Dimitrije Bukvić

Beograd
Srbija

KOSOVSKI MIT I IDEOLOGIJA JUGOSLOVENSTVA:

VIDOVDANSKI HRAM IVANA MEŠTROVIĆA

KOSOVO MYTH AND THE IDEOLOGY OF YUGOSLAVISM:

VIDOVDAN TEMPLE BY IVAN MEŠTROVIĆ

ABSTRACT Social circumstances and personal beliefs contributed to the fact that a part of
Ivan Meštrović’s oeuvre was aimed at promoting the ideology of Yugoslavism. The great Croa-
tian and Yugoslav sculptor was a supporter of this ideology, as evidenced by his project of the
Vidovdan Temple, a structure never erected, but originally based on a kind of synthesis of the
Kosovo (national, Serbian) myth and the Yugoslav (supranational) ideology. Drawing on the
example of this design, as well as on some observations made by Aleksandar Ignjatović, an art
historian and an art theorist, we shall demonstrate that the role of the Vidovdan Temple was to
reinforce the myth of national awakening (of Yugoslavs, in this case). According to the theorists
of nationalism, this myth occupies a central place among the mythemes of the nationally oriented
discourse, which is also evident, by virtue of Meštrović’s project, in the example of integral
Yugoslavism.
Key words: architecture, ideology, Yugoslavism, Kosovo myth, Ivan Meštrović, Vidov-
dan Temple.

APSTRAKT Društvene okolnosti i lična ubeđenja doprinela su da deo stvaralaštva Ivana

Meštrovića bude u funkciji ideologije jugoslovenstva. Veliki hrvatski i jugoslovenski vajar bio je
pristalica ove ideologije, što se vidi u njegovom projektu Vidovdanskog hrama, nikada podignute
građevine zasnovane na svojevrsnoj sintezi kosovskog (nacionalnog, srpskog) mita i jugosloven-
ske (nadnacionalne) ideologije. Na primeru ovog nacrta, kao i zapažanja Aleksandra Ignjatovića,
istoričara i teoretičara umetnosti, pokazaćemo kako je Vidovdanski hram imao ulogu da rasplam-
sa mit o nacionalnom buđenju (u ovom slučaju Jugoslovena). Ovaj mit, prema teoretičarima
nacionalizma, zauzima jedno od centralnih mesta među mitemama nacionalno orijentisanog
diskursa, što se posredstvom Meštrovićevog projekta vidi i na primeru integralnog jugoslovenstva.
Ključne riječi: arhitektura, ideologija, jugoslovenstvo, Kosovski mit, Ivan Meštrović,
Vidovdanski hram.

Uvod

Politička i ideološka upotreba nacionalnog mita bezmalo je opšte mesto

svakog promišljanja nacije. Ni ideologija jugoslovenstva nije bila imuna na
korišćenje različitih mitema koje je trebalo da stvore privid iskonskog jedinstva
Srba, Hrvata i Slovenaca. Primer za to je nacrt Vidovdanskog hrama čiji je autor
Ivan Meštrović (Vrpolje, Hrvatska-Austrougarska 1883. – Saut Bend, SAD,
1962.). Projekat ove monumentalne građevine, koja nikada nije podignuta,
 D. Bukvić, Kosovski mit i ideologija jugoslovenstva 84

jedinstven je po tome što se zasniva na svojevrsnoj sintezi kosovskog (na-

cionalnog, srpskog) mita i jugoslovenske (nadnacionalne) ideologije.
U ovom radu prikazaćemo na koje je načine Meštrović nastojao da
„jugoslavizuje“ srpski mit u nacrtu Vidovdanskog hrama. Koristićemo se pri
tom analizom delova knjige „Jugoslovenstvo u arhitekturi 1904-1941“ Aleksan-
dra Ignjatovića, istoričara i teoretičara umetnosti. Reč je o najcelovitijem delu
skromne bibliografije srpskih autora koji tretiraju odnos ideologije i arhitekture.
Na taj način nastojaćemo da osvetlimo mitske i političke aspekte koji se
prepliću u ovom Meštrovićevom nacrtu.

