолияти организмхо хосил мешаванд, махлул шудаанд. Дар
об заррахои халнашаванда хам мавчуданд.
Ш урии оби укёнус дар хама чо як хел нест. Аз хама
кисми шуртарини оби укёнус ин кабати болоии об аст. Шурй
пеш аз хама ба микдори боришоти атмосферй, бугшавй ва
арзи географй вобаста аст. Шурии об дар наздикии хати ис
тиво кариб 34 %о, дар наздии тропикхо 36 %о, дар минтакахои
муътадил ва кутбхо кариб 33% (промил)-ро ташкил медихад.
Шурии об дар он чойхое паст аст, ки намнокй аз бухоршавй
зиёд аст, чоришавии оби дарёхо хело зиёд аст, яххо об меша
ванд. Дар 1 тонна оби укёнус 35 кг намак мавчуд аст. Фоиз
аз 100 як хисса, промилл аз 1000 як хиссаро мефахмонад.
Ба шумо маълум аст, ки аз таъсири нурхои Офтоб сатхи
болои оби укёнус чун хушкии сатхи Замин гарм мешавад.
Укёнус, ки масохати калонро ишгол кардааст, нисбат ба
хушкй гармиро зиёдтар мегирад. Х,арорати кисми болоии
оби укёнус як хел нест. Он аз арзи географй вобаста аст.
Расми 15. Даракати солонаи об ба хисоби миёна дар сатхи укёнуси Ч,ахони
43
шабехи Бенгал чараёни Гумболт (Перу) ва гайра мебо-
шанд. Манзараи чараёнхо дар укёнусхои Динд ва Яхбастаи
Шимолй як дарача фарк мекунанд, зеро онхо мавкеи мах-
суси географии худро доранд.
Дар нимкураи Чанубй дар арзхои муътадил чараёни до-
иравии Антарктикй (ё чараёни бодхои Еарбй) хосил меша
вад, ки дар укёнуси Чдхонй аз хама пуриктидор аст. Вай
нисбат ба тамоми дарёхои чахон дар як сол 200 баробар
зиёд об мебарад.
Дамин тавр, дар таксимоти чараёнхои сатх дар укёнуси
Чахонй конунияти муайян вучуд дорад. Накшаи умумии
чараёнхои сатх бо накшаи бодхои доимй мувофик мео
яд. Пассатхо анбухи обро ба гарб, бодхои гарбии арзхои
муътадил бошанд ба шарк мегарданд. Аммо кувваи давр-
зании Замин дар атрофи тири худ ин обхоро дар нимкураи
Шимолй ба тарафи рост ва дар нимкураи Чанубй ба тара
фи чап мегардонад. Аз ин ру он чараёнхо харакати азими
доиравии обро ташкил медиханд.
Чараёнхо ба аз нав таксимшавии гармй дар укёнус таъси
ри калон мерасонанд. Обхои гарм дар кисми гарбии укёнус
ба тарафи кутбхо харакат карда, минтакахои калони оби-
ро гарм мекунанд ва хунук шуда ба тарафи шарк харакат
мекунанд.
Чараёни гарм ва хунук бештар дар минтакаи муътадил
ба хам бармехуранд. Дар натичаи якчояшавии обхо бо
хосиятхои мухталиф гирдобхо пайдо мешаванд. Ин ходисахо
ба анбухи хавое, ки дар болои укёнус ба вучуд меояд, инъи-
кос ёфта, минбаъд дар шароити обу хавои хушкй дар арзхои
муътадил зохир мегардад.
Супориш. 1. Анбухи об чист? 2. Хелхои асосии анбухи хавои сатх,
хосият ва махалли хосилшавии онхоро номбар кунед. 3. Аз матн шархи
сабабхои пайдоиш и чараёнхоро пайдо кунед. 4. Д аракати чараёнхои
асосй ба кадом коидаи умумй тобеъ аст? 5. Ч араёнхо дар таш аккули
табиати материкхо чй мавкеъ доранд?
45
Шароити хаётгузаронии организмхо аз кутбхо то хати
истиво тагйир меёбад. Аз чихати гуногунии намудхои на-
ботот ва хайвонот укёнусро ба хушкй мукоиса кардан мум-
кин аст. Дар укёнус аз бактерияхои якхучайра, ки бо чаш-
ми оддй дида намешавад, обсабзхои бахрии то 80 м. дарози-
дошта, чонвархои микроскопй ва китхои азимчуссаро пай
до кардан мумкин аст.
Укёнус пур аз асрори нихон аст, ки то хол кисми зиёди
онхо аз тарафи илм кашф нашудаанд. Доло хам дар натичаи
тадкики каъри укёнус организмхое дарёфт карда мешаванд,
ки ба илм маълум нестанд.
Олимон исбот кардаанд, ки хамаи чонзодхои сайёраи
мо аз укёнус баромадаанд ва бинобар он онро «гахвора»-и
хаёт дар Замин меноманд. Фаъолияти организмхои зинда дар
Замин ба тагйир ёфтани хосияти об (шурй, микдори газхо)
овардааст. Рустанихои сабз аз худ оксигени зиёд хорич кар
да, микдори оксигенро дар об зиёд мекунанд. Ин оксиген
ба атмосфера баромада, барои дар хушкй зиндагй карда та-
вонистани хайвонхои бахрй имконият фарохам меоварад.
Таксимшавии хаёт дар укёнус. Дар укёнус ду минтакаи
хаётро фарк мекунанд. Ба гурухи якум организмхое ман-
субанд, ки дар сатхи болой ва гафсии об икомат мекунанд
ва кобилияти фаъоли харакат надоранд. Ба гурухи дуюм
организмхое, ки дар каъри укёнус хаёт ба сар мебаранд, до-
хил мешаванд.
Ба чунин пахншавии организмхо дар укёнус чй таъсир
расондааст? Равшанй - шарти асосй барои хаётгузаронии
обсабзахост, ки онхо гизои дигар организмхоянд. Дар об
равшанй нисбат ба хушкй камтар аст ва дар чукурихо рав-
шанй камтар мешавад. Бинобар он дар кабати то 50 метраи
сатхи болои об организмхо зиёдтаранд. Аммо дар ин чо хам
онхо нобаробар пахн шудаанд. Дар сохилхо онхо нисбат ба
укёнуси кушод зиёдтаранд.
Дар каъри укёнусхо обсабзхо, марчонхо, харчангшаклхо,
кирмхо, нармбаданхо, ситорахои бахрй зиёдтаранд. Аз мо-
хиён камбала ва палтус, хаштпо зиндагй мекунанд.
Дар каъри обхои тропикй бемухрахои бахрй - марчонхо,
рифу чазирахои зиёди зериобиро ташкил додаанд.
46
Еайр аз равшанй ба пахншавии организмхо боз шурии об,
харорати он, микдори моддахои гизой, чараён, чойивазкунии
об ва хусусияти чинсхои кухии зериобй таъсир мерасонанд.
Обхои каъри укёнус ба боло баромада моддахои гизоии зи-
ёдро ба кабати болои об мебароранд.
Шамолхои доимй ва чараёнхои укёнус дар чойивазкунии
обхо таъсири калон мерасонанд. Дар он минтакахое, ки ша-
мол кам аст, кабати болоии об ба поён мефарояд. Моддахои
гизой кам буда, боиси кам шудани олами хайвоноту рустанй
гардидааст.
Дар минтакахои субтропикй ва муътадили укёнус орга-
низмхои зиёде ба чашм мерасанд. Агар дар хушкй наботот
ва хайвонот дар як мухит икомат карда тавонанд, дар об
рустанй танхо дар чукурии 200-250 метр месабзад. Даёти
организмхои обй ба харакати об, дар он мавчуд будани
моддахои гизой вобаста аст. Вобаста ба шароитхои табий
организмхои укёнус ба 3 гурух: планктон, никтон ва бентоз
чудо карда мешавад.
Сарватхои биологии укёнус. Укёнус аз кадим боз хуронан-
даи инсоният ба шумор меравад. Дар он хайвоноти ширхур
(морж, тюлен)-ро сайд мекунанд, мохй медоранд, хайвонхои
бемухра ва обсабзхоро чамъ меоваранд. Организмхои бахрй
натанхо чун озука, балки хамчун маводхои доруворй ва ашёи
хоми саноати кимиё истифода бурда мешаванд.
Укёнуси чахонй сарвати бузург, вале бисёр махдуд дорад.
Вазифаи мо имруз аз окилона истифода бурдан, мухофизат
ва афзун гардонидани он иборат аст.
49
Супориш. 1. У кёнус д ар хаёти сайёраи мо чй накш мебозад?
2. Байни укёнусу хушкй мубодилаи гармй ва рутубат чй хел ба амал
меояд? 3. Д ар ин м убодила чараёнхои укёнус чй ахам ият доранд?
4. Анбухи хавое, ки дар болои хушкй ва укёнус хосил мешаванд бо чй
фарк мекунанд? 5. Чиро муссон меноманд? Онхо чй тавр хосил мешаванд?
6. Нохияхои амалиёти муссонхо дар кучо чой гирифтаанд? Онхо кадом
анбухи хаворо аз як чо ба чои дигар мебаранд?
50
ФАСЛИ II
ГУНОГУНИИ ТАБИАТИ МАТЕРИКДО
ВА УКЁНУСДО
Ин фасли китоб Шуморо бо кабати бисёр мухим - За
мин ошно месозад, ки он хонаи мо ба хисоб меравад. Ба
рои устувор нигох доштани ин хона ба мо лозим аст, ки тар-
киби географии кабати мазкурро хуб омузем. Хусусиятхои
он ва ягонагии табиати онро ба хубй дарк намоем. Аз ин
мавзуъ Шумо оид ба мачмуъхои табий, минтакахои табий
ва конуниятхои минтакавии географй ошно хохед шуд.
Энергияи Офтоб
I t
Энергияи дохилии Замин
56
Мачмухои алохидаи табииро минтакахои табий мено
манд. Минтакаи табий мачмуи табиист, ки дорои умуми-
яти шароити ягонаи харорат, рутубат, хок, олами наботот
ва хайвонот аст.
58
Минтакавияти баландИ. Ивазшавии минтакахои табий на
танхо дар хамворихо, балки дар куххо - аз домана то куллаи
куххо ба амал меояд. Вобаста ба баландй (0,6 дар 100 м.) ва
фишор (1 мм дар 11-15 м) паст шуда, то баландии муайян
бориш зиёд мешавад, шароити равшанй тагйир меёбад. Во
баста ба ивазшавии иклим тагйирёбии минтакахои табий ба
вучуд меояд. Минтакахои якдигаривазкунандаро минтакахои
баландй меноманд. Ивазшавии минтакахо дар куххо, нис
бат ба хамворй тез руй медихад. Барои ба ин боварй хосил
кардан ба баландии 1 км мебароем. Минтакаи якум (поён)-и
баландии куххо хамеша ба минтакаи табий, ки дар он кух
вокеъ аст, мувофик меояд. Агар кух дар минтакаи тайга
чойгир шуда бошад, онгох хангоми ба куллаи он барома-
дан, аз чунин минтакахои табий мегузаред: тайга, тундраи
кухй, барфхои доимй. Агар шумо дар наздикии хати исти
во ба куххои Анд баромаданй бошед, он аз чангалзорхои
истивой огоз меёбад. Ивазшавии минтакахои табииро дар
куххо минтакавияти баландй меноманд.
Х,амин тавр минтакавияти географй дар минтакахои кухй
низ чой дорад. Аз арзи географй тагйир ёфтани шабу руз
ва фаслхои сол вобаста аст. Дар минтакахои ба кутб наздик
рузхо ва шабхои кутбй, зимистони тулонй, тобистони ку-
тохи хунук хукмронанд. Дар куххои назди хати истиво руз
ба шаб баробар аст, тагйиротхои мавсимй вучуд надоранд.
59
ФАСЛИ III
АДОЛИ. МАМЛАКАТДОИ ЧАДОН
?■
1. Шумораи ахолии чахон чй кадар аст? 2. Намудхои асосии
фаъолияти хочагии сокинони чои зисти худро номбар кунед.
64
алаи хифзи табиат дар рузхои мо ончунон мухим гардида-
аст, ки ба хамаи давлатхо дахл дорад.
Супориш 1. Чаро дар чойхои гуногуни чахон зичии ахолй як хел
нест? 2. Кадом намудхои фаъолияти хочагии инсон мачмухои табиатро
бештар дигаргун месозанд? 3. Дар махалли шумо фаъолияти хочагии
ахолй мачмухои табиатро чй тавр дигаргун сохтаанд? 4. Дар кадом
материкхо бештар мамлакатхо чой гирифтаанд? Чаро? 5. Мамлакатхоеро
номбар кунед, ки холо дар он чо ходисахои махсуси табий (фаввора-
зании вулконхо, заминчунбй, туфон, обхезй ва гайра) рух медиханд.
65
Ф А С Л И IV
У К Ё Н У С Д О ВА М А Т Е РИ К Д О
Шумо дар ин фасл арзхои хушкй - укёнусхо ва масохати
азими материкхоро (укёнусхо материкхоро аз хам чудо кар-
даанд) хохед омухт. Дар як укёнус ва материк мачмуи табий
мебошад. Онхо бо андоза, мавкеъ, баландии сатх ё чукурй,
хусусиятхои дигари табий, фаъолияти хочагии одамон фарк
мекунанд.
Укёнусхо
Укёнуси Чдхонй заминро бо обхояш печонда гирифта-
аст ва табиатан кувваи ягона буда, бо тагйирёбии арзхо ху
сусияти гуногун пайдо мекунад. Дар сохилхои Гренландия
ва Антарктида бо гурроси бодхои арзи чилум туфонхо та-
моми сол талотум доранд. Дар мадор Офтоб нихоят сузон
буда, бодхои пассат мевазанд ва факат баъзан гирдбодхои
харобкунанда пайдо мешаванд. Дол он ки укёнуси Чдхонй
бо китъахои замин ба укёнусхои алохида чудо карда шуда-
аст, ки хар яки онхо хусусиятхои хоси табий доранд.
66
Расми 21. Укёнуси Ором дар наздикии сохили Авруосиёи бахри Ч,опон
67
лан ба укёнус номи «Ором»-ро гузошт.
Аммо укёнус харгиз ором нест.
Бисёр маълумот дар бораи табиа
ти укёнус дар вакти шиноварии Ч,еймс
Кук гириф та ш удааст. Ба омузиши
хамачонибаи укёнус дар асри XIX ав
валин экспедисияи гирдиоламии русхо
тахти рохбарии бахрнавардон И . Ф .
К р у з е н ш т е р н , Ю. Ф. Л а з а
р е в , В. М . Г о л о в н и н , Ю . Ф .
Л и с я н с к и й ибтидо гузошт. Адмирал
Ю.Ф. Лисянский ва бахрнаварди рус И. Ф. Крузенштерн
(1773-1837) солхои 1803-06 ба киштихои «Надежда»
ва «Нева» сардорй кард. У хангоми са-
фар бо киштй бори аввал дар укёнусхои
Атлантик, Ором ва Х,инд оид ба мете
орология корхои зиёдеро анчом дода,
ба тадкики мунтазами каъри укёнус асос
гузошт. Крузенштерн кисми чазирахои
Курил, сохилхои Сахалин, Камчатка ва
баъзе чазирахои Ч,опонро тадкик кард.
Тадкикоти мачмуй дар асри XIX аз та
рафи С. О. Макаров дар киштии «Витяз»
гузаронида шуд. Аз соли 1949 киштихои
И.Ф. Крузенштерн
экспедитсионии собик Иттиходи Шуравй
(1770-1846) мунтазам сафархои илмй мекарданд.
Х,оло ташкилоти махсуси байналхалкй
оид ба омузиши укёнуси Ором ташкил шудааст.
Хусусиятхои табиат. Укёнуси Ором аз хама чукур аст.
Чукурии миёнаи он 3980 м ва чукурии аз хама зиёдаш дар
новаи Мариана ба 11022 м мерасад. Бори аввал соли 1961
бахрнавардони швейтсарй Жак Пикар ва амрикой Дон Уолш
ба чои аз хама чукури укёнус - новаи Мариана дохил шуданд.
Релефи каъри укёнус хеле мураккаб аст (ниг. ба расми
22). Тунукоба дар ин чо нисбат ба укёнусхои дигар масохати
камро ишгол кардааст. Он танхо дар наздикии сохилхои
Осиё ва Австралия хеле пахн шудааст. Нишебихои материкй
ростфуромада ва аксаран зинадор мебошанд. Хусусияти
хоси релефи каъри укёнус дар канорхои он чойгир шудани
68
чукурии зиёдтарин аст. Новахои чукуроб ба намуди хамихои
тангбари дароз дар кисмхои гарбй ва шаркии укёнус тул ка-
шидаанд. Баландихои калон, куххо ва каторкуххои алохида
мачрои укёнусро ба хавзахо таксим кардаанд. Дар назди
кии Амрико баландии шаркии Укёнуси Ором чой гирифта-
аст, ки ба системаи чахонии каторкуххои мобайниукёнусй
дохил мешавад. Дар каъри укёнус зиёда аз 10 хазор куххои
зериобии алохида чой гирифтааст, ки пайдоишашон асосан
вулконй мебошад.
Укёнуси Ором кариб пурра дар як пораи литосфера чой
гирифааст, ки дар худудхои худ бо порахои дигар таъси
ри тарафайн дорад. Дар баробари ин гуна таъсири тара-
файн зилзилахои руйизаминй ва зериобй, оташфишонии
вулконхо руй медихад. Дачми гудозаи фавворазада дар
каъри укёнус аз хачми гудозаи дар материкхо фавворазада
се баробар зиёд аст. Дар хушкие, ки укёнусро ихота карда-
аст, низ вулконхо бисёранд, ки «Халкаи оташ»-и машхурро
ташкил медиханд.
69
Иклими укёнус гуногун аст. Масохати фарохи укёнуси
Ором гайр аз минтакаи кутбй дар тамоми минтакахои ик-
лимй чой гирифтаанд.
Укёнуси Ором аз укёнуси сарди Яхбастаи Шимолй бо
хушкй ва каторкуххои зериобй мухофизат шудааст. Аз хамин
сабаб кисми шимолии он нисбат ба чанубиаш хеле гарм аст.
Дар кисми марказии укёнус бодхои пассат хукмронанд.
