SADRŽAJ

1.NORMATIVNA REGULATIVA KOJOM SE REGULIŠE ZNR I ZOP........................3

2. PRAVA, DUŽNOSTI I ODGOVORNOSTI RUKOVODNIH I DRUGIH RADNIKA

U GIKIL-u PO PITANJU ZAŠTITE NA RADU I ZAŠTITE OD POŽARA.....................4

3.ZAŠTITA NA RADU.............................................................................................................5
3.1. Osnovne odredbe..................................................................................................................5
3.2. Mjere zaštite radnika na radu...............................................................................................5
3.2.1.Mjere kojima se neposredno obezbjeđuje sigurnost na radu.............................................5
3.2.2. Mjere u vezi sa ulovima rada............................................................................................6
3.2.3. Mjere u vezi sa povećanom začtitom radnika i rad noću..................................................6
3.3.Prava, obaveze i odgovornosti organizacije, poslodavca i
radnika.........................................................................................................................................7

4. ZAŠTITA OD POŽARA......................................................................................................8
4.1. Preventivna zaštita od požara...............................................................................................8
4.2.Poznavanje procesa gorenja i
eksplozija...............................................................................................................8
4.3Vrste zapaljivih materija...................................................................................8
4.4.Fizičko-hemijska svojstva zapaljivih materija................................................6
4.5.Fizičko-hemijske osobine gasova....................................................................6
4.6. Opasnost od trovanja..........................................................................................................10
4.7. Opasnost od zapaljenja i eksplozije...................................................................................10
4.8.Zaštitne mjere i način zaštite od koksnog gasa.............................................11
4.9.Fizičko-hemijske osobine zapaljivih tečnosti................................................12
4.10.Opasnost od požara i eksplozija u pogonu..................................................12
4.11. Zone opasnosti............................................................................................13
4.12. Osnovi gašenja požara................................................................................15
4.13. Aparati za gašenje.......................................................................................17
4.14. Sistemi za dojavu........................................................................................18

5.EKOLOGIJA..................................................................................................20
5.1.Zakoni............................................................................................................20
5.2. Podzakonski akti...........................................................................................20
5.3. Interni akti....................................................................................................20
5.4. Domen rada..................................................................................................20
6. PRVA POMOĆ..............................................................................................22

Sigurnost, zdravlje i okolina

1.NORMATIVNA REGULATIVA KOJOM SE REGULIŠE ZNR
I ZOP

-Ustav BiH, Ustav FbiH

-Zakon o zaštiti na radu ( Sl.list SR BiH br.22/90)

-Zakon o zaštiti od požara ( Sl.novine F BiH br.64/09)

-Zakon o zaštiti od požara ( Sl.novine TK br.9/01)

-Zakonom o radu ( Sl.novine FBiH br.43/99 i 33/00)

-Pod zakonska akta ( Pravilnici, Uredbe i dr.) iz oblasti zaštite na radu i

zaštite od požara na nivou države, federacije ili kantona

-Kolektivnim ugovorom

-Pravilnicima iz oblasti zaštite, na nivou GIKIL-a ( Pravilnik o zaštiti na

radu- 5/04, Pravilnik o zaštiti od požara-7/04, Pravilnik o ličnoj zaštitnoj
opremi-6/07, Pravilnik o rukovanju lakozapaljivim tečnostima i gasovima-
10/04 i dr.)

Sigurnost, zdravlje i okolina

2. PRAVA, DUŽNOSTI I ODGOVORNOSTI RUKOVODNIH I DRUGIH
RADNIKA U GIKIL-u PO PITANJU ZAŠTITE NA RADU I ZAŠTITE
OD POŽARA

 Uprava ( Generalni Direktor, zamjenika Generalnog Direktora, Izvršni

Direktor za PTP i PZ i drugi Izvršni Direktori), odgovorni su za
organizaciju ZNR i ZOP, sprovođenje zakonskih mjera, donošenje i
usvajanje normativnih akata iz oblasti ZNR i ZOP, otklanjanje
nedostataka i unapređenje ZNR i ZOP.
 Direktori fabrike, sektora, pomoćnika Direktora, tehnički Direktori,
Upravnici Radnih Jedinica: svako u svom djelokrugu rada u
organizacionoj sredini kojom rukovodi preduzimaju i sprovode sve
utvrđene mjere ZNR i ZOP, upoznaju radnike sa opasnostima i mjerama
zaštite na njihovim radnim mjestima.
 Inžinjer za proizvodnju, rukovodioc objekta, poslovođe, brigadiri i vođe
smjena, u skladu a odredbama pravilnika iz oblasti ZNR i ZOP upoznaju
radnike sa njihovim pravima, obavezama i dužnostima u sprovođenju
mjera zaštite radnika
 Na svom radnom mjestu radnik mora poštovati sve propisane mjere
zaštite na radu i zaštite od požara

Nepoštivanje mjera ZNR i ZOP predstavlja težu povredu radne

obaveze.

