A ΦIEPΩMA

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995

2-31 AΦIEPΩMA
Δομήνικος Θεοτοκ -

Δομήνικος
πουλος. H ζωή και το έρ-
γο εν ς απ τους μεγαλύ-
τερους ζωγράφους και
σημαντικ τερους προσ-
ωπογράφους λων των ε-
ποχών
Θεοτοκπουλος
 Xρονολ γιο Δομήνικου
Θεοτοκ πουλου.
H ζωή και το έργο ενς απ τους μεγαλύτερους ζωγράφους
 Aρχειακές μαρτυρίες.
Tα νεανικά χρ νια του και σημαντικτερους προσωπογράφους λων των εποχών
Δομήνικου Θεοτοκ που-
λου στην Kρήτη. ΓIA TH ζωή του Δομήνικου Θεοτοκ-
 H διάβαση της γέφυρας. πουλου (Eλ Γκρέκο) ελάχιστα γνωρί-
H κρητική παραγωγή του ζουμε, ιδιαίτερα για τα πρώτα χρνια
Θεοτοκ πουλου και το του στον Xάνδακα (Hράκλειο) και τη
μετέπειτα παραμονή του στην Iτα-
ταξίδι του στη Bενετία. λία. Tα τελευταία χρνια μνο, Eλλη-
 Oι ρίζες του Δομήνικου.
νες ερευνητές έφεραν στο φως ση-
Oι βάσεις της ανθρωπιστι- μαντικά στοιχεία για τα νεανικά του
κής παιδείας και της βυ- χρνια. Tο σίγουρο είναι τι γεννή-
ζαντινής αισθητικής τον έ- θηκε στον Xάνδακα το 1541, καταγ-
καναν να ξεχωρίσει. ταν απ εύπορη αστική και ορθδο-
 «O Θεοτοκ πουλος δι- ξη οικογένεια, που κατά πάσα πιθα-
αμορφώνεται ως Δυτικ ς ντητα είχε εκτοπιστεί απ τα Xανιά
ζωγράφος στην Iταλία».
O ιστορικ ς Tέχνης N. Eπιμέλεια αφιερώματος:
Xατζηνικολάου θεωρεί - ΠEΓKY KOYNENAKH
τι ο Γκρέκο αποτελεί τον
συνδετικ κρίκο της μετά την εξέγερση εναντίον των
Eλλάδας με τον ευρωπαϊ- Eνετών του 1526-28. Aπ νεαρή ηλι-
κ εικαστικ πολιτισμ . κία είχε τον τίτλο του μαΐστρου που
 Γκρέκο και Aναγέννη- σημαίνει τι ασκούσε ήδη επίσημα
ση. Aνέκδοτες παρατηρή- το επάγγελμα του ζωγράφου. Tο πέ-
σεις του Γιάννη Tσαρούχη ρασμά του στην Iταλία προφανώς έ-
για τον Eληνα ζωγράφο. γινε με σκοπ τη μαθητεία, αλλά και
την εξασφάλιση των μεγάλων πα-
 Πνευματικές αποσκευ-
ραγγελιών που θα τον έκαναν διάση-
ές. Στοιχεία που συνθέ- μο και αποδεκτ στην καλλιτεχνική
τουν την αισθητική και κίνηση της Δύσης.
την ποιητική του Γκρέκο. Eκθέσεις με έργα του ή επιστημο-
 H επανεκτίμηση του νικές ανακοινώσεις που αφορούν
καλλιτέχνη. στη ζωή και τη δημιουργία του απο-
 O Γκρέκο και το Tολέ- σπούν, ταν γίνονται, το παγκσμιο
δο. Zωγράφισε το νειρο ενδιαφέρον. Γιατί ο Δομήνικος Θεο-
της Iσπανίας, την αγωνία τοκπουλος είναι ένα ξεχωριστ
και το πορτρέτο των ονει- καλλιτεχνικ φαινμενο στην ιστο-
ροπ λων. ρία της Tέχνης. Tα έργα του, ιδιαίτε-
ρα σα έγιναν στην Iσπανία, θεωρού-
 Γλυπτά που θυμίζουν
νται πραγματικά αριστουργήματα.
πίνακες. Σ’ λη του τη ζωή Φανερώνουν την κατάκτηση μιας νέ-
ο Γκρέκο αρεσκ ταν ν’ α- ας για την εποχή του εκφραστικής
σχολείται με τη γλυπτική. γλώσσας που δεν απέκτησε ποτέ μι- H Παναγία, λεπτομέρεια απ τον πίνακα της «Aγίας Oικογένειας, με την Aγία
 Hταν ο Γκρέκο «αρχιτέ- μητές, αποδεικνύοντας έτσι τη μο- Aννα». Eλαιογραφία σε Πανί, περίπου 1610-1614. Aπ το Aποστολάτο του Mου-
κτων»; Περιορίστηκε σε ναδικτητά της. Oι πίνακες του ερ- σείου Eλ Γκρέκο στο Tολέδο.
εικοναστάσια και μνημεία μηνεύτηκαν κατά διάφορους τρ-
με χαρακτήρα εφήμερο πους σε διαφορετικές εποχές, η ντιπροσωπευτικά έργα τις μαθητείες «Eλ Γκρέκο», είναι αφιερωμένες οι
και εύφθαρτο. δουλειά του έδωσε εναύσματα σε και τις οφειλές του Θεοτοκπουλου «Eπτά Hμέρες». Mε στχο να φωτι-
μετέπειτα καλλιτέχνες και το νομα τσο στη Bενετία σο και στη Pώμη. στεί πολύπλευρα η ζωή και το έργο
Eξώφυλλο: Προσωπογραφία του Eλ
και η καλλιτεχνική δημιουργία του Eπιδιώκει να φέρει στο φως στοιχεία του, φιλοξενούνται κείμενα ειδικών
Γκρέκο. Λεπτομέρεια απ την «Tαφή καθιερώθηκαν στην πρώτη γραμμή που αγνοήθηκαν απ τους μέχρι σή- χι μνο Eλλήνων αλλά και ξένων
του κμητος Oργκάθ». των Eυρωπαίων ζωγράφων. μερα μελετητές του έργου του. που έχουν εντρυφήσει στην τέχνη
Eτσι, η έκθεση που λειτουργεί αυ- Σ’ αυτν λοιπν τον μεγάλο δημι- του Eλ Γκρέκο, ενς απ τους μεγα-
Yπεύθυνος «Eπτά Hμερών»: τή την εποχή στην Eθνική Πινακοθή- ουργ που ο ίδιος υπερηφανευταν λύτερους ζωγράφους της Eυρώπης
BHΣ. ΣTAYPAKAΣ κη «O Γκρέκο στην Iταλία και η ιταλι- για την ελληνική καταγωγή του, «Δο- και απ τους σημαντικτερους προ-
κή τέχνη», φιλοδοξεί να δείξει με α- μήνικος Θεοτοκπουλος ο Kρης» ή σωπογράφους λων των εποχών.

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995

Xρονολγιο
1541: ΓENNIETAI στο Xάνδακα
Kρήτης (σημεριν Hράκλειο)
ο Δομήνικος Θεοτοκπουλος. «Kα-
ταγμενος απ την πλη του Xάνδα-
κα, ζωγράφος που διαμένει σ’ αυτή
την πλη (Tολέδο), που ανάλαβε να
διερμηνέψει καλά και πιστά...».
(Aρχεία της Iερής Eξέτασης στο Tο-
λέδο). Kαταγταν απ παλιά οικογέ-
νεια μικροαστών στην υπηρεσία της
Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Bε-
νετίας. Λιγοστές είναι οι πληροφο-
ρίες για τα πρώτα χρνια της ζωής
του. Πάντως, φαίνεται τι η κλίση
του για τις καλές τέχνες και το πρώ-
ιμο ταλέντο του έπεισαν τον πατέρα
του να τον βάλει ως μαθητευμενο Λεπτομέρεια απ τον πίνακα «H κοίμηση της Θεοτκου» με την υπογραφή: «Δομήνικος Θεοτοκπουλος, ο Δείξας».
σε ένα απ τα εργαστήρια εικονο-
γράφων που ανθούσαν ττε στην στη Bενετία τη διετία 1575-77. Στην
Kρήτη ή σε κάποιο μοναστήρι του Iταλία μάλλον απέκτησε την προσω-
νησιού. νυμία Greco, δηλ. Eλληνας. Eνα απ
τα πρώτα έργα της ιταλικής περι-
1560-66: Δημιουργεί τα έργα: «O
Eυαγγελιστής Λουκάς
ζωγραφίζει τη Θεοτκο». (Mουσείο
δου είναι το περίφημο «Πολύπτυχο»
στην Γκαλερία Eστένσε της Mδενα,
που «κοντά στα αναμφισβήτητα βυ-
Mπενάκη), «που η εικονογραφία, η
ζαντινά στοιχεία αρχίζουν να διαφαί-
τεχνική, η χάρη (που θυμίζει παλαιο-
νονται οι αναζητήσεις που χαρακτη-
λγεια περίοδο), παραμένουν βυζα-
ρίζουν τις μετέπειτα δημιουργίες
ντινές ενώ οι λεπτομέρειες και η κί-
του». Tο έργο φέρει την υπογραφή
νηση δείχνουν ιταλική επίδραση».
«Xειρ Δομήνικου».
Στην ίδια εποχή ανήκει και «H προ-
σκύνηση των μάγων» (Mουσείο Mπε-
νάκη), με μοτίβα σύνθεσης παρμένα 1572: Δημιουργεί την προσωπο-
γραφία του Tζούλιο Kλβιο
(Mουσείο Kαποντιμντε, Nεάπολη),
απ τις χαλκογραφίες του Tισιάνο,
του Kορέτζιο, κ.ά. Eργο που χαρα- έργο στο οποίο διακρίνεται η επιρ-
κτηρίζεται απ μια δυτικίζουσα τε- ροή του Tιντορέτο.
χνοτροπία, αλλά με χρωματική λάμ-
ψη και προσωπικ τνο που συγγε- 1575: Zωγραφίζει το «Aγρι με το
δαυλ» (Mουσείο Kαποντι-
μντε, Nεάπολη. Tα ρεαλιστικά στοι-
νεύει με το «Πολύπτυχο της Mντε-
να», πως και οι πίνακες «Προσκύνη- χεία στην απδοση του προσώπου ο-
ση των μάγων» (Iδρυμα Galdiano, φείλονται σε επιρροές απ τον Γιά-
Mαδρίτη) και «Προσκύνηση των ποι- κοπο Mπασάνο.
μένων» (Συλ. Willumsen). Στην ίδια
εποχή ανήκει «H κοίμηση της Θεοτ-
κου» που ανακαλύφθηκε σε εκκλη-
1577: Φεύγει απ την Iταλία και ε-
γκαθίσταται οριστικά στην
Iσπανία. Στη χώρα αυτή στρεφταν
σία της Σύρου, με υπογραφή: «Δομή- ττε τα βλέμματα των καλλιτεχνών,
νικος Θεοτοκπουλος ο Δείξας». καθώς εκείνη την εποχή κτιζταν το
Tο έργο θεωρείται, απ το Mανλη ανάκτορο - μοναστήρι του Aγίου
Xατζηδάκη, «σε σχέση με τα άλλα Λαυρεντίου στο Eσκοριάλ, «που έ-
πρώιμα έργα του, έργο πιο ώριμο, υ- δωσε την ευκαιρία στο Φίλιππο B΄ να
ποταγμένο σε σοφτερο συνθετικ δείξει την αγάπη του για την τέχνη
κάνναβο και σε χρωματικές αρμο- αλλά και τα χαρίσματά του ως μαική-
νίες πλουσιτερες, πιο προχωρημέ- να». Yπάρχουν κείμενα που επιβε-
νης ευαισθησίας... Στην τεχνική και βαιώνουν τι, ακμη και ταν ήταν
την τεχνοτροπία χειρίζεται με ευχέ- στη Pώμη ο Θεοτοκπουλος, με με-
ρεια τρπους παλαιολγειους με ιδι- σολάβηση του προστάτη του Φούλ-
αίτερα κλασικίζουσα χάρη, ενώ η βιο Oρσίνι, συναναστράφηκε τους
γνώση της ιταλικής τέχνης της επο- ουμανιστές του Tολέδο και ανάμεσά
χής φανερώνεται με τρπο διακριτι- τους τον Πέντρο Tσακν, διάσημο
κ, σε λεπτομέρειες». ελληνιστή και εγκυκλοπαιδιστή. O
φίλος του τελευταίου, Δον Λουίς ντε
1567 ή 1568: O Θεοτοκπουλος με-
ταναστεύει στη Bενετία. Φοι-
τά στο εργαστήριο του γέροντα ττε
Kαστίλια έγινε πιστς προστάτης
του Θεοτοκπουλου και μάλιστα, ύ-
Tιτσιάνο, ο οποίος, εικάζεται τι σε στερα απ μια φιλία που κράτησε -
επιστολή του προς τον βασιλιά της λη του τη ζωή, ο εκτελεστής της δια-
Iσπανίας Φίλιππο B΄, αναγνώριζε το θήκης του.
ταλέντο του μαθητή του. «H μαγεία Στη Mαδρίτη γνώρισε τη Xερνιμα
του τονικού χρώματος καθώς και οι ντε λας Kουέβας, με την οποία έζησε
καινούργιες αναζητήσεις των μανιε- την υπλοιπη ζωή του και απέκτησε
ριστών και λουμινιστών (Σκιαβνε, (1578) το μοναδικ γιο του Xρχε
Mπασσάνο, Bερονέζε και προπαντς Mανουέλ, που έγινε και αυτς αξι-
του Tιντορέτο –στο εργαστήριο του λογος ζωγράφος.
οποίου πιθανν να φοίτησε) αλλά και
του Mιχαήλ Aγγέλου, γοήτευσαν το 1578-79: Δημιουργεί τα πορτρέ-
τα: «O ιππτης με το χέ-
ρι στο στήθος», «Πομπέο Λενι»,
νεαρ ζωγράφο». (T. Σπητέρης).
«Προσωπογραφία γυναίκας» και η
1570: Aπ τη Bενετία στη Pώμη, -
που θα παραμείνει μέχρι το
1577. Πιθανολογείται τι επέστρεψε
περίφημη «Γυναίκα με την ερμίνα»,
Συνέχεια στη 4η σελίδα
«O Aγιος Iλδεφνσο», περίπου 1600-1603. Eλαιογραφία σε πανί, Nοσοκομείο του
Eλέους, Iγέσκας.

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 3

Συνέχεια απ την 3η σελίδα
έργα που δείχνουν καθαρά τις ιταλι-
κές του επιρροές. Tην ίδια εποχή ζω-
γραφίζει τα έργα: «Aλληγορία της Iε-
ρής Συμμαχίας» (η «Oνειρο του Φί-
λιππου») που ελπίζει να παρουσιάσει
στο βασιλιά Φίλιππο B΄ και τη «Mετα-
νοούσα Mαγδαληνή».
1579: H παραμονή του στη Mαδρί-
τη ωστσο, φαίνεται να μην
είναι εποικοδομητική για το ζωγρά-
φο. Aποφασίζει να πάει στο Tολέδο
απ που καταγταν η γυναίκα του.
Eκεί έζησε ώς τα γεράματά του σαν
άρχοντας, συνδεδεμένος με λγιους
και κληρικούς ουμανιστές της π-
λης, αφού ο ίδιος είχε αποκτήσει ήδη
απ την εποχή που βρισκταν στην
Iταλία μια ευρύτατη ανθρωπιστική
παιδεία. Tο Tολέδο είναι ο χώρος
που θ’ ανθήσει η ζωγραφική του Θε-
οτοκπουλου, αφού λγω περιστά-
σεων, παίρνει πολλές σοβαρές πα-
ραγγελίες.
Mια απ τις πρώτες ήταν του Nτιέ-
γκο ντε Kαστίλια για την εκτέλεση
του Eικονοστασίου του Aγίου Δομή-
νικου του Πρεσβύτερου, για το ο-
ποίο ο καλλιτέχνης ζωγράφισε οκτώ
πίνακες, τρεις απ τους οποίους βρί-
σκονται ακμη και σήμερα στη θέση
τους: «O Aγιος Iωάννης ο Bαπτι-
στής» «O Aγιος Iωάννης ο Eυαγγελι-
στής» και «η Aνάσταση του Xριστού).
H δεύτερη μεγάλη παραγγελία που
εκτέλεσε και που σώζεται ακμη
στον καθεδρικ να του Tολέδο, εί-
ναι ο «Διαμερισμς των Iματίων του
Xριστού».
1580: O βασιλιάς επιτέλους εκ-
φράζει την εύνοιά του, ανα-
θέτοντάς του να ζωγραφίσει ένα α-
π τα παρεκκλήσια του Eστοριάλ με
το συγκεκριμένο θέμα «Tο μαρτύ-
ριο του Aγίου Mαυρικίου». Aυτ -
μως είναι το πρώτο και το τελευταίο
δείγμα βασιλικής εύνοιας. H απδο-
ση του θέματος δεν αρέσει στο Φί-
λιππο B΄, ο οποίος, φαίνεται τι τρ-
μαξε απ το νεωτεριστικ χαρακτή-
ρα της ερμηνείας, βαθιά επηρεα-
σμένος απ τη θρησκοληψία του. O
βασιλιάς πλήρωσε τον πίνακα, αλλά
ανέθεσε στον Iταλ Pμολο Tσι-
ντσινάτι (1584) την εκτέλεση ενς
Aίθουσα, η θεωρούμενη ως στούντιο του Eλ Γκρέκο, στο ομώνυμο σπίτι - Mου-
σείο, στο Tολέδο, πλη απ’ που καταγταν η Xερνιμα ντε λας Kουέβας, με την
οποία απέκτησε το μοναδικ γιο του Xρχε Mανουέλ (Γιωργής Mανουήλ Θεοτο-
κπουλος), που έγινε και αυτς αξιλογος ζωγράφος.
4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995
Προσωπογραφία του Γιωργή Mανουήλ Θεοτοκπουλου –γιος του Γκρέκο–, ελαι-
ογραφία που βρίσκεται στο Eπαρχιακ Mουσείο Kαλών Tεχνών της Σεβίλλης
(1600-1605).
άλλου έργου για το παρεκκλήσιο
του Eστοριάλ.
1586 (18 Mαρτίου): O Θεοτοκ-
πουλος ανέλαβε να εκτελέ-
σει μέχρι τα Xριστούγεννα τον πίνα-
κα «H ταφή του κμη ντε Oργκάθ»
(Eκκλησία Aγίου Θωμά, Santo Tomé,
Tολέδο). «Tο έργο αυτ, που παρα-
μένει θεμελιακ χι μνο για το Θε-
οτοκπουλο αλλά και για ολκληρη
την ισπανική ζωγραφική, σημαδεύει
τη στιγμή που ο ζωγράφος μπρεσε
να αποτινάξει τα τελευταία κατάλοι-
πα των ιταλικών του αναμνήσεων και
να αποκτήσει ένα δικ του ύφος:
Bρίσκεται σε πλήρη ωριμτητα και
μπορεί να εκφραστεί με λη τη σι-
γουριά που του δίνει η πείρα του και
τα χαρίσματά του ως οραματιστή»
(T. Σπητέρης)
1591-92: Διακοσμεί το εικονοστά-
σι της Talavera la Vieja.
1597-99: Oι επαναστατικές του
συνθέσεις κοσμούν το
παρεκκλήσι του Σαν Xοσέ («Στέψη
της Παναγίας», «Aγιος Mαρτίνος με
τον επαίτη», «Aγιος Iωσήφ με το μι-
κρ Xριστ»), που «η αντινατουρα-
λιστική τάση του Θεοτοκπουλου έ-
γινε ακμη πιο έντονη και η ζωγρα-
φική του απέκτησε μεγαλύτερο λυ-
ρισμ, εκφράζοντας μια υποκειμενι-
κή ραση και θεώρηση του κσμου».
Λίγο αργτερα, γίνονται και οι πίνα-
κες του Kολλεγίου της Dona Maria
de Aragon («H προσκύνηση των ποι-
μένων», η «Bάπτιση» και ο «Eυαγγε-
λισμς»), προαναγγέλλουν την τε-
λευταία φάση της δουλειάς του ζω-
γράφου.
1605-10: O Δομήνικος Θεοτοκ-
πουλος οδηγείται σε νέ-
ες καλλιτεχνικές αναζητήσεις. Oι μα-
κρινές αναμνήσεις τον κάνουν να
συμφιλιωθεί ξανά με την Iταλία. Xά-
ρη σε μιαν ασυνήθιστη αναστροφή
του πνεύματος επαναπροσεγγίζει
θέματα που τον απασχολούσαν πά-
ντα. Eτσι, συνθέτει ττε κάποια έργα
εφιαλτικά, πως η «Πεντηκοστή», «H
5η σφραγίδα της αποκάλυψης», «H
βάπτιση του Xριστού» που αποτε-
λούσαν τμήματα ενς συνλου για
το παρεκκλήσιο του Nοσοκομείου
Aγιος Iωάννης ο Bαπτιστής εκτς
των Tειχών, που ο ζωγράφος δεν
πρλαβε να ολοκληρώσει. Eξάλλου,
για το βωμ της εκκλησίας του ίδιου
νοσοκομείου προοριζταν ο «Eυαγ-
γελισμς». Tο πάνω μέρος του έρ-
γου ήταν η «Συναυλία των αγγέ-
λων», που βρίσκεται στην Eθνική Πι-
νακοθήκη της Aθήνας.
1607: Στον ίδιο κύκλο δουλειάς ε-
ντάσσονται οι πίνακες που έ-
γιναν για το Nοσοκομείο του Eλέους
στην Iλλιέσκας. Περιλαμβάνει πέντε
πίνακες: «Παναγία του ελέους»,
«Eυαγγελισμς», «Στέψη της Πανα-
γίας», «Γέννηση του Xριστού» και έ-
να βασικ έργο τον «Aγιο Iντελφν-
σο» μαζί με έναν «Γάμο της Πανα-
γίας» που χάθηκε αργτερα, καθώς
και τέσσερα αγάλματα.
1610-14: Bαδίζοντας προς το τέ-
λος της ζωής του ο ζω-
γράφος αντιμετωπίζει οικονομικά
προβλήματα, αρρώστιες και προσω-
πικές δυστυχίες: χάνει τη γυναίκα
του αλλά και πολλούς φίλους, νιώθει
καταπονημένος. Mια απ τις υποτι-
θέμενες αυτοπροσωπογραφίες εκεί-
νης της εποχής που βρίσκεται σε
Mητροπολιτικ Mουσείο της Nέας
Yρκης δείχνει έναν άνθρωπο αδύ-
νατο, με τραβηγμένα χαρακτηριστι-
κά, αλλά με ονειροπλο, ζωηρ και
διαπεραστικ βλέμμα. Στην περίφη-
μη «Aποψη του Tολέδο» μια απ τις
δυο σωζμενες τοπιογρφίες του, το
μυστικ πορτραίτο της πλης φαίνε-
ται να εκφράζει το προσωπικ του
δράμα. Tην ίδια περίοδο ο Θεοτοκ-
πουλος φιλοτεχνεί και τον «Λαοκο-
ντα» (Eθνική Πινακοθήκη της Oυάσι-
γκτον) μοναδικς πίνακάς του με μυ-
θολογικ θέμα.
1614 (7 Aπριλίου): O Δομήνικος
Θεοτοκπουλος ύστερα απ
μακρχρονη και επώδυνη αρρώστια
πεθαίνει, αφήνοντας πολλά χρέη και
200 πίνακες. H κηδεία και η ταφή του
έγινε στην εκκλησία του Aγίου Δο-
μήνικου του Πρεσβύτερου.
1619: H σορς του μεταφέρεται
στο μοναστήρι του Aγίου
Tορκουάτο, που καταστράφηκε τον
περασμένο αιώνα.
Σημειώσεις:
1) Στοιχεία για το χρονολγιο Δομήνικου Θεο-
τοκπουλου έχουν ληφθεί απ τα έργα του
Mανλη Xατζηδάκη «Δομήνικος Θεοτοκ-
πουλος Kρης, κείμενα 1990-1994» (εκδ. Mορ-
φωτικ Iδρυμα της Eθνικής Tραπέζης, 1995),
«Δομήνικος Θεοτοκπουλος, Kρης Eποίει»
(Tετράδια «Eυθύνης» τεύχος 31, 1991) και
Bιογραφικ Λεξικ (λήμμα Δομήνικος Θεο-
τοκπουλος, 4ος τμος, σελ. 75-77, Tώνης Π.
Σπητέρης), της Eκδοτικής Aθηνών.
2) Oι χρονολογίες στη ζωή του Δομήνικου Θεο-
τοκπουλου δεν είναι οριστικές γιατί, καθώς
η έρευνα για τη ζωή και το έργο του συνεχί-
ζεται, εμφανίζονται συνεχώς νέα στοιχεία
που ανατρέπουν τα ήδη υπάρχοντα.
 Aρχειακές μαρτυρίες
Tα νεανικά χρνια του Δομήνικου Θεοτοκπουλου στην Kρήτη
Tου Nίκου Παναγιωτάκη
Kαθηγητή, Διευθυντή του Eλληνικού Iνστιτούτου
Bενετίας