Дар кисми гарбии укёнус бодхои муссон мевазанд. Тоби-
стон муссони чануби шаркй ба кисмхои хамшафати Авру
осиё ва чазирахо хавои серрутубати укёнусй меоварад. Зи-
мистон аз материк муссони сард ва хушк мевазад, ки ба
иклими укёнус таъсири мухим мерасонад; як кисми бахрхо
яхпуш мешавад. Дар кисми гарбии укёнус аксар туфони ха-
робиовари тропикй мехезад (туфонбоди сахт, бурон, тугён,
гирдбод). Дар арзхои муътадил дар тамоми нимаи сарди
сол тундбод талотум мекунад. Дар ин чо интиколи хавои
гарбй афзалият дорад. Мавчхои аз хама баланд дар шимол
ва чануби укёнуси Ором ба мушохида расидаанд. Туфон су-
туни обро то баландии 30 м боло мебарорад.
Хосияти анбухи об ба хусусиятхои иклим вобаста аст,
аз сабаби дарозии зиёди укёнус харорати миёнаи солонаи
об дар сатхи он аз -1 то -29°С тагйир меёбад. Умуман дар
укёнус бориш аз бугшавй зиёд аст. Аз хамин сабаб шурии
оби сатхи он нисбат ба укёнусхои дигар кадре кам аст. Азба-
ски укёнуси Ором аз гарб ба шарк нихоят дароз аст, дар он
чо чараёнхои арзии об афзалият дорад. Дар кисми шимолй
ва чанубии укёнус харакати доирашакли обхои сатхй хосил
мешавад. (Аз харита харакати об ва чараёнхои гарму хуну-
кро номбар кунед)
82
биии бахри Миёназаминро тартиб дихед. 6. Кадом кисми укёнуси Ат
лантик бештар ифлос аст? Барои чй?
83
Англисхо ва холландихо маълумотхо оид ба сафари рус-
хоро истифода карда, ба дарёфти рохи кутохтарин аз Авру
по ба мамлакатхои Ш арк (Чин ва Диндустон) кушиш на
муданд. Дар натичаи сафари марди холландй Виллем Ба-
ренс дар охири асри XVI харитаи кисми гарбии укёнус тар-
тиб дода шуд.
Экспедитсияи Бузурги Шимолй (сол-
хои 1733-1743) ба омузиши мунтазами
сохилхои укёнус ибтидо гузошт. Ишти-
рокчиёни он корнамоии илмй намуданд
- сохил ва бахрхоро аз резиш
ра то гулугохи Беринг тай карданд ва ба
харита гирифтанд. Дар охири асри XIX
бо максади омухтани Кутби Шимолй дар
киштии «Фрам» укёнусшинос Ф. Нан
сен ва дар огози асри XX хангоми сафа
ри Г. Седов дар киштии бодбонии «Фо-
каи Мукдддас» оид ба табиати нохияхои
г.я.С едов наздикутбии укёнус маълумоти аввалин
(1877-1914) чамъ оварда шуд. Дар Русия накшаи нави
омузиши укёнус ба вучуд омад. Соли 1899
мувофики накшаи адмирал С. О. Макаров дар чахон наху-
стин киштии яхшикани «Ермак» сохта шуд ва у дар он ба
обхои кутб се маротиба сафар карда, исбот кард, ки яххоро
тавассути кувваи мошин фатх кардан мумкин аст.
Имконпазирии дар мавсими зимистон аз укёнус гузаш-
тан соли 1932 бо экспедитсияи киштии яхшикани шуравии
«Сибиряков» исбот гардид. Иштирокчиёни ин экспедитсия
тахти рохбарии О. Ю. Ш мидт чукурии укёнус ва гафсии
яхро чен карда, обу хаворо мушохида карданд.
Олимони Русия усулхои нави тадкики укёнуси Яхбастаи
Шимолиро тахия намуданд. Соли 1937 дар яхпораи равон
нахустин маркази кутбии «Кутби Шимолй-1» (КШ-1) ташкил
ёфт. Чор нафар кутбчиёни шуравй бо сардории мухаккики
Арктика, доктори илмхои география, контр - адмирал И. Д.
Папанин аз кутби Шимолй то бахри Гренландия дар яхпо-
ра кахрамонона шино намуданд.
Доло барои тадкики укёнус тайёрахоро истифода меба
ранд, ки ба болои яххо фуруд меоянд ва мушохидахои як-
84
бора мегузаронанд. Суратхои аз кайхон гирифташуда оид
ба тагйироти холати атмосфера дар болои укёнус, оид ба
чойивазкунии махали яххо хабар медиханд.
Дар тадкикотхо оид ба омухтани табиати укёнуси Ях
бастаи Ш имолй доир ба иклим, олами органикй, релефи
каър, чараёнхои зериобй ва гайрахо маводи зиёд чамъ овар-
да шудааст.
Бисёр асрори табиати укёнуси Яхбастаи Шимолй кашф
шудаанд, вале боз бисёр асрори нухуфтаи он вазифаи нас-
ли оянда аст.
Хусусиятхои табиати укёнуси Яхбастаи Шимолй. Релефи
каър, чукурии зиёдтарини укёнуси Яхбастаи Шимолй 5449
м (хамии Нансен) ва чукурии миёнааш 1131 метрро таш
кил медихад. Мачрои укёнус сохти мураккаб дорад. Дар
кисми марказии он каторкуххо ва таркишхои чукур мав
чуданд. Байни каторкуххо хамихои чукуроб ва хавзахо чой
гирифтаанд. Мавкеи кутбии укёнус хусусияти иклими онро
муайян мекунад. Хусусияти хоси укёнус тунукобаи калон
аст, ки бари он то ба 1300-1500 км мерасад. Тунукоба беш
тар аз сеяки масохати укёнусро ташкил медихад. Дар болои
укёнус тамоми сол анбухи хавои арктикй афзалият дорад.
Тобистон пайихам туман мешавад. Анбухи хавои Арктика
нисбат ба хавое, ки дар болои Антарктида ташаккул меё
бад, хеле гарм аст. Сабаби он захираи гармии оби укёнуси
Яхбастаи Шимолй аст, ки мунтазам бо оби гарми Атлан-
тик ва ба кадри кам бо оби укёнуси Ором пурра мешавад.
Дамин тарик, укёнуси Яхбастаи Шимолй, махсусан зимистон
масохати фарохи хушкии нимкураи шимолиро сард накар-
да, балки асосан гарм мекунад.
Тахти таъсири бодхои гарбй ва чануби гарбй аз Атлан-
тикаи Шимолй ба укёнуси Яхбастаи Шимолй чараёни пурик-
тидори обхои гарм дохил мешавад (ниг. ба харита). Дар чое,
ки онхо ба укёнус медароянд, бандархои яхкунанда чой ги-
рифтаанд.
Кад-кади сохилхои Авруосиё обхо аз тарафи гарб ба
шарк харакат мекунанд. Оби гарми укёнуси Атлантик бо
шурии зиёд нисбат ба оби сарду шуриаш ками укёнуси Ях-
бастаи Шимолй зичтар мебошанд. Аз хамин сабаб як кисми
обхои гарм ба андозаи харакат ба шарк, ба каър мефуроянд.
85
Аз гулугохи Беринг то Гренландия дар тамоми укёнус ба
самти мукобил - аз шарк ба гарб харакати об сурат мегирад.
Мавчудияти яххо яке аз хусусияти хоси ин укёнус мебо
шад. Досилшавии онхо бо харакати паст ва шурии нисбатан
ками анбухи оби сатх, ки бо микдори зиёди оби дарёхои аз
материкхо чоришаванда ширин шудааст, вобаста мебошад.
Дар ин чо яхи бисёрсолаи гафсиаш 2-4 м бештар аст. Бодхо
ва чараёнхо боиси харакати зуд-зуди яххо, хосилшавии бар-
дама мегарданд.
Аксарияти организмхои укёнусро обсабзхо ташкил меди-
ханд, ки дар оби сард ва хатто дар магзи яххо зиста метаво-
нанд. Даёт танхо дар нохияи наздиатлантикй ва дар тунуко-
баи наздикии резишгохи дарёхо мавчуд аст. Дар ин чо план
ктон хосил мешавад, дар каър обсабзхо месабзанд, мохихо
(равганмохй, симмохй, палтус) сукунат доранд. Дар укёнус
кит, тулен, морж, хирси сафед зиндагй мекунанд. Тобистон
ба ин чо паррандахои сершумор меоянд ва дар болои шаххо
«бозор»-и паррандахоро ташкил мекунанд.
Дудуди минтакаи табиии шимолии кутбй (арктикй) дар
чануб такрибан бо канори тунукобаи континентй мувофик
меояд. Ин кисми аз хама чукуроб ва кахратуни укёнуси Ях
бастаи Шимолиро яххои равон пушондаанд. Дар ин чо шаби
кутбй то шаш мох давом мекунад, тобистон офтоб он кадар
баланд намебарояд. Гарамшавии ях хос аст. Майдони яхй то
10-12 м баланд мешаванд. Тобистон яхпорахоро кабати оби
барф мепушад. Ин минтака барои хаёт на чандон мувофик
мебошад.
Дар минтакаи шимолии наздикутбй тобистон об дар на-
здикии сохилхо ях баста, оби дарёхо нихоят камнамаканд.
Ба бахрхои Норвегия ва Баренс обхои гарм ворид мешаванд.
Дар ин чо кисми асосии планктон хосил мешавад, мохихои
сайдшаванда сукунат доранд.
Намудх,ои фаъолияти хочагй дар укёнус. Укёнуси Яхба
стаи Шимолй барои Русия, Канада ва баъзе мамлакатхои
дигар ахамияти калон дорад. Табиати кахратуни укёнус чус-
тучуи сарватхои зеризаминиро душвор мегардонад. Аммо дар
тунукобахои бахрхои Кара ва Баренс, дар наздикии сохилхои
Аляска ва Канада конхои нафт ва гази табий кашф шудаанд.
Дар каъри бахри Лаптевхо ва Сибири Ш аркй тахшинхое
86
ёфт шудаанд, ки аз маъданхои мухталиф (калъагй ва гайра)
иборатанд. Укёнус аз сарватхои биологй он кадар бой нест.
Дар нохияхои наздиатлантикй мохй ва обсабзхо парвариш
намуда, туленхоро сайд мекунанд. Шикори кит дар укёнус
чиддан ба меъёр оварда шудааст.
Аз худ кардани рохи бахрии Шимолй факат дар солхои
30-юми асри XX огоз ёфт. Рохи бахрии Шимолй (ихтисоран
РБШ) шохрохи асосии киштигардй дар Арктика буд, ки ма-
софаи байни бандархои Аврупо ва Шарки Дурро хеле кутох
мекард. Бо ин рох холо Русия барои аз худ кардани Сибир
тачхизот ва хурока бурда, аз он чо чуб ва маъдан мекашонад.
Киштигардй аз 2 то 4 мох давом мекунад. Дар китъахои
чудогонаи он бо ёрии киштихои яхшикан давомнокии он
бештар аст. Дар сохил ва дар яхпорахои равон барои таъ-
мини кори рохи бахрии Шимолй расондани хизмати мах-
сус ташкил карда шудааст. Ба инхо авиатсияи кутбй, шаба-
каи томи марказхои метеорологй ва гайра дохил мешаванд.
Укёнуси Яхбастаи Шимолиро одамоне меомузанд, ки
онхоро «кутбчиён» меноманд. Мафхуми кутбчиён на танхо ба
касб, балки ба фаъолияти географияшиносии онхо низ ишо-
ра мекунад. Бо вучуди он ки инсон бо техникаи пуриктидор
мусаллах аст, дар укёнуси Яхбастаи Шимолй кор кардан
душвор мебошад. Ба кутбчиён на танхо мардонагй, тобоварй
ва мехнатдустй, балки шучоати баланди касбй хам хос аст.
Укёнуси ^анубй
Далкаи обхои укёнусе, ки сохилхои Антарктидаро ме-
шуяд, минтакаи хоси табиати укёнусхои Чдхониро дар бар
мегирад. Сатхи обхои Антартида, аз обхои укёнусхои Ч,ану-
бй, Атлантик, Динд ва Ором бо хушкй чудо нашудааст. Би-
|8 7
нобар он, дар тачрибаи бахрнавардй хадди Чанубй сохилхои
Антарктида ба хисоб меравад.
Аммо омузиши хаматарафаи обхои Антарктида нишон
медихад, ки хар яки укёнусхо хусусиятхои ба худ хос доранд.
Сархади гарбй ва шаркии укёнус дида намешавад. Кисми
шимолтарини 40 ч.ш. ба укёнуси Чанубй хамчун сархад хиз-
мат мекунад, ки такрибан ба сархади шимолии чараёни давр-
занандаи Атлантик мувофик аст. Олимону укёнусшиноси
чахон барои муайян кардани масохати укёнус фикрхои гу-
ногун доранд. Чукурии миёнааш 3503 м ва чукурии зиёдта-
ринаш 8325 м (новаи Чанубй - Сандвичев) аст.
Укёнуси Динд
89
М А ТЕРИ КДО И ЧАН УБИ
§21. Хусусиятхои умумии табиати
материкхои чанубй
На танхо Австралия ва Антарктидаро, ки шартан пур-
ра дар нимкураи чанубй чой гирифтаанд, балки инчунин
Африко ва Амрикои Чанубиро, ки кисман дар нимкураи
шимолй чойгиранд, материкхои чанубй меноманд. Дамаи
чахор материк, ки кисми ягонаи материки Г ондвана буданд,
таърихи умумй ва шароитхои табий доранд.
Мавкеи географй. Муоинаи мавкеи географии материк
хамеша пеш аз омухтани он сар мешавад. Инро бо чй шарх
додан мумкин аст? Вазъи географй дар асл сурогаи материк
аст ва табиаташ ба он вобаста аст, ки материк дар кучои
руйи Замин чойгир мебошад. Агар он дар наздикии кутб
чой гирифта бошад, табиист, ки дар он чой иклими сахт,
агар ба хати истиво наздик бошад, он гох бо иклими гарм
фарк мекунад. Ба вазъи географй микдори гармии офтоб
ва бориш, таксимшавии онхо дар фаслхои сол вобаста аст.
Аз дарсхои пештараи фанни география медонед, ки ба-
рои муайян кардани хамагуна мавкеи географй координатхои
онро бояд донист. Пеш аз хама нуктахои охирини шимолй
ва чанубии материкро муайян мекунанд, яъне мефахманд,
ки он дар кадом арзхо чойгир шудааст. Инчунин дониста-
ни мавкеи материк нисбати меридианаи ибтидоии материк,
нуктахои охирини гарбй ва шаркии он мухим мебошад. Аз
тулкашии материк, аз гарб ба шарк дарачаи таъсири укёнус,
иклими хушкй, гуногунии шароити табиии он вобаста аст.
Инчунин наздик будани дигар китьа ва укёнусхо ахамият
дорад.
Хусусиятхои мавкеи географии материкхои чанубй дар
он аст, ки се материк, яъне Амрикои Чанубй, Африко ва
Австралия ба хати истиво наздик чой гирифтаанд. Махз аз
ин ру дар кисми зиёди худуди ончо тамоми сол харорати ба
ланд мушохида мешавад. Факат кисми танги чанубии Ам
рикои Чанубй ба арзхои муътадил дохил мешавад. Кисми
калони материкхо дар минтакаи субистивой ва тропикй чой
гирифтааст. Антарктида - ягона материки руйи Замин аст,
90
ки дар гирди кутби чанубй чойгир аст. Аз ин ру, табиатан
иклими махсусан сахт дорад.
Дамин тавр, мавкеи географй сабаби тазодхои калони
табиати материкхои чанубй аз тобистони абадй то зимисто-
ни абадй мебошад.
98
А Ф РИ КО
1. Харитаи Африкоро тавсиф дидед. 2. Барои омухтани Африко
9■ боз кадом харитадо заруранд?
103
§ 24. Релеф ва сарватхои зеризамини
1. К адом кисми А ф рикоро платф орма иш гол кардааст?
2. Чинсдои кудиро аз чидати пайдоиш ба кадом гуруддо таксим
мекунанд? 3. Дар мадалли шумо кадом сарватдои табий мав
чуданд? Ондоро дар хочагй чй тавр истифода мебаранд?
4. Чараёндои дарунй ва берунии Замин ба релефи дар материк
чй хел таъсир мерасонанд?
§ 25. И^лим
1. Дар руйи Замин кадом минтакадои фишори атмосферй ва
боддои доимй мавчуданд? 2. Таксимоти дарорат ва бориш дар
------- руйи Замин ба чй вобаста аст? 3. Кадом омилдо ба таксимоти
дарорат дар Африко таъсир мерасонанд?
108
тафсон азоб мекашад ва шабона аз хунукй меларзад. Рузона
аз давои хушки сузон нафас кашидан душвор аст. Тамоми
мавчудоти зинда дар таркиши сангдо, зери решаи гиёддои
хушкида пиндон мешавад ва биёбон гуё бечон мегардад. То
бистон аксар боди сахттарин - самум мевазад, гуё рег ме-
борад. Хомадои рег дар як дам ба чушу хуруш медароянд,
уфук тира гардида, офтобро чангу губор мепушад, ки он ку-
раи оташро мемонад. Ба дадди токатфарсо даво диму ола-
ми зинда нафастанг мешавад. Дадону бинй ва чашм пури
рег мегардад. Касе, ки аз бурон пиндон нашудааст, азия-
ти сахт мекашад. Дар Африкои Чанубй минтакаи иклими
тропикй ба масодати кам падн шудааст. Дар ин чо нисбат
ба Садрои Кабир бориш бештар мешавад. Бориш, махсусан
дар нишебидои шаркии куддои Ачдар, дар шарки чазираи
Мадагаскар бисёр аст. Вале дар содили укёнуси Атлантик
борон кариб намеборад.
Интидои шимол ва чануби материк, чй тавре ки ба шумо
маълум дар минтакаи субтропикй вокеъ гаштааст. Дар ин
чо гармии Офтоб нисбат ба минтакаи тропикй хеле паст
аст. Чунин аст тагйироти мавсимии дарорат: тобистон гарм
(27+28°), зимистон нисбатан салкин (+10-12°С) аст, барои
даёти одамон ва фаъолияти хочагй мусоид мебошад. Тоби
стон дар шимол ва чануби гарбии Африко хеле хушк (анбуди
давои тропикй афзалият дорад), зимистон сербориш аст,
зеро боддои гарбй дар ин фасли сол аз укёнус анбуди давои
бадрии арздои муътадилро меоранд. Дар чануби шаркии
Африко дам чун дар шарки минтакаи тропикй тамоми сол
борон меборад. Рутубат ба ин чо аз укёнуси Динд меояд ва
дар нишебии шаркии куддо бориш мешавад.