Sigurnost, zdravlje i okolina

 3.ZAŠTITA NA RADU

3.1.OSNOVNE ODREDBE

 Šta se podrazumijeva pod zaštitom na radu

Stvaranje bezbjednih uslova rada, sprječavanje i otklanjanje opasnosti i
štetnosti po zdravlje radnika, kao i otklanjanje uzroka povreda, zdravstvenih
oštećenja i stvaranje što povoljnijih uslova rada.
 Ko sve mora obezbjediti zaštitu na radu
Preduzeća, organizacije društvenih djelatnosti, banke i druge finansijske
organizacije, zadruge, poljoprivredna gazdinstva, predstavnici stranih firmi,
diplomatski konzularni predstvanici
 Ko sve ima pravo na zaštitu
Radnici u radnom odnosu, sva lica koja se po bilo kojem osnovu nalaze na
radukao i učenici i studenti na praktičnoj nastavi i stručnoj praksi, lica na
stručnom osposobljavanju i prekvalifikaciji,lica koja se nalaze na izdržavanju
kazne, itd.

3.2.MJERE ZAŠTITE RADNIKA NA RADU

3.2.1.MJERE KOJIMA SE NEPOSREDNO OBEZBJEĐUJE SIGURNOST NA RADU

1. Opšte mjere zaštite radnika na radu

Određuju se na svim radnim mjestima i one obuhvataju uslove koje treba da
ispunjavaju radne i pomoćne prostorije, obezbjeđenje odgovarajućih
saobraćajnica, pružanje prve pomoći, obezjeđenje potrebne temperature i
osvjetljenja, ograničenje buke i vibracija, otklanjanje štetnih uticaja i
djelovanja opasnih materija i zračenja i sl.

2. Posebne mjere zaštite radnika na radu

Određuju se kod radova koji se izvode pod zemljom i vodom, u vodi, vlazi,
pri niskim i visokim temperaturama, na visini, sa kancerogenim
supstancama, štetnim agensima i sl.

3. Mjere koje su obavezne sprovesti određene organizacije odnosno

poslodavci (izrada tehničke dokumentacije i projektnih tehničko-

Sigurnost, zdravlje i okolina

 tehnoloških procesa, obaveze proizvodnih mašina, alata, sredstava i
opreme za ličnu zaštitu; periodični pregled i ispitivanje oruđa i uređaja za
rad; sredstava i opreme za ličnu zaštitu mikroklime, fizičkih i hemijskih
štetnosti)

3.2.2.MJERE U VEZI SA USLOVIMA RADA

1. Uslovi rada i zahtjevi u pogledu zdravstvenih sposobnosti

Poslodavac je dužan da za svako radno mjesto utvrdi uslove rada i zahtjeve u
pogledu zdravstvenih i psiho-fizičkih sposobnosti radnika koji će raditi na
tom radnom mjestu.

2. Ljekarski pregledi
Niko ne može zasnovati radni odnos ako prethodno nije utvrđeno da njegovo
zdravstveno stanje i psiho-fizičke sposobnosti odgovaraju uslovima rada i
zahtjevima radnog mjesta. Radnik koji boluje od bolesti koja se ne može
utvrditi ljekarskim pregledom dužan je da o tome obavjesti organizaciju iz
oblasti zdravstva. Prije raspoređivanje radnika na radno mjesto s posebnim
uslovima rada poslodavac je dužan uputiti radnika na ljekarski pregled i
takve preglede vršiti u rokovima utvrđenim opštim aktom ,a najmanje
jednom u tri godine.

3.2.3.MJERE U VEZI SA POVEĆANOM ZAŠTITOM RADNIKA I RAD NOĆU

1. Rad noću
Poslodavac je dužan da obezbjedi obrok, prevoz za odlazak i dolazak a za
radnice mora imati saglasnost republičkog organa nadležnog za poslove rada.

2. Rad u smjenama
Periodična izmjena smjena s tim što radnik jedne smjene može da radi noću
neprekidno najduže jednu sedmicu

3. Prekovremeni rad
Radniku se ne može narediti prekovremeni rad ili rad noću ukoliko bi to prema
nalazu stručnog organa za ocjenu radne sposobnosti moglo pogoršati njegovo
zdravstveno stanje.