Teorijski i hronološki okvir

Mit o nacionalnom buđenju
Zasnovan na veri u drevnost i prirodnost nacija, mit o nacionalnom
buđenju imanentan je nacionalizmu. Antoni Smit navodi kako je u srži ovog
mita stanovište da nacije postoje od pamtiveka, a nacionalisti moraju da ih
probude iz vekovne uspavanosti, jer se one poimaju kao „deo prirode podređen
zakonima evolucije kao bilo koji drugi organizam“ (Smith, 1998: 23). Slično
tvrdi i Gelner: u osnovi mita o naciji kao „bogomdanom i prirodnom načinu
klasifikovanja ljudi“ zapravo je „zabluda da ,nacije’ (…) samo čekaju da ih iz
svog žalosnog sna ,probude’ nacionalistički ,budioci’“ (Gelner, 1997: 74).
Nacionalističko stanovište polazi od socijalne ontologije projektovanja realnosti
nacije u davnu i naturalizovanu prošlost, odnosno, „nacionalizam sebe vidi i
predstavlja se kao afirmacija baš svake ,nacionalnosti’ ponaosob; a za te
navodne entitete se pretpostavlja da su tu prisutni od davnina, kao i Mont
Everest, još pre doba nacionalizma“ (Gelner, 1997: 75).
Ideologija integralnog jugoslovenstva
Ovaj obrazac sledila je i ideologija integralnog jugoslovenstva poznata i
pod nazivom etnički unitarizam, zasnovana na shvatanju o postojanju Ju-
goslovena kao naizgled mladog, a zapravo primordijalnog i drevnog naroda, čiji
koreni sežu duboko u prošlost (Ignjatović, 2007: 34-36). Prema ovom sta-
novištu, sva tri plemena jugoslovenskog naciona – Srbi, Hrvati i Slovenci –
imaju zajedničko poreklo, ali su, svako ponaosob, vekovima bili prepušteni
divergentnim tokovima istorijskog razvoja. Zato se ovo shvatanje naziva i
idejom o „troimenom jugoslovenskom narodu“ a stvaranje jugoslovenske
države posmatra se kao konačni stadijum ponovnog ujedinjenja sve tri – a
suštinski jedne nacije. Stoga su oni koji su tom državom upravljali, na čelu sa
vladajućom dinastijom Karađorđevića, zagovarali ideologiju integralnog
jugoslovenstva. Za vreme trajanja Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca (1918-
1929), a pogotovo kasnije kad je država preimenovana u Kraljevinu Jugoslaviju
(do 1941), tragovi te ideologije bili su vidljivi kako u političkom, tako i u
kulturnom životu, što se može pripisati unitarističkom i centralističkom obliku
koji je podrazumevalo integralno jugoslovenstvo (Ignjatović, 2007: 36).

Sociološka luča VIII/2 2014

85 D. Bukvić, Kosovski mit i ideologija jugoslovenstva

Lična opredeljenja
U Vidovdanskom hramu Ignjatović vidi „dovršenje one priželjkivane
jugoslovenske drevnosti“ koja je, „kroz ideju osvete Kosova, pripovedala
programe (…) svih onih pokreta koji su zastupali ideju kulturnog i političkog
ujedinjenja Jugoslovena“ (Ignjatović, 2007: 44-45). Aktuelnosti tog projekta
doprinele su političke okolnosti ali i lična ubeđenja Meštrovića, koji je bio
istinski pristalica jugoslovenstva. O tome svedoči njegovo članstvo u Jugo-
slovenskom odboru za vreme i pre Prvog svetskog rata, kao i članci koje je
objavljivao u projugoslovenskoj periodici u inostranstvu. Njegovo političko
opredeljenje doprinelo je da za vreme dinastije Karađorđevića, njegovih isto-
mišljenika, doživi stvaralačku afirmaciju. Meštrović je posebno bio podstican za
vreme vladavine kralja Aleksandra Karađorđevića (vladao od 1921-1934), koji
je uvođenjem šestojanuarske diktature (1929-1931) proglasio integralno jugo-
slovenstvo za državnu doktrinu i preimenovao državu u Kraljevinu Jugoslaviju.
Kralj Aleksandar lično je angažovao verovatno najvećeg hrvatskog i jugoslo-
venskog vajara i arhitektu za brojna dela, od kojih su mnoga imala naglašenu
političku konotaciju, poput Spomenika neznanom junaku o kojem će više biti
reči ili skulpture „Povijest Hrvata”1.