Микдори зиёди дарорате, ки Африко мегирад, ба парва
риши зироати пуркимати тропикй мусоидат мекунад: кадва,
какао, нахли равгандор, норгил ва гайра. Дар паднкуддои
Африкои Шаркй, ки дарорат паст аст, зироати субтропикй
(чой, пахта ва гайра) ва зироати минтакадои муътадил (ган-
дум, сабзавот ва гайра) мепарваранд.
Супориш. 1. Аз харитадои иклимй, табий ва инчунин диаграмммаи
минтакадои иклимй истифода бурда, минтакадои истивой, субистивой
ва субтропикиро тасвир кунед.
109
§ 26. Обхои дохили
1. Аз харита давзаи дарёдои Конго (ЗАИР), Нил, Замбези,
9■
Нигерро нишон дидед ва дудуди ондоро дар харитаи кон-
турй хат кашед.
2. Сарчашмаи асосии гизои дарёдоро номбар кунед.
3. Дарёдои Точикистонро тавсиф кунед.
Расми 33. Дар шимолу шарки Африко дар байни Нил ва Бахри Сурх
биёбони Аравия хобидааст. Дар як сол камтар аз 50 мм бориш
мешавад, борон бошад дар муддати чанд сол меборад
113
Таркиби бешадои истивоии Африко нидоят гуногун аст.
Кариб 1000 навъи дарахтон меруянд. Кабати болоро тут-
анчир, нахл ва гайра ташкил медиданд. Дар кабати поён ба
нан, сарахсдои дарахтмонанд, лиана (изгичи печон) месаб-
занд. Лианадо танаи дарахтонро зич печондаанд ва то худи
нуги дарахтон баромадаанд ва чун шилшила овезон шуда,
бешазорро дар баъзе чойдо касногузар кардаанд.
Бешаи истивои - ватани бисёр рустанидои пурбадост
масалан, нахли аз дама падншуда ва хеле пурбадо - нах-
ли равгандор мебошад, ки аз меваи он равгани нахл меги-
ранд. Чуби бисёр дарахтон барои сохтани асбобу ускунаи
кимматбадо истифода шуда, ба микдори бисёр ба хоричи
материк бароварда мешавад: масалан, дарахти обнус, ки
чуби сиёд ё сабзи баланд дорад.
Бисёр дайвоноти бешадои истивой болои дарахтон зин-
дагй мекунанд. Дар болои дарахтон гайр аз паррандагон
хояндагон ва дашарот, маймундои сершумор - маймуни ан-
тар, шимпанзе ва гайра зиндагй доранд.
дар онхо мачмуи табий дар холати табий нигох дошта ме
шаванд) ва г у л б о г х о и м и л л й ташкил карда меша
ванд, ки ухдадоранд коидахои мукарраршударо риоя кунанд.
Мамлакатхои Африко оид ба хифзи хайвоноти вахшй
ва мачмухои табиии чолиби диккат (бешазор, саваннахо,
нохияхои вулкондор ва хоказо) чидду чахд менамоянд.
Мамнуъгох ва гулбогхои миллй дар материк масохати зиё-
дро ишгол кардаанд. Онхо махсусан дар Африкои Чанубй
ва Шаркй бисёранд, масалан гулбогхои миллии Серенгет,
Крюгер дар чахон машхуранд. Ба туфайли тадбирхои анде-
шида саршумори бисёр хайвоноте, ки дар дами махв шудан
буданд, холо баркарор шудааст.
АДОЛИ ВА МАМЛАКАТДО
§ 29. Ахолй
9■
Ахолии руйи Замин ба кадом нажодхои асосй таксим меша
вад ва намояндаи хар нажод аз хамдигар бо чй фарк мекунад?
V г /
Ч анубй буш мендо ва
готтентотдо зиндагй ме
кунанд. Барои ондо пус
ти дорчинии зардтоб,
* * J
руйи васеи дамвор хос
fib
/ / аст, ки ба мугулдо ша-
бодат доранд. Бушмендо
дам монанди пигмейдо
кадпаст, вале логаран-
Бешахои дом мебошанд.
| | С аваннахо Биёбонхо
истивой Баъзе мутахассисон
Расми 36. Намуди хонахои д а б а ш д о р о ба нажо
истикоматии сокинони Африко ди мобайнй мансуб медо-
нанд. Ранги пусти ондо
равшантар, вале тобиши сурх дорад. Хдбашдо аз чидати
намуди зодирии худ ба шохаи чанубии нажоди аврупой на-
здиканд.
М а л а г а с и д о (сокинони М адагаскар) аз омех-
ташавии нажоддои мугул ва дабашй ба вучуд омадаанд.
Адолии гайримадаллии аслу насабашон аврупой, асосан дар
мадаллдои дорои шароити бедтари иклимй зиндагй мекунанд
ва кисми аккали адолии материкро ташкил менамоянд. Дар
шимоли Африко кад-кади содили бадри Миёназамин фарон-
савиён, дар интидои чануби материк - африконердо (авло-
ди мудочирони Нидерландия), англисдо ва дигарон даёт ба
сар мебаранд.
Бисёр давлатдои Африко тамаддуни кадима доранд, ма
салан, Миср, Хдбашистон, Гана, ки дар ондо дунар, тичорат
ва бинокорй ривоч ёфта буд. Халкдои Африко роди дуруда-
рози тараккиётро тай карда, ба таърихи маданияти чадонй
садми арзанда гузоштаанд. Адромдои Миср - муъчизаи тех-
никаи кадими сохтмон, кандакории руйи устухони фил ва
124
чуб, мучассамадои биринчй ва гайра аз ёдгоридои шоёни
таърихии ин халкдо ба дисоб мераванд. Баъзе олимон чу
нин мешуморанд, ки инкишофи маданияти инсонй ба ша-
рофати Африко ба комёбии аввалин ноил гардидааст. Баъ-
ди озодшавии аксарияти мамлакатдо аз асорати мустамли-
кадорони ачнабй маданияти Африко дар инкишофи худ бо-
лоравии навро аз сар мегузаронад.
Чойгиршавии ахолй. Шумораи адолии Африко аз 800 млн.
нафар зиёд аст. Африко китъаи нисбатан камадолй мебошад.
Адолй дар он чо нобаробар чой гирифтааст. Ба чойгиршавии
адолй на тандо шароити табий, балки сабабдои таърихй, дар
навбати аввал гуломфурушй ва дукмронии мустамликавй
таъсир мерасонданд.
Чойгиршавии халкдои асосй ва зичии адолй дар кисмдои
мухталифи Африко дар харитаи мавзуй (ниг. 6а харитаи
адолй) нишон дода шудаанд.
126
1. М авкеи географй ба табиати Африко чй таъсир мерасо
над? 2. Хусусиятдои асосии сохти сатди Африкоро номбар ку
нед. Сабаби он чист? 3. Хусуситядои релефи Африко кадо-
манд? 4. Хусусиятдои асосии иклими Африко кадоманд? К а
дом омилдо ба таксимоти дарорат дар Африко таъсири мера
сонанд? 5. Хусусиятдои асосии дарёдои Африкоро номбар ку
нед. Кадоми ондо аз релеф ва кадоми ондо аз иклим вобаста-
анд? 6. Шумо дангоми тасвири дарё кадом харитадоро исти
фода мебаред? 7. Дар чойгиршавии зонадои табии Африко ка
дом конуниятдо ба хубй мушодида мешавад? Сабаби он чист?
8. Аз тарафи инсон тагйир дода шудани табиати Африкоро ми-
сол биёред. 9. Шумо чй андеша доред, агар оид ба мудофизати
табиати Африко чорадо андешида нашавад, ба дудуди зонадои
табий чй додиса руй медидад? 10. Табиати кадом зонадо барои
кишоварзй аз дама мусоид аст? 11. Шумо барои тасвири таби
ати М адагаскар аз кадом харитадо истифода ходед бурд? Аз
дар як харита кадом маълумотро ба даст овардан мумкин аст?
12. Дар Африко кадом халкдо сокинанд ва ондо дар материк чй
тавр таксим шудаанд? 13. Дар харитаи дозираи сиёсии Африко
дар зарфи 40-50 соли охир чй хел тагйирот ба амал омаданд?
Ин тагйирот аз чй шадодат медидад? 14. Аз харита давлатдои
ба шумо маълуми Африкоро нишон дидед ва пойтахти ондоро
номбар кунед. 15. Шумо ба кадом нодиядои Африко сафар ка-
дан мехостед? Барои чй?
АВСТРАЛИЯ
Австралия материки масодаташ хурдтарин, камборишу
камадолии сайёра аст. Дар ин чо бисёр додисадои барои мо
гайриоддй мавчуданд: дангоми даракат кардан ба суи ши
мол гармтар ва ба чануб сардтар мешавад. Дар ин чо на-
бототу дайвоноти бисёре мавчуданд, ки дар китъадои ди
гар вонамехуранд. Австралия (ба лотинй - чанубй) коми
лан дар нимкураи чанубй вокеъ аст.
ТАБИАТ
§ 30. Мавкеи географй
1. Аз харитаи табии Австралия ва харитаи чадон истифода бур
?■ да, мавкеи географии Австралияро муайян кунед (ниг.ба илова).
2. Мавкеи географии Австралия ва Африкои чанубиро мукоиса
кунед. Чй умумият даст? Вай дар табиати Австралия чй тавр
бояд инъикос ёбад? Тафовут аз чй иборат аст? 3. Дар харитаи
контурй хатти тропики Чанубй нуктадои интидои Австралия
ро ишора кунед: номи ондоро нависед.
139
УЦЁНУСИЯ
§ 33. Табиат, ах,оли ва давлатх,о
Ба гайр аз шаш континент дар обдои укёнуси Чддонй
боз чазирадои бузурги сершумори ба дар тараф пароканда
мавчуданд. Табиати ондо вокеан гуногун аст. Мачмуи та
биати Укёнусия тамоман ба табиати материкдо монанд на-
буда, географдо датто онро китъаи алодидаи олам мешумо-
ранд. Укёнусия чист? Вай дар кучо чойгир аст?
Мавкеи географи. Укёнусия - ин калонтарин дар сайё-
ра чазирадои чамъшуда мебошад, ки дар кисмдои марказй
ва чануби гарбии укёнуси Ором вокеъ гаштааст. Вай 10
дазор чазирадоро ба масодати 1,3 млн. км2 дарбар мегирад.
Чдзирадои он аз арздои субтропикдои шимолй то арздои
муътадили нимкураи чанубй парокандаанд. Кисми зиёди
чазирадо дар галачазирадо чамъ шудаанд: Зеландияи Нав,
Гавай, Фиджи, Туамату ва гайрадо (ниг. ба харита).
Укёнусия ба аврупоиён дар асри XVI, аз давраи саёдати
аввалини гирди олами Ф. М агеллан маълум гардид.
Саёдатдои бадрнавардони рус В . М . Г о л о в н и н , Ф . П .
Л и т к е , С . О . М а к а р о в ва дигарон дар таърихи кашфу
тадкики Укёнусия фасли махсусро ташкил медидад. Тандо
дар асри XIX дар укёнуси Ором бештар аз 40 экспедитсияи
русдо ахбори илмии пурбадо чамъ намуданд.
Диссаи Н. Н. М иклухо-М аклай дар омузиши таби
ат ва адолии Укёнусия хело калон аст.
Вай на тандо даёт ва маишати халкдои
чазираи Гвинеяи Н авро омухт, балки
аз худ тасвири ачоиби табиию геогра
фии содилдои бадри тропикиро бокй
гузоштааст. Аз диссаи собик Иттидоди
Шуравй дар омухтани Укёнусия номдои
русй дар харитаи Укёнусия - содили Ма-
клай, чазирадои Русия, атолли Суворов,
Кутузов, Лисянский ва гайра шадодат
медиданд.
Хусусиятдои табиат. Мавкеи табиию
Миклухо - Маклай географй, андоза ва пайдоиши чазирадо
(1846-1888)
140
ба каъри укёнуси Ором зич вобастаанд. Аксарияти чазирадои
Укёнусия ба чазирадои вулконй ва марчонй мансуб буда,
як кисми ондо куллаи каторкуддои зериобй, кисми дигара
шон материкй мебошанд. Чазирадо дар гарби Укёнусия дар
минтакаи калони чазирадо вокеанд, ки дар дудуди порадои
литосфера пайдо шудаанд (ниг. ба харита ).
Табиати чазирадои Укёнусия хушманзара буда, тарди
ачоибу гароиби чазирадои кудсори сарсабзи дар уфук на-
моёншуда, намуди атоллдои дамвор, ки нахлдои мавзункад
пушондаанд, минтакаи содилии реги сафеди марчонй ё сиёди
вулконй диккати бадрнавардонро ба худ мекашад. Кисми
зиёди чазирадои Укёнусияро рифдои марчонй идота кар
даанд, ки зарбаи мавчдои дадшатноки укёнусро кабул кар
да, кувваи азими ондоро хомуш мекунанд. Мавкеъ дар фа-
зои азими об, андозаи хурди хушкй ва дурй, чудо будани
чазирадо аз материкдо ва аз якдигар - ин аст он омилдои
асосие, ки ба табиати чазирадо ва ба даёти Укёнусия таъ-
сир мерасонанд.
Кариб тамоми чазирадо дар минтакадои истивой ва тро
пикй ва тандо Зеландия Нав дар минтакадои субтропикй ва
муътадил чой гирифтаанд. Иклими Укёнусия гарму нарм ва
махсусан барои даёти инсон мусоид аст. Аз сабаби дар дарду
тарафи хати истиво чойгир шудани чазирадо дарорати даво
баланд аст, вале боддои аз тарафи укёнус вазанда гармиро
хеле кам мекунанд. Тагйири дарорат дар мавсимдои сол дар
давоми шабонаруз зиёд нест. Ивазшавии фишори даво дар
фазои укёнус боиси ба вучуд омадани тундбод мегардад, ки
тамоми мавчудоти зиндаро ба укёнус руфта мебарад.
Чудоии чазирадо ба олами наботот ва дайвоноти ондо
аз дама бештар таъсир расондааст. Вай табиати ба худ хос
дорад. Д аёт дар чазирадои марчонии хурд ва аз чидати
синну сол нисбатан чавон аз дама кам буда, дар чазира
дои материкй андаке бештару гуногунтар аст. Дар олами
дайвоноти чазирадо на даррандагон дастанд ва на мордои
задрнок. Обдои наздисодилии чазирадо ва махсусан атоллдо
аз олами дайвонот бойанд. Бинобар он чазирадо дар укёнус
- гуё, ки водадо дар биёбон мебошанд.
Дар табиати чазирадо баробари хусусиятдои умумй та-
фовут мавчуд аст. Чазирадои баланди кудсори материкй ба
141
атоллдои дамвор иваз мешаванд, яке дар хати истиво вокеъ
асту иклими гарм дорад, дигаре дар минтакаи субтропикй
чой гирифта, тандо тобистон гарм мешавад. Мачмудои та
биии чазирадои марчонй бо укёнус хеле зич вобастаанд. Дар
ин чо дайвоноти бадрй сукунат доранд, ки тарзи зиндагии
обухокй мегузаронанд, масалан, харчанг. Бисёр атоллдо чои
лонасозии паррандадои бадрй мебошанд. Дар ин чазирадо
нахли норчил ва буттадое месабзанд, ки ба боддои сахти
серрутубату намаки бадр мутобикат пайдо кардаанд.
Мачмудои табиии чазирадои вулконй дигар аст. Дар ни-
шебии шамолраси куддо бориш бисёр мешавад. Дар куддо
минтакавияти баландй мушодида мегардад. Мачмудои та
биии чазирадои материкй махсусан гуногун аст. Дар ин
чо дам куддои баланд ва дам дамворидои паст мавчуданд.
Чазирадои Зеландияи Нав бо гейзеру олами набототу дай
воноти эндемикй машдуранд.
142
тасаввуроте, ки дар илм ба вучуд омадааст, Укёнусияро мар-
думони Осиёи Чануби Шаркй маскун кардаанд. Мувофики
фарзияи сайёди норвегиягй Т. Хейердал онро мардуми аслу
насабаш аз Амрико маскун кардааст. Сокинони Укёнусия
бадрнавард ва киштисозони модир буданд. Онхо аз чазирадои
худ ба дазордо километр саёдат мекарданд. Ривояте даст, ки
ондо датто ба чазираи Мадагаскар саёдат кардаанд.
144
АМРИКОИ ЧАНУБИ
§ 34. Мавкеи географи
Материки Амрикои Чанубй дар кисми чанубии Нимку
раи гарбй чойгир буда, дар якчоягй бо Амрикои Шимолй
китъаи ягонаи олам - Амрико ё Олами Н авро ташкил
медидад. Онро гарданаи дарозу камбари Панама бо Ам
рикои Шимолй мепайвандад. Дар соли 1914 дар кисми аз
дама тангу пасти он канали Панама кофта шудааст, ки да-
розиаш 81 км аст.
Амрикои Чанубй аз чидати тард ба секунчаи азиме мо
нанд аст, ки ба чануб танг мешавад. Масодати Амрикои
Чанубй якчоя бо чазирадо кариб 18 млн. км2 аст.
Барои муайян кардани мавкеи географии материк кори
амалиеро ичро кунед. Натичаи онро дар харитаи контурй
инъикос намоед (ниг. ба илова).
145
роз барои таквияти пешгуии бузурги худ маълумот чамъ
меовард: китобдои бисёр мехонд, харитадоро меомухт. У
бадрнаварди содибтачриба, ташкилотчии содибистеъдод буд.
Вакте ки бадрнавардони часур соли 1492 ба гарб, ба
содилдои Диндустон равон шуданд, дар роди киштидои X.