Sigurnost, zdravlje i okolina

3.3. PRAVA, OBAVEZE I ODGOVORNOSTI ORGANIZACIJE,
POSLODAVCA I RADNIKA

1. Obaveze organizacije odnosno poslodavca

-Organizuje poslove zaštite na radu. Broj radnika i stepen njihove stručne

spreme zavisno od tehničko – tehnološkog procesa, broja zaposlenih,
štetnosti po zdravlje radnika i dr. opasnosti.
-Obavještava inspekciju rada o svakom smrtnom slučaju, nesreći koja je
zadesila dva ili više radnika, težoj povredi, profesionalnom oboljenju i sl.
-Organizuje obuku i provjeru radnika iz oblasti ZNR i ZOP

2. Prava i dužnosti radnika

-Pridržavanje mjera ZNR

-Namjensko korištenje sredstava lične zažtite i održavanju u ispravnom
stanju
-Obavljanje ljekarskog pregleda
-Pod uticajem alkohola ili drugih sredstava ovisnosti radnik ne smije započeti
odnosno nastaviti rad.
-Prijavljivanje svih zapaženih nedostataka, kvarova ili drugih pojava koje bi
mogle ugroziti brzbjednost na radu

3. Uloga sindikata

–Sindikat ima pravo da od poslodavca traži preduzimanje mjera ZNR,

utvrđenih zakonpm o ZNR.
-Poslodavac je dužan razmotriti inicijativu sundikata, preduzeti odgovarajuće
mjere i o tom izvjestiti sindikat i organ uprave nadležan za poslove
inspekcije rada najkasnije u roku od 30 dana od dana podnošenja inicijative.

Sigurnost, zdravlje i okolina

 4. ZAŠTITA OD POŽARA

4.1.Preventivna zaštita od požara

Pod preventivnom zaštitom od požara i eksplozija smatramo sve tehničko-

tehnološke mjere koje treba preduzeti da bi se spriječile određene opasnosti. U
širem smislu te riječi pod preventivom podrazumijevamo i postupke ljudi koji
su uključeni u proces proizvodnje.Oni utiču na pravilno vođenje i održavanje
tehnološkog procesa i ukoliko je manje nepravilnosti u tome, manja je
vjerovatnoća da će doći do požara i eksplozije. S druge strane i najveće
investicije u instalacije i uređaje kojima se smanjuje ili vrlo često otklanja
opasnost od požara i eksplozija neće pomoć, neće u potpunosti odgovarati svom
zadatku, ako se radni ljudi ne pridržavaju određenih uputstava i normativa.
Kada se govori o preventivnim mjerama odmah treba istaći činjenicu da
preduzimanje tih mjera nije jednostavan i šablonski posao već vrlo složen i
komplikovan

4.2.Poznavanje procesa gorenja i eksplozija

Da bi smo bili u mogućnosti da se pravilno zaštitimo od nečega nužno ja da

do suštine upoznamo se sa procesom nastajanja toga. To je isti slučaj i sa
zaštitom od požara i eksplozija, gdje su u pitanju vrlo komplikovani procesi
sagorijevanja koji treba do tančina da upoznamo; kako nastaju, koji uslovi treba
da budu ispunjeni da bi došlo do njih, a to je jedini način da se od njih zaštitimo,
tako što ne bi smo dozvolili da se naši procesi odvijaju u pravcu omogućavanja
nastanka požara i eksplozije.

4.3.Vrste zapaljivih materija

Sve materije koje se sreću u prirodi možemo podijeliti u tri grupe i to:
ZAPALJIVE,TEŠKO ZAPALJIVE I NEZAPALJIVE materije.
Zapaljive materije su one koje se pod normalnim uslovima mogu zapaliti i
poslije čega nastavljaju gorenje do njihovog potpunog izgaranja.
Teško zapaljive materije su one koje se u prisustvu plamena pale ili tinjaju, a
po uklanjanju plamena prestaju da gore.

Sigurnost, zdravlje i okolina

 Nezapaljive materije su one koje se pri normalnim uslovima ne mogu zapaliti.
Za izučavanje procesa gorenja i eksplozije i problematike zaštite u toj oblasti
najinteresantnije su zapaljive materije.
Sve zapaljive materije se prema njihovim agregatnim stanjima mogu podijeliti
u: čvrste, tečne i gasovite.

4.4.Fizičko-hemijska svojstva zapaljivih materija

Sve zapaljive materije nemaju istovjetna svojstva u pogledu zapaljivosti.

Njihova fizičko-hemijska svojstva su različita pa su i njihova svojstva
zapaljivosti i eksplozivnosti različita.
Fizičko-hemijska svojstva koja karakterišu njihovu požarnu opasnosti,
sklonost ka stvaranju eksplozivnih smješa, veoma su bitna i predmet su posebnih
izučavanja sa stanovišta preventivne zaštite sa ciljem da se saznaju ekstremne
karakteristike do kojih se ne bi smjele dovesti zapaljive materije ako se želi da
se zaštita sprovede sa uspjehom.