Izgled vidovdanskog hrama

Meštrović je Vidovdanski hram osmislio kao grandiozni, pa i megalo-

manski spomen mauzolej dug oko 250 a širok oko 200 metara, inspirisan Ko-
sovskom bitkom i narodnim pesmama o ovom boju. Maketa građevine naprav-
ljena je u prvoj deceniji 20. veka kao kruna Meštrovićevog Kosovskog ciklusa
sačinjenog od velikog broja skulptura koje simbolizuju ratnike pale na Kosovu.

1. Maketa Vidovdanskog hrama (izvor: vidovdanskihram.blogspot.com)

1
Primer skulpture „Povijest Hrvata“ posebno je zanimljiv. Original ovog dela čuva se u
dvorištu dvorskog kompleksa u Beogradu, gde su živeli i radili vladari iz dinastije Karađorđevića.
Kada je autor ovog teksta pre nekoliko godina prisustvovao obilasku dvorskog kompleksa, vodič
koji je vodio turu ispričao je kako je posle raspada socijalističke Jugoslavije samostalna hrvatska
država uputila Srbiji zvaničan zahtev da se „Povijest Hrvata“ iz Beograda prenese u Zagreb.
Spomenik je ostao u Beogradu, jer je hrvatskoj strani pokazan ključni dokaz – račun za isplatu
novca Meštroviću za vajanje ove skulpture, koji je potpisao lično kralj Aleksandar Karađorđević.

Sociološka luča VIII/2 2014

 D. Bukvić, Kosovski mit i ideologija jugoslovenstva 86

Hram je, opisuje Ignjatović (Ignjatović, 2007: 43-60), predstavljao kom-

binaciju egipatskih, grčkih i rimskih paganskih stilova. Na ulazu, istom kao kod
egipatskih bogomolja, planirana su visoka vrata sa frizom na vrhu, na kojem je
trebalo da budu devet simetrično raspoređenih skulptura konja i sokolova –
motiv iz pesme „Smrt majke Jugovića“. Prema projektu, u ulazu dominira
hodnik dugačak stotinak metara sa kolonadom karijatida – do pola golih žena,
koje predstavljaju udovice, majke i sestre ratnika poginulih 1389. godine. Na
kraju otvorenog hodnika uzdiže se petospratna kula, visoka deset metara, sa
osnovom kvadratnog oblika. Svaki njen sprat čini po dvadeset karijatida –
mišićavih muškaraca od belog mermera – a na vrhu je zlatno zvono u kocka-
stom sarkofagu. Kroz kulu se može ući u deo hrama po uzoru na Panteon, gde je
zamišljeno da stoji više od sto skulptura, među kojima i knez Lazar, Miloš
Obilić, Srđa Zlopogleđa, Banović Strahinja i drugi istorijski i neistorijski likovi
iz kosovskog ciklusa. Spoljašnjost hrama ukrašavaju reljefi sa scenama iz Ko-
sovske bitke, a oko njih su statue sedećih lavova, ponovo uzetih iz pesme „Smrt
majke Jugovića“.
Meštrovićeva želja bila je da se hram podigne na Gazimestanu, poprištu
Kosovske bitke, ali to se nikad nije desilo. Maketa, izgubljena nakon jedne
posleratne izložbe u SAD, pronađena je 1968. u Njujorku i vraćena u Beograd,
a 1971. poklonjena je Narodnom muzeju u Kruševcu gde je izložena i danas.
Vidovdanski hram je, prema tumačenju Aleksandra Ignjatovića, imao
primordijalističku i mesijansku funkciju u ideologiji jugoslovenstva.