·ς το 1961 οι πληροφορίες μας για

την πρώτη περίοδο της ζωής του
μεγάλου ζωγράφου ήταν πενιχρ-
τατες: η καταγωγή του απ την
Kρήτη, που τη δήλωνε ο ίδιος, χι
δίχως κάποια περηφάνεια, σε επι-
γραφές πινάκων του (ο Kρής), το
γεγονς τι έμαθε ζωγραφική στην
Kρήτη, πως αναφέρει ο φίλος του
ποιητής Oρτένθιο Παραβιθίνο σε έ-
να επιτύμβιο σονέτο για τον Γκρέ-
κο, και η δήλωσή του τι γεννήθηκε
στην «πλη της Kρήτης», δηλαδή
στο σημεριν Hράκλειο. Oι πολυ-
πληθείς μελετητές της ζωής και του
έργου του προσπερνούσαν βιαστικά
και αμήχανα την κρητική περίοδο
της ζωής του, παρά την προφανή
σημασία που έχει για την κατανη-
ση της προσωπικτητας και της τέ-
χνης του. Aν παραμερίσουμε τους
αναπφευκτους συσχετισμούς με
τη βυζαντινή τέχνη και με την τέχνη
της μεταβυζαντινής Kρήτης, για
τους περισστερους η Kρήτη ήταν
μια απμερη, εξωτική και κάπως πα-
ράδοξη περιοχή, που απ μιαν α-
πλή συγκυρία της ιστορίας έτυχε να
γεννηθεί ο Δομήνικος Θεοτοκπου-
λος. H κύρια έμφαση, πως ήταν
φυσικ, δινταν στην ισπανική πε-
ρίοδο της ζωής του, που ήταν πολύ
καλύτερα τεκμηριωμένη και χωρίς
άλλο η δημιουργικτερη, αυτή που
του χάρισε την αθανασία. Eτσι μως
είχαμε φτάσει σε μια πλήρη σχεδν
ισπανοποίηση του μεγάλου ζωγρά-
φου, σε μιαν αντίληψη δηλαδή των
πραγμάτων λειψή, πλασματική και
αντιιστορική.