Колумб материки азим намоён шуд. X. Колумб дангоми са
фар бо укёнуси Атлантик чараёни Пассати Шимолй - бадри
Саргассро кашф кард. У ба содилдои Амрико чор маротиба
сафар кард, бисёр чазирадоро кашф намуд ва ондо ба ма
терик дохил шуданд. Маълум гардид, ки сарзаминдои нави
ба аврупоиён номаълум кашф шудааст. Аммо мавчудияти
сарзаминдои номаълумро аввалин бор бадрнавард Амри
ко Веспуччи, ки аз соли 1499 то соли 1504 аввал дар фло-
ти бадрии Испания, баъд дар флоти бадрии Португалия
хизмат кардааст, ошкор кард. У дар ин давра дар чандин
экспедитсиядои содилдои Олами Нав иштирок намуд. Амри
ко Веспуччи чун инсони илмдуст ва мушодидакор аввалин
тасвири Олами Навро тартиб дод. Харитакаши лотарингй
М. Валдземюллер кашфиёти «Китъаи чоруми олам»-и X. Ко-
лумбро ба Веспуччи нисбат дода, таклиф дошт, ки ин мате-
рикро ба шарафи Амрико Веспуччи-Амрико номанд. Номи
Амрикои Чанубиро дама эътироф карданд.
Дар к;атори аввалин олимон - тад
кикотчиёни Амрикои Чанубй хизматдои
географ ва сайёди немис А л е к с а н д р
Г у м б о л д т низ хеле калон аст. У дам-
роди набототшиноси фаронсавй Э. Бон-
план ба экспедитсияе оид ба омузиши та
биати Амрикои Чанубй икдом кард. Гум
болдт аввалин харитаи геологии матери-
кро тартиб дод, чараёни назди содилдои
гарбиро тасвир кард, адамияти онро ба-
рои иклими нодиядои назди содил шард
дод. У табиати Андро омухта, гояи
Александр Гумболдт минтакавияти баландиро асоснок кард.
(1769-1859)
Дар тадкики Амрикои Чанубй сайё-
дони рус дам садм гузоштаанд. Дар ибтидои асри XIX дар
Бразилия экспедитсияи мачмуи рус тадти родбарии Г. И.
Лангсдорф (1826-1828) кор кард, ки табиат ва адолии тадчоии
146
нодиядои дохилии паднкуди Бразилияро омухт. Коллекси-
яи чамъовардаи ин экспедисия то имруз диккати олимон-
ро чалб мекунад.
148
розтарин каторкухи хушки (9000 км) ва яке аз куххои ба-
ландтарин аст. Куллаи баландтарини куди Анд ва тамоми
Нимкураи гарбй Аконкагуа то 6960 м мерасад. Каторкуддои
он год аз дамдигар дур ва год ба дамдигар наздик меша
ванд ва гиреди кудии кулладояшон баландтаринро досил
мекунанд, ки байни ондо бисёр вулкондои хомушшуда ва
оташфишон мавчуданд. Куллаи куддоро барфдои доимй ва
пиряхдо пушидаанд. Ба симои зодирии куддо оташфишо-
нии кондо дам таъсир мерасонанд. Ин баъзан дар пеши на-
зари кас тагйир меёбад.
Сарватхои зеризамини. Амрикои Чанубй аз сарватдои
зеризаминй бой аст. Нафту газ дар фурухамидадои байникудй
ва назди куддо, инчунин фурухамидадои платформадо
мадфузанд. Захираи зиёди ондо дар шимоли Венесуэла, Эк
вадор, Колумбия, инчунин Перу, Бразилия ва Аргентина
мавчуд даст. Кондои калони мис дар Чили ва Перу, одан
дар Бразилия ва Чили, манган дар Бразилия, боксит дар Су
ринам, металлдои нодиру ашёи хоми оптикй, инчунин тил-
ло, нукра, волфрам, симоб, алмос, сулфур ва гайра дар ак-
сар чойдо мавчуданд.
Куддои Анд, махсусан аз маъдандои ранга ва нодир бой
анд. Ба магзи чинсдои тадшин дохил шудани магма ба пай
до шудан кондои дар чадон калонтарини маъдани мис, инчу
нин молибден, калъагй, нукра ва гайра мусоидат мекунанд.
§ 36. Иклим
Иклими Амрикои Чанубй аз иклими Африко умумияти
зиёде дорад. Кисми зиёди материк дар дамон минтакадои
иклимие, ки Африко вокеъ аст, чой гирифтааст. Амрикои
Чанубй дам монанди Африко асосан гармии зиёди Офто-
бро мегирад ва аз дамин сабаб дарорати баланд, махсусан
дар шимоли материк бартарй дорад. Тандо дар чануб зи-
149
мистон дарорати даво аз 3°С ва баъзан
аз 0°С паст мешавад. Иклими дарду ма
терик айнан дар дамон як арз монанд аст.
Вале дар иклими ондо тафовути асосй дам
мавчуд аст. Амрикои Чанубй материки сер-
бориштарини кураи Замин аст. Микдори
боришоти солона дар нишебидои гарбии
куддои Анд, дар гарби К олумбия ва
чануби Чили аз дама бештар - 5000-8000
мм, дар Амазонияи Бразилия 2000-3000 мм
мебошад. Дар кисми бокимондаи шарки
материк (то 35° а.ч.) боришоти солона
1000-2000 мм аст.Амрикои Чанубй мо
нанди Африко он кадар гарм нест. Дар
ин чо монанди Африко мавзеъдои фарохи
хушк вучуд надорад. Як кисми Амрикои
Чанубй дар минтакаи иклими муътадил
чой гирифтааст. Бар хилофи Африко та
моми минтакадои иклим, гайр аз минтакаи
субистивой тандо дар сурати даракат аз
хати истиво ба чануб якдигарро иваз ме
кунанд. Дар материк минтакавияти балан
дии иклим факат дар куддо хуб зодир шу
дааст. Умуман иклими Амрикои Чанубй
нисбат ба иклими Африко мухталифтар
аст (Барои чи).
Фаровонии гармию рутубат дар кисми
зиёди Амрикои Чанубй барои тамоми сол
нашъунамо кардани рустанидо шароити
мусоид мудайё месозад. Дар материк та
моми хелдои зироати тропикиро парва-
риш карда, соле якчанд бор досил руёндан
мумкин аст.
Дар чануби материк дар минтакаи
муътадил иклим махсусан фарки зиёд
дорад. Дар содили гарбй иклими бадрии
Расми 42.
Диаграммам муътадил аст. Зимистон нисбатан гарм,
минтакахои иклимии дарорат +4, +6°С, даво абрноку серша-
Амрикои Чанубй мол ва тобистон рутубатноку салкин
150
буда, пайидам борон меборад. Дарорати даво +8, +10°С
мешавад. Дар кисми шаркии минтака иклими муътадили
континентй бо зимистони салкину камбарф ва тобистони
хушки гарм мушодида мегардад. Тобистон дар ин чо бурони
барфй мешавад, ки он таъсири насими укёнуси Атлантик
аст. Минтакаи баландкуди Анд хеле гуногун аст. Хусусия
ти асосии он дангоми аз домана ба суи кулладо ва аз ши
мол ба чануб даракат карда, тагйир ёфтани иклим мебошад.
154
§ 38. Зонадои табии
Олами органики. Баъд аз таксим шудани Гондвана ба
материкдои алодида Амрикои Чанубй муддати дароз аз
китъадои дигар чудо буд. Аз дамин сабаб дар ин чо намуддои
наботот ва дайвоноте пайдо шуданд, ки тандо ба Амрикои
Чанубй хос мебошанд. Дар баробари рустанидое, ки дар
Африко ва Австралия месабзанд, масалан, назл, акокиё, да-
рахти кузатана, дар Амрикои Чанубй намуддои ба худ хос
- дарахтони каучукдори гевия, дарахти какао, дарахти хина,
ки аз пустлохи он дору досил мекунанд, мавчуданд. Амрикои
Чанубй ватани бисёр рустанидои дастпарвар низ мебошад.
Олами дайвоноти он дам бо худ хос аст. Баъзе дайвонот
(мурчахур, зиредпуш, пума) кариб дар тамоми зонадои та-
биии материк вомехуранд.
158
мм («с
Зироати
Г V ва пиряхх;о кишоварзй
5000
Камтар аз пас
■ И а А Ш ахтой луч
500 0°
Замини ноободи < )нглох
500 +4° Растанихри
Sja.Ботпо^и ушназор
хушадор
Мар «ори баландку <и (napat/o.
4000
\ чГ ро го х 1000 +8°
Д арахтони + 10“
Л ^адпаст
АДОЛЙ ВА ДАВЛАТДО
§ 39. Ахолй
Тахмин мекунанд, ки кариб 15-17 хазор сол аз ин мукад
дам дар китъа хиндухо пайдо шудаанд. Ачдоди онхо аз ши-
молу шарки Осиё ба Амрикои Шимолй омада, аз он чо ба
Амрикои Чанубй гузаштаанд. Дар Амрикои М арказй ва
Чанубй пеш аз Колумб аввалин чамъиятхои синфии халкхои
хинду: майя, чибчахо ва инкхо ташаккул ёфтаанд.
Дар ибтидои асри XV, пеш аз забт гардидани Амрикои
Чанубй аз тарафи аврупоиён аксарияти халкхои хинду дар
161
сохти кавму кабилагй зиндагй мекарданд. Танхо дар Анд
давлати кадими инкхо хочагй ва маданияти тараккикарда
доштанд. Харобахои ибодатхонаю касрхои бохашамати
инкхо, шабакаи роххо, кубурхои об, каналхои обёрй то хол
мардумро ба хайрат меоварад.
Тадкикоти олимон исбот кард, ки халкхои хинду на танхо
дар куххо, балки дар хамворихо низ ба дехконй машгул ме
шуданд, сарбандхо месохтанд, ботолокхоро мехушкониданд.
Диндухо аввалин шуда ба парвариши чуворимакка, картош
ка, финдуки заминй шуруъ намуданд, ки холо онхоро дар
бисёр мамлакатхои чахон парвариш мекунанд.
Забт гардидани Амрикои Чанубй аз тарафи аврупои
ён ба ахолии тахчоии он бадбахтии бешумор овард. Дав
лати Инкхо талаву тороч гардид. Диндухои нохияхои наз
ди Атлантик гулом гардонида ва кисман кир карда шуданд.
Кам шудани микдори хиндухо аврупоиёнро мачбур сохт,
ки кувваи корй чустучу намоянд. Барои кор дар киштзорхо
овардани хабашхо - гуломон аз Африко огоз гардид.
Доло дар Амрикои Чанубй намояндагони се нажоди
калони инсоният зиндагй мекунанд. (Ии нажодуоро ном
бар кунед). Дар натичаи бо хам омехташавии ахолии бего-
на (аврупоихо) ва хабашхо хайати ахолии халкхои тахчой
нихоят мураккаб шудааст. Аз насли никохи аврупой ва хинду
ба вучуд омадаро метис меноманд. Онхо холо кисми асосии
ахолии бисёр мамлакатхои Андро ташкил медиханд. Насли
никохи аврупой ва хабашхоро мулат ва аз хиндую хабашро
самбо меноманд. Дабашхо ва мулатхо асосан дар шарки ма
терик зинадагй мекунанд.
Аксарияти ахолии Амрикои Чанубй бо забони испанй,
дар Бразилия - ба забони португалй ва хиндухо бо зиёда аз
сад забон харф мезананд.
Дар Амрикои Чанубй бештар аз 500 млн. нафар одам
зиндагй мекунад. (Бо ауолии Афрщо ва Австралия муцоиса ку
нед). Ахолй дар мавзеъхои материк нихоят нобаробар таксим
шудааст. Аксарияти ахолй дар сохили укёнусхо зиндагй ме
кунанд. Зичии зиёди ахолй дар пахнкуххои Марказии Анд
мушохида мешавад. (Шару диуед, барои ни?) Нохияхои фа-
рохи дохили материк камахолианд ва баъзе мавзеъхои бе-
шаи истивой кариб беодаманд.
162
Давлатхо. Дар худуди Амрикои Чанубй ба монанди Аф
рико давлатхо на чандон зиёданд. Сархади хозираи мам
лакатхои материк дар ибтидои асри XIX, дар муборизаи
халкхо барои истиклолият бар зидди мустамликадорони ис
панию португалй арзи вучуд кардааст.
Кариб тамоми мамлакатхои Амрикои Чанубй, гайр
аз ду мамлакат - Боливия ва Перу ба укёнус баромадгох
доранд. Давлатхои аз чихати масохат аз хама калон дар
шарки материк чой гирифтаанд. Бразилия, Аргентина, Ве-
несуела, Колумбия, Эквадор, Перу, Боливия ва Чили гурухи
мамлакатхои Андро ташкил медихднд. Дар худуди Амри
кои Чанубй мамлакатхои зерин: Гайана, Парагвай, Суринам,
Уругвай ва гайра чой гирифтаанд (Аз харита онуоро ёбед).
169
Ж чунин вол (кашалот), касатка зиндагй ме-
JW кунанд. Белпойхо бисёранд.
\ \ Тобистон дар сохил паррандахои гу-
•^V ногун лона мегузоранд. Сокинони Антар
ктида пингвинхо мебошанд. Онхо парвоз
намекунанд, аммо хеле хуб шино кар
я * да метавонанд. Мохй, нармбаданхо ва
харчангчахоро мехуранд. Пингвинхо чанд
намуданд. Намуди аз хама пахнгардида
пингвини хурди адели мебошад. Шох-
пингвини вазнаш го 50 кг ва кадаш бештар
Мурги туфон
аз як метр махсусан зебо аст. Онхо лона
намесозанд, балки тухмашонро дар чан-
голашон гирифта, ба тибити шиками гар-
машон пахш мекунанд ва дар зимистони
кахратун чуча мебароранд. Дар куххои ба
ланд мургхои туфони антарктикй ва барфй
лона мегузоранд.
Мохихураки шимоли Моххои тобистон дар сохил баклан,
мохихураки шимолиро дучор шудан мум
кин аст. Мохихуракхои шимолй хеле оро-
манд, онхо кутбчиёнро хамрохй мекунанд
ва партовхои хурданбобро истеъмол кар
да, мухофизатгари табиат мебошанд.
Адамияти хозираи тадкикоти Антар
ктида. Тадкикоти Антарктида дар шаро
ити нихоят душвор ба вукуъ мепайван-
Шери бахри дад. Сабаби омузиши материки яхй ва
ахамияти зиёд додани олимон чист?
Дар каъри замини он сарватхои табиии гуногун ёфт шу
даанд: ангиштсанг, маъдани охан ва металлхои ранга. Нафт
ва гази табий ошкор гардиданд. Олимон тахмин мекунанд,
ки дар он чо тилло, алмос ва уран низ мавчуд аст.
Обхои укёнуси Антарктида аз хайвоноти калони бахрй,
мохй ва харчангшаклхо бойанд. Китхо, махсусан кити ка
лонтарин - кити кабуд, ки хеле кир карда шудаанд, аз соли
1967 тахти химоя мебошанд. Дар Антарктида захираи азими
оби ширин дида мешавад. Х,оло лоихаи ба мамлакатхое, ки
170
Кит дар Антарктида
171
Антарктида аз чй иборат аст? Сабаби фаркият чист? 7. Шароити зинда-
гии ахолй чй хел аст? Барои чавоб гайр аз китоб манбаъхои гуногунро
истифода баред. 8. Дар Антарктида кадом моххо рузи кутбй ва шаби
кутбй мешавад? 9. Агар дар Антарктида оташфишонии сахти вулконхо
ба амал ояд, дар сатхи Замин чй хел тагйирот руй доданаш мумкин аст?
ХУДРО САНЧ,ЕД! Шумо омузиши географии материкхои
нимкураи Ч,анубиро ба охир расондед. Чихатхои умумии та-
биат, ахолй ва давлатхо, инчунин хусусиятхои хар як мате-
рикро фахмидед. Бинобар он барои муайян кардани мавкеи
географии материкхо бояд амалхои зеринро ичро кард: 1.
Чихатхои умумй ва тафовути мавкеи географии материкро
номбар кунед? 2. Дар сохти релефи материкхои омухташуда
кадом чихати умумй хаст? Сабаби он чист? 3. Иклими ка
дом материк мухталифтар мебошад? Чаро? Дар иклими
кадом материк таъсири укёнуси Чахонй аз хама бештар
зохир шудааст? Аз чихати шароити иклим кадом худуди
материкхо барои хаёт ва фаъолияти хочагии инсон бештар
мусоидат мекунанд? 4. Дарёхои се материки номбаршуда-
ро аз чихати монандии хусусияти чараён ва режим мукоиса
кунед? Чавобатонро шарх дихед. 5. Тафовути байни мате
рикро аз чихати хайати ахолии хозира номбар кунед. Дар
таърихи сокинони тахчоии материкхо чй умумият хаст? Та-
фовут аз чй иборат? Бо мисолхо исбот кунед, ки ахолй дар
материкхо вобаста ба таърихи ахолидоршавй ва шароити
табий чой гирифтааст. 6. Кадом офатхои табиат барои фа
ъолияти хочагй ва хаёти ахолй окибати халокатовар дорад?
Кадоми онхо ба инсон вобаста нест ва кадоми онхо тахти
таъсири фаъолияти хочагй руй медиханд? 7. Табиат дар ка
доме аз материкхо аз тарафи инсон зиёдтар тагйир дода шу
дааст? Чаро?
172
Расми 49. А. Каюмов мохи январи соли 2009 парчами
Чумхурии Точикистонро дар ст. Мирнийи Антарктида бардошт
173
Антарктида укёнуси Атлантик, Укёнуси Чанубй ва китъаи
Антарктидаро мавкеи омузиш карор додааст. Дар укёнуси
Чанубй ва Антарктида (стансияи Мирний) якчоя бо мута-
хассисон холати яхбандй ва обшавии яххоро омухтааст.
Профессор А. Каюмов мутобикшавии кутбчиёнро ба ша
роити гуногуни иклими курраи Замин хангоми шино кар
дан дар укёнусхо ва китъаи шашум - Антарктида ташхис
намудааст. Ин тадкикот яке аз моделхои сахехи омузиши
тагйирёбии иклим ба хисоб меравад ва чунин омузиш дар
шароити лабораторй аз имкон берун аст.
Точик материки шашумро фатх кард. Экспедитсияи Ан
тарктида кори чиддй буда, аз руйи сарфу харч ва мураккабй
ба азхудкунии Кайхон баробар аст. Аз ин ру омодагии кас-
бии баланд, саломатии хуб ва пуртокатии гайримукаррариро
талаб мекунад.
Ба онхое, ки дар шароити иклими гарм таваллуд шуда
ба камол расидаанд, дар чунин шароит ва иклим зиндагй
ва кор кардан токатфарсо мебошад.