Najbitnija karakteristika zapaljivih materija o kojima će u ovom izlaganju biti

riječi su sljedeće:SPECIFIČNA TEŽINA, TEMPERATURA PALJENJA,
TAČKA ZAPALJIVOSTI, TEMPERATURA TINJANJA, TOPLOTNA MOĆ,
ENERGIJA PALJENJA, GRANICE EKSPLOZIVNOSTI, EKSPLOZIVNE
SMJEŠE I PRITISAK EKSPLOZIJE.

4.5.Fizičko-hemijske osobine gasova

AZOT (N-2) je gas bez boje i mirisa. Nije zapaljiv niti otrovan ali izaziva
nesvjesticu zbog pomanjkanja kiseonika. U vazduhu koji nas okružuje ima ga
79%. Tečni azot gasi požar jer je veoma hladan.Tečni azot u dodiru sa kožom
izaziva povrede slične opekotinama. Čuva se u bocama pod visokim pritiskom u
hladnijim prostorijama i dalje od izvora toplote.

KISEONIK (O-2) je gas bez boje i mirisa.Neke materije (naročito gorive) se u

atmosferi kiseonika zapale same od sebe. On nije zapaljiv niti eksplozivan ali
jako podržava gorenje. Ima ga u vazduhu 21%. Ventili i protočni vodovi za
kiseonik ne smiju se podmazivati organskim mastima niti lako zapaljivim
materijama. One se ne smiju prinositi izvoru čistog kiseonika. Čuva se dalje od
zapaljivih materija i izvora toplote u čeličnim bocama pod pritiskom. Boce za
kiseonik su obojene plavo.

Sigurnost, zdravlje i okolina

UGLJENDIOKSID (CO-2) je gas bez boje i mirisa. Ne gori ali veoma dobro
gasi požar. Nije otrovan, ali je zagušljiv zbog nedostatka kiseonika. Teži je od
vazduha pa se zadržava u nižim slojevima atmosfere i prostorijama. Dolazi u
bocama pod pritiskom (tečan). Boce se moraju čuvati dalje od izvora toplote.
Kao i ostali gasovi, CO-2 se na smije ispuštati iz boca, što znači da mjesta za
spajanje i ventil moraju biti nepropusni. Veće koncentracije CO-2 u atmosferi
koja se udiše izazivaju gušenje.

UGLJENMONOKSID (CO) je veoma otrovan gas. Zapaljiv je i eksplozivan.

Ima široko područje eksplozivnosti. Donja granica eksplozivnosti iznosi 12,4 %,
a gornja 75 %. Znači da ima dijapazon eksplozivnosti od 62,6 %. Inače je gas
bez boje i mirisa. U kontaktu sa ovim gasom osjeća se sladunjav ukus na
usnama (ukus slatkih jabuka).
Osjetili se ovaj ukus odmah treba izaći na čist vazduh ili veću promaju. Na
vazduhu sagorijeva modrikastim plamenom. Javlja se i oko ložišta sa
nedovoljnom promajom i pri nepotpunom sagorijevanju zapaljivih materija. Kao
gorivo ima veliku kaloričnu moć, a dobiva se suvom destilacijom kamenog uglja
(koksnom gasu) zatim generatorskom i vodenom gasu. Isključivo se koristi kao
gas jer se vrlo teško prevodi u tečno stanje, tek pri niskim temperaturama ispod
minus 1400C. Sporo se diže u gornje slojeve atmosfere jer je neznatno lakši od
vazduha. U koksnom gasu ga ima 8%.

VODONIK (H-2) je veoma zapaljiv i eksplozivan gas. Brzo se diže u gornje

slojeve atmosfere jer je mnogo lakši od vazduha. Vodonik je gas bez boje i
mirisa i gori bezbojnim plamenom.Lako prolazi kroz porozne materije i ventile
jer su mu molekule veoma malih dimenzija. Ovo se mora imati na umu pri
rukovanju posudama i bocama i uopšte pri čuvanju i skladištenju vodonoka.
Zato je zabranjeno i veoma opasno prilaziti plamenom i otvorenom vatrom tamo
gdje se čuva, troši ili proizvodi vodonik koji sa zrakom stvara eksplozivne
smješe u širokim granicama. Donja granica eksplozivnosti je 4,1 a gornja
74,2%. Ovaj gas se javlja i pri punjenju akumulatora i nagrizanju metalnih
površina kiselinama (čišćenje korozije i elektrolitički proces).Boca sa
vodonikom je crveno obojena i mora se uvijek čuvati dalje od izvora toplote.