Mαΐστρος
Θεοτοκπουλος
Για να αποκατασταθεί η ιστορική ι-
σορροπία, η έρευνα έπρεπε να
στραφεί στην αναζήτηση πληροφο-
ριών για το περιβάλλον, τη ζωή και
τη δράση του Θεοτοκπουλου στην
Kρήτη, έπρεπε δηλαδή να εστιαστεί
στην αναδίφηση των πλουσιτατων
αρχείων της βενετοκρατούμενης
Kρήτης που σώζονται στο Kρατικ
Aρχείο της Bενετίας. H πρώτη συ-
γκεκριμένη αρχειακή ένδειξη για τη
φυσική παρουσία του μεγάλου ζω-
γράφου στην Kρήτη βρέθηκε απ έ-
ναν γνωστ Eλληνα ερασιτέχνη ι-
στορικ, τον Kωνσταντίνο Mέρτζιο,
που την ανακοίνωσε το 1961 στο
πρώτο Kρητολογικ Συνέδριο. Hταν,
μια, δυστυχώς χι ιδιχειρη, υπο-
γραφή του ζωγράφου ως μάρτυρα σ’
ένα πωλητήριο συμβλαιο σπιτιού
στις 6 Iουνίου 1566: υπογράφει ως
μαΐστρο Mένεγος Θεοτοκπουλος
σγουράφος. Mια μαρτυρία πολύτιμη
για δύο λγους: Πρώτα- πρώτα, για-
«H Mαρία Mαγδαληνή μετανοούσα», περίπου 1577. Eλαιογραφία σε πανί, Mουσείο Tέχνης Worcester, Mασαχουσέτη.
τί μας αποκάλυπτε τι ο Θεοτοκ-
πουλος σε ηλικία 25 ετών ήταν
«μαΐστρος», δηλαδή τελειωμένος
ζωγράφος, που ασκούσε την τέχνη
επαγγελματικά. Kι έπειτα, γιατί το
1566 δεν είχε αναχωρήσει ακμη για
τη Bενετία, και συνεπώς η μετάβαση
και η οριστική εγκατάστασή του
στην Iταλία (αλλά και η υποτιθέμενη
μαθητεία του εκεί, που δεν είναι κα-
θλου εξακριβωμένη), έπρεπε να
χρονολογηθεί έξι τουλάχιστον χρ-
νια αργτερα. O Mέρτζιος ανακάλυ-
ψε επίσης το νομα του πατέρα του
Δομήνικου: τον έλεγαν Γεώργιο και
το 1566 ήταν ήδη πεθαμένος.
Eκρηξη πληροφοριών
H πραγματική μως έκρηξη στις
γνώσεις μας για το καλλιτεχνικ πε-
ριβάλλον του Θεοτοκπουλου στη
γενέτειρά του, αλλά (πολύ λιγτερο,
δυστυχώς) και για τον ίδιο, χρονολο-
γείται μετά την ίδρυση του Eλληνι-
κού Iνστιτούτου Bενετίας (1951, ου-
σιαστικά μως η λειτουργία του άρ-
χισε μετά το 1960) και τη δημοσίευ-
ση απ τους ερευνητές και τους υ-
ποτρφους του μιας σειράς μελετη-
μάτων βασισμένων στο υλικ των
βενετικών αρχείων. Mε τα νέα στοι-
χεία διευρύνθηκαν σημαντικά και
βάθυναν οι γνώσεις μας για τον κρη-
τικ πολιτισμ του 16ου και 17ου, ει-
δικτερα μάλιστα για τη ζωγραφική.
Mάθαμε, λγου χάρη, τι στη διάρ-
κεια του 16ου αιώνα έζησαν και ερ-
γάστηκαν στον Xάνδακα (το σημερι-
ν Hράκλειο) διακσιοι τουλάχιστον
ζωγράφοι, αριθμς εκπληκτικς για
μια πλη 14.000- 16.000 κατοίκων, α-
KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
ναλογικά πολύ περισστεροι απ
τους ζωγράφους της Φλωρεντίας,
της Bενετίας και της Pώμης. H πα-
ραγωγή ζωγραφικών έργων (Θρη-
σκευτικών κυρίως αλλά και κοσμι-
κών) υπερεκάλυπτε την τοπική ζή-
τηση και στχευε στην εξυπηρέτηση
αναγκών και πέρα απ την Kρήτη. Oι
περισστεροι ζωγράφοι του Xάνδα-
κα γνώριζαν να ζωγραφίζουν και σε
βυζαντιν και σε δυτικ ύφος, πως
άλλωστε ο Θεοτοκπουλος, ανεξάρ-
τητα αν ήταν ορθδοξοι (πως το
σύνολο σχεδν του πληθυσμού του
νησιού) ή καθολικοί.
H κλήρωση του πίνακα
Tις δύο επμενες αρχειακές
μαρτυρίες, πολύ σημαντικτερες
Συνέχεια στην 6η σελίδα
5
Συνέχεια απ την 5η σελίδα
απ την πρώτη, ήταν φυσικ να τις
ανακαλύψει η υπτροφος του ττε
Eλληνικού Iνστιτούτου της Bενε-
τίας κ. Mαρία Kωνσταντουδάκη, ε-
πίκουρη καθηγήτρια σήμερα της
Φιλοσοφικής Σχολής Aθηνών.
H πρώτη (26 Δεκεμβρίου 1566) εί-
ναι μια απφαση των βενετικών
Aρχών του Xάνδακα να δοθεί, ύ-
στερα απ σχετική αίτησή του, ά-
δεια στον «μαέστρο» Δομήνικο Θε-
οτοκπουλο να πουλήσει με το σύ-
στημα της κλήρωσης λαχνών ένα
πίνακα του, που παρίστανε τη
Σταύρωση. Eπρεπε πρώτα να εκτι-
μηθεί η αξία του έργου απ εμπει-
ρογνώμονες (ο ένας ήταν ο γνω-
σττατος ζωγράφος Γεώργιος Kλ-
ντζας), που προσδιορίστηκε την ε-
πομένη στο ποσ των 70 δουκά-
των. Aπ το έγγραφο αυτ συνάγο-
νται πολύτιμα συμπεράσματα. H
χρονολογία του δείχνει τι ο Θεο-
τοκπουλος στα τέλη του 1566 δεν
είχε φύγει απ τον Xάνδακα, αλλά
προετοίμαζε την αναχώρησή του
για τον επμενο χρνο πουλώντας
έργα του για το ταξίδι.
O πίνακας που πουλήθηκε ήταν
ασφαλώς βυζαντινής τεχνοτρο-
πίας (αναφέρεται τι είχε χρυσ
βάθος), ενδιαφέρουσα πληροφο-
ρία πριν απ την ανακάλυψη της ε-
νυπγραφης εικνας των Eισοδίων
στη Σύρο. Aλλο σημαντικ στοι-
χείο είναι η εκτίμηση του πίνακα:
το ποσ των 70 δουκάτων ήταν μια
τιμή που μνο μεγάλοι σύγχρονοι
ζωγράφοι της Aναγέννησης (πως
λ.χ. ο Tιντορέτο) μπορούσαν να ζη-
τήσουν. Aυτ ένα μνο πράγμα
μπορεί να σημαίνει: τι ο Θεοτοκ-
πουλος λίγους μήνες προτού φύ-
γει απ την Kρήτη ήταν ένας απ
τους ακριβτερους και συνεπώς α-
π τους πιο περιζήτητους και φη-
μισμένους ζωγράφους του Xάνδα-
κα, πιθαντατα ο ακριβτερος και
ο πιο φημισμένος. Oταν έφυγε λοι-
πν για τη Bενετία δεν ήταν ο ά-
γνωστος και άπειρος ζωγράφος
που ξεκινούσε να μάθει τη ζωγρα-
φική στην Iταλία, αλλά ένας απ
τους διασημτερους, ίσως ο δια-
σημτερος, ανάμεσα στους πολ-
λούς Kρητικούς ζωγράφους, ένας
ώριμος καλλιτέχνης που ξεκινού-
σε με τη φιλοδοξία να κατακτήσει
την Iταλία και την Eυρώπη.
H τρίτη αρχειακή μαρτυρία είναι
μια εντολή του Bενετού Δούκα της
Kρήτης (18 Aυγούστου 1568) να
παραδοθούν στον Γεώργιο Σίδερο
σχέδια που του είχε στείλει απ τη
Bενετία ο Θεοτοκπουλος. Eίναι η
πρώτη, και η μνη ώς τώρα, αρχει-
ακή μαρτυρία για την παρουσία του
στη Bενετία. O Σίδερος είναι γνω-
στς Kρητικς χαρτογράφος του
16ου αιώνα και τα σχέδια που του
έστειλε ο Δομήνικος ήταν ίσως φι-
λοτεχνημένα απ τον ίδιο το ζω-
γράφο.
Kαλλιτεχνική ιδιοφυΐα
H τέταρτη και η πέμπτη μαρτυ-
ρία ανακαλύφθηκε απ τον υπο-
γράφοντα, στο πλαίσιο πάντα του
Eλληνικού Iνστιτούτου Bενετίας.
6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995
«H Πεντηκοστή», περίπου 1600(;). Eλαιογραφία σε πανί, ανήκει στο Mουσείο του
Πράδο, στη Mαδρίτη. Tο τρίτο πρσωπο δεξιά απ την Παναγία έχει αποδοθεί σαν
αυτοπροσωπογραφία του Θεοτοκπουλου.
H πρώτη απ τις δύο που εξετάζε-
ται εξονυχιστικά στο βιβλίο μου «H
κρητική περίοδος της ζωής του
Δομήνικου Θεοτοκπουλου»
(1987), είναι κάπως απροσδκητη.
O Δομήνικος και ο μεγαλύτερος α-
δελφς του Mανούσος, συγκάτοι-
κοι, ζητούν απ τις Aρχές του Xάν-
δακα να τους «προστατεύσει» απ
κάποιον γείτονά τους ονομαζμε-
νο Mανέα Mπαλεστρά. O Mπαλε-
στράς και ο γις του φαίνεται τι
παρενοχλούσαν και απειλούσαν
τους δύο αδελφούς «και τις οικο-
γένειες τους», πράγμα που προκά-
λεσε «προειδοποίηση» του δούκα
τι, αν δεν συνετιστούν, θα τους ε-
πιβληθούν βαρύτατες ποινές για
την ανυπακοή τους.
Oι βενετικές Aρχές ήθελαν με
κάθε τρπο να αποτρέψουν αντε-
γκλήσεις ή και βιαιοπραγίες ανάμε-
σα σε κατοίκους της πλης, που ή-
ταν δυνατν να οδηγήσουν σε διά-
πραξη εγκλημάτων ή και σε γενικ-
τερη διασάλευση της δημσιας τά-
ξης. Tο έγγραφο είναι σημαντικ,
γιατί είναι χρονολογικά το πρώτο
αναφερμενο στον Δομήνικο (28
Σεπτεμβρίου 1563), τρία ολκληρα
χρνια παλαιτερο απ το επμε-
νο. Kαι αποκαλύπτει τι το 1563, εί-
κοσι δύο μλις χρνων, ο Δομήνι-
κος ήταν ήδη «μαέστρος», επαγ-
γελματίας ζωγράφος με νομα
στην πλη του: δεν είναι πολλοί οι
Kρητικοί ζωγράφοι της εποχής που
αναφέρονται ως «μαέστροι» ή «δι-
δάσκαλοι». Aλλη μια ένδειξη τι η
καλλιτεχνική ιδιοφυΐα του είχε ήδη
αποκαλυφθεί στη νεανική ηλικία
του. Kαι κάτι άλλο εξίσου σημαντι-
κ. Στο έγγραφο γίνεται λγος για
οικογένειες του Mανούσου και του
Δομήνικου. Για τον Mανούσο γνω-
ρίζαμε τι είχε οικογένεια, για τον
Δομήνικο μως χι. H οικογένειά
του θα πρέπει να περιλάμβανε,
τουλάχιστον, τη σύζυγ του, συνε-
πώς είχε νυμφευθεί.
Ποια ήταν η Kρητική σύζυγς του
και τι απέγινε δεν το γνωρίζουμε.
Iσως τι δεν είχε νυμφευθεί ποτέ
τη Xερνιμα δε λας Kουέβας, με
την οποία έζησε 37 χρνια στο Tο-
λέδο, παρλο που είχε αποκτήσει
μαζί της ένα γι, τον Xρχε Mανου-
έλ (που τον υπεραγαπούσε και θα
ήθελε ασφαλώς να τον απαλλάξει
απ το στίγμα του νθου), σήμαινε
τι η σύζυγς του στον Xάνδακα
δεν είχε πεθάνει. Aρκετ επίσης
ενδιαφέρον παρουσιάζει η πληρο-
φορία τι ο Δομήνικος συγκατοι-
κούσε με τον αδελφ του Mανούσο
πλούσιο προστάτη του, που αργ-
τερα θα χρεοκοπήσει και θα κατα-
φύγει κυνηγημένος απ τους πι-
στωτές του στο Tολέδο, για να πε-
ράσει τα τελευταία χρνια της ζω-
ής του κοντά στο φημισμένο και
νεαρτερο αδελφ του.
Eπίλυση οικονομικής
διαφοράς
H πέμπτη μαρτυρία δεν είναι
δυστυχώς σο πληροφοριακή θα
θέλαμε. Πρκειται για συμβολαιο-
γραφική πράξη (5 Nοεμβρίου
1566) που συντάχθηκε στον Xάν-
δακα και προβλέπει τον ορισμ
δύο διαιτητών εκ μέρους του Δο-
μήνικου και εκ μέρους του πατρι-
κίου συνδεομένου με την Kρήτη,
του Λουκά Mιάνι, για να επιλυθεί
μια διαφορά τους.
O Δομήνικος, ως διαιτητή ορίζει
έναν Xανιώτη καθολικ έμπορο α-
π τη Pαγούζα και ο Mιάνι έναν ορ-
θδοξο αστ του Xάνδακα. Δυστυ-
χώς δεν μνημονεύεται το αντικεί-
μενο της διαφοράς για την οποία
χρειάστηκε η διαιτησία, ούτε γνω-
ρίζουμε την έκβαση της υπθεσης.
Πιθαντα μως θα πρκειται είτε
για μη έγκαιρη εκτέλεση παραγγε-
λίας απ τον Δομήνικο είτε για κα-
θυστέρηση πληρωμής απ τον Mιά-
νι ως παραγγελιοδτη.
Tο έγγραφο είναι χρήσιμο, γιατί
δείχνει τι ο Θεοτοκπουλος είχε
ήδη αναπτύξει σχέσεις με μέλη της
ανώτερης τάξης στην Kρήτη και τη
Bενετία.
«O Eυαγγελιστής Λουκάς ζωγραφίζει τη βρεφοκρατούσα Παναγία» (1560–1567)
Aθήνα, Mουσείο Mπενάκη.
H διάβαση της γέφυρας
H κρητική παραγωγή του Θεοτοκπουλου και το ταξίδι του στη Bενετία
Tης Mαρίας Kωνσταντουδάκη -
Kιτρομηλίδου
Eπίκουρου καθηγήτριας της Bυζαντινής
Tέχνης στο Πανεπιστήμιο Aθηνών
O KPHTIKOΣ ζωγράφος Δομήνικος
Θεοτοκπουλος, διάσημος αργτε-
ρα ως El Greco, έζησε στη γενέτει-
ρά του σε μια εποχή μεστής και πο-
λύπλευρης έκφρασης της Kρητικής
Aναγέννησης. Στην Kρήτη τη σημα-
ντικτερη κτήση των Bενετών στην
Aνατολή, καλλιεργήθηκαν τσο οι
εικαστικές τέχνες σο και η λογο-
τεχνία και η μουσική και δισταυρώ-
θηκαν γνιμα οι πολιτισμικές παρα-
δσεις του Bυζαντίου και της Δύ-
σης. Στην πρωτεύουσα, τον Xάνδα-
κα (σημερ. Hράκλειο), αξιλογοι ζω-
γράφοι του 15ου και των αρχών του
16ου αι. είχαν διαμορφώσει μια στέ-
ρεα καλλιτεχνική παράδοση με την
εξέλιξη των τρπων της παλαιολ-
γειας ζωγραφικής της Kωνσταντι-
νούπολης, αλλά και με την αφομοί-
ωση επιδράσεων απ την ιταλική
ζωγραφική του ύστερου Mεσαίωνα
και της Aναγέννησης. Mετά την
πτώση της Bασιλεύουσας, το σημα-
ντικτερο καλλιτεχνικ κέντρο της
Oρθδοξης Aνατολής ήταν η Kρή-
8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995
τη, που η επαφή με τη δυτική τέ-
χνη είχε προσδώσει χαρακτηριστι-
κή ιδιομορφία στην παραγωγή ζω-
γράφων ευπροσάρμοστων στις αι-
σθητικές απαιτήσεις ποικίλης πελα-
τείας (αποτελούμενης απ Eλληνες
και Bενετούς, ορθδοξους και κα-
θολικούς, ευγενείς, αστούς και μέ-
λη χαμηλτερων κοινωνικών στρω-
μάτων), ικανών να εκφράζονται σε
διάφορες τεχνοτροπίες.
Mαθητής του Θεοφάνη
Στη μικτή αυτή πολιτισμική ατμ-
σφαιρα γεννήθηκε σε ορθδοξη οι-
κογένεια ο Θεοτοκπουλος το 1541.
H κρητική περίοδος της ζωής του
είναι σημαντική για την προσέγγιση
της προσωπικτητάς του. H μεγάλη,
ωστσο, τομή σημειώνεται με το τα-
ξίδι του στη Bενετία, που τον επη-
ρέασε ανέκκλητα και τον προώθησε
αποφασιστικά στο δρμο προς την
Iσπανία. Στο πρώτο μισ του 16ου
αιώνα ο σημαντικτερος Kρητικς
ζωγράφος ήταν ο Θεοφάνης Στρελί-
τζας - Mπαθάς, δραστήριος σε μο-
νές των Mετεώρων (1527) και του
Aγίου Oρους (1535-1546), αλλά με
επαφές στην Kρήτη (π.χ. με τον α-
Tζούλιο Mποναζνε: «H Aθηνά ζωγραφίζει την προσωπογραφία του βασιλιά της Γαλ-
λίας Φραγκίσκου του A΄». Aπ το βιβλίο του A. Mπκιο, «Συμβολικά ζητήματα» (1555).
ξιλογο ζωγράφο Iωάννη Γριπιώτη),
που μάλιστα πέθανε το 1559, ταν
ο Δομήνικος ήταν 18 ετών.
Στο δεύτερο μισ του 16ου αι. ξε-
χωρίζουν ο Mιχαήλ Δαμασκηνς
(γεν. περ. 1530/35) και ο Γεώργιος
Kλντζας (γεν. περ. 1540. Aγνωστος
παραμένει ο δάσκαλος του νεαρού
Δομήνικου, τεχνοτροπικές μως
συνάφειες σωζμενων εικνων του
με έργα του Θεοφάνη επιτρέπουν
την υπθεση τι το εργαστήριο στο
οποίο μαθήτεψε ανήκε σε ζωγράφο
του περιβάλλοντος του Θεοφάνη.
Tο θέμα της νεανικής παραγω-
γής του Θεοτοκπουλου στην
Kρήτη υπήρξε αντικείμενο συζητή-
σεων και αμφισβητήσεων στην πα-
λαιτερη, κυρίως ξένη βιβλιογρα-
φία. Σύμφωνα με έρευνες στα
Aρχεία της Bενετίας, ωστσο, ο
Δομήνικος αναφέρεται ως
«μαΐστρος» στον Xάνδακα ήδη απ
το 1563. Σπάνιο ντοκουμέντο του
Δεκεμβρίου 1566 μας πληροφορεί
τι ο ζωγράφος επιθυμούσε να
πουλήσει μια εικνα του με το
«Πάθος του Xριστού», έργο που ε-
κτιμήθηκε στο υψηλ ποσ των 70
χρυσών δουκάτων. H σημαντική α-
νακάλυψη της υπογραφής του ζω-
γράφου σε μια εικνα με την Kοί-
μηση, στη Σύρο, επέτρεψε την
προσφορτερη επανεξέταση άλ-
λων έργων, που φέρουν ελλιπή την
υπογραφή του.
Kρητική περίοδος
Στην κρητική περίοδο του Δομή-
νικου Θεοτοκπουλου εντάσσονται
μέχρι στιγμής τέσσερα τουλάχι-
στον έργα: α) η Kοίμηση της Θεοτ-
κου (Eρμούπολη, νας Παναγίας),
με τη σπάνια υπογραφή «Δομήνι-
κος Θεοτοκπουλος ο Δείξας, β) ο
Eυαγγελιστής Λουκάς και γ) η Προ-
σκύνηση των Mάγων (Aθήνα, Mου-
σείο Mπενάκη και τα δύο)· και τα
τρία έργα χρονολογούνται γύρω
στα 1565-67, δ) το «Πάθος του Xρι-
στού» (πιθαντατα η Aκρα Tαπεί-
νωση, θέμα στο οποίο παριστάνεται
ο Xριστς ρθιος, νεκρς, με το
Σταυρ πίσω του), εικνα ζωγραφι-
σμένη, σύμφωνα με αρχειακ έγ-
γραφο, πριν απ το τέλος του 1566
και σήμερα κατεστραμμένη ή αταύ-
τιστη. O αριθμς είναι ασφαλώς πο-
λύ περιορισμένος για παραγωγή
που πρέπει να κάλυψε διάστημα ο-
κτώ ή δέκα χρνων (περ. 1559-
1567/68).
Tα τρία σωζώμενα έργα έχουν
κοινά μερικά ουσιώδη γνωρίσματα:
υψηλή ποιτητα, ελεύθερο προκα-
ταρκτικ σχέδιο κάτω απ τη ζω-
γραφική επιφάνεια, χρωματική ευ-
αισθησία, υιοθέτηση ιταλικών επι-
δράσεων. Σημειώνεται τι έργα Bε-
νετών και άλλων Iταλών ζωγράφων
κοσμούσαν τους καθολικούς ναούς
και πολλά αρχοντικά του Xάνδακα,
ενώ πολυάριθμα ξένα χαρακτικά έ-
φερνε στην Kρήτη το οργανωμένο
στην Iταλία εμπριο ή οι προσωπι-
κές διασυνδέσεις.
H σύνθεση της Kοίμησης είναι
βασισμένη σε παλαιολγεια και
πρώιμα κρητικά εικονογραφικά
σχήματα, απ τα οποία ωστσο α-
πομακρύνεται, καθώς η σκηνή της
Mετάστασης της Θεοτκου ψηλά α-
ναπτύσσεται περισστερο. Eπιπλέ-
ον, η «Παρθένος φορεί στέμμα»
(πρβλ. το δυτικ θέμα της Στέψης
της Παναγίας στους Oυρανούς) και
πατεί στην ημισέληνο (που θυμίζει
τη γυναίκα της Aποκάλυψης αλλά
και την παράσταση της Aμωμης
Σύλληψης) και η λη σκηνή καταυ-
γάζεται απ λαμπρ θεϊκ φως, με
την περιστερά του Aγίου Πνεύμα-
τος στο κέντρο της «δξας» που
περιβάλλει τον Xριστ. Tο κεντρικ
κηροπήγιο εμπρς απ την κλίνη
της Θεοτκου κοσμείται με τρεις α-
νάγλυφες ημίγυμνες γυναικείες
μορφές (θυμίζει χαρακτικά του
Marcantonio Raimondi και του Enea
Vico) υπαινιγμς πιθανώς στις
τρεις θεολογικές αρετές Πίστη-
Eλπίδα-Aγάπη, που εξυμνεί ο απ-
στολος Παύλος και που η δυτική ει-
κονογραφία συνδέει με τη Θεοτ-
κο. Eπιπλέον ο τρπος υπογραφής,
με απηχήσεις απ την αρχαιτητα
(Στράβων, Λουκιανς), υποδηλώνει
ουμανιστικά ενδιαφέροντα. Oλα
αυτά αποκαλύπτουν μια ιδιαίτερα
καλλιεργημένη προσωπικτητα.
Δυτικές επιρροές
Στην παράσταση του Eυαγγελι-
στή Λουκά που ζωγραφίζει την Πα-
ναγία (σύμφωνα με την παράδοση ο
Λουκάς φιλοτέχνησε τις πρώτες ει-
κνες της Θεομήτορος), η στάση
του αγίου-ζωγράφου (προστάτη
της Συντεχνίας των ζωγράφων του
Xάνδακα), μολοντι απηχεί βυζα-
ντινές απεικονίσεις ευαγγελιστών,
είναι επηρεασμένη απ τη μορφή α-
ποστλου σε χαλκογραφία του
Mαρκαντνιο Pαϊμντι με τον Mυ-
στικ Δείπνο και –ακμη περισσ-
τερο– απ τη μορφή της Aθηνάς
που ζωγραφίζει την προσωπογρα-
φία του βασιλιά της Γαλλίας Φρα-
γκίσκου του A΄ σε χαλκογραφία του
Tζούλιο Mποναζνε, ενταγμένη στο
βιβλίο του A. Mπκιο «Συμβολικά
ζητήματα» (1555), συσχετισμς α-
παρατήρητος μέχρι τώρα. O ιπτά-
μενος ημίγυμνος άγγελος, νέα πα-
ρουσία στην παράσταση, αντιγρά-
φεται απ τη μορφή νίκης σε χαλ-
κογραφία αποδιδμενη στον Tζιο-
βάνι Mπατίστα ντ’ Aντζελι. Eξάλ-
λου, εφαρμζονται στοιχειώδεις
καννες γεωμετρικής προοπτικής,
πράγμα ιδιαίτερα σημαντικ για έ-
ναν μεταβυζαντιν αγιογράφο, αν
αναλογιστούμε τη σημασία της γε-
ωμετρίας για τους αναγεννησια-
κούς ζωγράφους και θεωρητικούς
της τέχνης, που προσπαθούσαν να
αποδείξουν την ανωτερτητα της
ζωγραφικής σε σχέση με χειροτε-
χνικές απασχολήσεις. Eπιπλέον, σε
επίπεδο λανθάνοντος συμβολι-
σμού, το έργο απηχεί την αντίληψη
ξεχωριστών ζωγράφων της εποχής
για το επάγγελμά τους: η ζωγραφι-
κή θεωρείται τέχνη περιωπής και ο
άγγελος με τη μορφή αρχαίας νίκης
στεφανώνει τον άγιο-ζωγράφο, α-
νεμίζοντας μάλιστα ταινία που κά-
νει νύξη στο εγχείρημά του.
H υπθεση αυτή μπορεί να ενισχυ-
θεί απ αρχειακά δεδομένα του
φμενες μορφές) πρτυπα. Eχει πι-
θαντατα υπψη του συνθέσεις -
πως εκείνες του Γιάκοπο Mπασάνο,
ζωγράφου με πλούσια δράση στην
περιοχή του Bένετο και έχει σε αρ-
κετ βαθμ αφομοιώσει τα διδάγ-
ματα της βενετσιάνικης ζωγραφι-
κής σχετικά με τη χρήση του χρώ-
ματος, τον χειρισμ του φωτς και
τη «ζωγραφική» απδοση των μορ-
φών με ελεύθερες πινελιές. Aπ
ξένα χαρακτικά παίρνει υπψη του
ο ζωγράφος και άλλα πρτυπα για
συγκεκριμένες μορφές του πίνακα,
πως του A. Σκιαβνε για το σύ-
μπλεγμα της Παναγίας με το Bρέ-
φος και του Παρμιτζιανίνο για τον
στρατιώτη που στρέφει την πλάτη
στον θεατή. H πολλαπλτητα των
προτύπων υπογραμμίζει τις αναζη-
τήσεις του νέου καλλιτέχνη. Πα-
ράλληλα, η προτίμηση προς τη δυ-
Tο περί-
τική εικονογραφία μαρτυρεί την ύ-
φημο
τρίπτυχο
παρξη στην Kρήτη της εποχής ενς
της M- κοινού με ανάλογη καλαισθησία,
δενας, - που υπέθαλπε παρμοιους τρ-
που δια- πους καλλιτεχνικής έκφρασης.
κρίνεται Oπως είναι φανερ απ την απο-
στο κέ- σπασματική αυτή κρητική παραγω-
ντρο η γή του, ο νεαρς εικονογράφος έ-
«Στέψη χει ήδη στρέψει ευνοϊκή ματιά προς
του Xρι- την τέχνη της Δύσης. H ματιά οδή-
στιανού γησε στο ταξίδι και ο φιλέρευνος
αγωνιστή καλλιτέχνης αποφάσισε να διαβεί
απ το τη γέφυρα απ τη βενετσιάνικη
Xριστ κτήση στη μητρπολη της Aδριατι-
και σκη-
κής, με ένα απ τα πολυάριθμα
νές απ πλοία που εξασφάλιζαν συνεχή επι-
τη Δευ-
κοινωνία ανάμεσα στο λιμάνι του
τέρα Πα- Xάνδακα και τη Bενετία. Tο ταξίδι
ρουσία»
πραγματοποιήθηκε το 1567 ή το
(πάνω).
πρώτο εξάμηνο του 1568, πως
«H στέ-
ψη του
προκύπτει απ έγγραφα των Aρχεί-
Xριστια- ων της Bενετίας. Πρκειται για την
νού αγω- οριστική αποδημία του Θεοτοκ-
νιστή». πουλου απ τον τπο του, που
Xαρακτι- φαίνεται τι δεν ξαναγύρισε ποτέ.
κ με βά- Δεν έκοψε αμέσως λους τους δε-
ση το σμούς. Aπ τη Bενετία έστειλε
σχέδιο στον Xάνδακα στο συντοπίτη του
του Tζιο- χαρτογράφο Tζώρτζη Σίδερο - Kα-
βάνι λαποδά κάποια σχέδια, μάλλον σχε-
Mπατί- τικά με τη χαρτογραφία. Aντίθετα,
στα δεν επεδίωξε να ενταχθεί στους
Φράνκο. κλπους της εύρωστης Eλληνικής
Bενετία Aδελφτητας Bενετίας, πως έκα-
1555 (α- νε λίγο αργτερα ο αδελφς του
ριστερά). Mανούσος.
H πρώτη βενετσιάνικη
16ου αι., που τεκμηριώνουν την ανα-
περίοδος
βάθμιση του ρλου του ζωγράφου Στο μεταίχμιο ανάμεσα στην κρη-
σε καλλιεργημένους κύκλους της τική και την πρώιμη βενετσιάνικη
κρητικής κοινωνίας τη βενετικής πε- φάση τοποθετείται το τρίπτυχο της
ριδου (π.χ. μέλη της φιλολογικής ε- Πινακοθήκης Eστένσε της Mδενας.
ταιρείας «Aκαδημία των Στραβαγκά- Tεχνοτροπικά στοιχεία και ο ελλει-
ντι»), υπ την επίδραση των ιδεών πτικς τρπος υπογραφής «Xειρ
της ιταλικής Aναγέννησης. Δομήνικου» το συνδέουν με τα δύο
έργα του Mουσείου Mπενάκη, ενώ η
Nέοι πειραματισμοί εκθαμβωτική έμφαση στο χρώμα
μαρτυρεί άμεση οικειτητα με έργα
H εικονογραφία στον πίνακα με της βενετσιάνικης σχολής. Tο μικρ
την Προσκύνηση των Mάγων είναι αυτ φορητ έργο, που προοριζ-
εντελώς απομακρυσμένη απ τη ταν για ιδιωτική λατρεία, έχει έξι πα-
βυζαντινή παράδοση και αποκαλύ- ραστάσεις, καθώς τα τρία φύλλα του
πτει πειραματισμούς σε νέους τρ- είναι αμφίγραπτα. Στο κέντρο της
πους έκφρασης. κύριας ψης παριστάνεται η Στέψη
O καλλιτέχνης στρέφεται σε ανα- του Xριστιανού Aγωνιστή απ τον
γεννησιακά (για το αρχιτεκτνημα) Xριστ, οι τρεις θεολογικές αρετές
και σε μανιεριστικά (για τις συστρε- Συνέχεια στην 10η σελίδα
KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 9
«H προσκύνηση των μάγων» του Δομήνικου Θεοτοκπουλου!. Mουσείο Mπενάκη, Aθήνα.
Συνέχεια απ την 9η σελίδα
Πίστη, Aγάπη, Eλπίδα και σκηνές της
Δευτέρας Παρουσίας, σύνθεση πο-
λύπλοκη, που έχει συνδεθεί με την
Aντιμεταρρύθμιση. H κύρια εικονο-
γραφική πηγή της ανιχνεύεται στο ί-
διο θέμα ξυλογραφίας τυπωμένης
το 1555 στη Bενετία και βασισμένης
σε σχέδιο του Tζιοβάννι Mπατίστα
Φράνκο, πως ρητά αποκαλύπτει χα-
ρακτικ του A. Aντρεάνι του 1590
(ξανατυπωμένο το 1610), το οποίο ε-
παναλαμβάνει την ίδια αυτή σύνθε-
ση. Tα άλλα δύο θέματα της εσωτε-
ρικής ψης του τριπτύχου είναι
η«Προσκύνηση των ποιμένων» και η
«Bάπτιση», που παραπέμπουν στην
«Eνσάρκωση του Xριστού και τη σω-
τηρία των πιστών». Tην πίσω ψη
του κεντρικού φύλλου καταλαμβά-
νει το Tοπίο του Oρους Σινά, με την
περίφημη μονή της Aγίας Aικατερί-
νης, σκηνές προσκυνητών και επει-
σδια της τοπικής θρησκευτικής πα-
ράδοσης, θέμα με συμβολισμούς
πνευματικτητας και μυστικισμού.
Tο ιερ αυτ τοπίο είχε επανειλημ-
μένα απεικονιστεί σε χαρακτικά τυ-
σιο
πωμένα σε δυτικοευρωπαϊκά περιη-
γητικά βιβλία του 15ου και 16ου αι.
Aπ αυτά τα χαρακτικά τα συγγενέ-
στερα είναι του K. Φίρερ φον Xάιμε-
ντορφ (1570) και του B. φον Bάλτερ-
σβαϊλ (1587). Mια ανεξάρτητη χαλ-
κογραφία του Tζιοβάνι Mπατίστα
που-
Φοντάνα, τυπωμένη στη Bενετία το
1569, παρουσιάζει πολλές ομοιτη-
τες με την απεικνιση του Θεοτοκ-
πουλου, τσο στο τρίπτυχο της M-
-
δενας σο και στον ανεξάρτητο πί-
νακα με το Tοπίο του Σινά, σήμερα
πουλος Kρης, Kατά-
στο Iστορικ Mουσείο Kρήτης, στο
Hράκλειο.
Tα υπλοιπα δύο θέματα του τρι-
πτύχου είναι η Eκδίωξη των Πρωτο-
10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995
πλάστων απ τον Παράδεισο και ο
Eυαγγελισμς της Παναγίας, που
συνδέονται μέσω του αντιθετικού
συμβολισμού τους: η Mαρία είναι η
«νέα Eύα» της υμνογραφίας, η ελπί-
δα σωτηρίας των χριστιανών απ το
προπατορικ αμάρτημα. Aλλες πη-
γές του ζωγράφου για τις διάφορες
παραστάσεις του τριπτύχου έχουν
αναγνωριστεί σε χαρακτικά διαφ-
ρων καλλιτεχνών (Παρμιτζιανίνο,
Nτίρερ, Pαϊμντι, Tζ. Mπ. Φράνκο,
Kαράλιο, Mποναζνε), τα οποία -
μως ο ζωγράφος χρησιμοποιεί συν-
δυαστικά, ως αφετηρία έμπνευσης.
Στο εργαστήρι
του Tιτσιάνο
H τέχνη του τριπτύχου της Mδε-
νας συμπυκνώνει το τέλος της κρη-
τικής διαδρομής του ζωγράφου και
την αρχή της προσωπικής του έκ-
φρασης στο ιδίωμα της βενετσιάνι-
κης ζωγραφικής.
Σχετικά με την παραμονή του Θεο-
τοκπουλου στη Bενετία ελάχιστα
γνωρίζουμε. Tην εποχή που ο Δομή-
νικος φτάνει στη λαμπρή πρωτεύου-
σα της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας
του Aγίου Mάρκου μεσουρανούσαν
οι επιβλητικές καλλιτεχνικές προσω-
πικτητες του Tιτσιάνο, του Bερονέ-
ζε, του Tιντορέτο, ενώ αξιοσημείωτη
ήταν η επίδραση και του Γιάκοπο
Mπασάνο. H καλλιέργεια των τεχνών
και των γραμμάτων, η τυπογραφική
και εκδοτική δραστηριτητα, η κίνη-
ση των ιδεών και οι επαφές με άλλα
ευρωπαϊκά κέντρα δημιουργούσαν
έντονη πνευματική ζωή. Oι φανερές
φιλοδοξίες του νεαρού Kρητικού τον
έφεραν, άγνωστο μέσω ποίων δι-
δων, σε επαφή με το εργαστήρι του
σημαντικτερου ζωγράφου της Bε-
Παρμιτζιανίνο: «H Aνάσταση του Xριστού». Xαλκογραφία.
νετίας και προτιμώμενου καλλιτέχνη
στις βασιλικές αυλές της Eυρώπης,
Tιτσιάνο. Tη μαρτυρία αυτή παραδί-
δει επιστολή του προστάτη του Θεο-
τοκπουλου μικρογράφου Tζούλιο
Kλβιο (1570) προς τον καρδινάλιο
Aλεσσάντρο Φαρνέζε.
Παραλλαγή στοιχείων
Στη βενετσιάνικη περίοδο του Δο-
μήνικου (1567/68-1570) τοποθετού-
νται αρκετά έργα, κατά καννα ανυ-
πγραφα, και τα περισστερα με αμ-
φισβητήσιμη για μερικούς μελετητές
πατρτητα. Συχνά επαναλαμβάνεται
η ίδια θεματολογία, που αποκαλύ-
πτει τους προβληματισμούς του ζω-
γράφου. Aπ τα πιο πιθανά έργα θε-
ωρούνται ο «Mυστικς Δείπνος»
(Mπολνια), η «Προσκύνηση των ποι-
μένων» (Φρεντερίκσουντ, Mιλάνο,
Kέτεριγκ), η «Προσκύνηση των Mά-
γων» (Mαδρίτη, Λωζάννη), ο «Aγιος
Φραγκίσκος δέχεται τα στίγματα»
(Mπέργκαμο, Nάπολι, Γενεύη), η
«Φυγή στην Aίγυπτο» (Λονδίνο).
Στο μεταίχμιο προς τη ρωμαϊκή
φάση (1570) τοποθετούνται η
«Eκδίωξη των εμπρων απ τον
να» (Oυάσιγκτον) και το «Tοπίο με
το Oρος και τη Mονή Σινά» (Hρά-
κλειο). Στα έργα αυτής της περιδου
έντονη είναι η επίδραση του Tιτσιά-
νο και του Tιντορέττο, καθώς και μα-
νιεριστών της κεντρικής Iταλίας,
Παρμιτζιανίνο, Kορέτζιο, ενώ δεν ε-
γκαταλείπεται η μέθοδος της επιλε-
κτικής χρήσης χαρακτικών, με απο-
τέλεσμα την υιοθέτηση και παραλλα-
γής στοιχείων απ διάφορους καλλι-
τέχνες, πάντοτε μως επιπέδου.
Aπ τη βενετσιάνικη παραγωγή
του Θεοτοκπουλου πρέπει να απο-
κλειστούν έργα κατώτερα, που είχαν
στο παρελθν άκριτα ή για λγους
σκοπιμτητας αποδοθεί σ’ αυτν.
Στη φάση πλέον αυτή είναι φανερή
η προσπάθεια μιας ισχυρής καλλιτε-
χνικής προσωπικτητας, γοητευμέ-
νης απ τις μορφές του Mανιερι-
σμού και το χρώμα της βενετσιάνι-
κης σχολής και αγωνιζμενης και εκ-
φράσει με προσωπικ τρπο σα α-
πορροφούσε. H διαδικασία μεταμρ-
φωσης του μεταβυζαντινού ζωγρά-
φου σε δυτικοευρωπαίο καλλιτέχνη
προχωρεί, δεν είναι μως ακμη αι-
σθητή η ιδιαιτερτητα που θα εκρα-
γεί μέσα στο πνευματικ περιβάλλον
του Tολέδο της καθολικής Iσπανίας
και θα τον καθιερώσει ως έναν απ
τους σημαντικτερους και ιδιρρυθ-
μους καλλιτέχνες στην ιστορία της
ευρωπαϊκής ζωγραφικής.
Bιβλιογραφία:
1) M. Constantoudaki, «Dominicos
Theotocopoulos (El Greco) de Candie a
Venise. Documents inedits (1566-1568)»,
Θησαυρίσματα, τομ. 12, Bενετία 1975.
2) Γ. Mαστορπουλος, «Eνα άγνωστο έργο
του Θεοτοκπουλου», Tρίτο Συμπ
Bυζαντινής και Mεταβυζαντινής Aρχαι-
ολογίας και Tέχνης, Περιλήψεις ανακοι-
νώσεων, Aθήνα 1983.
3) Δ. Puppi, «Il soggiorno italiano del Greco»,
Studies in the History of Art, τομ. 13,
Washington, National Gallery of Art, 1984.
4) N. Παναγιωτάκης, H κρητική περίοδος
της ζωής του Δομήνικου Θεοτοκ
λου, Aθήνα 1986.
5) D. Davies, El Greco. History and
Illumination, Eδιμβούργο, National
Gallery of Scotland 1989.
6) M. Xατζηδάκης, Δομήνικος Θεοτοκ
πουλος Kρης. Kείμενα 1940-1990, Aθήνα
1990.
7) Δομήνικος Θεοτοκ
λογος έκθεσης, επιμ. N. Xατζηνικολάου,
Hράκλειο 1990. Eπίσης τα Πρακτικά του
ομώνυμου Διεθνούς Συνεδρίου, επιμ. του
ίδιου. Hράκλειο 1995.
 Oι ρίζες του Δομήνικου
Oι βάσεις της ανθρωπιστικής παιδείας και της βυζαντινής αισθητικής τον έκαναν να ξεχωρίσει

«H Παναγία με το Θείο Bρέφος και τις Aγίες Mαρτίνα και Aγνή», περίπου 1597- «H Σταύρωση», περίπου 1600-1605. Eλαιογραφία σε πανί, ανήκει στο Mουσείο του
1599. Eλαιογραφία σε πανί, ανήκει στην Eθνική Πινακοθήκη της Oυάσιγκτον. Πράδο, στη Mαδρίτη.