Тадкикот ва корхои илмиеро, ки бояд дар Антарктида
гузаранд, иштирокчиён дар шароити баландкухи Помир ва
Тиёншон машк мекарданд. Тадкикотхои илмй дар балан
дии зиёда аз 4 хазор метр гузаронида мешуд.
176
мавчуд буд, ки харду материкро бо хам пайваст мекард. Бо
ин купрук одамон аз Осиё ба Амрикои Шимолй мегузаш-
танд, ки ачдоди ахолии хозираи Амрикои Шимолй буданд.
Яхбандии кадима. Дудудхои Амрикои Шимолй ва Ав-
руосиё дар гузашта чандин маротиба яхбандиро аз сар гу-
заронидаанд. Сабаби яхбандихо хунукшавии умумии иклим
мебошад.
Яхбандии охирин 10-15 хазор сол мукаддам ба охир ра-
сида аст. Яххои кадима худуди калони харду материкро
пушида буд. Тахмин меравад, ки гафсии ях кариб 3 км-ро
ташкил мекард. Яххои материки дар Авруосиё аз куххои
Скандинавия фуромада куххои Алп, Карпат, Пиренейро
пушидаанд. Ях кисми зиёди хамворихои Аврупои Шаркй
ва Сибири Еарбиро пушонид. Дар Аврупои Еарбй пиряххо
то доманахои Карпат расиданд. Дар Амрикои Шимолй дар
даврахои авчгирии яхбандй ях тахминан аз се ду хиссаи ма
терикро ихота карда, то чануби кулхои Бузурги Амрикои
Шимолй рафта расидааст.
Яхбандии кадимИ ба ташаккулёбии шароитхои табиии
кунунй хам таъсири калон расонид. Дар шакли куххо ва
баландихо релефи яхй ба вучуд омад. Пиряххои харакат-
кунанда чукурихои андозаашон гуногунро ба вучуд овар-
данд, ки баъдтар онхо бо обхои талу теппа пур шуданд.
Дамин тавр, кулхои сершумори калонхачми бахрмонанд ва
хурд-хурд пайдо шуданд. Чй дар Авруосиё ва чй дар Амри-
кои Шимолй кишвархои кулй ба вучуд омаданд.
Пиряххо олами набототу хайвоноти гармидустро, ки
мукими ин чойхо буданд, несту нобуд карданд. Ф акат як
кисми ками онхо аз махвшавй эмин монданд. Инхо гаваз-
ни шимолй - карибу, говгусфанд, аз рустанихо - ушна ва
гулсангхои гуногун буданд.
Хусусиятхои умумии иклим ва зонахои табиИ. Дар ша
роитхои иклимии харду материк хам умумиятхои зиёд мав
чуданд. Конуни зонавият хам дар худуди материкхои шимолй
амик эхсос мешавад.
Муайян кунед, ки харду материк дар кадом минтакаи иклимй
чойгиранд. Кадоме аз минтакахо худуди зиёдеро ишгол меку
над? Зонаи табииеро нишон дихед, ки аз харду материк гузаш-
177
тааст. Дар Авруосиё кадом зонахои табий дида мешаваду дар
Амрикои Шимолй не? Инро шарх дихед.
Дарахтони пихта
178
АМРИКОИ ШИМОЛИ
ТАБИАТ
Шароити табиии Амрикои Шимолй нисбат ба материкхои
аллакай омухтаамон комилан дигар аст. Мачмухои табиии
он хеле мухталифанд, дар байни онхо мачмухои беназир би
сёранд: чакалаки секвойяи азим, кулхои бузургтарин, нохияи
вулкону гейзерхои лойкадор, водихои чукуртарини дарёй -
канонхо ва гайра. Инсон табиати материкро нихоят тагйир
додааст, бисёр мачмухои маданй ба вучуд оварда шудаанд.
4 f\-$ L
i-. J -A
h ''- Ш ' \
x
Hi
il
d '"*- ‘'V ' "j ’■ № V*Ч
\\ t
Й ' •
• i hi
•- ’■■*4
j •«&}>•*»•?
ab;
?v b
r -l \ ^ •№ --■■•vw -
" r '/ ,
*J$/
4VjP;’«£p
' Ег;Й * 2
V *
S
§ 45. И^лим
Иклими Амрикои Шимолиро аз руйи харита мустакилона
мукаррар кунед. Барои ин ба хотир оред:
187
Кабир ва дарёи Лаврентии М уцаддас досил мекунанд, ки
ондоро бо укёнуси Атлантик мепайванданд.
Дарёи Ниагара баландии сертеппаи одаксангро бурида,
кулдои Эри ва Онтариоро бо дам мепайвандад. Вай аз зинаи
ростфуромадаи баландиаш 50-метра чорй шуда, шаршараи
машдури Ниагараро досил мекунад. Бо забони диндй «ниа
гара» «оби гуллдуросзананда» аст. Шаршара одиста-одиста
ба суи кули Эри акиб меравад, зеро об одаксангдоро хароб
мекунад. Ба дахолати мардум зарурат пайдо шудааст, то ки
ин офаридаи беамсоли табиат нигод дошта шавад.
189
Амрикои Шимолй буда, асосан ба
релеф ва боддои дукмрон алокаманд ме-
бошад.
Дар зонадои биёбондои арктикй,
ки барфу яхпуш мебошад, Гренландия
ва кисми зиёди чазирадои галачазираи
Арктикии Канада чой гирифтааст. Дар
муддати тобистони кутод дар заминдои
Савсар бекуввату санглох дар чо - дар чо ушна-
ву гулсанг меруяд.
Зонаи тундра содили шимоли ма
терик ва чазирадои ба он дамшафатро
ишгол кардааст. Масодатдои бечангалу
. ^ ,_ тнимяи! минтак;аи субарктикиро, ки набототи
г? ,n'W 'r' ушнаву гулсанг ва рустанидои буттагй
дар хоки камхосили тундрагию ботлокй
Мири мушон пушондаанд, тундра меноманд. Ин хели
хокдо дар шароити иклими сахт ва ях-
бандии бисёрсола досил мешавад. Дар
тундра гайр аз ушнаву гулсанг геша
дам месабзад. Китъадои баландро бе-
ди кадпаст, тусак, инчунин кабудбутта
ишгол кардаанд. Набототи тундра ба
рои бисёр дайвонот хурок аст. Дар ин
чо аз давраи яхбандй барзагови муш-
кин - чорвои калони алафхур бо паш-
ми гуллию дароз, ки онро аз сармо
мудофизат мекунад, бокй мондааст. Бар-
загови мушкин камшумор аст ва тадти
димоя мебошад. Дар чарогоддои гул
Гусфанди гафсшох санг рамаи гавазндои амрикой мегар-
данд. Аз дайвондои дарранда дар тундра
рубоди шимолй, гурги кутбй зиндагй мекунанд. Дар содил
ва чазирадо, дар кулдои сершумор паррандагони бисёр лона
мемонанд. Морж ва тюлен дар содил, гавазни амрикой дар
тундра диккати бисёр шикорчиёнро чалб мекунад. Шико-
ри аз дад зиёд ба олами дайвоноти зона зарари калон ме-
расонад.
190
Тундра дар чануб ба бешаи камдарахт - бешатундра
табдил меёбад, ки он баъд ба тайга иваз мешавад. Дар тай
га - зонаи минтакаи муътадил сузанбарг дар омехтагй бо
дарахтони чинси майдабарг афзалият доранд.
Хоки замини тундра дар шароити зимистони хунуки
сербарф ва тобистони салкини серрутубат досил мешавад.
Дар чунин шароит бокимондаи рустанидо мепусад. Хоки
пусида камдосил мешавад. Дар зери кабати тунуки моддадои
пусида кабати сафедтоб хобидааст, ки он чинсдои мадлул-
нашавандаи хокистарранг мебошад. Бинобар ин чунин хо-
кро хокистарй меноманд.
Дар тайга асосан дарахтони кочи сиёд ва сафед, санав-
бари сиёдкочи баргрези амрикой, намуддои гуногуни са-
навбар месабзанд. Дайвоноти дарранда: хирси сиёд, силов-
сини каннадагй, савсари амрикой, мири мушон; дайвоноти
алафхур: шодгавазн, гавазндои виргинй маскунанд. Дар
богдои миллй бизони чангалй бокй мондааст.
191
Зонаи бешахои омехта хусусияти аз тайга ба бешадои
паднбарг гузаранда дорад. Табиати ин бешадоро сайёди
аврупой Богатников О.А. чунин тасвир кардааст: «Нидоят
гуногунии чинси дарахтон шахсро ба дайрат меоварад... ман
дар атроф бештар аз дад намуди дарахтони паднбарг ва як
чанд намуди дарахтони сузанбаргро фарк мекунам. Чдмоаи
хушнамое чамъ омадааст: булут, фундук;,
олаш, сиёдбед, шимтол, зерфун, тус, коч,
пихта, санавбар ва боз кадом намуддои ба
ман номаълум. Дамаи ондо ба дарахтони
аврупоии мо наздиканд, аммо андаке ди-
гаранд - пеш аз дама бо чараёни даёт ва аз
чидати чузъдои мухталифию суроби барг».
Хоки зери бешадои омехта ва паднбарг
хокистарранги чангалй ва бури чангалй аст.
Ондо назар ба хоки хокистарии тайга беш
тар моддадои пусида доранд. Мадз досил-
хезии ондо боиси дар кисми зиёди материк
нобуд шудани бешадо ва аз нав шинонда-
ни дарахтон гардидааст. Чднгалзори на он
кадар васеъ тандо дар Апалачи бокй мон-
дааст.
Дар бешазори пахнбарг бештар булут (са-
фед, сурх, калонмева), олаш, зерфун, заранг,
дарахти лолагул (магнолия)-и баргрез ме
сабзанд. Дарахти себ, олуболу ва ноки ёбой
низ меруяд.
Зонаи бешадои доманаи Кордилер аз
Секвойя бешадои дамворидо фарк мекунад. Наму
ди рустанй ва дайвоноти ин чо дигар аст.
Чунончй, дар бешадои кудии субтропикй
дар содили укёнуси Ором секвойя - дарах
тони сузанбарги кадашон бештар аз 100 м,
гафсиашон то 9 м месабзанд.
Зонаи даштдо аз шимол ба чануб дар
маркази материк аз тайгаи Канада то халичи
Мексика падн шудааст. Даштдо - масодати
бечангали минтакаи муътадил ва субтропи-
Койот кианд, ки набототи алафй пушондааст ва
192
хокашон сиёду дорчинранг мебошад. Дар ин чо фаровонии
намй ба сабзиши гиёддо шароити мусоид ба вучуд меорад,
ки байни ондо хушадордо (гурггиёд, алафи бизон, тинчок,
силугиёд) месабзанд. Даштдои Амрикои Шимолиро, ки ак
саран алафдои баланд пушидааст ба чарогод табдил ёфта
анд. Аз худ кардани прерия ба олами дайвоноти он таъ
сир расонд. Бизондо кариб нобуд шуданд, койотикдо (гур-
ги даштй) ва рубод кам мондаанд.
194
АДОЛИ ВА ДАВЛАТДО
§ 48. Ахолй
Кисми асосии адолии дозираи Амрикои Шимолиро авло-
ди мудочирони мамлакатдои гуногуни Аврупо, асосан Бри-
тониёи Кабир ташкил медиданд. Индо амрикоиёни ИМА ва
англо-канадагидо буда, ба забони фаронсавй дарф мезананд.
Адолии тадчоии материк - диндудо ва эскимосдо мебошанд.
Ондо дар Амрикои Шимолй, муддатдо пеш аз кашф шудани
он аз тарафи аврупоиён, сокин буданд. Ин халкдо ба шохаи
амрикоии нажоди мугул мансубанд. Олимон мукаррар кар
даанд, ки диндудо ва эскимосдо адли Авруосиё мебошанд.
Дар Амрикои Шимолй диндудо такрибан 15 млн. нафа-
ранд. Номи «диндудои амрикой» ба Диндустон деч як му-
носибате надорад. Ин натичаи хатои таърихии Колумб аст,
ки муътакид буд, Диндустонро кашф кардааст. Кдбиладои
динду то омадани аврупоиён ба шикор, модигирй машгул
буданд, мевадои худруйро чамъ меоварданд. Кисми асосии
кабиладо дар Мексикаи Чанубй чамъ омада (астекдо, майя)
давлати худро ташкил дода буд ва бо хочагй ва маданияти
нисбатан тараккиёфта фарк мекард. Ондо дедконй мекар
данд. Чуворимакка, помидор, тамоку ва дигар рустанидо
парвариш мекарданд, ки баъдан ин зироатдо ба Аврупо
оварда шуданд.
1. Аз руйи харитаи «Зичии адолй ва халкдо» муайян кунед, ки
эскимосдо ва диндудо дар кучо зиндагй мекунанд? 2. Халкдои
амрикой, англо-канадагй, фаронсо-канадагй ва дабашдо дар
кадом кисми материк маскунанд?
197
тааст. Мадсулотдои воридотии Канада: вагондои мусофир-
бар, автомобил ва тачдизоти он, компютердо, тачдизоти те-
левизиону алока, ашёи хом, хурокворй мебошад. Дар Амри-
кои Марказй ва дар чазирадои бадри Кариб якчанд давла-
ти хурд: Г ватемала, Никарагуа, Коста-Рика, Панама, Ямай
ка ва гайра чой гирифтаанд.
Дар чазираи Куба ва дар чазирадои майдаи ба он дам-
шафат Республикаи Куба чой гирифтааст. Вай баъди рево-
лютсияи соли 1959 ташкил ёфт.
198
АВРУОСИЁ
Авруосиё материкест, ки мо дар он зиндагй мекунем.
Авруосиё бо гуногунии табиаташ аз китъадои дигари ку
раи Замин фарк мекунад. Ин гуногунй аз чй иборат, онро
кадом сабабдо муайян мекунанд ва тафовути табий ба даёт
ва фаъолияти хочагии инсон чй тавр таъсир мерасонад ва
баръакс, фаъолияти хочагии инсон ба вазъи табиат чй таъ
сир мерасонад? Шумо дангоми омухтани мавзуи «Авруо
сиё» ба дамаи ин саволдо чавоб ёфта метавонед.
ТАБИАТ
Авруосиё материки бузургтарини кураи Замин мебошад.
Он сеяки тамоми сатди хушкии кураи Заминро ишгол кар-
дааст. (А з руйи диаграмма (расми 3) масоуати Авруосиёро
муайян кунед ва онро бо масоуати якцояи Африцо ва Амри
кои Шимоли муцоиса намоед. Оид ба гуногунии табиати ин
материкуо фикри худро баён кунед.)
203
Дар сардади чанубии пораи Авруосиё дар чои васлша-
вии он бо порадои дамшафат чараёндои пуркудрати тав-
лиди кудй руй доданд ва руй медиданд, ки боиси пайдои
ши куддои баландтарин шуданд. Дар шарки материк, дар
он чойе, ки пораи Авруосиё медарояд, камони чазирадо ва
новадои чукуроб досил шудаанд. Дар ин кисми Авруосиё
тагйирёбии кишри замин хеле фаъол аст.
Нохияхои зилзила ва вулконхо. Дар дудуди Авруосиё,
ки аз он минтакаи пуркудрати сейсмикии кураи Замин гу
заштааст, кисми зиёди зилзилаи руйи Замин рух медидад.
Минтакаи фаъолтарин минтакаи сейсмикии укёнуси Ором
аст, ки бисёр зилзиладо бо он вобастаанд. Яке аз он зилзи-
ладо соли 1923 пойтахти Чопон - шадри Токиоро хароб
кард. Дар натичаи зилзила бештар аз 100 дазор кас далок
шуд. Заминларзаи сахт ва харобкунандаю муддиш соли 1948
дар Ашкобод - пойтахти Чумдурии Туркманистон ба вучуд
омад, ки кувваи чунбиш ба 9-10 балл расид. Аз 132 дазор
адолии шадр бештар аз 100 дазораш талаф ёфт. Шадр ба ха-
робазор тадбил ёфт. Соли 1966 дар шадри Тошканд - пой
тахти Чумдурии Узбекистон кувваи зилзила зиёда аз 6 бал-
лро ташкил кард. Бештар аз 360 дазор бино сахт осеб диду
хароб гашт, дазорон оила бе хонаву дар монданд. Соли 1988
дар чумдурии Арманистон кувваи чунбиш дар маркази зил
зила зиёда аз 8-9 баллро ташкил дод. Аз руйи маълумотдои
мавчуда 40-45 дазор одамон далок гаштанд. Кариб 500 дазор
нафар бе сарпанод монданд. Шадри Спитак пурра хароб гар
дид. Минтакаи сейсмикии Аврупою Осиё аз канори чанубии
Авруосиё мегузарад.
Омузиши чараёндое, ки дар кабатдои замин руй медиданд.
ба пешгуй кардани макон ва замони зилзиладо ин додисаи
муддиши табиат кумак мерасонад.
Ба минтакадои сейсмикй нодияи вулкондо дам мувофик
меоянд. Вулкондо дар «Далкаи оташ»-и укёнуси Ором мах
сусан бисёранд. Баландтарин (4750 м) вулкони оташфишо-
ни Авруосиё Ключевский аст. Дар яке аз чазирадои Зонди
Калон вулкони Кракатау чой гирифтааст, ки дар гузашта
бо оташфишонии пуркудраташ машдур буд. Вулкондо дар
чазирадо ва содили бадри Миёназамин бисёранд. Вулкон
204
куд ва чазирадои нав, чинсдои кудй (туфи вулконй)-ро ба
вучуд оварда, сатди материкро тагйир медиданд.
Одамон истифодаи баъзе додисадои вулкониро ёд ги-
рифтанд: буги гарм, ки аз каъри замин мебарояд, турбинаи
неругоди баркиро давр занонда метавонад. Масалан, чунин
неругоди баркй дар Русия дар нимчазираи Камчатка сохта
шудааст. Ондо дар мамлакатдои дигар дам мавчуданд. Оби
гарми чашмадоро барои гарм кардани хонадо ва гармхонадо
истифода мебаранд.
206
Кондои ондо минтакаи ба ном калъагию волфрамро досил
карда, дар кисми шаркии Авруосиё тул кашидаанд. Калъагй
ва волфрам дар саноат дамачониба истифода мешавад.