ACETILEN (C-2H-2) je zapaljiv i eksplozivan gas sa širokom područjem

eksplozivnosti.Donja granica mu je 2,3%, a gornja 82%. On je bez boje, ukusa i
mirisa (kad je potpuno čist). Prelazi u tečno stanje kod –84 oC. Dobija se iz
prirodnog gasa i djelovanju vode na kalcijumkarbid u takozvanim razvijačima
acetilena. Neugodan miris mu obično potiče od primjesa koje ga prate u
postupku dobijanja (kalcijumkarbid).
Zbog velike eksplozivnosti, on se mora obezbijediti u nepropusnim
posudama. Naročitu pažnju treba posvetiti održavanju armature
(ventili,priključci,nastavci i td.). Pri njegovom rukovnju ne smije se koristiti alat

Sigurnost, zdravlje i okolina

koji varniči, kao i spriječiti dodir sa bakrom i njegovim legurama (mesing,
bronza i dr.).On je veoma nestabilan dok je pod pritiskom i eksplodira ako je u
većim zapreminama. Zato mu protočne cijevi ne smiju biti većeg prečnika od 35
mm. Lako se topi u acetonu pa se to koristi pri punjenju boca. Boce u koje se
puni ispunjene su infuzoriskom zemljom koja je natopljena acetonom. Na taj
način se boca napuni većim količinama acetilena, bez opasnosti da će doći do
njegovog razlaganja i eksplozije.
Acetilen se veoma široko primjenjuje pri zavarivanju i sječenju materijala jer
se pri njegovom sagorijevanju u struji zraka i kiseonika dobijaju veoma visoke
temperature, a koristi se i u laboratorijama kao gorivo. Danas nalazi široku
primjenu u hemijskoj industriji.
Transportuje se u čeličnim bocama bijele boje. Boce ne smiju biti blizu izvora
energije zbog naglog širenja i povećanja pritiska u samoj boci. Sa bocama i pri
korištenju ovog gasa, treba pažljivo rukovati, a naročito instalacijama i
plamanicima da ne dolazi do udaranja i stvaranja varnica što može izazvati
eksploziju.
Kod nas je još i poznat u odomaćenom nazivu kao disu-gas.

PROPAN-BUTAN ILI TEČNI NAFTNI GAS je smjesa gasova propana (C-

3H-8) i butana (C-4H-10). Kad je čist ovaj gas je bez boje i mirisa. Obično se
odorira dodavanjem oštrih mirisa kao što je prvotok benzola. Da bi se po mirisu
osjetilo njegovo prisustvo i pravovremeno spriječio požar ili eksplozija.
Zapaljiv je i eksplozivan i stalno je u gasovitom stanju pri sobnoj temperaturi,
zbog čega je potrebno obezbijediti nepropustljivost boca i njihovih armatura.
Ta mjera zaštite je naročito značajna i važna u zatvorenim prostorijama jer
potiskuje zrak padajući naniže jer mu je specifična težina veća od vazduha, pa
samim tim i opasnost od trovanja.Postojan je u svakoj zapremini i pri svim
pritiscima. Nije otrovan ali je zagušljiv pri većim koncentracijama, i ta opasnost
je uvijek veća pri donjim slojevima atmosfere, pri čemu je i otežana ventilacija.
Propan-butan se koristi kao gorivo. Do mjesta upotrebe se doprema cijevima,
cisternama i čeličnim bocama. Lako se prevodi u tečno stanje i zbog toga se lako
transportuje. Za upotrebu se puni u veće i manje boce različitih veličina (od 2 do
30 kg). Ove boce treba čuvati dalje od izvora toplote i stvaranja varnica. One se
boje crvenom bojom.

n-butan (C4H10) je visoko zapaljiv, bezbojan tekući naftni plin,skoro bez mirisa.
Nije korozivan, nije otrovan ali može biti zagušljiv. Teži je od vazduha pa se
zadržava na nižim mjestima.n-butan pomiješan sa zrakom u pravim omjerima
gori. Pomiješan sa zrakom u omjeru 1,8-9,4% vol.stvara eksplozivne smjese pa
kod tih koncenrtacija nastupa brzo sagorijevanje-eksplozija.
n-butan udisan u većioj mjeri i koncentraciji dovodi do akutnog trovanja
karakterističnog svim fazama narkotičkog stanja. U takvom stanju može biti
zahvaćen centar za disanje pa može veoma brzo doći do smrti.U slučaju

Sigurnost, zdravlje i okolina

udisanja, žrtvu treba iznijeti na svjež zrak uz upotrebu aparata za disanje ,
utopliti i držati u mirnom stanju do dolaska liječnika. Ukoliko dođe u kontakt sa
očima i kožom ispirati sa vodom najmanje 15 minuta.
Ukoliko dođe do požara, za gašenje se mogu koristiti sva poznata sredstva za
gašenje.Specijalni postupci kod požara su: zaustaviti izlaz gasa, hladiti posudu
vodom, ne gasiti izlazeći zapaljeni gas ukoliko to nije neophodno jer je moguće
ponovo spontano zapaljenje slično eksploziji.