Tου Mανλη Xατζηδάκη
Aκαδημαϊκού
ΠPIN AΠO τριάντα τσα χρνια συν-
ψιζα σε μια διάλεξη τις απψεις που εί-
χα την εποχή εκείνη για την προσωπικ-
τητα και την τέχνη του μεγάλου Kρητι-
κού ζωγράφου. Παραμένω και σήμερα
στις ίδιες βασικές απψεις, παρλο που
απ ττε έχει πλουτισθεί η τεκμηρίωσή
μας με τη δημοσίευση και άλλων, άγνω-
ς Iσπαν
ς ζωγράφος,
στων πριν, νεανικών έργων, αναμφι-
ς του Bελά-
σβήτητα γνήσιων, ενώ νέα αρχειακά
στοιχεία φωτίζουν την πρδρομη αυτή
εποχή του βίου του μελλοντικού μετα-
νάστη καλλιτέχνη, και ο προβληματι-
σμς μας εμπλουτίσθηκε απ δκιμες
μελέτες, γενικτερες ή ειδικτερες. Στη
συγκομιδή αυτή η συμμετοχή της ελλη-
νικής έρευνας είναι σημαντική, αν χι α-
ποφασιστική. Σημαντική προώθηση
των σχετικών μελετών αποτέλεσε η έκ-
θεση στο Hράκλειο το 1990.
Kαρπς αυτών των «δεύτερων φρο-
ντίδων» ήταν τι μπορούμε να ιδούμε
πιο καθαρά τα ρια των καλλιτεχνικών
δυνατοτήτων και την ποικιλία των ανα-
ζητήσεων του νεαρού Hρακλειώτη καλ-
λιτέχνη «μαστρο Mένεγα σουγράφου»
και να επιβεβαιωθεί η αρχική μας διαπί-
στωση τι ο νεαρς ζωγράφος ήξερε ή-
δη να ζωγραφίζει και κατά τους δύο
τρπους –ελληνικά και ιταλικά– πως
και οι άλλοι αξιλογοι ζωγράφοι συ-
μπατριώτες του. Kαινούργια και αρκε-
τά σημαντική είναι η διαπίστωση τι
πριν φύγει για τη Bενετία (1567/8), ο
ζωγράφος είχε δημιουργήσει δύο νέους
εικονογραφικούς τύπους, τον άγιο
Λουκά που ζωγραφίζει την Παναγία
και το Tοπίο του Σινά. Oι νέοι αυτοί τύ-
ποι επρκειτο να επιζήσουν και στους ε-
πμενους αιώνες, χι μνον στην Kρήτη
αλλά και στον ευρύτερο ορθδοξο κ-
σμο1.
O τολμηρς
επαρχιώτης
ENAΣ γνωστ
ο Πατσέκο, πεθερ
Συνέχεια στη 12η σελίδα

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 11

Συνέχεια απ την 11η σελίδα
σκεθ, επισκέπτεται το 1611, στο
Tολέδο, τον Δομήνικο Θεοτοκ
-
πουλο, που ήταν τ
τε εβδομήντα
χρ
νων.
O Iσπαν
ς κουβεντιάζει μαζί του,
βλέπει τα έργα του. Yστερα απ

μερικά χρ
νια, δημοσιεύει ένα βι-
βλίο περί ζωγραφικής
που συχνά
αναφέρει τον Θεοτοκ
πουλο, βά-
ζοντάς τον στη σειρά του Mιχαήλ
Aγγέλου, του Nτα Bίντσι, του
Jacopo Bassano, του Kαραβάτζιο,
τ
σο για τη ζωγραφική του τέχνη,

σο και για την ανθρωπιστική του

σοφία. Σε ένα σημείο αναφέρει ένα
διάλογ
του με τον Kρητικ
ζω-
γράφο:
«Πολύ παραξενεύτηκα
ταν ερώ-
τησα τον Δομήνικο Greco τι ήταν
πιο δύσκολο στη ζωγραφική: το
σχέδιο ή το χρώμα και μου απάντη-
σε: το χρώμα. Kαι αυτ
που ήταν α-
κ
μα πιο εκπληκτικ
ήταν να τον α-
κούς να μιλάει με τ
σο λίγο σεβα-
σμ
για τον Mιχαήλ Aγγελο –τον
πατέρα της ζωγραφικής. Eλεγε
–συνεχίζει ο Iσπαν
ς ζωγράφος
Πατσέκο–
τι ο Mιχαήλ Aγγελος ή-
ταν άξιος άνθρωπος, μα δεν ήξερε
να ζωγραφίζει. Aλλωστε,
ποιος
τον ήξερε τον Δομήνικο δεν παρα-
ξενευ
ταν να τον βλέπει να απομα-
κρύνεται απ
το κοιν
αίσθημα,
γιατί ήταν σ’
λα του ιδι
ρρυθμος,

πως ήταν και στη ζωγραφική του».

Στα λίγα αυτά λ
για του παλιού
εκείνου Iσπανού βρίσκεται σωστά
χαρακτηρισμένος ο μεγάλος αυτ
ς
Eλληνας ως άνθρωπος και ως ζω-
γράφος. Παρουσιάζεται ασυμβίβα-
στος με τις τρέχουσες καλλιτεχνι-
κές ιδέες του καιρού του, αδίστα-
κτος στους χαρακτηρισμούς του,
σε
λα ξεχωριστ
ς, τ
σο στους
τρ
πους,
σο και στην τέχνη του.
O ίδιος άνθρωπος πριν απ
σαρά-
ντα χρ
νια, νεαρ
ς τ
τε επαρχιώ-
της ζωγράφος ο Greco, είχε τολμή-
σει να πει μέσα στην ίδια τη Pώμη
που είχε αποθεώσει τον Mιχαήλ
Aγγελο,
τι αν γκρεμίσουν τις τοι-
χογραφίες της Kαπέλα Σιστίνα, δη-
λαδή το λαμπρ
τερο έργο του Mι-
χαήλ Aγγελου, αυτ
ς, ο Δομήνικος,
μπορούσε να τις κάμει πιο σεμνές
και
χι κατώτερες στην τέχνη.

Mνος στο στερέωμα

Aληθινά,
σο προσπαθούμε να
πλησιάσουμε τη μεγάλη αυτή πνευ-
ματική μορφή του Eλληνισμού του
16ου αιώνα, τ
σο μας παρουσιάζε-
ται απομονωμένη και μοναδική.
Oσο μελετούμε την τέχνη του βλέ-
πουμε πως δεν έχει άμεσους προ- «O Aγιος Aνδρέας και ο Aγιος Φραγκίσκος», περίπου 1590-1595. Eλαιογραφία σε πανί, ανήκει στο Mουσείο του Πράδο, Mαδρίτη.
γ
νους, πως δεν έχει στενούς συγ-
γενείς και συνοδοιπ
ρους, πώς δεν δεν έδωσε τ
σο κυριαρχική σημα- Tο χρώμα του φθάνει σε τέτοια έ- νει για να προβληθεί ο άνθρωπος,
έχει απογ
νους. Mένει μ
νος στο σία στην ανθρώπινη μορφή και κα- νταση μέσα στο έργο, που ξεπερνά και αυτ
γίνεται απ
κοσμο. O ουρα-
καλλιτεχνικ
στερέωμα. νένας δεν πήρε τ
ση ελευθερία τη σημασία του αντικειμένου που ν
ς, τέλος, συννεφιασμένος πάντα
H τέχνη του ξεχωρίζει με τη δύ- στην πλαστική της παρουσίαση, στη χρωματίζει. υψώνεται σαν δραματική αυλαία που
ναμη της υποβολής της, με την υ- διάρθρωσή της, στις πανύψηλες α- κλείνει τον χώρο.
ψηλή πνευματική ποι
τητα, με το ναλογίες, με το απίθανο τέντωμα Iδιρρυθμος τεχνίτης Aν προσθέσουμε σε αυτά τα μορ-
παράδοξο ψυχικ
κλίμα που εκ- προς τα επάνω. φολογικά χαρακτηριστικά τον α-
φράζει, ξεχωρίζει
μως και με τα Σπάνια η πλατιά πτύχωση έχει τ
- Eτσι οι άνθρωποι χάνουν τη γήινη προσδι
ριστο παλμ
της πινελιάς
καλλιτεχνικά μέσα με τα οποία κα- σο μεγάλη εκφραστική αξία μέσα υπ
στασή τους για να μετουσιωθούν του, την προσωπική γραφή της
τορθώνει ο Kρητικ
ς ζωγράφος να στον πίνακα και το φως δεν έχει σε οπτασίες, με σταθερή τάση οι γή- γραμμής του, αυτές, δηλαδή, τις κι-
πραγματοποιήσει τα ζωγραφικά πάρει ώς τ
τε στην ευρωπαϊκή ζω- ινες και οι ουράνιες μορφές να βρί- νητικές εκδηλώσεις της εκρηκτικής
του οράματα. γραφική τ
ση αυτονομία και συνά- σκονται στην ίδια μοίρα. Tο τοπίο, ο και μυστικής ιδιοσυγκρασίας του, θα
Kανένας Eυρωπαίος ζωγράφος μα τ
ση δύναμη μορφοπλαστική. γήινος χώρος, λιγοστεύει, χαμηλώ- έχουν ίσως προσδιορισθεί μερικά α-

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995

π
τα συστατικά του προσωπικού
του ύφους. H σημασία εξάλλου που
παίρνει στην τέχνη του το ύφος, το
στιλ, ο ρυθμ
ς, δηλαδή η συνισταμέ-
νη των μορφολογικών στοιχείων που
εκφράζει την υποταγή και προσαρ-
μογή των φυσικών μορφών και φαι-
νομένων στην καλλιτεχνική θέληση
του ζωγράφου, είναι τ
σο απ
λυτη,
ώστε και αυτή θ’ αρκούσε για να δι-
καιώσει την κοινήν αντίληψη για τη
μοναδικ
τητα της τέχνης του.
Aν θυμηθούμε τα περιστατικά της
ζωής του, θα βρούμε ίσως
τι η ι-
διορρυθμία της τέχνης του βρίσκε-
ται σε άμεση σχέση με την ιδιορρυθ-
μία της μοίρας του, που εκδηλώνεται
σαν προσωπική περιπέτεια και σαν
πνευματική πορεία.

Mε βάση τη βυζαντινή
αισθητική
Mαθαίνοντας ο Δομήνικος να ζω-
γραφίζει εικ
νες
πως οι άλλοι
Kρητικοί ζωγράφοι, δεν μαθαίνει
μ
νο την άψογη τεχνική με αυγ

και με χρυσ
κάμπο. Mαθαίνει και
κάτι σπουδαι
τερο, που ασφαλώς
θα τον επηρεάσει σε
λη του την
καλλιτεχνική δημιουργία. Mαθαίνει,
δηλαδή,
τι η παράσταση πρέπει να
αποτελεί μια σύνθεση καθαρή και
συγκεκριμένη, οργανωμένη επάνω
σε έναν κάναβο συχνά γεωμετρικής
υφής. Σ’ αυτήν κυριαρχεί η ανθρώ-
πινη μορφή, χωρίς
μως μεγάλο εν-
διαφέρον για την ανατομική ακρί-
βεια, και ακ
μη η παράσταση δεν έ-
χει βάθος, είναι ρηχή.
Eτσι, εμάθαινε απ
την αρχή
τι
το έργο τέχνης δεν πρέπει να μιμεί-
ται δουλικά τη φύση. Tον δίδαξε,
δηλαδή, η ελληνική ζωγραφική την
εκφραστική αξία της παραμ
ρφω-
σης που γίνεται σύμφωνα με τις α-
παιτήσεις του τεχνοτροπικού ύ-
φους που αποτελεί
μως προσωπι-
κή του δημιουργία.
Στις απαιτήσεις αυτού του ύφους
υποτάσσονται και οι φυσικοί ν
μοι
του χώρου και του φωτισμού, οι
συνδυασμοί των σχημάτων και των
χρωμάτων. Xάρη σ’ αυτήν την κυ-
ριαρχία των μορφολογικών εκφρα-
στικών μέσων επάνω στα φαιν
με-
να του κ
σμου αποκτά η ζωγραφική
αυτή μια υψηλή πνευματικ
τητα
που ανταποκρίνεται στον θρησκευ-
τικ
της ρ
λο.
Oι βάσεις αυτές της ανθρωπιστι-
κής παιδείας και της βυζαντινής αι-
σθητικής θα μείνουν στερεά θεμέ-
λια για
λη του τη ζωή και θα τον
ξεχωρίζουν πάντα απ
τους άλλους
καλλιτέχνες της Δυτικής Eυρώπης,
ακ
μη και απ
αυτούς που συμπο-
ρεύονται στο γενικ
τερο ρεύμα
του Mανιερισμού.

1. Tα θέματα αυτά εξετάζονται εκτενέστερα

στο βιβλίο του M. Xατζηδάκη, Δομήνικος
Θεοτοκπουλος Kρης, Kείμενα 1990-
1994, Mορφωτικ Iδρυμα Eθνικής Tραπέ-
ζης, Aθήνα 1995 (B΄ έκδοση).

Σημείωση «Eπτά Hμερών». Mέρος του κει-

μένου έχει δημοσιευθεί στο βιβλίο «M. Xα-
τζηδάκη, Δομήνικος Θεοτοκπουλος Kρης,
Kείμενα 1990-1994, Mορφωτικ Iδρυμα
Eθνικής Tραπέζης, Aθήνα 1995 (B΄ έκδοση), «O Διαμερισμς των Iματίων του Xριστού» (Eσπλιο), 1577-1579. Eλαιογραφία σε πανί. Σκευοφυλάκιο της Kαθεδρικής του
σ. 191-193. Tολέδο.

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 13

«O Θεοτοκπουλος διαμορφώνεται
ως δυτικς ζωγράφος στην Iταλία»
O ιστορικς τέχνης N. Xατζηνικολάου θεωρεί
τι ο Γκρέκο αποτελεί τον συνδετικ κρίκο
της Eλλάδας με τον ευρωπαϊκ εικαστικ πολιτισμ
Συνέντευξη στην Πέγκυ Kουνενάκη
ΠENTE χρνια μετά το πρώτο συ-
νέδριο που έγινε στο Hράκλειο της
Kρήτης με θέμα «Δομήνικος Θεο-
τοκπουλος ο Kρης» που συμπλη-
ρώθηκε με μια εξίσου σημαντική
έκθεση, ένα δεύτερο συνέδριο και
μια ακμη έκθεση ήρθαν να καλύ-
ψουν τα τεράστια κενά που έχουμε
πάνω στη ζωή του μεγάλου ζωγρά-
φου. Tούτη τη φορά, επιδιώχθηκε
να φωτιστεί μια απ τις πιο σκοτει-
νές περιδους της ζωής του: H πα-
ραμονή του στην Iταλία, που διήρ-
κεσε περίπου δέκα χρνια, δεν ή-
ταν τσο εποικοδομητική σο ο ί-
διος περίμενε, μ’ αποτέλεσμα να
φύγει στη μακρινή για την εποχή
του Iσπανία.
Ψυχή αυτών των εκδηλώσεων ο
καθηγητής της Iστορίας της Tέ-
χνης στη Φιλοσοφική Σχολή του
Πανεπιστημίου Kρήτης, ο Nίκος
Xατζηνικολάου, που θεωρεί ως
«καθήκον των Eλλήνων Iστορικών
της Tέχνης τη μελέτη του έργου
του Δ. Θεοτοκπουλου, Eυρωπαί-
ου ζωγράφου, που αποτελεί το
συνδετικ κρίκο της Eλλάδας με
τον ευρωπαϊκ εικαστικ πολιτι-
σμ. Στχος είναι, η συστηματική
μελέτη κάθε πτυχής της ζωής και
του έργου του καλλιτέχνη, που
πρέπει να γίνει γνωστ στο φιλ-
τεχνο κοιν, να γίνουν ταινίες (ήδη
ο Θδωρος Xατζηπανταζής ολο-
κλήρωσε δύο ταινίες της μίας ώ-
ρας με τίτλο: «Δομήνικος θεοτο-
κπουλος, ψηφίδες ενς αινιγμα-
τικού μωσαϊκού»), εκδσεις αρχει-
ακού υλικού (οι τρεις τμοι των
Πανεπιστημιακών Eκδσεων Kρή-
της με αναδημοσιεύσεις μελετών
γύρω απ το έργο του Θεοτοκ-
πουλου που ανήκουν χι μνο σε
Eλληνες αλλά και σε ξένους ερευ-
νητές), πρωττυπες μελέτες. Aξί-
ζει να αναφερθεί εδώ, ο τμος των
πρακτικών του επιστημονικού συ-
νεδρίου για τον Δομήνικο Θεοτο-
κπουλο που οργάνωσε ο Δήμος
Hρακλείου το 1990, αριθμεί 650 σε-
λίδες και μλις κυκλοφρησε.
Xρειάστηκε μια στέγη για λα αυ-
τά, που να έχει οργανωτική κάλυ-
ψη, και φυσικά μια στοιχειώδη οι-
κονομική δυναττητα. Kι αυτ
πραγματοποιήθηκε το 1990, στα
πλαίσια του Iνστιτούτου Mεσογει-
ακών Σπουδών του Iδρύματος Tε-
χνολογίας και Eρευνας που συνερ-
γάζεται στενά με το Πανεπιστήμιο
14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995
Kρήτης, με τη δημιουργία ενς μ-
νιμου ερευνητικού προγράμματος
με την επωνυμία «Kέντρο Δομήνι-
κος Θεοτοκπουλος». Aυτ, είχε
σαν αποτέλεσμα να μπουν οι βά-
σεις μιας εξειδικευμένης βιβλιο-
θήκης και φωτοθήκης στο Pέθυ-
μνο της Kρήτης, που εδρεύει το
Iνστιτούτο και η Φιλοσοφική Σχολή
του Πανεπιστημίου».
— Γιατί μως αυτή η εμμονή
στον Δομήνικο Θεοτοκπουλο
και η αποκλειστική ενασχληση
με το έργο του;
«H απάντηση είναι απλή: Ξεκινή-
σαμε απ αυτ που έχουμε στον
τπο μας. O ζωγράφος προέρχεται
απ εδώ, απ ελληνικής πλευράς
δεν έχει μελετηθεί επαρκώς το έρ-
γο και η προσφορά του στον ευρω-
παϊκ πολιτισμ. Aυτ δεν σημαί-
νει τι υποτιμά κανείς την προ-
σφορά των άλλων Eλλήνων ζωγρά-
φων ταν δίνεται έμφαση στο έργο
του Θεοτοκπουλου. H έκθεση
που λειτουργεί στην Eθνική Πινα-
κοθήκη δείχνει το ενδιαφέρον μας
για την τέχνη που παράγεται εκτς
Eλλάδος και απ ξένους καλλιτέ-
χνες. Eίναι η πρώτη φορά που
διοργανώνεται μια έκθεση για την
ιταλική περίοδο του Γκρέκο. Δεν
πρέπει να ξεχνάμε τι έζησε δέκα
χρνια στην Iταλία προσπαθώντας
να σταδιοδρομήσει εκεί, χωρίς τε-
λικά να το καταφέρει. Γι’ αυτ άλ-
λωστε φεύγει στην Iσπανία. Eπί-
σης, πρέπει να πούμε τι ο Θεοτο-
κπουλος διαμορφώνεται ως δυτι- Προσωπογραφία του Vincenzo Anastagi, περίπου 1575, φιλοτεχνημένη απ τον
κς ζωγράφος στην Iταλία. Στην Θεοτοκπουλο. Συλλογή Frick, Nέα Yρκη.
Iσπανία δεν μαθαίνει πλέον τίποτα.
Eκεί, ,τι κάνει, που είναι και η ώνα, κι ακμη ρωμαϊκή ή της κε- Iταλς ή έστω Iσπανς ιστορικς
μεγάλη προσφορά του στην ευρω- ντρικής Iταλίας. Tο κέντρο βάρους τέχνης που να έχει γράψει μια ολο-
παϊκή τέχνη, το κατορθώνει απ της έκθεσης έχει πέσει στους Bε- κληρωμένη και σημαντική μελέτη
μνος του. H έκθεση που παρου- νετσιάνους γιατί αυτοί ήταν που ε- για τη γερμανική, τη γαλλική ή την
σιάζεται στην Eθνική Πινακοθήκη πηρέασαν κατ’ εξοχήν το Θεοτο- αγγλική τέχνη; Θεωρώ αυτή την ε-
μας δίνει την ευκαιρία να δούμε: κπουλο. O ίδιος, έλεγε, τι η βε- σωστρέφεια αρνητικ φαινμενο.
Πώς διαμορφώνεται αυτς ο ζω- νετσιάνικη ζωγραφική είναι η κα- Eτσι, για μένα προσωπικά, η επι-
γράφος απ την Kρήτη, τους πει- λύτερη. Στη διαμάχη άλλωστε ανά- στημονική έρευνα για το έργο του
ραματισμούς του, πσο και πώς ε- μεσα στις σχολές της Φλωρεντίας Θεοτοκπουλου είναι μια αφορμή
πηρεάζεται απ τους άλλους ζω- και της Bενετίας, εκείνος είχε πά- για να συνδεθούμε άμεσα με τη
γράφους με τους οποίους έρχεται ρει θέση ανεπιφύλακτα υπέρ της δυτικο-ευρωπαϊκή τέχνη».
σε επαφή πηγαίνοντας στα εργα- βενετσιάνικης. — Δουλεύοντας λα αυτά τα
στήριά τους κατά τη δεκαετία Πιστεύω τι η εσωστρέφεια μας χρνια πάνω στο εργο του Θεο-
1567- ‘77. Γι’ αυτ το λγο άλλω- βλάπτει. Kι αυτ βέβαια δεν σημαί- τοκπουλου, τσο για την ορ-
στε προσπαθήσαμε να φέρουμε - νει τι πρέπει να μιμούμαστε ,τι γάνωση των συνεδρίων σο και
σο το δυνατν περισστερα έργα βλέπουμε στο εξωτερικ. Πιστεύω, για το στήσιμο των εκθέσεων,
απ αυτά που ζωγράφισε στην Iτα- ακμη, τι είναι κρίμα που οι Iταλοί τί αποκομίσατε προσωπικά;
λία. Kι έπειτα, με αφορμή αυτή την συνάδελφοί μου ασχολούνται απο- «Eμαθα βέβαια πολλά, ειδικτε-
έκθεση, έχουμε επιτέλους την ευ- κλειστικά με την ιταλική τέχνη, ή οι ρα στη διάρκεια της προετοιμα-
καιρία να δούμε στην Eλλάδα βε- Iσπανοί με την ισπανική. Tο φαντά- σίας της τελευταίας έκθεσης και
νετσιάνικη ζωγραφική του 16ου αι- ζεστε τι δεν υπάρχει ούτε ένας κατέληξα σε ορισμένα συμπερά-
σματα σον αφορά στη χρονολ-
γηση των έργων της ιταλικής πε-
ριδου του Γκρέκο. Eπίσης, με α-
πασχλησε το πολύπλοκο ζήτημα
που έχει να κάνει με τους πίνακες
εκείνων των χρνων που αποδίδο-
νται στο Θεοτοκπουλο. Tη δεκαε-
τία του ’60, υπήρχε μια μδα που
δημιουργήθηκε απ Iταλούς εμπ-
ρους έργων τέχνης που με τη συ-
νεργασία ορισμένων ιστορικών της
τέχνης απέδιδαν δεκάδες έργα
στο νεαρ Θεοτοκπουλο. Nομίζω,
τι σήμερα πιά, τριάντα χρνια αρ-
γτερα, μπορούμε να δούμε ωρι-
μτερα και να προχωρήσουμε σε
κάποιες εκτιμήσεις σχετικά με αυ-
τές τις αποδσεις».
— Στην έκθεση περιλαμβάνο-
νται 52 έργα. Tο 1/5 απ αυτά
αποδίδονται στο Θεοτοκπου-
λο, ενώ τα υπλοιπα ανήκουν
σε ζωγράφους που κατά διάφο-
ρους τρπους τον επηρέασαν.
Λέγεται τι και ο Mιχαήλ Aγγε-
λος τον είχε επηρεάσει αρκε-
τά...
«Στην έκθεση υπάρχει μια τερά-
στια ποικιλία έργων, του Γιάκομο
Mπασάνο, Tιντορέτο, Bερονέζε,
Tισιανού και άλλων. Eργα που προ-
έρχονται απ το Mουσείο του Σαν
Nτιέγκο, το Eρμιτάζ, το Eδιμβούρ-
γο, το Λούβρο, το Mετροπλιταν,
το Γκουνστχάουζ της Zυρίχης, την
Πράγα και πολλά μουσεία της Iτα-
λίας. O Mιχαήλ Aγγελος ήταν Φλω-
ρεντινς ζωγράφος, της σχολής
που ο Θεοτοκπουλος αντιπαθού-
σε. Δεν έχανε άλλωστε την ευκαι- Γκρέκο: «Mύθος». Συλλογή Earl of Harewood, Harewood House, Yorkshire.
ρία να τον κριτικάρει και το 1611
τολμάει να πει: «Kαλς άνθρωπος — Aπ σα ξέρουμε μέχρι στιγ-
ο Mιχαήλ Aγγελος, αλλά δεν ήξερε μής, ο Θεοτοκπουλος έζησε
να ζωγραφίζει...». Ωστσο, παρα- περίπου δέκα χρνια στην Iτα-
τηρώντας το έργο του διαπιστώ- λία. Σ’ αυτή τη δεκαετία μπο-
νουμε τι έχει επηρεαστεί πολύ α- ρείτε να συνοψίσετε τη δράση
π τον Mιχαήλ Aγγελο και ιδιαίτε- του;
ρα απ τα γλυπτά του. Hταν βέβαια «Eλάχιστες μαρτυρίες αλλά και
αδύνατο να μεταφερθούν έργα τεκμήρια υπάρχουν γι’ αυτή τη
του Mιχαήλ Aγγελου στην έκθεση δεκαετία. Eνα έγγραφο του 1568
της Aθήνας». για την περίοδο της Bενετίας,
— Ποιοί άλλοι ζωγράφοι της ι- τρία η τέσσερα έγγραφα για την
ταλικής αναγέννησης τον επη- παραμονή του στη Pώμη (1570-’
ρέασαν και πώς; 72). Aυτά είναι λα. Eκείνο που
«Στον «Eυαγγελισμ» Thyssen γνωρίζουμε σίγουρα είναι, τι ο
έχουμε την ανακάλυψη της παλέ- καλλιτέχνης καταφέρνει να πλη-
τας του Bερονέζε που ο Γκρέκο σιάσει έναν απ τους μεγαλύτε-
χρησιμοποίησε με απλυτη μαε- ρους μαικήνες της τέχνης, τον
στρία, εφαρμζοντας λα τα τε- Aλεσσάντρο Φαρνέζε, που του πα-
χνάσματα του Tισιανού: το πέρα- ρέχει στέγη και τροφή.
σμα απ το κκκινο του παραπετά- Πρκειται για έναν παντοδύναμο
σματος πίσω απ την Παναγία στο εκκλησιαστικ άρχοντα. H συνανα-
ροζ και απ εκεί στο κίτρινο μωβ στροφή μ’ αυτν τον άνθρωπο και
του ουρανού· οι αποχρώσεις του μνο σίγουρα αποτελεί μιαν απί-
κίτρινου απ τον Aγγελο στην πε- στευτη επιτυχία του 29χρονου ε-
ριστερά και απ εκεί στο χιτώνα παρχιώτη καλλιτέχνη. Σημαίνει, α-
της Παναγίας· ο συνδυασμς του κμη, τι είχε μια ακτινοβολία τ-
λευκού -γκρίζου- πράσινου στον σο ως προσωπικτητα σο και ως
Aγγελο με τους σκουρτερους τ- ζωγράφος. Tαυτχρονα μως, δεν
νους των ίδιων χρωμάτων στις φτε- υπάρχει καμιά ένδειξη τι πήρε κά-
ρούγες του και το τολμηρ σκούρο ποια παραγγελία για έναν πίνακα
ροζ αναμεμιγμένο με λευκ στο ύ- μεγάλων διαστάσεων ή μια τοιχο-
φασμα που σαν λάβαρο κυματίζει γραφία. Aρα, σ’ αυτ το σημείο
πίσω απ τον Aγγελο- λα δεί- μπορούμε να μιλήσουμε για απο-
χνουν τι ο Θεοτοκπουλος έχει ε- τυχία του ζωγράφου, κάτι που πρέ-
ξελιχθεί σε άξιο συνεχιστή της με- πει να διαπίστωσε και ο ίδιος, γι’
γάλης βενετσιάνικης παράδοσης. αυτ έφυγε στη μακρινή Iσπανία,
Eνα τέτοιο έργο ζωγραφισμένο το με κάποιες ελπίδες και υποσχέσεις
1576, αποτελεί την ωριμτερη στιγ- ίσως, τι θα πάρει τις μεγάλες πα-
μή του Kρητικού καλλιτέχνη πριν ραγγελίες, αυτές που δεν κατάφε- «Aγρι που ανάβει το κερί» περίπου 1570 - 1575. Eλαιογραφία σε πανί, ανήκει στο
φύγει για την Iσπανία». Συνέχεια στην 16η σελίδα Mουσείο Kαποντιμντε, Nεάπολη.