Дар Сибири Шимолй, Шаркй, Алдан, болооби Лена, атро
фи дарёи Амур, кисми шимолии чумдуридои Казокистон,
Узбекистан, Куриё, Ч,опон, дар кисми гарбии Саха кондои
алмос ва дигар канданидои фоиданок мавчуданд. Дар
нимчазираи Диндустон ва чазираи Шри-Ланка кондои санг-
дои гуногуни киматбадо - ёкути кабуд, ёкути сурх мавчуданд.
Сарватдои зеризаминии маъданй чи дар каър, дар тад-
курсии кристалии платформадо ва чй дар мадалдои ба сатди
замин барояндаи чинсдои магматикй хобидаанд.
Кони калонтарини маъдани одан дар Русия - аномали-
яи магнитии Курск (АМК) аз чидати пайдоиш бо чинсдои
кудии метоморфозй алокаманд аст.
Авруосиё аз сарватдои зеризаминии пайдоишашон тад-
шинй бой аст. Нисфи зиёди захираи нафти чадонй дар Авру
осиё мадфуз мебошад. Он аз чидати захирадои нафт ва гази
табий аз материкдои дигар афзалият дорад. Нодиядои нафт-
дори Авруосиё индоянд: дамвории Сибири Еарбй, Кавкоз ва
нимчазираи Арабистон. Дар каъри бадри Шимолй, Туркма-
нистон, нимчазираи Манкишлок пастии Наздикаспий нафт
ёфт шудааст. Дар Кувайт, Ирок, Эрон, Чин, Диндустон ва
Чопон дам нафт ва газ истихроч мешавад.
Кондои газ дар Чумдуридои Туркманистону Узбекистан,
дамвории Сибири Еарбй, дар Шарки Наздик ва Миёна ёфт
шудааст. Собик Иттидоди Шуравй аз чидати истедсоли нафт
ва гази табий дар чадон чойи аввалро ишгол мекард.
Калонтарин кондои ангиштсанг дар давзадои Донетск,
Новокузнетск, Караганда, Тунгуска, инчунин Чини Шаркй
ва нимчазираи Диндустон, Осиёи Миёна ва дигар чойдо хо-
бидааст.
Намаки ош ва калий дар кулу бадрдои на чандон чукур
дар натичаи бугшавии обдои шур досил шудаанд. Аз намак-
дои калий барои киштзор нурй тайёр мекунанд.
Кони маъдани хром дар Казокистон, Туркия, Эрон, никел
дар Русия, маъдани мис дар Казокистон, Сибири Шимолй,
Чопон, боксит дар Казокистон вомехуранд (ниг. ба хари
таи мацмуй).
207
Супориш. 1. Дамворидо ва каторкуддоеро, ки дар матни пара
граф номбар шудаанд, дар харитаи контурй ишора кунед. 2. Тафову
ти чойгиршавии сарватдои зеризаминии пайдоишашон магматикй ва
тадшиниро чй тавр бояд шард дод? 3. Дар нодияи шумо ва Чумдурии
Точикистон кадом сарватдои зеризаминй мавчуданд? Сабаби пайдои
ши ондоро шард дидед?
§52. Иклим
Иклими нимчазирадои Диндустон ва Диндучин дам ба
муссондо вобаста аст. Тандо тобистон, вакте ки материк
нидоят метасфад ва дар болои он нодияи фишори пасти
атмосфера досил мешавад, аз укёнус анбуди давои истивой
меояд. Муссондо аз укёнуси Динд ба микдори нидоят зиёд
бориш меоранд. Зимистон муссон аз материк мевазад ва бо
пассати шимоли шаркй мувофик меояд.
Дамин тарик, таъсири укёнусдо ба иклим дар кам шу
дани микдори бориш аз канордо ба кисмдои дохилии мате
рик, инчунин дар пасту баландии дарорат зодир мешавад.
Куддои баланди Авруосиё - Алп, Кавкоз, Димолой аз
гарб ба шарк тул кашидаанд. Ондо имкон намедиданд, ки
ба чануб боддои хунуки шимолй дохил шаванд. Вале анбуди
давои сернам аз укёнуси Атлантик бемалол ба дарунтари
материк дохил мешавад. Дар роди муссондои аз укёнус ва-
занда, ки каторкуддо кад кашидаанд, бориш махсусан бисёр
мешавад. Чунончи, дар доманаи Димолойи Чануби Шаркй
дар як сол бештар аз 400 мм ва дар мавзеи сербориштари-
ни руйи Замин - Черапунцаи машдур 11000 мм бориш ме
шавад. Дар нишебидои чанубии Кавкози гарбй дам бориш
бисёр аст. Дар нишебидои чанубии каторкуддои Дисор бо
шад соле ба дисоби миёна аз 1200 мм, то 2000мм бориш
мешавад. Ин мадали сербориштарини Точикистон ба шу-
мор меравад.
Дар куддои Авруосиё дам монанди материкдои дигар
шароити иклимй мувофики таносуби минтакадои баландй
тагйир меёбад. Минтакавияти иклим дар чунин куддо, мо-
нанди Алп, Кавкоз, Димолой хеле назаррас аст. Иклими
кудсордои баланд - Тибет ва Помир - баландкудй, хушк, то
бистон гарму зимистон хунук, кисми зиёди сол кадратун аст.
208
1. Тафовути шароити иклими Авруосиё ва Амрикои Шимолй
аз чй иборат аст? 2. Аз руйи харитаи атлас муайян кунед, ки
зимистон дар кадом кисми Авруосиё нодияи фишори баланд
ба вучуд меояд. Сабаби ба вучуд омадани он чист? 3. Аз хари
та ва матни китоби дарсй истифода бурда, оид ба таксими бо
риш дар дудуди Авруосиё, Точикистон дикоя кунед.
210
гирифтааст, муайян мекунад. Тобистон
дар болои сат^и замин хаво нихоят гарм
шуда, зимистон то -50°С ва бештар аз ин
хам сард мегардад. Давои аз укёнуси Ат
лантик омада кариб бебориш мебошад.
Зимистон барф кам меборад ва сатхи За
мин дар чукурии зиёд ях мекунад. Инро
иклими китъавии минтакаи муътадил ме
номанд.
Дар шарки ин минтака иклими мус-
сонй хукмфармост. Хусусияти асосии
он ивазшавии анбухи хаво дар фаслхои
сол мебошад. (Ш аруи он чист?). Дар
Авруосиё иклими муссонй на танхо мин
такаи иклими муътадил, балки боз ду
минтакаро фаро мегирад. (К а д о м уо )?
Минтакаи иклими субтропикй Авруосиёро
аз нимчазираи Пиреней то укёнуси Ором
бурида гузаштааст. Тобистон баробари
омадани хавои тропикй обу хавои гарму
хушк баркарор мегардад. Борон ахён-ахён
меборад, осмон беабр «абадан кабуд», Зи
мистон дар сохили бахри Миёназамин обу
хаво дигар аст: гарм шуда, пайихам бо
рон меборад. Нашъунамои рустанихо да
вом мекунад.
Бодхои серрутубати гарбй аз укёнуси
Атлантик бориш меоранд. Дарорати ми
ёна дар хама чо аз 0°С баланд аст. Инро
иклими субтропикии бахримиёназаминй
меноманд. Д ар каламрави Точикистон
иклими хушки субтропикй (дар водихои
Вахш ва Дисор), ки тобистон тулонии
гарм, зимистон кутоху нарм ва камбо-
риш аст, хукмрон мебошад.
Рутубати хаво аз гарб ба шарк кам ме Расми 63.
шавад ва дар кисми минтакаи субтропикй Диаграммам
хам монанди минтакаи муътадил иклим минтакахои иклимии
субтропикии китъавй мебошад. Тобистон Авруосиё
211
нихоят гарм ва зимистон хеле хунук аст. Бориш кам ме
шавад. Бод чангу регро ба хаво мебардорад. Дар сохили
укёнуси Ороми Авруосиё дар минтакаи субтропикй тоби
стон анбухи хаво аз укёнуси Ором ба микдори зиёд бориш
ва абрхои гализ оварда, харорати хаворо паст мекунад.
Бисёр вакт борони сел меборад. Дарёхо аз об пур шуда.
аз сохил мебароянд, киштзор, роххо, дехахоро пахш меку
нанд. Зимистон аз кисмхои дохилии материк хавои хунуки
китъавй меояд ва харорат мумкин аст то 0°С паст фарояд.
Чунин иклимро иклими субтропикии муссонй меноманд.
Аз харитаи китоби дарсй минтакахои иклими тропикй, субис
тивой ва истивоиро ёбед. Хелхои иклими онхоро номбар ва
хусусиятхои онхоро муайян кунед.
218
Дарёхое, ки аз кабати хоки яхбаста чорй мешаванд, ба-
хорон хеле обхез шуда, ботлокхои сершумор хосил меку
нанд, зеро ба чукурй захида наметавонанд ва боз меистан-
ду ботлок ба вучуд меоранд. Яхбандии бисёрсола сохтмони
рох, бинохои истикоматиро душвор мегардонад.
Супориш. 1. Дарёхои Лена ва Хуанхэро аз чихати режим ва навъи
гизо мукоиса кунед. Тафовути байни онхоро чй тавр бояд шарх дод?
2. Дарё ва кулхоеро, ки дар матн чудо карда шудаанд, ба харитаи
контурй нависед.
219
нашудаанд. Дар табиати хар ду минтакахои материк уму-
мияти бисёр хаст. Ва ин тасодуфй нест. Зеро минтакахо дар
канори шимолии материкхо чой гирифтаанд ва дар он чо
давраи харорати паст дуру дароз буда, яхбандии бисёрсо
ла, ботлокхои фарох бисёр аст. Ба замми он ки материкхо
дар гузашта яклухт буданд.
Табиати биёбонхои арктикй ва тундра тахти фаъоли
яти хочагии инсон хануз кам тагйир ёфтааст. Вале саршу-
мори баъзе хайвонот, масалан хирси сафед хеле кам шуда
аст. Манъи шикор ба хифзи ин чонвари ачиб имконият дод.
4810 м
Монблан
Минтакэ^ои
Маргзори субалпии алафхряш кэдпаст барфх;ои доимй
Маргзори субалпии ала®*ояш баланд^ад
■эм^И'чно1зоод11ку^сор щ
Маргзор, буттахд^ва алафхои
кддбаланди Я
Бешазори <
|Сабз
,булут
Бешахои субистивоии серр тубат Бешадои кастана, богот, то
Дар доманаи куххо - тераи киштзор
Бешадои дуруштбарг ва бутт;3
L
Расми 68. Минтакавияти баландй дар Димолой ва Алп
225
АДОЛИ ВА ДАВЛАТДО
§ 56. Халкхои Авруосиё
Дар худуди Авруосиё халкхои хеле гуногун зиндагй ме
кунанд, ки ба се нажоди инсон мансубанд.
Дар Аврупои Шаркй ва Осиёи Шимолй халкхои славянй
зиндагй мекунанд. Дар забони онхо калимахои умумй бисё
ранд, дар маданияти онхо хам бисёр чихатхои монанд хаст.
Славянхои шаркй, гарбй ва чанубиро фарк мекунанд. Ба
славянхои шаркй - русхо, украинхо ва белорусхо ба славян
хои гарбй полякхо, чеххо ва словакхо мансубанд. Булгорхо,
сербхо, хорватхо ва словенихо славянхои чанубй мебошанд.
(Дар куцои Аврупои Гарбй халщ ои олмонй ва романй зиндагй
мекунанд?).
Дар Аврупои Шимолй, дар нимчазираи Скандинавия ва
чазираи Исландия олмонхо, шведхо, норвегхо ва исландхо
зиндагй мекунанд.
Дар Аврупои Еарбй ва Миёна австриягихо, холландихо,
даниягихо, англисхо ва халкхои романй, итолиёвихо, фарон-
савихо, испанхо, португалхо, руминхо ва молдаванхо икомат
доранд.
Барои халкхои олмонй муи малла ва пусти кушодаранг
хос аст. Халкхои романй муи сиёх, пусти гандумгун до
ранд. Забони халкхои романй дар асоси забони лотинй ба
вучуд омадааст. Дар Осиёи Чанубй халкхое, ки ба забонхои
оилаи хиндуаврупой гуфтугу менамоянд, дар кисми зиёди
чумхурихои Афгонистон, Эрон ва Точикистон, дар як катор
нохияи Туркия ва Покистон калонтарини онхо - форсхо,
афгонхо, курдхо, точикон, баъзе нохияхои Кавкоз осетинхо,
татхо, талишхо ва дигарон мебошанд. Инчунин дар кисми
шимолй ва марказии Диндустон - хиндухо, бихорихо, пан-
чобихо, маротххо, банголихо умр ба сар мебаранд. Ба ои
лаи забонхои чопонию тибетй кисми зиёди худудхои Чопон,
Диндучопон ва шимоли Диндустон - чопонхо, бирмагихо,
тибетихо, ветнамихо, кампучиягихо ва непалихо зиндагй
мекунанд.
226
Дар Авруосиё кариб % хиссаи ахолии кураи Замин зин
дагй мекунад. Микдори ахолй кариб 4,5 млрд. нафарро таш
кил медихад.
227
аст. Дар Осиёи Марказй кухсорхои Тибет ва Г оби, биёбонхои
офтобсухтаи нимчазираи Арабистон ва Диндукуш кариб
беодаманд. Дар Осиёи Шимолй хам микдори ахолй зиёд
нест, агарчи ба кадри ба кор андохтани сарватхои табий
он тадричан меафзояд.
228
Индонезия. Ин мамлакатро «Диндустони чазиравй» ме
номанд. Вай дар калонтарин галачазирахои чахон - Ма-
лайск чойгир буда, зиёда дар 13 хазор чазирахои калону
хурдро дар бар гирифтааст. Аз чихати шумораи ахолй Ин
донезия баъд аз Хитой, Диндустон ва ИМА дар чахон чойи
4-умро ишгол мекунад. Он 250 миллион нафар ахолй дорад.
Масохаташ - 1919,4 хазор км2. Пойтахти мамлакат шахри
Чакарта дар чазираи Ява чойгир шудааст.
230
Расми 71. Дар чанубу шаркии Осиё барзаговро дар корхои
кишоварзй истифода мебаранд.
СИБИРИ ЕАРБЙ
Т А БИ А Т
1. Аз руйи харитаи табий мавкеи сархади Сибири Гарбиро муай
9■
ян кунед. 2. Дарозии худудро аз гарб ба шарк аз 600 а.ш. (дарозии
як дарача дар ин арз 55 км-ро ташкил медихад) муайян кунед.
Расми 72. Нафт - боигарии Расми 73. Зонахои табиии Сибири Еарбй.
Сибири Еарбй. I. Тундра ва бешатундра.
II. Тайга ва чангалхои омехта.
III. Биёбон ва нимбиёбон
232
нобар ин обхои барфу пиряххо сатхи хамвориро васеъ зер
мекарданд. Вакте ки яххо об шуданд, хамворй аз нав ба
хушкй табдил ёфт.
233
Дар шароити иклими бештар хунуки китъавй нисбат ба
худудхои хамвории Аврупои Шаркй дар ин чо бориш кам
аст, вале бугшавй зиёд мебошад.
Зимистон дар хамворй фишори баланди атмосфера бар-
тарй дорад, ки он аз Сибири Шаркй вазидани хавои хуну-
ки китъавиро пурзуртар мегардонад.
Дар натича дар болои хамворй хавои софи Офтобй, аммо
хеле хунук (харорати миёнаи январ аз 25°С дар шимол, то
-18°С дар чануб тагйир меёбад) хукмронй мекунад.
Пас аз бахори хунук, кутох ва хушк тобистон дар чануб
дар миёнаи мохи май ва дар шимол дар миёнаи мохи июн
огоз меёбад. Бинобар сар шудани тобистон дар худуди
хамворй фишори пасти хаво хукумфармо гашта, аз гарб
тез-тез сиклонхо мевазанд, (дар бешадашт ва хусусан даштхо)
харорати миёнаи июл баланд (то +22°С) аст, зеро ба ин чо
аз Казокистон ва Осиёи Марказй аксар хавои гарму хушк
меояд. Даво одатан соф ва гарм мешавад. Тирамох кутох,
якуним - ду мох давом мекунад. Дар ин фасли сол тез-тез
тагйир ёфтани обу хаво ва боронхои дурудароз зуд анчом
додани корхои кишоварзиро такозо мекунад.
236
Супориш. 1. Шумо бояд донед ва аз харита нишон дода тавонед:
а) Мавкеи табиию географии хамвории Сибири Гарбиро; б) Хусусиятхои
таърихи геологй; инкишоф ва релеф; в) Боигарии зери замин. Конхои асо
сии нафт дар кучо чойгиранд - Мегион, Самотлор, Уст-Балик, конхои газ
- Уренгой, Ямбург. Хусусиятхои асосии иклим, дарё, кул ва минтакахои
табий. Захирахои асосии кишвар, бахо додан ба шароити табий, таъси
ри фаъолияти хочагии инсон.
СИБИРИ ШАР^И
ТАБИАТ
1. Аз харита истифода бурда, мавкеи табиию географй ва
9■
масохати Сибири Шаркй ва хамвории Сибири Гарбиро мукоиса
кунед. Аз харитаи тектоникй истифода бурда, умумияти сох
ти платформахои Аврупои Шаркй ва Сибирро муайян кунед.
237
Сибири Миёна катортеппаи Енисей (1104 м) тул кашидааст.
Дар шимол бошад, пуштакухи Анабар. Онхо дар тахкурсии
кадимаи платформаи Сибир хосил шудаанд. Дар шимоли
гарбии пахнкухи Сибири Миёна бошад, пуштакухи Путо-
рана то 1500-1700 м кад афрохтааст. Ин китъаи аз хама ба-
ланди пахнкухи Сибири Миёна мебошад.
Ба тарафи шимол аз пуштакухи Путорана дар нимчазираи
Таймир кухи теппадори Бирранг (баландиаш то 1146 м)
вокеъ гаштааст. Он сохти куххои чиндорро мемонад.
Ташкилёбии кух, дар ин чо дертар ба амал омадааст,
яъне дар давраи палеозой.
Ба монанди хамвории Рус баъзе кисмхои тахкурсии
платформаи Сибири Шаркй озоданд. Бо он пастии Сиби
ри Шимолй ва хамвории Якутияи Марказй алокаманд аст.