Osnovne fizičko-hemijske karakteristike n-butana

Hemijska fomula C4H10

Izgled Bezbojan gas
Miris Slatkast.toplotno djelovanje kod nižih
temp.
Molarna masa (kg/mol) 58
Stanje na 200C Tečni gas
Tačka ključanja - 0,50C
Tačka topljenja -1380C
Temperatura paljenja 3650C
Kritična temperatura 152 0C
Eksplozivne granice (% vol.u zraku) 1,5-8.5
Pritisak pare na 200C 2 bara
Relativna gustoća (zrak=1) 2,1
Topivost u vodi (200C,1 bar) 88 mg/l
Ostali podaci Gas/pare su teži od vazduha. Mogu se
skupiti u zatvorenim prostorima,
naročito pri tlu ili u dubljim
područjima

KOKSNI GAS nastaje pri visokotemperaturnom zagrijavanju kamenog uglja, u

zatvorenim komorama, bez prisustva vazduha. Ugljena masa se zagrijava na
temperaturi 1000-1100 0C pri čemu dolazi do razlaganja organske materije.
Ovakvom termičkom transformacijom nastaje koks, koksni gas, katran,
amonijak i drugi hamijski proizvodi.
Razlikujemo pojmove «sirovi» koksni gas i «prečišćeni» ili čisti koksni gas.
Sirovi gas je smješa para i gasova koja nije prečišćena, odnosno iz takvog gasa
nisu izdvojeni katran, amonijak, benzol i sumporvodonik, dok čisti gas
predstavlja takvu smješu gasova iz koje su izdvojeni ili djalimično izdvojeni
navedeni hemijski produkti.

Sigurnost, zdravlje i okolina

 Sirovi koksni gas se prerađuje u prvom redu zbog izdvajanja amonijaka,
benzola i katrana, veoma cijenjenih hemijskih sirovina. Nakon izdvajanja ovih
produkata koksni gas ima približno sljedeći sastav:

Ugljendioksid............................................ 3%
Teški ugljovodonici................................ 1,9%
Kiseonik.................................................. 0,2%
Ugljenmonoksid...................................... 8.1%
Vodonik................................................. 56,8%
Metan.................................................. 24,6%
Azot...................................................... 5,4%

Specifična težina ovog gasa kreće se oko 0,431 kg/Nm 3,a donja kalorična moć
Hd=4,140 kcal/Nm3.Prinos ovakvog gasa po toni mješavine kreće se cca
340Nm3.Prečišćeni gas zadržava osobine sirovog gasa.On je takođe otrovan,
zapaljiv i eksplozivan. Sastav koksnog gasa zavisi od ugljene mješavine te
tehnološkog režima proizvodnje. Vodonik je najcjenjenija komponenta koksnog
gasa jer je osnovna sirovina za tehničko dobivanje amonijaka i azotnih đubriva.

4.6. Opasnost od trovanja

Promatrajući sastav koksnog gasa zapaža se dosta veliko učešće otrovnih

komponenata veoma opasnih po čovječiji organizam. U sirovom koksnom gasu
ugljen monoksid je prisutan u količini 63-88 gr/Nm3,cijanovodonik 0,5-
1,5gr/Nm3,sumporvodonik 7-12 gr/Nm3, ugljendisulfid 0,3-0.5gr/Nm3.
Najopasnija komponenta koksnog gasa zbog većeg prisustva je ugljen monoksid
koji je veoma jak krvni otrov. U krvi se spaja sa hemoglobinom te veoma brzo
izaziva smrt. Maksimalno dozvoljena koncentracija u radnoj atmosferi iznosi
50cm3/m3 ili 58 mg/m3,
Pri koncentraciji 1,4-1,7% koksnog gasa u vazduhu počinje otrovno dejstvo
po organizam. Simptomi trovanja su: mučnina, glavobolja, te nesvjestica.

4.7.Opasnost od zapaljenja i eksplozije

Da bi neka materija gorjela potrebno je da je ona zapaljiva, da se dostigne

temperatura paljenja i da je prisutan kiseonik.
Temperatura paljenja je ona najniža temperatura do koje treba da bude zagrijana
neka materija da bi se ona počela spajati sa kiseonikom. Temperatura paljenja
gaova koji čine najveći postotak koksnog gasa kreću se za vodonik oko 510 0C, a
za metan 5370C. Temperatura paljenja koksnog gasa sastava koji je ranije
naveden kreće se oko 600-6500C.