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 15

Προσωπογραφία του Charles de Guise, Kαρδινάλιου της Λωραίνης. Λάδι σε μου-
σαμά, ανήκει στο Mουσείο Kunsthaus της Zυρίχης. Tο έργο αποδίδεται στον
Γκρέκο και χρονολογείται στην ιταλική του περίοδο. Δεξιά: «Λαοκων»: Eνα απ
τα ελάχιστα εξωθρησκευτικά θέματα που ζωγράφισε ο Γκρέκο στην Iσπανία. Eλαι-
ογραφία σε πανί, περίπου 1610 - 1614. Eθνική Πινακοθήκη της Oυάσιγκτον.

Συνέχεια απ την 15η σελίδα προσωπογραφίες, λοι οι πίνακες

ρε να αποσπάσει στη Pώμη».
— Ποιά θέματα απασχολούν το
Θεοτοκπουλο εικαστικά την
περίοδο που ζει στην Iταλία;
«Προσωπογραφίες, θρησκευτικά
θέματα, ηθογραφικές σκηνές ή αλ-
ληγορίες. Δύο είναι τα πιο ενδια-
φέρονται και μυστηριώδη έργα
που ζωγράφισε εκείνη την εποχή ο
Γκρέκο, τα οποία ανήκουν στην ι-
διωτική συλλογή Πέϊσον (Φλρι-
ντα) και στο μουσείο του Πράντο.
Tο πρώτο έχει τίτλο «Tο παιδί που
ανάβει ένα κερί» και το δεύτερο
«Mύθος ή αλληγορία». O Γκρέκο
στην Iταλία έχει μια μεγάλη θεμα-
τική γκάμα τήν οποία μως εγκα-
ταλείπει στην Iσπανία. Στα 37 χρ-
νια που έζησε στην Iσπανία και κυ-
ρίως στο Tολέδο, εκτς απ τις
που ζωγραφίζει έχουν θρησκευτι-
κ περιεχμενο εκτς απ τρεις:
Oι δύο Oψεις του Tολέδο και ο
«Λαοκων».
— Στην περίοδο της Iταλίας π-
σο προοιωνίζεται η μετέπειτα
μεταφυσική ζωγραφική που κά-
νει ο Γκρέκο στην Iσπανία;
«H τελευταία περίοδος στην
Iσπανία που διαρκεί περίπου 25
χρνια, ελάχιστη σχέση έχει με
την ιταλική περίοδο. Aντίθετα, θα
μπορούσαμε να υποστηρίξουμε
το επιχείρημα, τι οι πίνακες που
ζωγραφίζει κατά την πρώτη δεκα-
ετία στην Iσπανία και κυρίως στο
Σάντο Nτομίνγκο Eλ Aντίγκουο, α-
ποτελούν το απγειο της ιταλικής
εικαστικής παιδείας και κουλτού-
ρας του».

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 17
 Γκρέκο και Aναγέννηση
Aνέκδοτες παρατηρήσεις του Γιάννη Tσαρούχη για τον Eλληνα ζωγράφο
H ΠEPIΠTΩΣH του Θεοτοκπουλου χι μνο ως
μέγιστου ζωγράφου, αλλά και ως κορυφαίο παρά-
δειγμα της ελληνικής μεγαλοφυΐας που μπορεί μέσα
στα δυτικά μοτίβα να διαπρέψει, είχε απασχολήσει τη
διάνοια του Γιάννη Tσαρούχη.
Tο Mάρτιο του 1979 ιχνηλατώντας τον Θεοτοκ-
πουλο ταξιδέψαμε στην Iσπανία: Mαδρίτη, Tολέδο,
Eσκοριάλ. O Tσαρούχης είδε για πρώτη φορά το σύ-
νολο σχεδν του έργου του, που ώς ττε γνώριζε μ-
νο απ αναπαραγωγές. Ωρες στον καθεδρικ του Tο-
λέδο με τον Aποστολάτο, στον Aγιο Θωμά με την
«Tαφή του Kμητος Oργκάθ», στο Eσκοριάλ με το
«Oραμα του Φιλίππου του B΄». Ωρες στο Πράδο· πλη-
σίαζε κοντά τις συνθέσεις, κοιτούσε προσεκτικά, ε-
ρευνούσε με τη ματιά του τη ζωγραφική επιφάνεια, έ-
βγαζε τα γυαλιά του, τα ξαναφορούσε, τα ξανάβγα-
ζε. Πλησίαζε κοντύτερα, παραβίαζε το προστατευτι-
κ σχοινάκι προκαλώντας την αγανάκτηση των φυ-
λάκων.
— Aυτς ο πατριώτης σου... –μου έλεγε συνέχεια–
είναι αυθαίρετος, ατίθασος, αγέρωχος, αλαζονικς.
Eίναι πελώριος ζωγράφος αλλά χι γι’ αυτά που
συνήθως του ανακαλύπτουν οι απ μηχανής διατρι-
βογράφοι του. Oι μεγάλες του αρετές είναι άλλες,
είναι… και συνέχιζε μέσα στην παλίρροια του λ-
γου του…
Στο σημειωματάριον μου της εποχής έχω θησαυρί-
σει πλήθος αυθρμητων εντυπώσεων, έτσι πως ακα-
ριαία τις σχημάτιζε. Eτούτο το κείμενο, λίγες ημέρες
μετά το ταξίδι στην Iσπανία, είναι η κατακλείδα των
εντυπώσεων και των παρατηρήσεων του. Mου το υ-
παγρευσε στη Bενετία (άλλη μοιραία πλη για τον
Θεοτοκπουλο), στο προαύλιο της εκκλησίας του
Aγίου Γεωργίου των Eλλήνων, περιμένοντας να αρχί-
σει η ακολουθία των ωρών της μεγάλης Παρασκευής,
στις 20 Aπριλίου του 1979. Aλέξης Σαββάκης

«H Mαρία η Tου Γιάννη Tσαρούχη

Mαγδαλη-
νή», περίπου «H AΠOΔOΣH του γκου με τις σω-
1577. Eλαιο- στές αναλογίες, την ακρίβεια της
γραφία σε προοπτικής, την ορθτητα της φω-
πανί, ανήκει τοσκιάσεως, είναι ο μεγάλος επα-
στο Mουσείο ναστατικς σκοπς της ιταλικής
Kαλών Tε- Aναγέννησης. O σκοπς αυτς θα
χνών της συνέπιπτε με το αποτέλεσμα της
Bουδαπέ- φωτογραφίας αν οι εξαιρετικοί δε-
στης. ξιοτέχνες του σχεδίου της εποχής
εκείνης (Aναγέννηση) και ιδιαίτερα
ο Nταβίντσι δεν καταλάβαιναν τη
σημασία της συνθέσεως του φωτς
αλλά και γενικά της συνθέσεως. Tο
χρώμα, στοιχείο δημιουργίας της
ζωγραφικής, και η σύνθεση του
χρώματος είναι στοιχεία που η ιτα-
λική Aναγέννηση δεν άγγιξε κατά
βάθος. H μείωση της εντάσεως των
χρωμάτων, είτε με τον περιορισμ
απ ένστικτο ζωγραφικ στην πο-
λυγνώτειο κλίμακα, είτε με την κά-
λυψη των πάντων απ το κιτρινωπ
βερνίκι, ή με τη συνεχή επάλειψη
με γλασέ δείχνει τη δειλία να αντι-
μετωπισθεί το χρώμα, δηλαδή η
σύνθεση του χρώματος σαν βασικ
στοιχείο της ζωγραφικής.
O μεγάλο άθλος της ζωγραφικής,
αυτ που μπορεί να την κάνει ιστι-
μη δημιουργική τέχνη με τη μουσι-
κή, την αρχιτεκτονική και την γλυ-
πτική, είναι η στήριξή της στο χρώ-
μα. H αρχιτεκτονική γίνεται δημι-
ουργική με την αρμονική σύνθεση
των γκων της. H γλυπτική ακολου-
θεί το παράδειγμά της και συχνά υ-
ποτάσσεται στην αρχιτεκτονική. Aν
δεν το κάνει αυτ είναι καταδικα-
σμένη να πέσει στο επίπεδο του εκ-
μαγείου.

H αδυναμία
της αναγεννησιακής
ζωγραφικής
H ζωγραφική δεν είναι δυνατν
να περιορισθεί στην προβολή διά
της προοπτικής των κατορθωμά-
των της γλυπτικής και της αρχιτε-
κτονικής. Eκεί είναι λο το ψεύδος
και λη η αδυναμία της αναγεννη-
σιακής ζωγραφικής. H επίθεση ενα-
ντίον της φυσικά δεν γίνεται γι’ αυ-
τούς τους λγους που είναι σοβα-
ροί και τεχνικής φύσεως, αλλά απ
μίσος προς τον ανθρωπισμ της.
Tο αμάρτημα της ιταλικής αναγεν-

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995

νήσεως στη ζωγραφική δεν είναι -
τι αγάπησε τον άνθρωπο και προ-
σπάθησε να αποδώσει τις σωστές
του αναλογίες και να πλησιάσει το
μυστήρι του, ούτε βέβαια ο ιδεα-
λισμς της. Eκατοντάκις χι. Oλα
αυτά τα πήρε απ την ελληνική πα-
ράδοση, συχνά τα κατανησε βα-
θύτατα και ασφαλώς τα προήγαγε.
H αδυναμία της έγκειται τι δεν
συνεκρτησε σε σύστημα αυστηρ
τη μεγάλη βασική αλήθεια της ζω-
γραφικής.
Δεν είμαι τσο παράφρων ώστε
να αρνηθώ τι η αναγέννηση μας
άφησε έργα ζωγραφικής ουσίας,
αλλά η υπερβολική απασχλησή
της με το σχέδιο, την προοπτική,
την ανατομία, ακμα και την ωραία
ματιέρα, την έκαναν να παραμελή-
σει το φαινομενικά απλ αλλά συ-
ντριπτικ νημα του χρώματος.
Aπ ένστικτο το αγγίζει στην τύχη
αλλά δεν το βάζει ποτέ στο κέντρο
του ενδιαφέροντος των ζωγρά-
φων. H φοβία μήπως πέσουν στη
διακοσμητική, η φοβία που εδραίω-
σε ο Nταβίντσι και συνέχισαν ευλα-
βώς λοι οι ακαδημαϊκοί ζωγράφοι
τι το χρώμα μπορεί να φάει το
σχέδιο, απεδείχθη ο μεγαλύτερος
κίνδυνος για την ίδια την υπσταση
της ζωγραφικής.
Mα, βεβαίως, το χρώμα προορί-
ζεται να τρώει το σχέδιο και αφού
το φάει να το ξεράσει σε ολοκλη-
ρωμένη χρωματική δημιουργία. Kαι
βέβαια, η ζωγραφική πρέπει να εί-
ναι διακοσμητική και υποταγμένη
στην αρχιτεκτονική για να είναι δη-
μιουργική. Δεν έχει παρά να δει κα-
νείς τα δύο σημαντικά έργα του Tι-
τσιάνο στη Σάντα Mαρία Nτέι Φράρι
για να καταλάβει τον γκρεμν στον
οποίο οδηγείται η ζωγραφική με
τον περιορισμ της στις αρχές του
Nταβίντσι. Kαθαρισμένα τα έργα
αυτά απ το παραπλανητικ κιτρι-
νωπ βερνίκι και απ τα συμφιλιω-
τικά γλασί, τα έργα αυτά δείχνουν
τη γυμντητά τους απ χρωματι-
κής απψεως και την έλλειψη μιας
στερεάς χρωματικής θεωρίας στην
αφετηρία της αναγεννησιακής ζω-
γραφικής.

H Aναγέννηση
των Παλαιολγων
Tην εποχή που ο Γκρέκο φθάνει
στην Pώμη, η βυζαντινή ζωγραφική
είναι στο ηλιοβασίλεμά της ως πα-
γκσμιος ζωγραφική. Eίναι μια εξαι-
ρετική μικροτεχνία, μια διακοσμητι-
κή τέχνη που αγνοεί τις σχέσεις
που πρέπει να τη συνδέουν με την
αρχιτεκτονική και κυρίως που ερω-
τοτροπεί με τον χειρτερο τρπο
με ,τι λιγτερο ενδιαφέρον έχει η Λεπτομέρεια απ την «Tαφή του Kμητος Oργκάθ». Eπάνω αριστερά υπάρχει η αυτοπροσωπογραφία του Θεοτοκπουλου,
τέχνη της Aναγέννησης. ενταγμένη στον πίνακα. (1586).
Tο τελευταίο μεγάλο κίνημα της
βυζαντινής τέχνης, τουλάχιστον γιν και ενς μπλε που είναι κοντά φέροντα της εκκλησίας την ε- παναστάσεως θα ’πρεπε να μελετή-
απ’ σο ξέρουμε απ τα ελάχιστα στο Λαπίς Λάζουλις ή στο Kοβάλτ στραγγάλισαν, η αγωνία του βυζα- σουμε επί τπου ,τι απομένει στη
μνημεία της, είναι η αναγέννηση δείχνει πως η επιστροφή στον αρ- ντινού κράτους δεν επέτρεψαν να Γιουγκοσλαβία απ Παλαιολγεια
των Παλαιολγων. Oταν το λέω αυ- χαίο κσμο, επιστροφή που η επί- ολοκληρωθεί. H ουσιαστική επι- μνημεία και τον ίδιο τον Πανσέλλη-
τ, έχω υπ’ ψιν μου μερικές φορη- σημη εκκλησία κτύπησε αλύπητα στροφή στο αρχαίο πνεύμα ως επί νο και τον Mυστρά. O ρος Παλαιο-
τές εικνες κυρίως, πολύ περισσ- στο πρσωπο του Πλήθωνος ετοί- το πλείστον περιορίστηκε απλώς σε λγειος δεν μπορεί να αποδίδεται
τερο παρά τις τοιχογραφίες. H σύν- μαζε μια αναγέννηση που τελειωτι- μια επανασύνδεση με την άλλη επι- μνο λγω εποχής, αλλά κυρίως
θεση του χρώματος σ’ αυτές τις ει- κά δεν έγινε. Aν η αναγέννηση αυτή στροφή των Mακεδνων. λγω συμμετοχής των ζωγράφων
κνες βασισμένη στα πολυγνώτεια δεν έγινε, δεν μπορούμε να πούμε Για να έχουμε μια σαφή επίγνωση στο μεγάλο κίνημα μιας ουσιαστι-
χρώματα με προσθήκη του Bερμι- τι δεν διεγράφη σαφώς. Tα συμ- της τεραστίας αυτής πνιγμένης ε- Συνέχεια στην 20η σελίδα

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 19

Tο σχέδιο του Γιάννη Tσαρούχη πάνω
στο οποίο δούλεψε το πορτρέτο του
Γκρέκο. Xρησιμοποιώντας διάφορες
κλίμακες ολοκλήρωσε τον πίνακα, που
δημοσιεύται για πρώτη φορά στην
«Kαθημερινή».

Συνέχεια απ την 19η σελίδα

κής επιστροφής στην ουσία της αρ-
χαίας ζωγραφικής. Oλα τα νεο-ελ-
ληνιστικά έργα δεν είναι πάντοτε
γνήσια έργα ζωγραφικής, αλλά έρ-
γα μανιερισμού. Φαίνεται μακρινή
ακμη η εποχή κατά την οποία οι
μελετώντες τα βυζαντινά θα αναζη-
τούν τη ζωγραφική στα βυζαντινά
έργα κι χι απλώς την εξωτική γοη-
τεία ωσάν η ζωγραφική να ήταν μια
οποιαδήποτε χειροτεχνία και χι ο
οφθαλμς του κσμου.

Tο μυστήριο
του Γκρέκο
O Γκρέκο έρχεται σε μια εποχή
που η βυζαντινή ζωγραφική έχει
πλήρως δεχθεί τη γαλήνη που δίδει
το μουσουλμανικ σαρίκιο και επι-
πλαια ερωτοτροπεί με τους αντί-
θετους προς αυτή νεωτερισμούς
της Δύσεως. Aγνοούμε τα πάντα
για την επίδοση του Γκρέκο στη βυ-
ζαντινή ζωγραφική της εποχής του.
Tα έργα που παρουσιάζει το μου-
σείο Kαρέρ και τα ανάλογα του
μουσείου Mπενάκη στην Aθήνα εί-
ναι λίαν αμφισβητήσιμα και οπωσ-
δήποτε δεν προσφέρουν τίποτα
στην εξήγηση που ζητούμε να
βρούμε στο μυστήριο του Θεοτοκ-
πουλου.
Tο ενδιαφέρον του Θεοτοκπου-
λου, η μεγάλη του αξία έγκειται
στο τι κάτω απ την ταραγμένη ι-
διοσυγκρασία του και τις ερωτο-
τροπίες του με ,τι χειρτερο έχει
η μδα, υπάρχει ένας βαθύς ζω-
γράφος που γνωρίζει τους αιώνι-
ους νμους της ζωγραφικής. Aυ- Tο πορτρέτο του Γκρέκο πως φιλοτεχνήθηκε απ τον Γιάννη Tσαρούχη. Tο έργο είναι υπογεγραμμένο και αδημοσίευτο.
τούς τους αιώνιους νμους προ- (Φωτ: Γιώργος Tουρκοβασίλης)
σπαθεί να τους στηρίξει βασιζμε-
νος σε μια ζωγραφική που τους αρ- που φυτρώνει που θέλει, πως σία, τη ζωγραφική που είναι τσο τ το πρβλημα ιδίως στα τελευ-
νείται. H βυζαντινή παράδοση που θέλει και ξεπερνά τα βοηθήματα λαμπερή ώστε του συγχωρεί λα ταία του έργα. Πώς να εξηγήσει κα-
θα μπορούσε να τον βοηθήσει, του και τα εμπδια. του τα αμαρτήματα εκούσια και α- νείς τι έφθασε στο μπλε φντο
είναι άγνωστη έστω κι αν δεχτούμε Eίναι σαν τη ζωή που συνεχίζεται κούσια. Aν η ζωγραφική πως την των παλαιολγειων τοιχογραφιών
πως ήταν ο καλύτερος μαθητής με απροπτες μορφές που εν τού- καθρισε η ελληνική τέχνη περιορί- με την ίδια ορθτητα, με την ίδια
του Δαμασκηνού. Mέσα του υπήρ- τοις δίνουν στον άνθρωπο την έν- ζεται στο μικρ και γιγάντιο πρ- διακοσμητική βαθύτητα, ενώ δεν
χε αυτή η παράδοση, ήταν κάτι πα- νοια της αιωνιτητας. Πρέπει να βλημα τι φντο θα βάλεις προσπα- είδε ούτε τα έργα του Πανσελήνου,
ραπάνω απ μια παράδοση, ήταν κάνουμε αφαίρεση λων αυτών των θώντας να αντιγράψεις μια ανθρώ- ούτε τις τοιχογραφίες στο Mυστρά;
μια έμφυτη αντίληψη του κσμου πραγμάτων που τσο πολύ θαυμά- πινη φιγούρα, ο Γκρέκο είναι ένας Mεγάλη Παρασκευή, 1979
και της ζωγραφικής. Hταν η ανθρώ- ζονται στον Γκρέκο. Tην εξαΰλωση μεγάλος ζωγράφος γιατί βαθιά το
πινη παράδοση της ζωγραφικής τη μεταφυσική και να δούμε την ου- αισθάνθηκε και συχνά το έλυσε αυ- Copywrite κειμένου: Iδρυμα Γιάννη Tσαρούχη

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995

 Πνευματικές αποσκευές
Στοιχεία που συνθέτουν
την αισθητική και
την ποιητική του Γκρέκο
Tης Mαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα
Kαθηγήτριας Iστορίας της Tέχνης, Διευθύντριας
της Eθνικής Πινακοθήκης

TO 1611 ο Γκρέκο δέχεται την επί-

σκεψη του Φρανσίσκο Πατσέκο
(Francisco Pacheco, 1571-1654), ζω-
γράφου και θεωρητικού, που έμελλε
να γίνει πεθερς του Bελάσκεθ. O
Πατσέκο εντυπωσιάζεται απ την
προσωπικτητα του ζωγράφου, «που
υπήρξε σε λα του μοναδικς», και
τον χαρακτηρίζει «μεγάλο φιλσο-
φο, οξύ στις παρατηρήσεις του» και
«συγγραφέα βιβλίων για τη ζωγραφι-
κή, τη γλυπτική και την αρχιτεκτονι-
κή». Tα ανέκδοτα αυτά συγγράμματα
χάθηκαν βέβαια, αλλά μαρτυρίες για
την αισθητική του Kρητικού καλλιτέ-
χνη έφτασαν ώς εμάς απ άλλους
δρμους. Πρώτα απ’ λα απ τον ί-
διο τον Πατσέκο που αιφνιδιάζεται
χι μνο απ το έργο αλλά και απ
τις παράδοξες απψεις του Θεοτο-
κπουλου για τη ζωγραφική.
Tο χρώμα έχει το πρωτείο απένα-
ντι στο σχέδιο, διακηρύσσει ο Γκρέ-
κο επικυρώνοντας την καταγωγή
του απ τη βενετική παράδοση, και
γι’ αυτ η γνώμη του για τον «πατέ-
ρα της ζωγραφικής», τον Mιχαήλ
Aγγελο, είναι πως «ήταν καλς άν-
θρωπος, αλλά δεν ήξερε να ζωγρα-
φίζει». Παράδοξη φαίνεται στον Πα-
τσέκο η άποψη του Γκρέκο τι η ζω-
γραφική δεν είναι «τέχνη», πως
την ρισε ο Aριστοτέλης, γιατί δεν
στηρίζεται σε καννες αλλά στην έ-
μπνευση και τη διαίσθηση. Aκμη
πιο ενδιαφέρουσες είναι οι παρατη-
ρήσεις και οι πληροφορίες του Πα-
τσέκο για τις εργαστηριακές συνή-
θειες του Γκρέκο. «O Δομήνικος
Γκρέκο μου έδειξε στα 1611 ένα
ντουλάπι με πήλινα προπλάσματα α-
π το χέρι του που τα χρησιμοποιού-
σε στα έργα του...».
Πενήντα ανάλογα προπλάσματα
περιλαμβάνονται στην απογραφή
των περιουσιακών στοιχείων του ζω-
γράφου το 1614.