Даракати ноустувору охистаи платформаи Сибир дар
охири давраи палеозой ва ибтидои мезозой кафишхо ва
таркишхои бузурги табакаи Заминро ба амал овард.
Гудоза байни кабатхои тахшини бахрй даромада, дар
чукурихои алохида шах мешуд. Дамин тавр, чинсхои кухии
зичи тираранги магмавй хосил шуда буданд, ки онро зина
(бо русй «лестница») номидаанд.
Дар хакикат вайроншавй ва гардиши чинсхои тахшин,
чинсхои магмавии ба фарсоиш устувор - траппхо шаклхои
релефи Сибири Шаркиро ба зинашакл ё зинахои азим мо-
нанд кардаанд.
Сарватхои зеризаминй. Сибири Шаркй аз канданихои фо-
иданок бой мебошад. Дар ин чо се хавзаи бузурги ангишт-
санг мавчуд аст: Ленек, Тунгус ва Канск-Ачинск. Давзаи Ле
нек аз шахри Ёкутистон, аз сохили дарёи Лена ба шимол то
резишгохи он кашол ёфтааст. Тунгус дар гарбии платфор-
маи Сибир тул кашидааст. Дар чанубу гарбии он хавзахои
Канск-Ачинск чойгир шудааст.
Дар давраи мезозой минтакаи фуруравиро якчанд маро
тиба оби бахр зер карда, дар он тахшинхои гафси бахрй, ки
гафсии умумиашон чандин километр аст, чамъ мешуданд.
Дар Сибири Шаркй конхои нафт ва газ хам кашф карда
шудаанд. Ба монанди ангиштсанг онхо дар тахшинхои плат
формаи Сибир ба амал меоянд. Конхои маъдан ахамияти
калон доранд. (Аз харита шаури Норинскро, ки дар поёноби
238
дарёи Енисей воцеъ аст, ёбед). Дар ин чо коркарди маъда-
ни мису никел ба рох монда шудааст. Аз ин маъданхо зиё-
да аз дах хел металлхои гуногун - мис, никел, платина, тил-
ло, калъагй, кобалт гирифта мешавад. Дар чанубу гарбии
Сибири Шаркй конхои калони маъданхои охан васеъ пахн
шудаанд.
Дар Сибири Шаркй коркарди маъдани тилло дар катор-
теппаи Енисей, нохияи Бодайбо, (чй тавре мегуянд, коркар
ди тиллои Ленек, инчунин нохияи дарёи Алдан) ба рох мон-
да шудааст. Дар чануби поёни Енисей кони графит чойгир
аст. Дар хавзахои дарёхои Оленек ва Вилюй конхои алмос
ёфт шудаанд, ки коркарди он хуб ба рох монда шудааст.
Иклим
1. Сибири Шаркй дар худуди кадом минтакахои иклимй чойгир
9■
шудааст? 2. Кутби хунуки нимкураи шимолй дар кучо чойгир
аст?
Зонахои табий
Аз руйи харита минтакахои табиии хамвории Аврупои Шаркй
ва Сибири Шаркиро бо якдигар мукоиса кунед. Сабаби фарки
онхоро шарх дихед.
241
Биёбони арктикй, тундра ва бешатундра. Ба чазирахои За-
мини Шимолй ва чазирахои Новосибирск биёбони арктикй
хос аст, баландихо бо пиряху барф пушонда шудаанд, дар
хамихо тундраи санглох бо рустанихои кам андар ками хазаю
ушна мавчуд аст. Кулхо бисёранд. Сохили бахр дар назди
кии димогаи Челюскин ва куххои Бирранг дар нимчазираи
Таймир низ чунин манзара доранд.
Дар нимчазираи Таймир, чанубтари куххои Бирранг
тундраи хазаву ушнахо ва дар чануби он тундраи буттахои
паканаи тус васеъ пахн шудаанд. Иклими хунуки кахратун
боиси яхбандии бисёрсола гардидааст.
Чанубтари нимчазираи Таймир тундра ба бешатундра
иваз мешавад. Аз каторкухи Верхоянск дар шарк шароити
табий шиддатноктар мегардад. Бинобар ин тундра ва беша
тундра масохати нихоят васеъро ишгол менамоянд. Тайга
дар чануби бешатундра саросари масохати Сибири Шаркиро
фаро гирифтааст.
Дар шимол дар заминхои яхбаста тайгаи тунукбеша
бартарй дорад. Дар ин чо дарахтони кадпасти борик ва
кач дур-дур аз якдигар месабзанд.
244
ШАРКИ ДУР
1. Аз руйи харита арзи резишгохи дарёи Анадир ва сархади
9■
чанубии Шарки Дурро муайян кунед ва шарх дихед, ки кадом
шахрхои хамвории Аврупои Ш аркй тахминан дар ин арзхо
чойгиранд? 2. Ба сохили шаркии материки Авруосиё кадом
хели иклим хос аст ва он ба чараёни дарёхои ин худуд чй гуна
таъсир мерасонад?
247
Иклим. Дар Шарки Дур иклими муссонй бартарй дорад.
Иклими муссонй охиста-охиста суст мегардад. Муссонхо дар
фаслхои сол вобаста ба тагйир ёфтани фишори атмосфера
дар болои китъа ва укёнус самти худро тагйир медиханд.
Муссони зимистонй ба тарафи бахр мевазад. Муссо
ни зимистон аз Сибири Шаркй бо худ ба Шарки Дур обу
хавои хунук ва хушкро меорад. Дар нимаи чануби Шарки
Дур хавои хушки беабр ва нихоят сард баркарор мешавад.
Дар Шарки Дур одатан барф кам меборад.
Дар айни замон анбухи хавое, ки дар болои канори гар-
бии Ором пайдо мешавад, дар вакти ба тарафи шарк хара-
кат кардан, ба Камчатка ва Сахалин барфи бисёр меорад.
Чануби шарки Камчатка нохияи аз хама сербарфи Осиё ме-
бошад. Дар чойхои алохидаи сохили шаркй гафсии кабати
барф баъзан то ба 3 метр мерасад. Дар куххо бошад, баъ
зан дар муддати як сол якчанд бор барф чамъ мешавад. Дар
чануб, хатто дар наздикии Владивосток бахр ях мекунад ва
киштихои яхшикан ба дигар киштихо рох мекушоянд.
Тобистон ба хушкй хавои бахрй-муссони тобистонй ме
вазад. Муссони тобистонй, ки аз укёнуси Ором ба китъа ме
вазад, бориши зиёд меорад. Бинобар ин дар кисми шимолии
Шарки Дур тобистон абрнок, сертуман ва серборон меша-
вад. Дар кисми чануби тобистон гарм, бориш зиёд, баъзан
ду хафта муттасил борон меборад, ки чамъоварии хосили зи
роати кишоварзиро душвор мегардонад ва обезихои калон-
ро ба вучуд меорад. Дар натичаи сернамии хаво зироатхои
галладона ба касалихои гуногун дучор мешаванд, хатто
дар либосу озукаворй магор пайдо мешавад. Рутубатро дар
истикоматгоххо хам хис мекунанд.
Мавсими тирамох хаво соф, бешамол, хушк ва хануз гарм
мебошад. Муссони тобистонй катъ гашта, муссони зимистонй
хануз огоз наёфтааст. Дар Шарки Дур фасли бехтарини сол
тирамох аст. Бешазор рангоранг шуда, тирамохи тиллой огоз
меёбад. Обу хавои бахор низ ба обу хавои тирамох монанд
аст. Ин фасли сершамоли сол мебошад.
Ба иклим куххо таъсири калон мерасонанд. Онхо нами-
ро, ки аз укёнус меояд, нигох медоранд. Бинобар ин дар ни-
шебии куххои ру ба руйи бахр нисбат ба нишебихои гарбй
бориш мешавад.
248
§ 62. Обхои дохилй
Амур калонтарин дарёи Шарки Дур аст. Он аз як шу
дани дарёхои Ш илка ва Аргун огоз ёфта, ба бахри Охо
та мерезад. Дарозиаш аз саргахи Аргун 4440 км аст. Амур
дар болообаш аз водии тангу чукур бо суръат чорй гашта,
баъди хамрох шудани Зея аввал хамворихои Зея-Бурея, пас
каторкуххои Хингани хурдро бурида мегузарад ва ба пастии
Амури Миёна мебарояд. Дарёи Амур хар кадаре ки поён-
тар равад, хамон кадар фарох ва бузургтар гашта, пахноии
он дар чараёни поёнаш то ба 4-6 км мерасад. Дар резишгох
халичи васеи тунукоб ба вучуд омадааст, ки 48 км дарозй
дорад. Кариб 80% манбаи обро аз боронхои муссонй меги
рад ва бахор обхез намешавад. Сатхи оби дарёхо дар ни-
маи дуюми тобистон аз хама баланд мешавад. Баьзан дар
давраи боронгарй Амур тугён карда, аз сохилхо мебарояд
ва бараш то ба 25 км мерасад. Шохобхои калонаш Зея, Бу
рея, Уссури аст.
Дар дарёхои Амур кариб 100 намуди мохй хаст, ки ягон
дарёи дигар ин кадар мохй надорад. Шикори мохихои ду-
макона (кета, озодмохй) ахамияти махсус дорад. Онхо аз
резишгохи Амур барои тухмгузорй ба масофаи 500-1000 км
ба болооби дарё мераванд.
Барои зиёд кардани сайди мохй ба обанборхо низ
диккати махсус медиханд. Ба ин максад хочагй заводхои
тухммонй - мохипарварй ташкил карда, дар он чо ба тав
ри сунъй мохй мебароранд, баъд онхоро ба дарё, кул, обан-
бор ва бахрхо сар медиханд. Амур дарёи киштигард аст ва
мухимтарин рохи обии Шарки Дур мебошад.
Калонтарин кули ин чо - Ханкай (тунукоб) мебошад, ки
обаш ширин аст (аз кадим олами набототу хайвоноти он
нигох дошта шудааст), дар сохилхои он паррандахои гуно-
гуни обй умр ба сар мебаранд.
Зонахои табий. Дар канори шимолии Шарки Дур т у н
д р а пахн шудааст. Масохати бокимондаи ин зонахоро т а й
г а и д а р а х т о н и п а х н б а р г и к у х й ишгол кардааст.
251
мор мавчуданд. Дар чангалзор,
дар катори хайвонхои чангалии
шимолй, хайвонхои чанубй: ба-
бри уссурй (калонтарин дар
чахон), хирси сиёхи Димолой,
гавазнхо (холдоргавазн), оху,
гурбаи чангалзор, хуки вахшй
бабри уссурй ва дигар хайвонхо зиндагй ме
кунанд. Дар давраи яхбандй ин
чо барои наботот ва хайвонхои Сибир панохгох буд, дар
давраи иклими гарм бошад, дар ин чо наботот ва хайвонхои
чанубй пайдо мешаванд. Дамин тавр дар натичаи омехта-
шавй, тайгаи Сибир ва бешазори пахнбарги манчурй ба
амал омад.
Дар ибтидои асри XX табиат ва ахолии Примореро
сайёхи машхур В. К. Арсенев омухта буд. Дар китобхои
худ у табиати Сихотэ-Алин, хаёт ва маишати ахолии Шарки
Дурро равшан баён кардааст.
Захирахои табий. Дар Ш арки Дур гайр аз сарватхои
зеризаминй захирахои тавлиди неруйи барк, хусусан дар да-
рёи Амур калон аст.
Дарахтони чалгуза, пихтамахмал, чормагз ва дигар да-
рахтон манбаи калони чубй пурбахо мебошанд. Дар ши
мол барои чаронидани гавазнхои хонагй чарогоххои ва-
сеъ мавчуданд. Дар бешазор хайвонхои муинадор бисё-
ранд. Дар хочагии Шарки Дур шикори мохй ва харчанги
бахрй, нармбаданхо ва обсабзхои бахрй хам ахамияти ка
лони хочагй доранд. Инчунин гурбахои бахрии калонро,
ки пусти мустахками пурбахо ва зебо доранд, шикор меку-
нанд. Бо максади мухофизати ин хайвонхо шикори онхоро
конун махдуд кардааст.
Супориш. 1. Аз харита сарватхои зеризаминии Шарки Дурро му
айян кунед ва конхои онро дар харитаи контурй ишора намоед. 2. Бо
кадом сабаб дар сохили укёнуси Ором ва чазирахои он заминчунбй ва
вулкон ба вучуд меояд? 3. Барои мухофизати табиати Шарки Дур ка-
дом чорахо андешида мешаванд.
252
ПАСТИИ ТУРОН ВА КУДДОИ
ОСИЁИ МИЁНА
ТА БИ А Т
1. Аз руйи харитаи табий мавкеи географии пастии Туронро
муайян кунед. 2. Аз руйи харитаи тектоникй сохти геологии па
------- стии Туронро мукаррар намоед. 3. Аз руйи харитахо мукаррар
кунед, ки ба пастии Турон кадом хелхои хок ва наботот хосанд?
У
■ 4
Расми 79. Тали регхои равон дар биёбони ^арокум
257
Ба куххои Тиёншон гиреххои кухии дорои куллахои дан-
донадор хосанд, ки аз онхо каторкуххо аксаран ба самти арз
пахн шудаанд, аммо дар гарб онхо бодбезакмонанд таксим
шуда мераванд. Каторкуххо одатан тархи нихоят пасту ба
ланд, тегахои зиёди куллашакл доранд, ки барои релефи пи-
ряхии алпй хос мебошанд. Вале баъзе каторкуххои баланд
куллахои пахн хам доранд. Баландии куллаи ин каторкуххо
- куллаи «Еалаба» (7439) мебошад.
Бисёр хавзахои байникухй дар баландии 3000 м ва аз
он хам болотар чойгир шудаанд. Хдвзахоро куххо ихота
кардаанд, ки аз 4200 м зиёдтар баландй доранд. Дар чунин
баландй пиряххои гафс ба вучуд меоянд. Онхо манбаи оби
дарёхо буда, обашон ба водихо чорй мешаванд.
Дар куххо водихои васеъ ё камтар пасту баландро руста
нихои алафй мепушонанд. Ин водихоро чун чарогох исти-
фода мебаранд.
Дар чануби каторкухи Тиёншон хавзаи бузурги байникухй
пастхамии Фаргона (дарозиаш 300 км) чойгир буда, кад-кади
дарёи Сир чорй аст. Дар сатхи каъри хавза регзорхои пасту
баланд, такирхо вомехуранд. Дар хамворихои зардхоки наз
ди доманакуххо заминхои хокистарранги вохахо бисёр ва
сеъ чойгир шудаанд. Дар вохахо бисёр шахрхо ва дехахо,
богхои сабзу хуррам мавчуданд. Инхо марказхои калони
хочагй мебошанд.
Водии Фаргонаро дурдонаи Осиёи Миёна мегуянд. Ин
хавза сархади байни Тиёншон ва Помиру Олой аст.
Релеф ва сарватхои зеризаминй. П омир (аз «по» ва
«Мехр», пайгахи Мехр, яъне тулуъгохи Офтоб) кишвари
баландкухест дар Осиёи Миёна. Дар ин чо баландтарин
каторкуххо ва бузургтарин пиряххо вокеъ аст. Ба хайати он
каторкуххои Олою Х,исор хам дохил мешаванд.
Релефи Помирро каторкуххое ташкил медиханд, ки
самтхои арзй ва наздик ба мувозй тул кашидаанд. Баландии
тегаи каторкухи арзии Паси Олой дар шимол ба хисоби ми
ёна 6000 м, нуктаи баландарини каторкуххои Помир куллаи
Сино (7134 м) аст.
Чднубтар аз каторкухи Паси Олой якчанд каторкуххои
мувозй вокеъ гаштаанд. Д а р к а т о р к у х и Академияи
Фанхо баландтарин кулла - Исмоили Сомонй (7495 м),
258
Расми 81. Чарогох дар баландкуххои Помир
Кули Сарез
268
ФАСЛИ V
КИШРИ ГЕОГРАФЙ
§ 66. Конуниятх,ои табацах,ои географй
Мо омузиши материкхо ва укёнусхоро, ки калонтарин
мачмухои табиии релеф, табакаи Заминро ташкил медиханд,
ба охир расонидем. Дар як материк чун хар укёнус симои
ба худ хос дошта, кисми нотакрор ва таркибии табиат буда,
дар навбати худ ба мачмухои калонтарини табий - кисми
материк ва укёнус таксим мешавад.
Аз сабаби нобаробар таксимшавии харорати Офтоб дар
сатхи замин табакаи географй, чй тавре ки ба шумо маълум
аст, ба зонахои табий ва минтакахои баландй таксим меша
вад. Мо чойгиршавии зонахои табий ва минтакавияти балан
диро дар тамоми сатхи Замин, яъне дар табакахои георафй
омухтем. Бо хусусиятхои табиии хар як материк ва укёнус
шинос шудем, ки ба хаёт ва фаъолияти хочагидории ахолии
ин зонахо таъсир мерасонад.
Шумо акнун фахмидед, ки чамьулчамьи мачмухои табий,
ки тамоми сатхи Заминро пушидаанд, табакаи географй -
мухити зистро ташкил медиханд, ки дар он чамъияти инсонй
зиндагй мекунад ва инкишоф меёбад. Инсоният як кисми на
он кадар калони табакаи географиро ташкил кунад хам, ба
он таъсири манфй низ мерасонад. Бинобар он барои хифзи
мухити зист инсон бояд окилона рафтор кунад.
Табакаи географй манзили мо, мухити табииест, ки
дар он инсоният зиндагй мекунад ва инкишоф меёбад. Ба
рои он ки ин мухит хифз шавад, хосият ва конунияти ин
кишофи табакаи географиро хуб донистан зарур аст. Ба
рои хар як табакаи Замин конунияти махсус (чузъй) хосанд.
Масалан, хамворихои калони Замин ба китъахои устувори
кишри Замин - платформахо, кухистонхои баланди чин-
дор ба минтакахои сейсмикй - канори порахои литосфера
мувофик меоянд.
Дар сохт ва инкишофи табакаи географй хам конунияти
махсус вучуд дорад. Онхоро дар асл конунияти умумй но-
мидан расм шудааст. Онхо хам ба тамоми табакаи географй
269
ва хам ба мачмуи табиии андозаашон хурд ва кисматхои
чудогона хосанд. Дониши конунияти умумии географй ба
инсон имкон медихад, ки ба табиати атроф зарар нарасон-
да, сарватхои бебахои табиатро окилона ва сарфакорона
мувофики максад истифода барад. Ба конунияти умумии
мухимтарини кишри географй т о м и я т , м у н т а з а м й ва
з о н а в и я т и онро мансуб медонанд.