Sigurnost, zdravlje i okolina

 Koksni plin takođe eksplozivno sagorijeva. Eksplozivno sagorijevanje je
nagla, trenutna oksidacija praćena velikim i naglim oslobađanjem toplote i
gasova. Usled težnje za širenjem povećava se pritisak nastalih zagrijanih gasova
što dovodi do jakog praska i razvojnog dejstva.
Koksni gas eksplozivno sagorijeva ako se nalazi u takozvanom
eeksplozivnom području koje se proteže između gornje i donje eksplozivne
granice.
Donja eksplozivna granica je minimalna koncentracija gasova u smješi sa
vazduhom ispod koje ne dolazi do eksplozije, a maksimalna koncentracija gasa
u smješi sa vazduhom, iznad koje ne dolazi do eksplozije, čini gornju
eksplozivnu granicu.
Eksplozivne granice i područje za pojedine gasove koji se nalaze u sastavu
koksnog gasa:
Donja % Gornja % Dijapazon eksplozivnosti__________
Ugljenmonoksid 12,4 75 62,6
Metan 5,4 15 9,6
Vodonik 4,2 74 69,8
Sumporvodonik 4,3 45,5 41,2
Amonijak 15,5 27 11,5
Benzol 1,41 6,75 5,34
Etilen 3-4 34 30,5
Etan 3-5,8 10,7-15 8,4
Propilen 2,2 9,7 7,5

4.8.Zaštitne mjere i način zaštite od koksnog gasa

Pri povećanoj koncentraciji koksnog gasa u radnoj atmosferi treba koristiti

zaštitnu masku i izolujuće aparate. Najčešće si korištene maske sa filterom
protiv ugljenmonoksida koji nam ne mogu poslužiti za rad već samo da se
izvučemo iz zatrovane sredine. Treba voditi stalno brigu i ne dozvoliti da
koncentracije koksnog gasa u radnoj sredini prelaze dozvoljene
koncentracije.Redovno treba analizirati radnu sredinu.

Osnovni uslov zaštite je dobro zaptivanje armatura, cjevovoda i svih aparata

u kojima se nalazi koksni gas. Neophodno je voditi računa o gasnim
cjevovodima da ne dolazi do smanjenja pritiska (pojave vakuma), kako ne bi
dolazilo do uvlačenja vazduha i stvaranja eksplozivnih smješa u plinovodu.
Na mjestima gdje su mogućeeksplozije i požari zabraniti pušenje i unošenje
otvorene vatre.
U slučaju zapaljenja gasa neophodno je maksimalno smanjiti pritisak u
gasnom vodu ili aparatu, vodeći računa da se ne pojavi sniženi pritisak ispod

Sigurnost, zdravlje i okolina

atmosferskog, te pristupiti gašenju požara sredstvima za gašenje požara,
azbestnim platnom, aparatima sa CO2 i suhim praškom.
Obavezno je s vremena na vrijeme provjeravati hermetičnost gasnih vodova i
armatura te gasno vazdušnoh ventila. Ovo bi teralo da bude stalna i ustaljena
praksa da se u jednakim vremenskim razmacima pristupa kontroli cjelokupne
gasne armature na svim mjestima gdje se on pojavljuje i koristi.

4.9.Fizičko-hemijske osobine zapaljivih tečnosti

U ovu grupu materija ubrajaju se tzv. veoma zapaljive i lako zapaljive

tečnosti, a upravo isparljivost svake od njih daje stepen opasnosti i potreban
režim čuvanja i rukovanja pri transportu i upotrebi.
Zapaljive tečnosti i njihove smješe smatraju se sve one tečnosti i smješe
tečnosti čija je tačka zapaljivosti niža od 100 0C. Tačka zapaljivosti je najniža
temperatura na kojoj se iznad površine tečnosti nalazi toliko njenih para da sa
zrakom nastane zapaljiva smješa. U pogodnom odnosu sa zrakom, nastale pare
se dakle mogu zapaliti sa otvorenim plamenom ili varnicom.Zapaljive tečnosti,
odnosno njihove pare sagorijevaju u prisustvu kiseonika uz pojavu plamena i
oslobađanje odgovarajuće količine toplote. S obzirom da osnovu sastava ovih
tečnosti čine ugljenik i vodonik oni su organskog porijekla. To su uglavnom
nafta i njeni derivati, benzol i njegovi derivati i razni lakovi i razređivači. Pored
zapaljivosti ovih tečnosti, njihove pare su veoma štetne za ljudsko zdravlje.