Primordijalistička funkcija građevine

Da je Vidovdanski hram činio „srž jugoslovenskog nacionalnog i rasnog

identiteta“ (Ignjatović, 2007: 46), ovaj autor dokazuje i time što je Meštrovićev
projekat predstavljan na svim reprezentativnim međunarodnim izložbama ju-
goslovenske arhitekture i umetnosti. Od 1910. i premijernog pojavljivanja u
Beču, nacrt hrama „gostovao“ je u Rimu (1911), Londonu (1913), Veneciji
(1914) i Parizu (1919). Ako se na primeru rimske izložbe sagleda društveni
kontekst – na vlasti u Srbiji su u tom trenutku dinastija Karađorđevića i Nikola
Pašić kao osvedočeni zagovornici jugoslovenstva – ne čudi što srpska vlada nije
štedela snagu a ni novac da u nacionalnom paviljonu u Rimu pruži gosto-
primstvo i umetnicima iz Hrvatske, Slavonije i Dalmacije – tadašnjih delova
Austrougarske. U tome je i uspela, pa se zato ova postavka smatra prvom
međunarodnom reprezentacijom jugoslovenskog stvaralaštva. A tom postavkom
dominirao je upravo – Vidovdanski hram (Ignjatović, 2007: 61), za čiji je
projekat Meštrović dobio i sajamsku nagradu.
I sam autor je, sudeći prema izvorima koje Ignjatović prenosi, proje-
ktujući ovo zdanje na umu imao nadnacionalni kontekst. U autorskom članku
„Ideja ,Kosovskog hrama’“ iz 1915. Meštrović navodi da je njegov nacrt
metafora stradanja Jugoslovena, jer su pre Kosovske bitke iz 1389. godine,
postojala bar još dva jugoslovenska „Kosova“ – poraz Petra Svačića na Petrovoj

Sociološka luča VIII/2 2014

87 D. Bukvić, Kosovski mit i ideologija jugoslovenstva

Gori 1102. i Marička bitka 1371. godine (Meštrović, 1915, cit. prema: Ignja-
tović, 2007: 50). Sa ovog aspekta, Vidovdanski hram ne predstavlja sećanje na
junake pale u boju protiv Turaka, već svojevrsnu apoteozu golgote zajedničke
jugoslovenske prošlosti pre 1389. godine i potonjeg, u trenutku nastanka
projekta aktuelnog vaskrsa. U tako određenoj hronologiji, „srpsko Kosovo“ je
samo poslednji u nizu udesa koje je jedinstvena iskonska jugoslovenska
nacionalna zajednica doživela posle poraza iz 1102. i 1371. godine.
Treba imati u vidu da je u doba nastanka nacrta, od dve najveće jugoslo-
venske nacije („plemena“), Srbija imala formalnu slobodu, koju je susedna
Austrougarska faktički ograničavala nizom političkih, diplomatskih pa i nasilnih
mera, poput aneksije BiH. Bila je to situacija obrnuta u odnosu na Hrvatsku,
koja je imala faktičku slobodu unutar Habsburške imperije – pravo na bana i na
sabor – ali je formalno i dalje bila austrougarska provincija. Zato se tih godina
na Srbiju, koja je bila i međunarodno priznata samostalna država, gledalo kao
na jugoslovenski Pijemont. Tu okolnost Ignjatović koristi da objasni očigledan
paradoks Meštrovićevog nacrta, po kojem je nacionalni (kosovski) mit bio u
funkciji nadnacionalnog (jugoslovenskog) identiteta. Prema njegovom shva-
tanju, autor je kao temu kompozicije uzeo vidovdansku tragediju da bi na neki
način pridobio elite jugoslovenskog Pijemonta, odnosno Srbije, kojima je, s
obzirom na njihovu poslovičnu konzervativnost, prijalo takvo dodvoranje.
Ako se ovakvo tumačenje prihvati, ostaje pitanje zbog čega bi elite
Hrvata i Slovenaca prihvatile takvu simboliku? Zato je, prema Ignjatovićevom
shvatanju, Meštrović pribegao svojevrsnoj jugoslavizaciji skulptura srpskih
ratnika, ili bar njihovoj „desrbizaciji“. Glavni motiv skulptorske kompozicije
bila je figura Kraljevića Marka, na kojoj nije bilo nikakvih identitetskih,
„plemenskih“ oznaka. Tako je autor, izbegavajući da izvaja istorijska obeležja,
od Marka Kraljevića načinio svojevrsnog antiistorijskog junaka, podesnog da
bude prihvaćen i u susednim „plemenima“, o čemu je pisao i Antun Gustav
Matoš: „Njegov (Meštrovićev – prim. D. B.) Marko (Kraljević – prim. D. B.) je
gol. Gol i bez oružja kao narod, kojemu je simbolom (…) (O)duzevši mu sve
historijske atribute (oružje, odijelo), on (Meštrović – prim. D. B.) je od
historijskog junaka načinio izvanhistorijskog heroja“ (Gustav Matoš, 1910: 808,
cit. prema: Ignjatović, 2007: 50).
Ocenu o političkoj ulozi Vidovdanskog hrama Ignjatović iznosi i posred-
stvom analiziranja stavova ondašnje stručne javnosti, čime dolazi do zaključka
da je ovaj projekat uživao apologetski tretman kod onih intelektualaca koji su
bili bliski ideologiji jugoslovenstva, a od kojih su neki i delali na ujedinjenju
Srba, Hrvata i Slovenaca. To su, pre svega, Milan Šević, „beogradski profesor
blizak radikalnoj stranci Nikole Pašića“, Milan Ćurčin – „pesnik, kritičar i
najaktivniji branilac ideologije integralnog jugoslovenstva, Meštrovićev blizak
prijatelj i saradnik“ i Dimitrije Mitrinović, „najrevnosniji interpretator Meštro-
vićeve umetnosti tokom prvih decenija XX veka“ (Ignjatović, 2007: 46).