Aισθητική απσταση
O Πατσέκο αιφνιδιάζεται επίσης
απ την τεχνική του ζωγράφου:
«...ποιος θα το πιστέψει πως ο Δομήνι-
κος Γκρέκο σκεπάζει τους πίνακές του
πολλές φορές με το χέρι και τους ρετο-
κάρει μια και δυο φορές για ν’ αφήσει
τα χρώματα ξεχωρισμένα και ασύνδε-
τα και να πετύχει εκείνες τις σκληρές
μουτζαλιές για να δείξει αποκοτιά;».
Oι απψεις του Πατσέκο εικονογρα-
φούν με μεγάλη ενάργεια την «αι-
σθητική απσταση» που χώριζε την
Συνέχεια στη 22η σελίδα «H Παναγία του ελέους», 1603-1605, ελαιογραφία σε πανί. Bρίσκεται στο Nοσοκομείο του Eλέους, Iγέσκας.

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 21

Aριστερά: «O Aγιος Mαρτίνος και ο ζητιάνος», περίπου 1597-1599. Eλαιογραφία σε πανί, ανήκει στην Eθνική Πινακοθήκη της Oυάσιγκτον. Δεξιά: «H συναυλία των Aγγέ-
λων», 1609-1614. Eλαιογραφία σε πανί, ανήκει στην Eθνική Πινακοθήκη της Aθήνας. Πρκειται για την ουράνια δξα του «Eυαγγελισμού», που βρίσκεται στη συλλογή
της ισπανοαμερικανικής Tράπεζας της Mαδρίτης.

Συνέχεια απ την 21η σελίδα
τέχνη του Γκρέκο απ τους συγκαι-
ρινούς του και, θα πρσθετα, απ Eλληνα καλλιτέχνη είναι το πρωτείο
τους διαδχους του. H απσταση
αυτή μεταβάλλει την τέχνη του σε
μια τεχνοτροπική νησίδα σ’ ολκλη-
ρη τη δυτική τέχνη και ιδιαίτερα την
ισπανική.
Tην αισθητική θεωρία του Θεοτο-
κπουλου τη συμπληρώνουν οι αυ-
τγραφες σημειώσεις του στα περι-
θώρια δύο βιβλίων που προέρχονται
απ τη βιβλιοθήκη του: στο B΄ και Γ΄
τμο της B΄ έκδοσης (1568) των
«Bίων των καλλιτεχνών» του Bαζάρι
και στο «Περί Aρχιτεκτονικής» του
Bιτρουβίου στη σχολιασμένη έκδο-
ση του Nτανιέλε Mπάρμπαρο (Bενε-
τία 1556). Στις «γλώσσες» του Γκρέ-
κο οι μελετητές σταχυολογούν τα
στοιχεία που συνθέτουν την αισθη-
τική και την ποιητική του. Θεμελιώ-
δεις αρχές της αισθητικής του
της φαντασίας έναντι της μίμησης
και ο υποκειμενικς χαρακτήρας
της δημιουργίας. H διαίσθηση και η
κρίση του ματιού είναι οι ασφαλέ-
στεροι οδηγοί του ζωγράφου. Mέ-
τρα, αναλογίες και άλλα κλασικιστι-
κά κριτήρια απορρίπτονται με βιαι-
τητα. H χάρη (grazia) είναι η κορυ-
φαία επιδίωξη της καλλιτεχνικής
μορφής. Xάρη και αυθορμητισμς
ταυτίζονται. Στη χάρη φτάνει ο ζω-
γράφος αν καταφέρει να λύσει τα
πιο δύσκολα, τα πιο περίπλοκα προ-
βλήματα με φανερή ευκολία. Tο
χρώμα είναι το πιο σημαντικ και το
πιο δυσήνιο στοιχείο της ζωγραφι-
κής. Oι απψεις αυτές επαληθεύ-
ουν τη μαρτυρία του Πατσέκο.
O Jonathaan Brown στον κατάλο-
γο της μεγάλης έκθεσης «El Greco
of Toledo», που οργανώθηκε στη
Mαδρίτη και στις HΠA το 1982, χα-
ρακτηρίζει τη θεωρία του Γκρέκο
«τυπικά μανιεριστική» και ανάγει τις
πηγές της στο Nεοπλατωνισμ της
Aναγέννησης. Σύμφωνα με τον ι-
στορικ, ο υποκειμενικς, αντιφυ-
σιοκρατικς χαρακτήρας της ζω-
γραφικής του Γκρέκο δεν έχει σχέ-
ση με μυστικιστικά οράματα και συ-
γκινησιακές εξάρσεις.
O ζωγράφος προσπαθεί να δημι-
ουργήσει μια επιτηδευμένη τέχνη,
ικανή να εκφράσει κάποιες αφηρη-
μένες ιδέες πάνω στο ωραίο και να
αποδείξει την ευφυΐα και την υψηλή
μρφωση του ζωγράφου. Eτσι ο Θε-
οτοκπουλος εμφανίζεται ως τυπι-
κς εκπρσωπος του Mανιερισμού
με «ελιτίστικες» και «σοφιστικέ» α-
ντιλήψεις για την τέχνη, που την α-
ντιμετωπίζει τάχα εντελώς νοητικά,
εγκεφαλικά.
Oι ιδιγραφες σημειώσεις του
Γκρέκο, σε συνδυασμ με το μονα-
δικ ύφος του, παρέχουν το άλλοθι
σε άλλους μελετητές να αναζωπυ-
ρώσουν, εμπλουτισμένη και τεκμη-
ριωμένη, την παλιά και εντελώς α-
ντίθετη προς την ερμηνεία του
Brown άποψη για τη βυζαντινή κα-
ταγωγή της τέχνης του. O Aγγλος ι-
στορικς David Davies συνοψίζει
αυτή την ανανεωμένη προσέγγιση
στον κατάλογο της έκθεσης του Θε-
οτοκπουλου που οργανώθηκε στο
Hράκλειο Kρήτης για την επέτειο
των 450 χρνων απ τη γέννηση του
Kρητικού ζωγράφου (Σεπτέμβριος
1990). O Davies αναζητεί τις ρίζες

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995

του ιδιμορφου ύφους του Γκρέκο
στις πνευματικές καταβολές της ελ-
ληνοχριστιανικής παιδείας του,
στον κσμο των αναμνήσεων και
των βιωμάτων του απ το λειτουρ-
γικ και τελετουργικ της ορθδο-
ξης εκκλησίας. Πλατωνισμς και
Nεοπλατωνισμς –χι ο αναγεννη-
σιακς αλλά ο αρχαίος– Πλωτίνος
και Διονύσιος Aρεοπαγίτης (ο τε-
λευταίος συμπεριλαμβανταν στη
βιβλιοθήκη του), πατερικά και λει-
τουργικά κείμενα παρέχουν στο με-
λετητή κλειδιά για να κατανοήσει
την πνευματική, συμβολική και «φι-
λοσοφική» φύση του ύφους του Θε-
οτοκπουλου. Tο θρησκευτικ κλί-
μα της Aντιμεταρρύθμισης, η συγ-
γενής αισθητική του Mανιερισμού
και τα παράλληλα ενδιαφέροντα ε-
νς κύκλου διανοουμένων στο Tο-
λέδο, που ανήκαν στο οικείο περι-
βάλλον του ζωγράφου, λειτούργη-
σαν σαν καταλύτες για να τεθεί σε
ενέργεια αυτή η αφανής αλλά ε-
δραία πνευματική παρακαταθηκή.
Στην αναθέρμανση της βυζαντινής
καταγωγής της τέχνης του Γκρέκο
συνέτεινε και η πρσφατη ανακάλυ-
ψη της «Kοίμησης της Θεοτκου»
στη Σύρο, αυθεντικού και ενυπ-
γραφου έργου της Kρητικής περι-
δου του ζωγράφου. O εικονογραφι-
κς τύπος της Kοιμήσεως είχε προ-
ταθεί απ παλιά ως συνθετικ πρ-
τυπο της «Tαφής της Kμητος
Oργκάθ». H εύρεση της βυζαντινής
σύνθεσης έρχεται να ενισχύσει αυ-
τή την άποψη.
Aντίθετος με τη βυζαντινή κατα-
γωγή της τέχνης του Γκρέκο είναι ο
καθηγητής Nίκος Xατζηνικολάου, ο
οποίος υποστηρίζει τι η ζωγραφική
του Δομήνικου Θεοτοκπουλου «α-
π το 1570 και μετά δεν είναι ούτε
βυζαντινή ούτε μεταβυζαντινή, αλ-
λά δυτικοευρωπαϊκή. Tα έργα που
παράγονται στην Iταλία υπάγονται
στην ιστορία της ιταλικής τέχνης
και αυτά που παράγονται στην Iσπα-
νία στην ιστορία της ισπανικής τέ-
χνης». Σε πρσφατο μελέτημά του
ο Xατζηνικολάου επισημαίνει την ε-
ντυπωσιακή δύναμη αναπροσαρμο-
γής του ύφους του, ανάλογα με το
περιβάλλον ή τους ρους και τις
συμβάσεις των ειδών και των πα-
ραγγελιών. Πάντως, ο ίδιος μελετη-
τής υπογραμμίζει την απελευθερω-
τική δράση του Tολέδο, μιας πλης
χωρίς συγκεκριμένο ορίζοντα προσ-
δοκίας, για την πλήρη ανάπτυξη του
ώριμου ύφους του Γκρέκο.
Aνάλογη άποψη είχαμε διατυπώ-
σει παλαιτερα, υποστηρίζοντας τι
η καλλιτεχνική «αφασία» του Tολέ-
δο θα μεταβληθεί –χι χωρίς αγώ-
να– σε εύκρατη ζώνη ελευθερίας
για τη δημιουργία του Kρητικού ζω-
γράφου. Mακριά απ την επίδραση
της Iταλίας, σ’ έναν χώρο ουδέτερο
και πνευματικά ομλογο με τον γε-
νέθλιο Xάνδακα, τα βυζαντινά στοι-
χεία της παιδείας του αναδύονται
και διαδραματίζουν καταλυτικ ρ-
λο στη νέα σύνταξη της εικνας που
μας προτείνει το ώριμο έργο του.
Eπαληθεύοντας το λγο του Mαρξ,
που υποστήριζε τι «το έργο τέχνης
δημιουργεί το κοιν του», ο Γκρέκο
έμελλε να διαμορφώσει την καλαι-
σθησία της πελατείας του και να δη-
μιουργήσει το δικ του ορίζοντα υ-
ποδοχής. Eναν ορίζοντα ληξιπρθε-
σμο και γεωγραφικά περιορισμένο.
Σημείωση: Aποσπάσματα απ# το βιβλίο για
τον Θεοτοκ#πουλο, που έγραψε η κ. Mαρίνα
Λαμπράκη-Πλάκα και συνοδεύει τα CD που
συνέθεσε ο Bαγγέλης Παπαθανασίου, για
την ενίσχυση του Eθνικού Tαμείου Aγορών «O Aγιος Πέτρος μετανοών», περίπου 1580-1585. Eλαιογραφία σε πανί, Mουσείο
Eργων Tέχνης Πολιτιστικής Kληρονομιάς. Bowes, Nτάραμ, Aγγλία.

H επανεκτίμηση του καλλιτέχνη

THN EΠAYPIO του θανάτου του ο
Θεοτοκπουλος γίνεται ακατανη-
τος, αινιγματικς και αλλτριος έως
παράφρων. O κύκλος αυτς δεν έ-
μελλε να διαρραγεί παρά μονάχα
μέσα απ το ρήγμα που άνοιξε ο
Pομαντισμς για να διαφανεί μια
νέα ευαισθησία και να διαμορφωθεί
μια νέα καλαισθησία. Tη βαθμιαία α-
νάδυση του Γκρέκο απ την αιθάλη
του χρνου, την επανεκτίμησή του
ύστερα απ αιώνες παρεξηγήσεων
και παρερμηνειών, το νέο παλίμψη-
στο που προκάλεσε η αντιστροφή
των ρων προσέγγισης του ζωγρά-
φου –απ την περιφρνηση στον ά-
κρατο ενθουσιασμ– παρακολουθεί
η θεωρία της υποδοχής. H νέα τε-
χνοϊστορική μέθοδος βρήκε ένα
προνομιακ πεδίο εφαρμογής στις
ερμηνευτικές περιπέτειες και μετα-
πτώσεις που υπέστη μέσα στους αι-
ώνες το έργο του «παράδοξου» ζω-
γράφου.
O Nίκος Xατζηνικολάου συνψισε
αυτ τον απολογισμ στο εισαγωγι-
κ κείμενο του καταλγου της έκ-
θεσης Θεοτοκπουλου στο Hρά-
κλειο Kρήτης. Mια ανέκδοτη διατρι-
βή προσθέτει μια άλλη διάσταση
στην έρευνα, καθώς αποδίδει τη
δέουσα σημασία χι μνο στη ρητο-
ρική, δηλαδή την κριτική επανεκτί-
μησή του, αλλά και στη μορφική ε-
πανανάγνωση του έργου του απ ασκητικών μορφών του και απ την
καλλιτέχνες νετερων εποχών.
H επανεκτίμηση δεν περιορίζεται
πράγματι στην περιοχή του λγου,
αλλά εκτείνεται και στη δράση των
μορφών. Aπ τα μέσα του 19ου αιώ-
να το έργο του Θεοτοκπουλου με-
ταβάλλεται σε πλούσιο ορυχείο, -
που ζωγράφοι διαφρων στυλιστι-
κών κατευθύνσεων και σχολών έρ-
χονται να αναζητήσουν άγνωστα
κοιτάσματα και απρβλεπτα διδάγ-
ματα.
H εκφραστικτητα και ο πλούτος
του χρώματος θα γοήτευσαν ασφα-
λώς τον Eυγένιο Nτελακρουά
(Delacroix, 1798-1863), τον κυριτε-
ρο εκπρσωπο του γαλλικού ρομα-
ντισμού, που είχε έναν πίνακα του
Γκρέκο στην κατοχή του. O Eδου-
άρδος Mανέ (Manet, 1832-1883) ε-
μπνέεται απ την Aγία Tριάδα
(1577-1579) του Θεοτοκπουλου τη
σύνθεσή του O Nεκρς Xριστς
(1864). Oι συμβολιστές και ο Πικάσο
(Picasso, 1881-1973) στη γαλάζια
περίοδ του αντλούν απ τη δε-
σπζουσα ψυχρή χρωματολογία
του Γκρέκο, απ την ανατομία των
ιδιτυπη μιμική των χειρονομιών
τους. Oι εξπρεσιονιστές θα προσέ-
ξουν τις εκφραστικές παραμορφώ-
σεις του Θεοτοκπουλου. Oι πρώι-
μες κυβιστικές έρευνες του Πικάσο
θα αποκαλύψουν άλλες πτυχές του
έργου του Γκρέκο: τη δομική ανά-
λυση της σύνθεσής του, την πολυε-
δρική διάθλαση της φρμας, την
αλληλοσυνάρτηση μορφής και χώ-
ρου, την ιδιτυπη χρήση του φω-
τς. O πρώτος καλλιτέχνης που
φαίνεται να είχε προσέξει το δομι-
κ κώδικα της μορφολογίας του ώ-
ριμου Γκρέκο ήταν ο Σεζάν
(Cézanne, 1839-1906) και δεν είναι
τυχαίο τι υπήρξε απ τους κυρι-
τερους προδρμους του Kυβισμού.
H «Πέμπτη Σφραγίδα της Aποκά-
λυψης» (1608-1614) του Θεοτοκ-
πουλου αποδείχθηκε ως η βασική
πηγή έμπνευσης του ριζοσπαστικού
πίνακα του Πικάσο «Tα κορίτσια της
Aβινιν» (1907). Tο έργο του Γκρέ-
κο βρισκταν ττε στην κατοχή του
Iσπανού ζωγράφου Θουλοάγα
(Zuloaga, 1870-1945) που κατοικού-
σε στο Παρίσι, χι μακριά απ το
Bateau - Lavoir, που ζωγραφίστη-
κε ο «πρώτος» κυβιστικς πίνακας.
Tο μέγεθος και το σχήμα του έρ-
γου, η σύνθεση, η δομή του χώρου,
οι στάσεις των μορφών, η πρισματι-
κή ανάλυση της φρμας, η χρήση
του φωτς και το γενικ χρωματικ
σχήμα έχουν κοινά στοιχεία, παρά
τις επαναστατικές καινοτομίες του
έργου του Πικάσο. H πρσφατη έκ-
θεση «Aπ τον Θεοτοκπουλο στον
Σεζάν» στην Eθνική Πινακοθήκη, -
που είχε εκτεθεί η «Πέμπτη Σφρα-
γίδα της Aποκάλυψης», έδωσε την
ευκαιρία για μια επανεξέταση του
θέματος. Tέλος οι εξπρεσιονιστές
και οι ζωγράφοι της αφαίρεσης εί-
δαν στον Γκρέκο έναν πρδρομο.
Δεν πρέπει ωστσο να λησμονούμε
τι η ροπή του Θεοτοκπουλου
προς τη σχηματοποίηση και την α-
φηρημένη οργάνωση της φρμας
συνομολογεί με τη βυζαντινή κατα-
γωγή της ζωγραφικής παιδείας του.

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 23

 O Γκρέκο και το Tολέδο
Zωγράφισε το νειρο της Iσπανίας, την αγωνία και το πορτρέτο των ονειροπλων
Tου Pαμν Γκμεθ ντε λα Σέρνα
Συγγραφέα

O ΓKPEKO φθάνει στην Iσπανία γύ-

ρω στο 1572, ταν η χώρα βρισκ-
ταν στο απγει της. Γίνεται κατα-
νοητή η έλξη που άσκησε η Iσπανία
στον Γκρέκο, ανοιχτή καθώς ήταν
σε νέους κσμους, έχοντας κατα-
κτήσει τους παλιούς. Θα μπορούσε
να σκεφτεί κανείς τι ερχταν για
να ζωγραφίσει το νειρο της Iσπα-
νίας και το πορτρέτο των ονειρο-
πλων.
Γνωρίζουμε περισστερο τον
Γκρέκο του Tολέδο και χι τσο
της Mαδρίτης· ταν έβλεπε τους
καλλιτέχνες της εποχής· επισκε-
πτταν συγγραφείς· αναποφάσι-
στος ακμα για το αν θα έπρεπε να
προτιμήσει το Tολέδο. Δεν πρέπει,
μως, να παραλείψουμε να δούμε
τον Γκρέκο να κάνει τους περιπά-
τους του στη Mαδρίτη: να επισκέ-
πτεται τα παρεκκλήσια της· να βλέ-
πει τους πίνακες που ττε βρίσκο-
νταν στο διακονικ των ναών· να α-
φουγκράζεται την πίστη που είχαν
οι άνθρωποι εκείνη την εποχή στο
Θε και στη μοίρα.
O Γκρέκο πίστεψε σ’ αυτή τη μα-
δριλιένικη ελπίδα και πήγε στο Tο-
λέδο με τη σιγουριά τι μεταφράζει
την ελπίδα αυτού του κσμου, την
ακινησία του παρατηρητή, τις αγω-
νίες του ονειροπλου. Δεν θα είχε
μείνει στο Tολέδο αν δεν τον είχε
ικανοποιήσει η Mαδρίτη, αν δεν εί-
χει δει τι ο λας της ήταν ένας λα-
ς στατικς, ανιδιοτελής, απμα-
κρος απ τον κσμο σαν ένας στυ-
λίτης. H παραμονή του στη Mαδρί-
τη σήμανε μία πορεία μέχρι να συ-
ναντήσει την αγάπη και το μυστικ
μιας τέχνης πρωττυπης που θα
τον έκανε διάσημο.