Т о м и я т и т а б а к а и географй робитаи тарафайн
ва вобастагии тарафайни кисматхои он мебошад. Сабабгори
он гардиши мунтазам ба мубодилаи моддахо ва неру (энер
гия) мебошад. Дар як кисмати табиат аз руйи конунхои худ
инкишоф ёфта, дар навбати худ ба кисматхои дигар таъсир
мерасонад. Таъсири тарафайн ва нуфузи тарафайни тамо-
ми кисматхои кишри географй, ки бо гардиши моддахо ба
амал меояд, онхоро ба системаи ягонаи том алокаманд меку
над. Исботи томияти кишри географй чунин далели оддист,
ки тагйироти хатто як кисмат ногузир боиси тагйирёбии
кисматхои дигар мегардад.
273
Хок - боигарии асосии табиат аст. Вай эхтиёчи одамонро
ба хурокворй таъмин мекунад. Хоки зонахои гуногуни табий
аз чихати хосилхезй як хел нест. Ба он хеле эхтиёткорона
муносибат кардан зарур аст, охир хок аз истифодаи ноду-
руст ба осонй вайрон мешавад.
Боигарихои биологй бо аксарияти чисмхои зинда ман-
суб аст. Хусусияти мухими онхо дар шароити истифодаи
окилона тачдид ёфтани онхост.
Ахамияти беша дар хаёти одамон бузург аст. Дар вакти
хозира кариб 30%-и сатхи хушкиро беша пушондааст. Бои-
гарии бешаро бояд окилона истифода бурд, зеро масохати
беша муттасил кам мешавад.
Ба одамон кисми зиёди махсулотро рустанипарварй
медихад. Дар тамоми олам кариб 3000 намуди рустанй пар-
варида мешавад. Масохати калоне, ки рустанихои табий
ишгол кардааст, хамчун чарогохи чорвои хонагй истифода
мешавад. Одамон зътироф намуданд, ки нест шудани на
муди биологй, ин зарар на факат ба иктисодиёти чамьият,
балки талафотест барои авлоди ояндаи инсоният ва умуман
ба биосфераи Замин.
Шикори беназорати хайвонот ва паррандагон дар бисёр
мамлакатхо боиси кам шудани микдори хайвоноти вахшй,
махсусан дар мамлакатхои Африко, Осиёи Чануби Шаркй ва
Чанубй гардид. Дар айни хол кариб 600 намуди хайвонот дар
холати тамоман нобуд шудан мебошад. Хусусан хайвоноти
калончусса, ки шикораш осону кулай аст, тез кам мешавад.
Мамонт, нахангшаклхо, фил, тур, лос, гавазн, оху, аспхои
ёбой, шутурмург аз чумлаи онхоанд.
Таъсири табиат ба шароити хаёти одамон. Табиат хамчун
мухити зисте, ки дар он ахолй умр ба сар мебарад, ахамияти
калон дорад.
Табиат ба хифзу мустахкам кардани сихатии одамон му-
соидат мекунад. Вобаста ба хамин тозагии хавое, ки мо на-
фас мекашем ва обе, ки истеъмол мекунем, ахамияти махсус
дорад. Чангал чун «шуш»-и сайёра атмосфсраи Заминро бо
оксиген таъмин месозад. Дарахтон хавои шахру дехотро аз
чанг, газхои зараровар тоза мекунанд. Чангал барои бисёр
одамон чои бехтарини истирохат ба хисоб меравад.
274
Дар мухайё кардани шароити мусоид барои хаёти ода
мон релеф ва иклим ахамияти калон дорад.
275
Ба хаёт ва фаъолияти одамон ходисаи офати табий таъ
сир мерасонад. Бештари онхо басо хусусиятхои харобио-
вар доранд. Аз хамин сабаб дар шароити хозира ахамияти
пешгуии илмй (пешгуии географй)-и ин ходисахо муттасил
меафзояд.
278
Супориш. 1. Хусусиятхои таъсири тарафайни инсон ва табиатро
нишон дихед. 2. Чаро истифодаи окилонаи табиат ва мухофизати он бояд
характери байналхалкй дошта бошад? Аз иштироки давлатхои муштара-
кулманофеъ, аз чумла Точикистон дар кори иттиходияхои байналхалкй
оид ба мухофизати табиат ва истифодаи окилонаи он мисол биёред.
279
сарватхои табий хубтар конеъ гардонад. Тули хазорсолахо
таъсири инсон ба табиат афзуд, боиси халалёбии равандхои
асосии биосфера гардид, акнун наметавонад, ки худашро ба
таври муътадил ба низом дарорад, бинобар он баъди солхои
50-уми асри гузашта ходисахои нохуш - аз меъёр зиёд бо-
ридани барф, борон, обхезию сел, гирдбодхои пайдарпай
оварда расонид.
Инсон акнун дарк намуд, ки робитаи мутакобилаи бай
ни худ ва биосфера чунон ба низом оварда шавад, ки он ба
харду тараф манфиатовар буда, инкишофи чамъият бои
си мувозинати экологй гардид. Ин мархала тахаввули хаёт
аз биогнез бо он фарк мекунад, ки он инкишофи акл аст,
яъне ноогнез мебошад. Вобаста ба ин мувофикан биосфера
тадричан ба ноосфера иваз мешавад. В.И.Вернадский хамчун
асосгузори таълимоти нав ба таври илмй-материалистй ни
шон дод, ки ноосфера на дар болои биосфера ва на берун
аз он, балки мархалаи конунй ва ногузири инкишофи био
сфера - мархалаи бо кудрату аклу хирад ба низом даровар-
дани муносибати тарафайни инсон ва табиати атрофи онро
фаро гирифта мебошад.
Аз тарафи дигар ноосфера ин чилди томи геологии Замин
бо хамрохи одамони дар он сокин буда, аз тарафи одамон
окилона такмилу тагйир додашударо мефахмонд. Мазмуни
мохияти ноосфераро соф биологй фахмидан норавост, балки
ин мафхум табиию таърихие мебошад, ки дар мархалаи му
айяни инкишофи таърихй зухур ёфта, бо кулли илмхои таби
ию чамъиятй шарху маънидод карда мешавад, зинаи омили
муносибати чамъият ва табиатро ифода мекунад. Аз тара
фи дигар инсони бохирад нисбати худ, ахли оила ва атро-
фаш некбинона муносибат мекунад, гамхору ёрирасони як-
дигар мебошад, нисбати якдигар бадиро раво намебинанд.
Айнан чунин муносибат бояд нисбат ба табиат зохир
карда шавад. Инсон аз табиат на танхо неъматхои дарко-
риро ситонида гирад, балки нисбати солим нигох дошта
ни табиат гамхорй зохир намояд. Хар кадар мо ба табиат
ситам ва зуроварй намоем, табиат ба мо чавоби вазнинтар
мегардонад.
В.И. Вернадский масъалаи аз биосфера ба ноосфера гу-
заштанро ин тавр ташрех додаст: «Бо баробари дар сайё-
280
раи мо пайдо шудани мавчудоти зиндаи сохибхирад сайё-
ра ба мархалаи нави таърихи худ ворид шуд. Биосфера ба
ноосфера гузашт».
В.И.Вернадский ноосфераро чилди нави Замини ру ба ин
кишоф дошта медонад, ки онро одами боакл ба низом мео
рад, рафти инкишофи онро ба самти маълум равон мекунад.
Бо вучуди он ки инсон зодаи тахаввули зинаи олии био
сфера аст, имруз он яке аз тавонотарин неруйи тахаввулди-
хандаи биосфера гардид, манфиатхои табииро сахт кохиш
дод, ба офаридани манфиатхои сунъй - одамсириштй (антро-
погенй) гузашт.
Яке аз воситахои мухими рушди ноосфера ва ташаккули
минбаъдаи он ин мунтазам ба даст овардани ахборот доир
ба вазъи он дар минтакахои гуногуни сатхи хушкии кураи
Замин ва укёнуси Чахонй мебошад. Бо ин максад дар сатхи
хушкй ва укёнуси Чахонй хазорхо пойгоххои обу хавосанчй
таъсис ёфтанд, аз радифхои маснуи Замин, расмгирихои
фосилавй ва гайра истифода мебаранд. Сарфи назар аз ин
дастовардхои илмию техникй, мо хануз доир ба вазъи вокей
ва дурнамои тагйирёбии биосфера ва ноосфера маълумотхои
боварибахш ба даст оварда наметавонем ва мухимаш он
аст, ки мо ба вазъи обу хаво дар микёси калон таъсири фа-
ъол расонида наметавонем. Бинобар хамин хам табиат ва
хам чамъият ба дахолати окилонаи инсон бахри пешгирии
ходисахои номатлуби табиат ва бартараф намудани окибати
онхо ниёзманд мебошад.
281
РУЙХАТИ ЛУЕАТХР ВА МАФДУМДО
(Ра^амхо сахифаи китобро нишон медихад)
Антропоген МТ - 48 Пассат - 32
Анбухи хаво (хелхои он) - 38 Платформахо - 23
Биосфера - 46 Прерия - 165
Бодхои гарбй - 32 Пампа - 136
Биёбон - 85 Патагония - 136
Бешахои истивой - 95 Релеф - 24
Водй (ахён-ахён) - 82 Саванна - 99
Гулбогхои миллй - 105 Селва - 135
Изотермахо - 30 Табакаи географй - 232
Зонаи даштхо - 165 Тайга - 163
Кирик - 114 Тундра - 163
Минтакавияти баландй - 137 Томият - 233
Минтакавияти баландкухй - 131 Фарзияи антарктикй - 149
Мавкеи географй - 78 Фишори баланд (хелхои он) - 40
Минтакахои таркиш - 21 Фарзия - 14
Мамнуъгохо - 105 Харитахо (хелхои он) - 16
Минтакавияти табий - 50 Шелф - 25
Минтакавияти иклимй - 34 Куввахои дохилй ва берунй - 25
Мустамлика - 109 Кишри материкй ва укёнусй - 19
Муссонхо - 44 Катортеппахои моренагй - 175
Минтакаи калони чазирахо - 122 Кабати озон - 27
Мачмуи (комплекси табий) - 47 Кисматхои табиат - 48
Минтакахои серзилзила - 24 Ходисахои мавзуй - 231
Намуди боигарихои табий - 235 Худудхои резишгохи дохилй - 82
Омилхои иклимхосилкунанда - 34 Энергияи дохилии Замин - 47
Офати табий - 104 Яхбандии бисёрсола - 208
Порахои литосфера - 20
282
ИЛОВАХ,О
Накшаи тавсифи харитахо:
1. Харитахо аз чихати дарбаргирии худуд, аз чихати микёс
ва мазмун чй гунаанд?
2. Хангоми истифодабарии харитахо чй гуна дониш гириф-
тан мумкин аст?
283
Кор бо диаграммахои иклимй
1. Ба хамаи аломатхои диаграмма бо диккат ахамият дихед.
(Моххои сол як дар миён бо харфхо ишора шудаанд). Аз
он чиро мефахмед?
2. Гардиши солонаи хароратро фахмонед. Харорати миё-
наи июл ва январ ба чй баробар аст? Амплитудаи соло-
наи харорат чй гуна аст?
3. Оид ба хелхои иклим хулоса бароред.
Дунёи кадим
Такрибан солхои 600 то эраи мо. Бахрнавардони фини
ки шиновариро дар атрофи Африко анчом доданд.
Такрибан солхои 500 то э. мо. Файласуфи Юнон П ар
менид бори аввал дар бораи курашакл будани Замин акида
ронд.
Кариб солхои 212-194 то э. мо. Олими Юнон Эратосфен
андозаи кураи Заминро муайян карда, харитаи Ойкуменро
тартиб дод (дар он кисми Замин, ки инсоният мавчуд буд),
«Асрори кайдхои географй»-ро таьлиф намуд.
Такрибан соли 165 то э. мо. Олими Юнон Картес Малос-
ский глобуси нахустинро сохт.
Кариб солхои 23-24 то э. мо. Аз тарафи олими Юнон
Страбон «География» дар 17 чилд нашр шудааст.
Асрхои миёна
Соли 860. Нормандхо чазираи Исландияро кашф карданд.
Соли 682. Нормандхо чазираи Гренландияро кашф кар-
данд.
Такрибан солхои 1000-ум. Нормандхо ба сардории Лейв
Эриксон сохилхои шаркии Амрикои Шимолиро кашф кар-
данд.
Солхои 1271-1295. Сайёхати точири италиявй М арко
Поло ба Чин.
Соли 1415. Огози шиноварии португалхо кад-кади со-
хилхои Африко дар нимкураи Чанубй.
Солхои 1466-1472. Саёхати Афанасий Никитин ба Хин
дустон.
Солхои 1487-1488. Экспедитсияи португалии Б. Диаш
ба нуктаи охирини чануби Африко расида, димогаи Умеди
Некро кашф кард.
286
Солхои 1442. Олими Олмонй Мартин Бехайм глобуси
калонро сохт.
Солхои 1492-1493. Экспедитсияи бахрнавардии аввали-
ни испанй Х.Колумб ва кашфи Олами Нав.
Солхои 1497-1499. Экспедитсияи Португалии Васко да
Гама рохи бахриро ба Хиндустон аз тарафи Африко кашф
намуд.
Солхои 1519-1522. Аввалин саёхати гирдиоламии Ф. Ма
геллан
Солхои 1607-1617. Экспедитсияи бахрнавардии англисии
Г. Гудзон дар чустучуи «Гузаргохи шимолу гарб» аз укёнуси
Атлантик ба укёнуси Ором.
Солхои 1642-1643. Экспидитсияи бахрнавардии А. Тас
ман ба сохилхои Австралия.
Соли 1648. Бахрнавардии Семён Дежнев аз укёнуси Ях
бастаи Шимолй ба укёнуси Ором.
Давраи нав
Солхои 1697-1699. Саёхати заминкушоии В. Атласов ва
Л. Морозно ба Камчатка.
Соли 1698. «Накшаи умумии Сибир»-и С. У. Релиёзов
аз чоп баромад.
Солхои 1768-1779. Экспедитсияи гирдиоламии бахрна-
варди англис Чеймс Кук.
Солхои 1819-1821. Аввалин экспедитсияи русии Ф. Ф.
Беллинсгаузен ва М.И. Лазарев ба Антарктика.
Солхои 1830-1856. Муайян кардани баландии як катор
куллахои Химолой, аз чумла Чомолунгма (Эверест).
Солхои 1872-1876. Кори экспидитсияи укёнусшиноси
англисй бо киштии «Челленчер».
Солхои 1893-1896. Саёхати Ф. Нансен ба укёнуси Яхба
стаи Шимолй дар киштии «Фрам».
Солхои 1903-1906. Бахрнавардии Р. Амундсен дар «Иова»
бо «Гузаргохи шимолу гарб» аз укёнуси Атлантик ба укёнуси
Ором.
Солхои 1908-1909. Ба мавзеи Кутби Шимол рафта раси-
дани Ф. Кук ва Р. Пири.
Солхои 1991-1912. Расидани Р. Амундсем, Р. Скоттит ба
Кутби Чануб.
287
Давраи навтарин
Соли 1932. Аввалин бахрнавардии дутарафа ба рохи
бахри Шимолй ба воситаи киштии яхшикани «Сибиряков»
дар як мавсим.
Солхои 1947-1971. Кашфи каторкуххои зериобии Ломоно
сов, Менделеев ва дигарон.
Соли 1957. Парвози аввалин радифи маснуи Замин.
Соли 1965. Огози кор аз руйи накшаи 10-солаи гидроло
гии байналхалкй. Ошкор кардани новахои чукуроба, катор
куххои мобайни укёнусхо, кафидахо, чараёнхои мукобил ва
дигар кашфиётхо дар Укёнуси чахонй.
Соли 1961. П арвози аввалин дар чахон дар киш
тии кайхонии «Восток» ва парвози минбаъдаи истгоххои
кайхонй, омузиши Замин ва Кайхон.
Дар охир
Соли 1965. Огози кор аз руйи Барномаи 10-солаи байнал-
халкии гидрологй: муайян намудани новахои каърй, катор
куххои миёнаи укёнус, шикастапорахо ва кашфхои дигар
дар Укёнуси чахонй.
Соли 1972. Якумин Конференсияи Созмони Милали
Муттахид оид ба мухити атроф ва тараккиёт дар Рио-де-
Жанейро.
Соли 2009. Парчами Чумхурии Точикистон дар матери
ки Антарктида барафрохта шуд.
288
МУНДАРИ^А
Замин - сайёраи низоми офтобй ................................................................. 3
М укаддим а...................................................................................................... 5
290
§51. Шаклхои асосии р е л еф .....................................................................205
§52. Иклим.................................................................................................... 208
§53. Обхои д охилй ..................................................................................... 213
§54. Зонахои табий..................................................................................... 219
§55. Зонахои табий (давомаш).................................................................222
Ахолй ва давлатхо ..................................................................................... 226
§56. Халкхои А вруосиё............................................................................. 226
Сибири Г ар б й ..............................................................................................231
Т а б и ат.......................................................................................................... 231
§57. Мавкеи географ й............................................................................... 231
§58. Обхои д охилй..................................................................................... 234
Сибири Шаркй ............................................................................................ 237
Табиат .......................................................................................................... 237
§56. Мавкеи географй ............................................................................... 237
§60. Обхои д охилй..................................................................................... 240
Шарки Д у р ..................................................................................................245
§61. Мавкеи географ й............................................................................... 245
§62. Обхои д охилй..................................................................................... 249
Пастии Турон ва куххои Осиёи Миёна.................................................. 253
Т а б и ат.......................................................................................................... 253
§63. Мавкеи географ й............................................................................... 253
Куххои Осиёи Миёна................................................................................. 257
Т а б и ат.......................................................................................................... 257
§64. Мавкеи географ й............................................................................... 257
§65. Обхои д охилй..................................................................................... 261
291
ЦОДИР ЯТИМОВ
ГЕОГРАФИЯИ
МАТЕРИКДО ВА УКЁНУСДО
Китоби дарсй барои синфи 7
Мукарризон:
А. Цураев, З. Мусоев ва Т. Гуруков