Sociološka luča VIII/2 2014

 D. Bukvić, Kosovski mit i ideologija jugoslovenstva 88

2. Unutrašnjost Meštrovićevog projekta (izvor: Wikipedia)

Jugoslovenski mesijanizam u vidovdanskom hramu

Već sama činjenica da je Meštrović svoj projekat nazvao hramom sve-

doči o religijskom kontekstu njegove zamisli. Da bi pojasnio kojoj religiji to
nikad podignuto zdanje pripada, Ignjatović koristi pojam jugoslovenskog mesi-
janizma.
Kada je na političkom planu začeta ideja integralnog jugoslovenstva, koja
je postulirala da su Srbi, Hrvati i Slovenci izvorno jedan, drevni narod čije su
potonje podele na neki način veštačke, postavilo se pitanje na koji način
pomiriti katoličku i pravoslavnu tradiciju njegovih „plemena“. Rešenje je
ponuđeno u dvema doktrinama: izvesnom stepenu deklerikalizacije ideologije
jugoslovenstva isticanjem nacije nauštrb vere, kao i težnjom da se – ako se o
religiji baš mora govoriti – stvori predstava o jugoslovenstvu kao restauraciji
izvornog, prešizmatskog hrišćanstva.
Politička i religijska matrica bile su konvergentne: ako je ujedinjenje
Srba, Hrvata i Slovenaca predstavljeno kao povratak primordijalnoj jugoslo-
venskoj zajednici, onda je toj zajednici bila potrebna i primordijalna vera. To
što su jugoslovenski narodi pripadali istoj religiji a različitim crkvama, samo je
olakšalo zadatak da se pokaže kako Jugosloveni, ujedinjenjem brišući „vešta-
čke“ razlike između svojih „plemena“, isto tako brišu i granice između pravo-
slavlja i katoličanstva. Tako je došlo do izjednačavanja nacije i svete zajednice
koja je, smatra Benedikt Anderson, uobičajena za nacionalizam (Anderson,
1990: 19-27).
Na tom talasu, javlja se jugoslovenski mesijanizam, odnosno „ideja o
jugoslovenstvu kao restaurativnom kulturnom kompleksu koji, u sklopu opšte

Sociološka luča VIII/2 2014

89 D. Bukvić, Kosovski mit i ideologija jugoslovenstva

slovenske rasne, etničke i kulturne potencije, ima moć ne samo da se postavi

naspram zapadne civilizacije kao originalan, izvorni, autentičan i autohton, već
može da izvrši veliku misiju njenog korenitog preporoda“ (Ignjatović, 2007:
146, kurziv A. I.). Koliko god zvučala neskromno, ova zamisao bila je u osnovi
odgovor na, takođe mesijansku, hegelijansku ideju o „istorijskoj misiji Zapada“,
koja je između dva svetska rata bila na udaru kritika (Ignjatović, 2007: 147).
Kako se, prema Ignjatoviću, jugoslovenski mesijanizam manifestovao u
projektu Vidovdanskog hrama? Građevina je, pre svega, imala strukturu koja je
kombinovala izgled latinskog i grčkog krsta, jer su je činili „centralni deo
zasveden kupolom i četiri bočna prostora sa kubetima, kao i izduženi atrijum“
(Ignjatović, 2007: 142). Ovakva struktura rađena je po uzoru na apostoleion,
svojevrsni graditeljski model hrišćanske tradicije, čiji je „prototip“ bila
Konstantinova Crkva svetih apostola u Carigradu, koja je istovremeno služila
kao martirijum, apostolska crkva, dinastička kapela i državno svetilište (Ignja-
tović, 2007: 142). Sva ta četiri aspekta – u ideologizovanom, jugoslovenskom
kontekstu – bila su prisutna i u zamisli Vidovdanskog hrama. Sam Meštrović je
pisao o tome (Meštrović, 1915, cit. prema: Ignjatović, 2007: 142) da njegov
projekat predstavlja „hram religije krajnjega požrtvovanja“ (martirološki
element), čiji su apostoli bili „svi jugoslovenski mučenici od Kosova do danas i
sav jugoslovenski narod“ (apostolski element); bila je to i kapela dinastije
Karađorđević koja je, kao „najbolji sin svoje zemlje (…) izašla iz naroda i ima
vrlo malo veze sa inostranstvom“ (dinastički element) i, stoga, svetilište čitavog
naroda (državni element).