H άφιξη στο Tολέδο

Tον Iούνιο του 1577 ο Γκρέκο
φθάνει στο Tολέδο απ τη Mαδρί-
τη ή το Eσκοριάλ. Eκεί είναι που α-
ποκορύφωνεται στην πραγματικ-
τητα η συνάντηση της κρητικής
του ψυχής με τη νέα, που θα είναι
η ψυχή του Tολέδο, παρ’ λο που η
Mαδρίτη του έδωσε το κλειδί του
μυστηρίου.
Στο Tολέδο υπάρχει η έντονη
πάλη του μουσουλμανικού με το
γοτθικ στοιχείο, του χριστιανικού «O Aγιος Bαρθολομαίος», περίπου 1610-1614, Eλαιογραφία σε πανί. Aπ το Aποστολάτο του Mουσείου Eλ Γκρέκο στο Tολέδο.
με το εβραϊκ. O Γκρέκο έρχεται
αντιμέτωπος με νέες ψυχές, τις ο διορατικς ζωγράφος της Iσπα- Tολέδο δεν νιώθει κανείς τσο έ- Σε κανένα μέρος δεν νιώθει κα-
ψυχές των μουσουλμάνων που νίας, γιατί ζωγράφισε τον πνο του ντονα τη διάλυση της ψυχής, την νείς τσο έντονα τη θανατική κα-
ζούσαν στην ιβηρική χριστιανική βλέμματος και της ψυχής μπροστά κούραση απ την προσπάθεια της ταδίκη σο στο Tολέδο· η πραγμα-
γη, τους «μουδέχαρες», που το ε- στο θέατρο του φανατισμού τους, ζωής για ένα τέλειο θάνατο ταν τικτητα εκλαμβάνεται τσο σκλη-
βραϊκ στοιχείο εμφανίζεται μου- την διακαή επιθυμία των ανθρώ- πέφτει η νύχτα κι λοι χάνονται ρά και επίμονα σο πουθενά. Oι
διασμένο, σαν ένα πρβλημα, σαν πων να μείνουν αθάνατοι, την α- μέσα στις προσευχές, μέσα στους κήποι και τα αξιοθέατα δεν ξεγε-
ένας τελευταίος μηδενισμς. πληστία τους να λυτρωθούν κι έτσι αναθεματισμούς καθώς πέφτουν λούν κι λοι βρίσκονται σε μια φα-
O Γκρέκο το κατάλαβε αυτ και ν’ ανέλθουν στους ουρανούς των στο κρεβάτι τους, που είναι γι’ αυ- νατική έκσταση που προκαλεί φρε-
ανακάτεψε λα τα γαλάζια και κκ- μαρτύρων και των καταπιεσμένων. τούς το φορείο που θα τους μετα- νίτιδα.
κινα αίματα στην παλέτα του. Hταν Σε κανένα μέρος εκτς απ το φέρει σε σκοτεινά νοσοκομεία. Πάνω σ’ αυτν τον τπο μαρτυ-

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995

ρίου ζωγράφισε ο Γκρέκο. Δεν δια-
σκέδασε αλλά υπέφερε, μάτωσε τα
θύματά του, ξαγρύπνησε την επο-
χή του σαν ένα νεκρ.
Tα αγροκτήματα αναψυχής που
φιλοξενούσαν την αστική τάξη, η-
μερεύουν το τοπίο κι ο Γκρέκο πή-
γε μέχρις εκεί κι επηρέασε ακμα
και την αρχιτεκτονική του αγρο-
κτήματος Mπουεναβίστα, στο ο-
ποίο υπάρχει ακμα το απφθεγμά
του στα λατινικά: «Aπ’ λες τις γω-
νιές της γης, τούτη ’δω είναι που
με κάνει να χαμογελώ περισστε-
ρο». Σ’ αυτ το αγρκτημα πιθανν
να συναντήθηκε με τον Tίρσο ντε
Mολίνα, τον Λπε ντε Bέγα, τον Pι-
βαντενέιρα, τον Kοβαρούμπιας,
τον Eρθίλια, τον Γκνγκορα, τον
Θερβάντες...

Eμπνευση κρητική
O ποιητής απ’ το Tολέδο Eλίσιο
ντε Mεδινίλια, αναφέρεται στην
αρχιτεκτονική επέμβαση του
Γκρέκο στον παρακάτω στίχο: «Kα-
τασκευάστηκε με σχέδια και έ-
μπνευση κρητική».
Oταν ο επισκέπτης μπαίνει στο
Tολέδο είναι σαν να μπαίνει στο
χρνο, σαν να βρίσκεται στο Oρος
Σινά και στην Iσπανία, σαν να επι-
σκέπτεται τη Mέκκα και ν’ ανεβαί-
νει σε μια πυραμίδα.
Aυτ που συνέβη με τον Γκρέκο
στο Tολέδο είναι τι εκεί του απο-
καλύφθηκε η Iσπανία· το Tολέδο
λυτρώθηκε για δεύτερη φορά συμ-
βολικά· ελεύθερο πια απ τους αι-
ρετικούς και τους Mαυριτανούς,
παραδθηκε στον εαυτ του.
H ισπανική τέχνη περίμενε απ
την προϊστορική εποχή, απ τις
σπηλιές που είχε ανακαλυφθεί η
ζωγραφική που θεωρείται σήμερα η
καλύτερη σ’ λο τον κσμο, αυτή τη
στιγμή, ταν ο Γκρέκο ζωγραφίζει
την προσευχή του.
H Iσπανία, το Tολέδο είχαν ήδη α-
ντισταθεί στα ρωμαϊκά φρέσκο· εί-
χαν ανεχθεί το γοτθικ αρριανισμ·
είχαν συγκαλέσει χριστιανικές συ-
νδους κάτω απ την κυριαρχία
του, είχαν ανεχθεί την αραβική τέ-
χνη χωρίς να μένουν με τα μάτια
κλειστά μπροστά σε μια τέχνη ά-
γνωστη που κάποια μέρα θα ερχ-
ταν: το μπαρκ που ξεχείλιζε απ έ-
μπνευση. «H Aγία Oικογένεια με την Aγία Aννα», περίπου 1590-1595. Eλαιογραφία σε πανί, ανήκει στο νοσοκομείο του Aγίου Iωάννη
του Bαπτιστή, στο Tολέδο.
Eν αναμονή του Eνς...
H ζωγραφική λο αυτ το μεγάλο
διάστημα ήταν οι ανώνυμοι πίνακες
στα εικονοστάσια, οι άγιοι με φντο
τοπία, σοι ίδρυσαν τη σχολή του ά-
ροτρου και του σταριού, που λεγ-
ταν σχολή της Kαστίλλης. Oι καλλι-
τέχνες διασκέδασαν την αναμονή
τους μέσα στους αιώνες ζωγραφίζο-
ντας μινιατούρες, μικρά εικονοστά-
σια, τρίπτυχα, πολύπτυχα και σε-
ντούκια.
Aφού οι Mαυριτανοί εκδιώχθηκαν
απ τη Γρανάδα κι αφού η Iσπανία εί-
χε γνωρίσει την τέχνη εκείνη που ο-
νομάστηκε «Iσαμπέλ» παίρνοντας το
νομα της βασίλισσας, έρχεται η αύ-
ρα απ την Iταλία, η πνοή της Aνα-
γέννησης που η Iσπανία δεν είχε ο-
λτελα αποδεχτεί, οι μαθητές του
Mιχαήλ Aγγελου που φτάνουν απ
το Nτο. Oλοι αυτοί μως, δεν μπο-
ρούν ν’ αλλάξουν τη ροή αυτού που
βρίσκεται στα σκαριά, αυτού που θα
είναι η ισπανική τέχνη με μια αναπα-
ράσταση του ανθρώπου καθ’ ομοίω-
μα του Θεού. Γιατί ο Iσπανς δρα μ’
αυτή τη μνη ελπίδα του «ομοίου
προς το Θε του».
Kοσμούν την Iσπανία, εμφανίζο-
νται στις εκκλησίες, δίνουν τη λάμψη
της καλλιτεχνικής γιορτής στις π-
λεις, αλλά η Iσπανία περιμένει αυτν
που θα την αποκαλύψει.
Eτούτη τη στιγμή φθάνει ο Γκρέκο
στο Tολέδο.
Tτε η Iσπανία ήταν δύναμη μεγά-
λη και προστάτιδα των έργων και η
δημιουργία του Eσκοριάλ ήταν σαν
τη Παγκσμια Eκθεση του Θεού, -
που ήταν ευπρσδεκτα τα κοσμήμα-
τα και οι πίνακες.
Δεν είναι δύσκολος ο δρμος για
την πρωτεύουσα των Iσπανών, για
την Aυτοκρατορία που ο ήλιος α-
κμα δεν δύει κι ο Γκρέκο φθάνει
κατ’ ευθείαν στη Mαδρίτη που ή-
ταν η ονειρεμένη του Mέκκα.
Eτσι, ο Γκρέκο είναι ο φανερω-
τής λων των καλλιτεχνών που
ζουν στην ισπανική γη την περίοδο
της δύναμής της κατά τη βασιλεία
του Φιλίππου B΄.
Eνώ οι υπλοιποι Iταλοί καλλιτέ-
χνες που έρχονταν στην Iσπανία,
επέστρεφαν αμέσως στην πατρίδα
τους, ο Γκρέκο ορκίστηκε να μεί-
νει κι έριξε άγκυρα στην Kαστίλλη.
Aντίθετα σε οποιαδήποτε άλλη
εκδοχή, μπορεί να πει κανείς τι ο
KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
Γκρέκο ζούσε παραγκωνισμένος,
μοναχικς κι χι μνο δεν ζητούσε
να μην του κρύβουν τον ήλιο αλλά
να μην του τον δίνουν καν, να μην
τον αναγκάζουν να υποφέρει το
φως του. Kαι στοχαζταν στο μισο-
σκταδο πίσω απ τις κουρτίνες...
H απδειξη γι’ αυτή τη μυστική
λησμονιά του Γκρέκο βρίσκεται
στο τι ζει στη γειτονιά των κατα-
πιεσμένων, στην παλιά εβραϊκή
γειτονιά χωρίς να μιλούν σχεδν
γι’ αυτν τα χρονικά, ερωτευμένος
με τη γυναίκα του.
H αληθινή μεγαλοφυΐα
Kάποιοι πιστεύουν σήμερα τι
είναι μια κοινοτοπία η απομονωμέ-
Συνέχεια στην 26η σελίδα
25
Συνέχεια απ την 25η σελίδα
νη και παράξενη ζωή του Γκρέκο
και αντιδρούν θέλοντας να τον κά-
νουν διάσημο, μως καθώς αυτή
δεν είναι καμιά κοινοτοπία αλλά η
εκδίκηση που ακμα δεν έχει παρ-
θεί, καθώς υποτίμησαν αυτν τον
παρεξηγημένο καλλιτέχνη, αυτή η
εγκαταλειμμένη και θολή εικνα
της αληθινής μεγαλοφυΐας πρέπει
να παραμείνει για να χλευασθούν
λοι οι καιροί κι ο κσμος που τον
έχουν κρίνει.
Aκουγταν πολύ συχνά στα κου-
τσομπολιά των γύρω του, τι ο Φί-
λιππος B΄ τον είχε απορρίψει και
γι’ αυτ δεν του ανέθετε τις σπου-
δαίες εκκλησίες. Γι’ αυτ –λέγα-
νε– του είχαν μείνει τα παρεκκλή-
σια και οι ιππτες του.
Kαταφέρνει, βέβαια, να τον σέ-
βονται, να τον ξεχάσουν, να τον α-
φήσουν να ζει την ανεξάρτητη ζωή
του χωρίς να νομιμοποιήσει την
προσωπική του σχέση (σ.σ. η γυ-
ναίκα του ήταν η Xερνιμα ντε λας
Kουέβας), διαιωνίζοντας ένα σκά-
νδαλο, καταστρώνοντας τη φήμη
του και μένοντας αλώβητος απ
τις ιερές εξετάσεις και τους κυ-
βερνώντες.
Δημιουργεί ένα σιδερένιο
κλοι, ένα κλοι εξορκισμένο· γύ-
ρω του η πλη, με την πλούσια ε-
μπειρία της, τον αφήνει ήσυχο κι
αφοσιωμένο στο να μιλάει με το
Θε μέσα απ τις δημιουργίες του
και να βλέπει απ τις γρίλλιες της
εκκλησίας του Xρνου να μετου-
σιώνονται οι Eυαγγελισμοί και τα
Mαρτύρια.

O οραματιστής
του Tολέδο
Aπ ττε αγάπησε ο οραματι-
στής την πλαγιά του Tολέδο κι ά-
φησε για τους άλλους τα αγροκτή-
ματα αναψυχής, με τα βερίκοκκα
στον τρυφερ βλαστ και τα άλλα
τους απαλσαρκα φρούτα.
H ανατολή, η δύση, λα βρίσκο-
νται στην ισπανικτητα του έργου
του Γκρέκο και μέσα απ τον στο-
χασμ, που διαρκεί σο η ζωή του,
ζωγραφίζει τα πιο ρεαλιστικά πλά-
σματα του κσμου, πλάσματα αδύ-
ναμα, φωτισμένα και με σύντομη
ζωή γιατί έτσι ήταν εκείνη η χρι-
στιανική ανθρωπιά.
Aς μείνει, λοιπν, ξεκάθαρη η ι-
δέα τι ο Γκρέκο δεν σημαίνει τη
συμβολή μιας τέχνης μακρινής σε
μια άλλη πιο κοντινή. Oχι. O Γκρέ-
κο φέρνει την παλέτα του κι απλώ-
νει τα πινέλα του, αλλά η αποκά-
λυψη έρχεται απ το Tολέδο, είναι
η αποκάλυψη της Iσπανίας που ε-
δώ και αιώνες στοχαζταν, βλέπο-
ντας τον ουραν ν’ ανοίγει στα
δυο ν’ αντικρίζει τα σπλάχνα της
διχνοιας. O Γκρέκο κατάπληκτος,
παραξενεμένος και μαγεμένος α-
π τους Iσπανούς ιππτες που
σκανδάλιζαν τον κσμο, τον ντυ-
μένο με αιώνιο πένθος, δέχθηκε
την πρκληση του Tολέδο...

Mετάφραση απ τα Iσπανικά: «H Aγία Tριάδα», 1577-1579. Eλαιογραφία σε πανί απ το κεντρικ εικονοστάσιο του Aγίου Δομηνίκου του Παλαιού στο Tο-
Eλένη Xαρατσή λέδο. Eχει μεταφερθεί στο Mουσείο του Πράδο στη Mαδρίτη.

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995

«H ταφή του κ μητος Oργκάθ» (1586), ένας απ τους σημαντικ τερους πίνακες του Γκρέκο. Θεωρήθηκε το αριστούργημά του, γιατί εκφράζει την ωριμ τητά του.

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 27

Γλυπτά που θυμίζουν πίνακες
Σ’ λη του τη ζωή ο Γκρέκο αρεσκταν ν’ ασχολείται με τη γλυπτική
Tου Xοσέ Kαμ ν Aθνάρ
Iστορικού Tέχνης
H EMΠNEYΣH του Γκρέκο δεν εί-
ναι η πιο κατάλληλη για να προ-
σαρμοστεί σε έργα γλυπτικής. Oι
φιγούρες του συλλαμβάνονται μέ-
σα απ καθαρά ζωγραφική άποψη
χωρίς γκο και πλαστικ ρυθμ, με
μια κίνηση ανοδική που τις απε-
λευθερώνει απ οποιαδήποτε με-
ταφορά σε στερεά ύλη. Kι ακμη, η
υπεράνθρωπη εκφραστικτητά
τους, απομακρύνει απ την τέχνη
του οποιαδήποτε αναφορά γλυπτι-
κής. Oμως, σ’ λη του τη ζωή αρε-
σκταν ν’ ασχολείται με τη γλυπτι-
κή και μάλλον είχε καταφέρει να
είναι γνωστς σ’ αυτ το είδος
καλλιτεχνικής έκφρασης, αν κρί-
νουμε απ τους επαίνους και τις
δουλειές που του ανέθεταν. Aν
δεν διαθέταμε, μως, τα έργα και
τα ντοκουμέντα, θα ήταν πιο δύ-
σκολο να υποθέσουμε τι αυτς ο
γλύπτης των ασταθών φωτισμών,
των στρεβλωμένων απ την επίμο-
νη λάμψη επιφανειών, των ατέλει-
ωτων γραμμών που δεν υπακού-
ουν σε κανένα άλλον καννα ε-
κτς απ εκείνο του άσβηστου πά-
θους, θα μπορούσε να χωρέσει την
έμπνευσή του σε γκους συγκε-
κριμένους και σε μια πλαστική ύλη
που δεν υπακούει στην απλή ροή
της ιδέας. Eν τούτοις, κι αυτ το
φαινμενο είναι μία απ τις πιο πα-
ράξενες μεταθέσεις που υπάρ-
χουν στην Iστορία της Tέχνης.
Yποταγή της ύλης
Tα γλυπτά που αποδίδονται στον
Γκρέκο, είναι η υποταγή της ύλης
που τα ενσαρκώνει στις αγωνίες
και την πνευματική λεπττητα του
εμπνευστή τους. H τέχνη του βασί-
ζεται κυρίως στη συγκάλυψη, μέσα
απ τις χυτές επιφάνειες, των δια-
φρων τμημάτων της φιγούρας. Oι
πτυχώσεις δε δημιουργούν σκιές
κατασταλαγμένες, αλλά κυματί-
ζουν αέρινες, χωρίς φωτοσκιάσεις,
πάνω στο γυμν. H ορμητική στάση
της φιγούρας, που στους πίνακες
αποδίδεται με το χρώμα, φτάνει ε-
δώ στην ακραία επιτήδευση, επει-
δή έχει ως μνο μέσο την κίνηση
για να αποδοθεί η πνευματική της
ένταση. H πτυχολογία δεν βρίσκε-
ται σε τση αρμονία με τις φιγού-
ρες πως στη σύγχρονη τέχνη που
είναι εμπνευσμένη απ τον Mιχαήλ
Aγγελο. Eχει προσωπικτητα πλα-
στική και δικ της ρυθμ που σχη-
ματίζει ένα σύνολο εξαιρετικής εκ-
φραστικτητας σε συνδυασμ με
τη χάρη του σώματος. Mνο σε με-
ρικούς δεξιοτέχνες του ροκοκ θα
συναντήσουμε σιλουέτες τσο α-
νάλαφρες και συγκινητικές.
Για την εξήγηση της κλίσης του
28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995
«O Aνα-
στηθείς
Xριστ ς»
στο νο-
σοκομείο
Tαβέρα,
στο Tο-
λέδο.
Γκρέκο στη γλυπτική υπάρχει το
στοιχείο τι προετοίμαζε τις συν-
θέσεις του σε μικρές φιγούρες α-
π πηλ κι απ κερί, σύμφωνα με
τη μαρτυρία του Πατσέκο. Γνωρί-
ζουμε τι στην Aπογραφή I υπάρ-
χουν «είκοσι μοντέλα απ γύψο
και 30 μοντέλα απ πηλ και κερί»
και στην Aπογραφή II «100 μοντέλα
απ γύψο κι άλλα 100 απ πηλ και
κερί».
Πολλές απ τις εικαστικές του
τολμηρτητες προέρχονται ίσως
απ την εφαρμογή σε χρώμα της
φρμας και του φωτισμού αυτών
των μοντέλων. Eίναι πιθανν, αν
μπορούσαμε να δούμε αυτά τα
διακσια προπλάσματα, να ξεκα-
θαρίζαμε πολλά απ τα αινίγματα
της ζωγραφικής του Γκρέκο. Mπο-
ρεί κανείς να υποθέσει τι κάποια
απ’ αυτά και κυρίως σα είχαν γίνει
σε πηλ, ήταν προσχέδια για τελι-
κά έργα γλυπτικής που δυστυχώς
έχουν χαθεί.
Iταλικές επιρροές
Aυτά τα προπλάσματα θα έδιναν
κάποια εξήγηση στις εκπληκτικές
αντιθέσεις μερικών έργων του
Γκρέκο που κάνουν τους πίνακές
του τσο περίεργα ελκυστικούς.
Θα έδιναν την απάντηση γι’ αυτήν
την έντονη πλαστική φρμα σε έρ-
γα πως ο Aγιος Mαυρίκιος και οι
Aναστάσεις, γι’ αυτές τις φρμες
αγαλμάτων που συγχρνως έχουν
μια τεχνική και μια αντίληψη για το
χρώμα και την προοπτική σχεδν
επιφανειακή και με παντελή την ι-
διτητα του ανάγλυφου.
Tο πρώτο γλυπτ που συναντάμε
στο έργο του Γκρέκο βρίσκεται
στο κεντρικ εικονοστάσιο του
Aγίου Δομήνικου του Παλαιού.
Γνωρίζουμε απ ντοκουμέντα τι
αυτά τα αγάλματα, καθώς και το ει-
κονοστάσιο σκαλίστηκαν απ τον
Xουάν Mπαουτίστα Mονέγρο σύμ-
φωνα με σχέδια του Γκρέκο. Oλα
ανταποκρίνονται σε μια σύλληψη
μανιεριστική, σε ένα βορειοϊταλικ
κλασικισμ, αλλά μεταφράστηκαν
σε μορφές πιο διακριτικές και ζω-
ντανές έχοντας μια έντονη εκφρα-
στική πρθεση. Oι τρεις φιγούρες
των «Aρετών» υπακούουν στους
γενικούς καννες της σύγχρονης
ιταλικής τέχνης. Στην «Eυσπλα-
χνία» επαναλαμβάνεται ο ίδιος ει-
κονογραφικς τύπος που ο ίδιος ο
Γκρέκο ζωγραφίζει στο τρίπτυχο
της Mδενας. H «Eλπίδα» είναι ε-
κλεπτυσμένης πλαστικής ομορ-
φιάς. Oι πιο σημαντικές φιγούρες
είναι των δύο προφητών.
Δεν είναι παντελώς αβάσιμη η
γνώμη του Willumsen τι τα αγάλ-
ματα των βασιλέων στην πρσοψη
της εκκλησίας του Eσκοριάλ ανή-
κουν στον Γκρέκο. Eίναι βέβαιο τι
είναι δουλεμένα απ τον Xουάν
Mπαουτίστα Mονέγρο στα 1583-
1585, αλλά δεν μοιάζουν με τα υ-
πλοιπα έργα του που βρίσκονται
στο Eσκοριάλ, ούτε με τον «Aγιο
Λορέντσο» μα ούτε και με τους
«Eυαγγελιστές» του ίδιου γλύπτη.
O Xουάν Mπαουτίστα Mονέγρο εί-
χε σκαλίσει τα αγάλματα στο εικο-
νοστάσιο του Aγίου Δομήνικου
σύμφωνα με σχέδια του Γκρέκο.
Δεν μπορεί αυτ να έχει συμβεί και
με τις φιγούρες των βασιλέων; Tην
περίοδο που δουλεύονταν αυτά τα
αγάλματα, ο Γκρέκο είχε δοσολη-
ψίες με το Eσκοριάλ. Iσως, λοιπν,
να έδωσε τα σχέδια ή ακμα και να
έπλασε σε πηλ ή κερί τα γλυπτά
–μοια μ’ αυτά που είχε στο εργα-
στήρι του– και να έδωσε αυτά τα
μοντέλα στο Mονέγρο.
Aϋλα σώματα
Tο 1595 έγινε η παραγγελία –και
το 1598 εκτελέστηκε– του θαυμά-
σιου αγαλματίδιου «O Σωτήρας»
που βρίσκεται στο νοσοκομείο Tα-
βέρα. Aυτ το αγαλματίδιο είναι το
πιο εκφραστικ της δραστηριτη-
τας του Γκρέκο ως γλύπτη. Eίναι έ-
να απ τα πιο μορφα γυμνά καθα-
ρού ρεαλισμού που η τέχνη έχει
παράγει. Tο πιο κοντιν της μοντέ-
λο βρίσκεται στο Xριστ των «Aνα-
στάσεων». H φιγούρα του Xριστού
στο άγαλμα, αντί να πατάει στη γη,
είναι πιο ανάλαφρος απ’ ,τι στους
πίνακες. Tο σώμα μοιάζει άυλο, το
φως διαχέεται σαν το νερ με ανά-
γλυφα σκιών. Kι’ αυτοί οι γκοι α-
ποκαλύπτουν ένα σώμα ανέπαφο,
αναστημένο, σε διαρκή ανάληψη
προς τον Πατέρα. H στάση του εί-
ναι θριαμβευτική, χωρίς αυτς ο
θρίαμβος ν’ αποθεώνεται πως
στην εποχή του μπαρκ. O Γκρέκο,
με τρπο ελληνικ, βλέπει τη θε-
τητα σαν το αρχέτυπο. Kαι τον ανα-
στημένο Xριστ σαν ένα πρπλα-
σμα που πρέπει να ρυτιδιάσει και
να σκληρύνει στην ανθρωπτητα.
Στα μνήματα του Iγιέσκας του
μοναστηριού του Aγίου Φραγκί-
σκου, που δεν υπάρχει πια, βρίσκο-
νταν τα μαρμάρινα αγάλματα του
δον Xεδεν ντε Iνοχσα, υπουργού
του Bασιλικού Συμβουλίου της Kα-
στίλλης, που πέθανε το 1595 και
της συζύγου του δνια Kαταλίνα
Bελάσκο. Σύμφωνα με την περι-
γραφή του Λαφουέντε, μπορούν ν’
αποδοθούν στον Γκρέκο.
Στο εικονοστάσιο του Nοσοκο-
μείου του Eλέους στο Iγιέσικας
που αποπερατώθηκε το 1605, υ-
πήρχαν στα άκρα οι φιγούρες της
Πίστης και της Eλπίδας. Στα πλά-
για, και σε μέγεθος φυσικ, υπήρ-
χαν οι προφήτες Συμεών και
Hσαΐας. Στο επάνω μέρος ακου-
μπούσαν δύο γυμνοί άγγελοι. Eίναι
λα αυτά γλυπτά έργα του Γκρέκο;
Πρέπει να λάβουμε υπψη τι,
σύμφωνα με το συμβλαιο εκτέλε- «H Παναγία φέρνει το άμφιο στον Aγιο Iλδεφ νσο». Bρίσκεται στον Kαθεδρικ Nα του Tολέδο.
σης του έργου, το εικονοστάσιο α-
ναλαμβάνουν ο «Δομήνικος ο υπάρχει μια Σταύρωση σε ξύλο. Tο
Eλληνας και ο Xρχε Mανουέλ, ζω- αριστερ χέρι λείπει. O Cossio α-
γράφοι». Eίναι πιθανν να οφείλε- ποδίδει το έργο στον Γκρέκο.
ται ένα μεγάλο μέρος του έργου Eντονα θυμίζει το ζωγράφο και έ-
στον Xρχε Mανουέλ (γιο του νας Aκρωτηριασμένος Xριστς
Γκρέκο) γιατί το αποτέλεσμα είναι που βρίσκεται στη συλλογή Aλεχά-
αρκετά άνισο. ντρο Πιέτρι στο Kαράκας (Bενε-
Πρέπει ν’ αναφερθεί επίσης η ελ- ζουέλα). O λγιος Goldscheider το
ληνίζουσα τεχνοτροπία οκτώ γλυ- χρονολογεί μετά το 1610.
πτών στο εικονοστάσιο του Nοσο- Oμως, υπήρξε ο Γκρέκο γλύπτης
κομείου των Περιχώρων που, σύμ- που σμίλευε με τα ίδια του τα χέ-
φωνα με τον Wethey, προέρχονται ρια τα έργα που αποδίδονται σε
απ πρωττυπα σχέδια του Γκρέκο. αυτν; Eδώ χωράνε πολλές αμφι-
βολίες. Για τον Aγιο Δομήνικο ο
Γκρέκο περιορίστηκε να δώσει κά-
Eπεμβάσεις ποια σχέδια που μετά εκτέλεσαν
του Xρχε Mανουέλ άλλοι. Tο ίδιο μπορεί να υποτεθεί
για το πλαίσιο του Διαμερισμού
Aνάμεσα στα γλυπτά που αποδί- των Iματίων. Mε βάση την ίδια υπ-
δονται στον Γκρέκο, υπάρχει έα θεση, ίσως ο Γκρέκο έδωσε μακέ-
κηροπήγιο με τρία ανδρικά γυμνά, τες και μοντέλα σε πηλ και κερί.
ένας Σωτήρας που θυμίζει τους πί- Προχωρώντας ακμη περισστε-
νακες του Γκρέκο την εποχή του ρο, μπορεί κανείς να υπερασπιστεί
Aγίου Mαυρικίου, η εικνα της τον μακρύ κατάλογο με τα ξυλ-
Παρθένου του Pοζάριου, που βρι- γλυπτα στο ύφος του Γκρέκο, που
σκταν στο εικονοστάσιο της Πα- αναμφίβολα είναι εμπνευσμένα α-
λαιάς Tαλαβέρα, και μία Σταύρωση π το έργο του χωρίς μως να υ-
απ ξύλο που έχει προφανείς ομοι- πάρχει κανένα ντοκουμέντο τι
τητες με τη ζωγραφική του του ί- αυτά έγιναν διά χειρς Γκρέκο.
διου θέματος της πρώτης ισπανι- Δεν πρέπει επίσης να απορριφθεί
κής περιδου. η υπθεση της επέμβασης του
Eνα απ τα πιο μορφα γλυπτά, Xρχε Mανουέλ στα γλυπτά που α-
που μπορούν ν’ αποδοθούν στον ποδίδονται στον Γκρέκο γιατί αυ-
Γκρέκο είναι ένας Aγιος Iερώνυ- τς εμφανίζεται σχεδν πάντα στα
μος. Παρά το μικρ του μέγεθος, ντοκουμέντα ως γλύπτης.
περικλείει λα τα χαρακτηριστικά Mετάφραση απ τα ισπανικά:
της τέχνης του. Eλένη Xαρατσή
Στο Mουσείο του Πράδο εκτίθε-
νται δύο θαυμάσια γυμνά, αρσενι-
κ και θηλυκ, σε ξύλο, που αποδί- Aπσπασμα απ άρθρο του Iστορικού Tέ-
δονται στον Γκρέκο. Eχουν ύψος χνης που υπάρχει στο τρίτομο βιβλίο που ε-
ξέδωσε το Πανεπιστήμιο Kρήτης, που περι-
περίπου 42 εκατοστά και θυμίζουν λαμβάνονται άρθρα επιστημνων διεθνούς
Γκρέκο, αλλά και κάποιο Iταλ μα- βεληνεκούς που έχουν ασχοληθεί με τον
νιεριστή ζωγράφο. Γκρέκο και το έργο του. Mετάφραση απ τα
Στη συλλογή Πονς της Mάλαγα, ισπανικά: Eλένη Xαρατσή. «Eπιμηθεύς και Πανδώρα». Mουσείο του Πράντο, Mαδρίτη.

KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH 29

Hταν ο Γκρέκο «αρχιτέκτων»;
Περιορίστηκε σε εικονοστάσια και μνημεία με χαρακτήρα εφήμερο και εύφθαρτο
Tων Φερνάντο Mαρίας,
Aγουστίν Mπουσταμάντε
Iστορικών Tέχνης

H MOPΦH του Δομήνικου Θεοτοκ-

πουλου είναι μια απ τις πιο πολυ-
συζητημένες μορφές της τέχνης
μας, απ την άποψη των ντοκουμέ-
ντων και των αναλύσεων, καθώς έ-
χουν γραφεί για το έργο του οι πιο
εκτενείς βιβλιογραφίες λης της
καλλιτεχνικής μας ιστοριογραφίας.
Παρ’ λα αυτά, η σύνθετη προσωπι-
κτητα του Kρητικού θέτει διάφορα
προβλήματα που μέχρι στιγμής δεν
έχουν λυθεί με ικανοποιητικ τρ-
πο. Iσως, ένα απ αυτά, είναι οι, χι
και τσο αυστηρά, εικαστικές δρα-
στηριτητές του, δηλαδή η γλυπτι-
κή, η αρχιτεκτονική και η θεωρία.
Προς το παρν θα ασχοληθούμε μ-
νο με το πρβλημα των σχέσεών του
με την αρχιτεκτονική, μια πλευρά
του Kρητικού επίσης πολυσυζητη-
μένη, που θεωρούμε μως αναγκαίο
να την προσεγγίσουμε ξανά με βάση
τα νέα στοιχεία και στο πλαίσιο της
αρχιτεκτονικής του Tολέδο, στο ο-
ποίο κινήθηκε.

«Eθνικιστική»
προσπάθεια
Aν οι σχέσεις του Kρητικού ζωγρά-
φου με την αρχιτεκτονική είχαν ήδη
απασχολήσει τους σύγχρονούς του,
η προρομαντική και, κυρίως, η μετα-
ρομαντική κριτική προσπάθησαν να
μετατρέψουν τον Kρητικ σε «δικ
μας» Mιχαήλ Aγγελο, σε «δικ μας»
μεγαλοφυή θεράποντα των τριών
μεγάλων τεχνών, της ζωγραφικής,
της γλυπτικής και της αρχιτεκτονι-
κής, σε μια αφελή «εθνικιστική» προ-
σπάθεια άμιλλας με το φλωρεντιν
divino messere. Aυτή η οπτική του
19ου αιώνα μεταφέρθηκε μέχρι τις
μέρες μας, την ίδια στιγμή που μια
κριτική πιο αυστηρή και επισταμένη
άρχιζε να γκρεμίζει τα ανύπαρκτα
«κάστρα απ τραπουλχαρτα» που
είχαν ανεγερθεί απ τον Kρητικ και
να αποδίδει, πιο εμπεριστατωμένα,
βάσει ντοκουμέντων πάνω στην αρ-
χιτεκτονική του δραστηριτητα, την
πραγματική διάσταση της αρχιτεκτο-
νικής του.
Aν οι σύγχρονοί του, ο Πατσέκο
και ο Παραβιτσίνο ισχυρίστηκαν τι ο
Γκρέκο «είχε γράψει για την αρχιτε-
κτονική» κι τι είχε επέμβει σε έργα
εφήμερου χαρακτήρα κι ο Tζουσέπε
Mαρτίνεθ ή ο Παλομίνο υπερθεμάτι-
σαν την αρχιτεκτονική του ιδιτητα
(«ξακουστς αρχιτέκτων», «ολοκλη-
ρωμένος αρχιτέκτων»), ο Πονθ, ο
Γιαγούνο κι ο Θεάν επέκτειναν τον
«αρχιτεκτονικ του τομέα» αποδίδο-
ντάς του την πατρτητα μιας σειράς
έργων: η εκκλησία και το εικονοστά-
Tο εικονοστάσι του Aγίου Δομήνικου του Aντίγκονο που είχε σχεδιάσει αλλά και ζωγραφίσει ο Θεοτοκπουλος, στο Tολέδο. σιο (1) του Aγίου Δομήνικου του Πα-

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995

λαιού στο Tολέδο, το Δημαρχείο του
Tολέδο, τα εικονοστάσια του Nοσο-
κομείου Tαβέρα, τον τύμβο της δ-
νια Mαργαρίτα στον καθεδρικ να,
τις εκκλησίες του Aγίου Φραγκίσκου
και του Eλέους (με τα εικονοστάσιά
τους) στο Iγιέσκας, το εικονοστάσιο
της Mπαγινα (Tιτούλθια) ή την εκ-
κλησία, το περιστύλιο και το εικονο-
στάσιο της μονής των Aυγουστίνων
ή το Kολέγιο της δνια Mαρία ντε
Aραγν στη Mαδρίτη. Xρνια αργ-
τερα κι ενώ αυτς ο κατάλογος είχε
αρχίσει να περιορίζεται, θα προστε-
θούν κι άλλα έργα στο ενεργητικ
του: το ανάκτορο Mπουεναβίστα, η
πρσοψη και το εικονοστάσιο του
Kολεγίου του Σαν Mπερναρδίνο, τα
εικονοστάσια του παρεκκλησιού του
Aγίου Iωσήφ του Tολέδο, το εικονο-
στάσιο του «Διαμερισμού των ιμα-
τιών» του καθεδρικού ναού επίσης
του Tολέδο κι αυτ της Παλαιάς Tα-
λαβέρα (Kάθερες) και άλλα έργα που
έχουν χαθεί εντελώς πως οι αψίδες
της εισδου της Aγίας Λεοκαδίας ή
τα εικονοστάσια του Aγίου Mαρτίνου
του Mονταλμπάνα και της Tαλαβέρα
ντε λα Pέινα. Aκμα, την περασμένη
δεκαετία, του αποδθηκε η πρσοψη
του παρεκκλησιού του Aγίου Iωσήφ
στο Tολέδο.
Περιορισμένος
κατάλογος
O Cossio, στις αρχές του αιώνα,
άρχισε να περιορίζει αυτ τον κατά-
λογο αποδεικνύοντας με ντοκουμέ-
ντα την απουσία του Γκρέκο απ τα
σχέδια του Δημαρχείου, την εκκλη-
σία του Eλέους και του Aγίου Δομή-
νικου, καθώς και απ το Kολέγιο της
δνια Mαρία ντε Aραγν στη Mαδρί-
τη. O Σαν Pομάν συνέχισε το ξεκα-
θάρισμα κι έφερε καινούργια στοι-
χεία που αμφισβητούσαν τη συμμε-
τοχή του στο αγρκτημα Mπουενα-
βίστα κι απδειξαν τι το κεντρικ
εικονοστάσιο του Nοσοκομείου Tα-
βέρα είχε αρχίσει μετά το θάνατ
του κι τι αυτ στη Mπαγινα ανήκε
στο γιο του, Xρχε Mανουέλ Θεοτο-
κπουλο. O Γκαρθία Pέι κατέρριψε
τη συμμετοχή του στο αγρκτημα
Mπουεναβίστα και σήμερα γνωρί-
ζουμε τι η πρσοψη του Σαν Mπερ-
ναρδίνο είναι του γιου του. Kι ακμη,
τι το παρεκκλήσι του Σαν Xοσέ εί-
ναι του Bεργάρα του Nετερου. Aπ
τον κατάλογο των κατασκευών μένει
μνο το φραγκισκανικ τέμπλο του
Iγιέσκας, έργο για το οποίο δεν υ-
πάρχει κανένα ντοκουμέντο που να
επιβεβαιώνει ή να καταρρίπτει τη
συμμετοχή του. Παρ’ λα αυτά, έχο-
ντας υπψη μας τα υπάρχοντα στοι-
χεία, το πιο λογικ είναι τι, αν κά-
ποια μέρα βρεθούν τα ντοκουμέντα,
θα αποδεικνύουν τι κι αυτ δεν εί-
ναι έργο του Γκρέκο. Mε λίγα λγια,
το αρχιτεκτονικ του έργο περιορί-
ζεται σε εικονοστάσια και μνημεία με
χαρακτήρα εφήμερο και εύφθαρτο.
Eπιβάλλεται να εξετάσουμε ένα
σημείο ακμα: τους τίτλους του. Σε
διάφορα ντοκουμέντα ο Γκρέκο εμ-
φανίζεται ως «δάσκαλος αρχιτεκτο-
νικής» ή ως παραγγελιοδχος έργων
«ζωγραφικής, γλυπτικής και αρχιτε-
κτονικής». Aυτς ο ορισμς δεν απο-
Eικονοστάσι του Aγίου Iωάννη του Bαπτιστή της Aφουέρα, στο Tολέδο, που είχε
σχεδιάσει ο Δομήνικος Θεοτοκπουλος. Eκτς απ τις θρησκευτικές παραστά-
σεις το εικονοστάσι διακοσμείται και με πολλά αγάλματα.
δεικνύει καθλου την ιδιτητά του
ως αρχιτέκτονα με τη σύγχρονη και
ακριβή έννοια της λέξης, αλλά την
περιορίζει συγκεκριμένα στις επεμ-
βάσεις του στα εικονοστάσια ως
σχεδιαστή της «αρχιτεκτονικής» των
εικονοστασίων. Στα τέλη ακμα του
16ου αιώνα, ο ρος «αρχιτέκτων»
χρησιμοποιείτο στα συμβολαιογρα-
φικά πρωτκολλα και στην καθημε-
ριντητα - χι μως και στους πνευ-
ματικούς κύκλους της Aυλής–, για
τον εμπνευστή των σχεδίων των ει-
κονοστασίων. Eίναι λοιπν, ο τίτλος
του «σχεδιογράφου» και χι του αρ-
χιτέκτονα (με τη σύγχρονη έννοια)
αυτς που πρέπει να συνοδεύει τον
Γκρέκο. Eίναι εμφανής η διαφορά α-
νάμεσα στο «σχεδιογράφο» και τον
αρχιτέκτονα. O πρώτος ασχολείται
αποκλειστικά με τη σύνθεση μιας
σειράς στοιχείων και αρχιτεκτονικών
και διακοσμητικών μοτίβων πάνω
στο σχέδιο, στα χαρτιά, και δεν α-
σχολείται καθλου με οποιοδήποτε
μαθηματικ (εκτς εάν είναι σχετικ
με τις διαστάσεις), τεχνικ ή στατικ
πρβλημα, δεν ασχολείται δηλαδή,
με τα προβλήματα που πρέπει να λύ-
σει ένας αρχιτέκτονας σε οποιοδή-
ποτε τπο και εποχή.
H πρωτοτυπία του Γκρέκο στα
σχέδιά του για τα εικονοστάσια είναι
πολύ σχετική και οπωσδήποτε, δεν
έφερε καμιά επανάσταση ούτε ακ-
μη και για το Tολέδο. O Γκρέκο βασί-
στηκε κυρίως στο τυπικ ρεπερτριο
που υπήρχε στα βιβλία τα οποία είχε
στην κατοχή του, κυρίως των πιο
σύγχρονων συγγραφέων πραγματει-
ών πως των Bίνιολα και Παλάντιο,
και σε σχέδια και χαρακτικά που είχε
φέρει απ την Iταλία απ έργα κυ-
ρίως της Pώμης (Mιχαήλ Aγγελος,
ντελ Nτούκα) και χι τσο βενετσιά-
νικα, και τα οποία κατασκευάζονταν
κατά τη διάρκεια της παραμονής του
στην Aιώνια Πλη. O Γκρέκο επέβα-
λε στα σύγχρονα εικονοστάσια του
Tολέδο μια κλασικιστική αφαίρεση,
τοποθετώντας κατά τπους μοτίβα
απολύτως μανιερίστικα για να πετύ-
χει ένα διακοσμητικ αποτέλεσμα
που δεν θυμίζει την τρέχουσα καθα-
ρή αισθητική αντίληψη του Eρέρα
αλλά που τα κάνει να συμπίπτουν με
τις καλλιτεχνικές τάσεις του Tολέδο
κατά το τελευταίο τέταρτο του 16ου
αιώνα και τις αρχές του επμενου.
Δημιουργεί την εντύπωση τι προ-
σαρμστηκε στην ανανέωση που γι-
νταν εκείνη την εποχή στην τέχνη
του εικονοστασίου στο Tολέδο, και
τι ο «ιταλιανισμς» του δεν ήταν
τσο βιωμένος σο μηχανιστικς, -
πως συνέβαινε με λους τους άλ-
λους Iσπανούς καλλιτέχνες εικονο-
στασίων.
Πέρα απ μια επαλήθευση και μια
προσέγγιση των πηγών απ που ο
Γκρέκο αντλούσε τη φρμα και τη
σύνθεση των εικονοστασίων του, το
KYPIAKH 8 OKTΩBPIOY 1995 - H KAΘHMEPINH
πρβλημα που τίθεται είναι η προ-
σαρμογή στο ρεύμα του Tολέδο και
η ανανεωτική συνεισφορά του Γκρέ-
κο που είναι μέρος του γενικτερου
προβλήματος συνέχιση-ανανέωση
του ισπανικού κλασικισμού το τε-
λευταίο τέταρτο του 16ου αιώνα και
το πρώτο του 17ου. O Γκρέκο ήταν
ένας μηχανιστικς επίγονος της αρ-
χιτεκτονικής του Iγιέσκας και μνο
αυτής. Xρησιμοποίησε τα εικονο-
στάσια για να στηρίξει ως προς το
ρυθμ και το χρώμα το σκοπ που το
κτίριο εκπληρούσε στο χώρο και α-
νέπτυξε εντοντερα την άποψη μιας
κάθετης διάταξης έξω απ οποιοδή-
ποτε καννα ως προϊν ενς φορμα-
λισμού προερχμενου απ την αι-
σθητική της ζωγραφικής του και χι
το αντίθετο. M’ αυτή την έννοια εί-
ναι ανανεωτής.
O Γκρέκο δεν υπήρξε ποτέ αρχιτέ-
κτων. Ποτέ δεν θα μπορούσε να εί-
ναι εφσον ούτε η βενετσιάνικη παι-
δεία του –λγω της υπερεκτίμησης
των χρωμάτων σε βάρος του σχεδί-
ου– θα του το επέτρεπε. Eνας άν-
θρωπος που περιφρονούσε βαθύτα-
τα το «σχέδιο» επειδή το χρώμα ή-
ταν σπουδαιτερο, ένας άνθρωπος
που περιφρονούσε τον Mιχαήλ Aγγε-
λο επειδή το σχέδιο κυριαρχούσε
στο έργο του, δεν μπορούσε να είναι
ποτέ αρχιτέκτων, ταν η αρχιτεκτο-
νική βασίζεται στο διάγραμμα, στο
γραμμικ σχέδιο που υπακούει (χι
μνο στον Eρέρα) στο σκαλην και
ορθογώνιο τρίγωνο.
Tο λογικ συμπέρασμα λοιπν, εί-
ναι τι ο Γκρέκο συνεισέφερε πολύ
λίγο στην ανανέωση, ταν «λειτούρ-
γησε» ως αρχιτέκτων. H απδειξη
της έλλειψης ανανέωσης ήταν η ε-
λάχιστη απήχηση που τα «ανανεωτι-
κά του έργα» είχαν για την Iσπανία:
τα ιωνικά και δωρικά κιονκρανα και
οι εντοιχισμένοι μη συμπαγείς κίο-
νες, ως απλά λήμματα ενς λεξικού
που χρησιμοποιείτο με απλυτη φυ-
σικτητα στη χερσνησ μας, θα
μπορούσαν να είχαν βρει μιμητές
εύκολα.
O Γκρέκο δεν ήταν Mιχαήλ Aγγε-
λος –τον οποίο τσο περιφρονούσε
και θαύμαζε– αν και στη ζωγραφική
ήταν μια μεγαλοφυία.
Mετάφραση απ τα ισπανικά:
Eλένη Xαρατσή
Σημείωση: 1) εικονοστάσιο: απδοση του
«retablo»: ξύλινο κυρίως παραπέτασμα δια-
κοσμημένο με παραστάσεις ζωγραφικής ή
γλυπτικής θρησκευτικού χαρακτήρα που
βρίσκεται πίσω απ την Aγία Tράπεζα στις
καθολικές εκκλησίες.
Σημείωση: Aπσπασμα απ άρθρο των δυο
Iστορικών Tέχνης που υπάρχει στο τρίτομο
βιβλίο που εξέδωσαν οι Πανεπιστημιακές
Eκδσεις Kρήτης, που περιλαμβάνονται
σημαντικά άρθρα επιστημνων διεθνούς βε-
ληνεκούς που έχουν ασχοληθεί με τον Θεο-
τοκπουλο και το έργο του. Mετάφραση απ
τα ισπανικά: Eλένη Xαρατσή.
Eυχαριστούμε ιδιαίτερα την διευθύ-
ντρια της Eθνικής Πινακοθήκης κ. Mα-
ρίνα Λαμπράκη-Πλάκα, το Iδρυμα
Γιάννη Tσαρούχη και τις Πανεπιστη-
μιακές Eκδσεις Kρήτης, που συνέβα-
λαν στην ολοκλήρωση του αφιερώματος
για τον Δομήνικο Θεοτοκπουλο.
31