Spomenik neznanom junaku – prilog Meštrovićevom jugoslovenstvu

Poredeći Vidovdanski hram sa širim kontekstom Meštrovićevog stvara-

laštva, Ignjatović analizira i Spomenik neznanom junaku. U obeležju na Avali
kraj Beograda prisutna je mitema koju Benedikt Anderson naziva simbolom bez
premca u modernoj kulturi nacionalizma – grob neznanog junaka (Anderson,
1990: 19). Reč je o svojevrsnoj „nacionalnoj identifikaciji bez ontološkog
jezgra“ (Ignjatović, 2007: 212), koja je bila prihvaćena širom Evrope. Tako su
spomenici neznanom junaku nicali u Francuskoj (podno Trijumfalne kapije),
Italiji (na Spomeniku Vitoriju Emanuelu), Britaniji (u Vestminsterskoj opatiji),
pa i u Jugoslaviji (Ignjatović, 2007: 214).
Dok je u „tradicionalnom“ nacionalizmu prisutno slavljenje „poznatih“
heroja, čije se ime, prezime i eventualno nadimak prenose s kolena na koleno,
„moderni“ nacionalizam temelji se na junaku o kojem ne samo da se malo zna,
već je i poželjno da se zna što manje. „Da bismo osetili moć te savremene
pojave (simbolike groba neznanog junaka – prim. D. B.), dovoljno je da
zamislimo opštu reakciju na pametnjakovića koji bi ,otkrio’ ime neznanog
junaka ili insistirao da se u kenotaf stave nečije kosti. Kakvo čudno, savremeno
svetogrđe! Iako u tim grobovima nema posmrtnih ostataka ni besmrtnih duša

Sociološka luča VIII/2 2014

 D. Bukvić, Kosovski mit i ideologija jugoslovenstva 90

koji bi se mogli identifikovati, oni su prožeti sablastima nacionalnih zamišlja-

nja“ (Anderson, 1990: 19).
Upravo je instruisano nacionalno (jugoslovensko) zamišljanje, prema
Ignjatovićevom tumačenju, stvarano podizanjem spomenika na Avali. Da bi se
razumelo zašto je i kako ovo obeležje postalo „najsnažniji simbolički izraz
ideologije jugoslovenskog nacionalizma“, dejstvujući kao potvrda o naciji
„shvaćenoj kao sakralna zajednica“, potrebno je vratiti se u doba kada spomenik
nije postojao.

3. Spomenik neznanom junaku (izvor: Wikipedia)

Na ideju o podizanju obeležja došao je 1933. kralj Aleksandar Kara-

đorđević, koji je ujedno finansirao izradu spomenika i odabrao Meštrovića za
realizatora (Ignjatović, 2007: 212). Na mestu gde je obeležje podignuto, nalazio
se grob u kojem su za vreme Prvog svetskog rata Nemci sahranili nepoznatog
srpskog vojnika stradalog u okršajima sa njima. Zato je lokacija imala i
simbolički značaj, jer je uspostavljen kontinuitet sa istorijskim kontekstom koji
je ovaj deo pri vrhu Avale imao. Kosti poginulog vojnika su, sa predmetima
nađenim pored njega, pre izgradnje iskopane i izložene u kabinetu predsednika
državne Skupštine, čime su dobile ulogu „svojevrsnih relikvija jedne sekularne
religije kakva je bila jugoslovenstvo“ (Ignjatović, 2007: 213).
I u ovom slučaju pribeglo se „desrbizaciji“ stradalog ratnika – nesum-
njivo pripadnika srpske vojske, iako njegov personalni identitet nije nikada
utvrđen (Ignjatović, 2007: 213). To je, zbog istorijskih okolnosti, bio lakši
zadatak nego stvaranje antiistorijskog heroja od skulpture Kraljevića Marka u
Vidovdanskom hramu. Budući da se Srbija u Prvom svetskom ratu relativno
rano Niškom deklaracijom odredila kao država koja vojuje za oslobođenje ne
samo sebe, već i „braće Hrvata i Slovenaca“, bilo je lako konstruisati narativ o
anonimnom heroju koji je ostavio svoje kosti u borbi za oslobođenje i
ujedinjenje Jugoslavije. Arhitektonsko rešenje spomenika dodatno je ojačalo
takvu postavku. Tako je mesto u projektu, prema Meštrovićevoj zamisli, našlo

Sociološka luča VIII/2 2014

91 D. Bukvić, Kosovski mit i ideologija jugoslovenstva

osam kolosalnih karijatida – figura u narodnoj nošnji, koje su predstavljale

žiteljke jugoslovenskih pokrajina. Imena skulptura su, prema pisanju ondašnje
štampe, bila: Crnogorka, Slovenka, Dalmatinka, Bosanka, Hrvatica, Šumadinka,
Južnosrbijanka i Banaćanka (Ignjatović, 2007: 222).
Ako je Vidovdanski hram bio „ugradnja“ nacionalnog mita u nadnacio-
nalni identitet, onda je Spomenik neznanom junaku spuštanje internacionalnog
mita na (nad)nacionalni nivo. Primer obeležja na Avali pokazuje nam izvesne
sličnosti između pomenutih mitova. Oba su okrenuta žrtvovanju i stvaranju
kolektivnog identiteta. Spomenik pokazuje i kontinuitet Meštrovićevog jugoslo-
venstva, koji ima čak i datumsku podudarnost: obeležje je zvanično inaugu-
risano 1938. godine, na – Vidovdan.

Zaključak

Uticaj ideologije na umetnost može se, u opštem smislu, posmatrati na tri

ravni. Prva je individualna i tiče se uticaja ličnih političkih opredeljenja
umetnika na njegovo stvaralaštvo. Druga je sistemska, koja podrazumeva uticaj
vlasti na selektivno podsticanje ideološki podesnih poduhvata u kulturi. Treća je
ideološka i ona se u našem primeru odnosi na ideologiju integralnog jugoslo-
venstva koja jeste imala uticaja na forsiranje određenih umetničkih izraza.
Meštrovićev Vidovdanski hram objedinjuje sva tri aspekta. Neskriveno
jugoslovenstvo ovog umetnika bilo je u simbiozi sa uticajem ponajviše lične
vlasti kralja Aleksandra, a ideologija integralnog jugoslovenstva služila je kao
pogonsko gorivo ne samo Meštrovićevim, već i projektima drugih stvaralaca
toga vremena, poput pripadnika Grupe arhitekata modernog pravca (GAMP),
čiji su članovi takođe učitavali projugoslovenske sadržaje u svoje građevine
(Ignjatović, 2007). Stoga Vidovdanski hram, objedinjujujući dominantne ide-
ološke, religijske, mitološke i umetničke vrednosne sisteme svoga doba, potvr-
đuje opšte shvatanje da je ideja naučnog urbanizma postala mit industrijskog
društva, jer se „u korenu svakog urbanističkog predloga, iza svih racionalizacija
ili znanja što pretenduju da ga zasnivaju na istini, kriju težnje i sistemi
vrednosti“ (Šoe 1978: 60).

Literatura

Anderson, B. (1990), Nacija: zamišljena zajednica. Razmatranja o porijeklu i širenju

nacionalizma, Zagreb: Školska knjiga.
Gelner, E. (1997), Nacije i nacionalizam, Novi Sad: Matica srpska.
Ignjatović, A. (2007), Jugoslovenstvo u arhitekturi 1904-1941, Beograd: Građevinska
knjiga.
Smit, A. (1998), Nacionalni identitet, Beograd: Biblioteka XX vek.
Šoe F. (1978), Urbanizam – utopija i stvarnost, Beograd: Građevinska knjiga.

Sociološka luča VIII/2 2014