4.10.Opasnost od požara i eksplozija u pogonu

Osnova procesa po kome se odvija požar i eksplozija je gorenje.Dok je

proces sagorijevanja kod požara relativno spor kod eksplozija je proces
sagorijevanja veoma brz i praćen je izdvajanjem velike količine toplote u
jednom relativno kratkom vremenskom intervalu.Da bi došlo do požara ili
eksplozije u najvećem broju slučajeva moraju biti ispunjeni sledeći uslovi:da je
prisutna goriva materija, kiseonik i izvor paljenja odgovarajuće jačine. Takođe
je potrebno da goriva materija i kiseonik budu u određenom odnosu u smješi.
Može se zaključiti da je za nastanak požara ili eksplozije neophodno da zapaljivi
materijal i kiseonik budu u određenom odnosu i da je prisutan izvor paljenja
određene jačine.
Nastali požari ili eksplozije koji se obično završavaju požarom mogu
obuhvatiti velike razmjere i nanijeti ogromne štete pa čak i gubitke ljudskih
života. Razmjer požara zavise od količine zapaljivog materijala, od veličine
prostorije ili objekta u kojem se nalaze zapaljive materije te od građevinskog

Sigurnost, zdravlje i okolina

materijala objekta, same konstrukcije objekta kao i niz drugih faktora koji svi
zajedno mogu, ako nisu pravilno odabrani, da male požare pretvore u katastrofu.
Ova kratka i veoma uopštena izlaganja o eksploziji i požaru pokazuju da u
osnovi zaštite leže pravilno rukovanje zapaljivim tečnostima i gasovima,
pravilan izbor tehnoloških procesa i izboru građevinskih objekata kao i opreme
u njima.
Noviji tehnološki procesi uglavnom se sve više danas projektuju na otvorenim
prostorima kako bi se izbjegla ova opasnost.
Od građevinskih objekata u kojima se proizvodi, čuvaju ili u kojima se rukuje
zapaljivim tečnostima i gasovima, traži se da budu od što otpornijeg materijala.
Vatro otpornost građevinskog materijala od kojeg se grade ovi objekti treba da
iznosi najmanje 2 sata, a što je vrijeme duže to je bolje. Svojom lokacijom i
rasporedom treba da spriječe nastalu eksploziju ili požar s jednog objekta na
drugi.
U procesu industrijalizacije, električna energija sve se više koristi kao
pogonsko sredstvo, te mašine i uređaji kao i električna oprema mogu u ovakvim
objektima da budu uzrok katastrofe. Zato se od njih traži da ispune posebne
zahtjeve, da budu u eksplozivno zaštićenoj izvedbi što daje garanciju za
bezbjedan rad.

4.11.Zone opasnosti

Mjesta ugrožena od eksplozivnih smješa ili zone opasnosti u industriji su

mjesta na kojima mogu postojati eksplozivne smješe ili se eksplozije mogu
pojavljivati u slučaju nenormalnog odvijanja tehnoloških procesa (kvarovi,
havarije, oštećenja pogonskih uređaja).Zone opasnosti su i mjesta na slobodnom
prostoru ili u unutrašnjosti objekta. One mogu nastati zbog stalnog prisustva
zapaljivih para ili gasova pri normalnom odvijanju tehnoloških procesa kao i pri
iznenadnim havarijama izazvanim bilo kojim uzrokom. Zone opasnosti u
prostoriji mogu obuhvatiti čitavu prostoriju ili samo jedan dio, a zone opasnosti
na otvorenom prostoru određeni prostor oko izvora opasnosti.
Zone opasnosti određuju se prema mogućnosti nastanka eksplozivnih smješa i
one zavise od mnogih karakteristika posebno od:
- vrste pogona,
- veličine i oblika prostorije,
- vrste i količine zapaljivih gasova, para zapaljivih tečnosti, odnosno
zapaljive prašine koje mogu ugrožavati pojedina mjesta,
- temperature zapaljive tečnosti i temperature okoline u poređenju sa
temperaturom odnosno tačkom zapaljivosti tečnosti,
- specifične težine zapaljivih para i gasova, odnosno prašine u odnosu na
vazduh u kojem se nalaze,

Sigurnost, zdravlje i okolina

 - upotrebe inertnih gasova ili preduzimanja srugih zaštitnih mjera,
- način provjetravanja prostorije u cilju odstranjivanja eksplozivnih smješa
- mogućnost dobrog prirodnog provjetravanja vanjskog prostora oko
ugroženih smješa,
- pravac najčešćih vjetrova koji mogu da nose u dovoljnim koncentracijama
opasne smješe.

Prostorije vezane sa ugroženim prostorima, vratima, prozorima,

prolazima, kanalima itd.spadaju u zonu opasnosti. Smatra se da ne postoji
mogućnost ulaza zapaljivih smješa iz jedne prostorije u drugu ako su
otvori dobro zaptiveni tako da kroz njih ne mogu prolaziti zapaljive
smješe ili ako otvori nisu zaptiveni, a ispunjavaju jedan od sledećih
uslova:
- ako u neugroženoj prostoriji postoji na svim mjestima natpritisak od
najmanje 5 mm
VS. Ako taj natpritisak prestane iz bilo kojih razloga, u neugroženoj
prostoriji treba isključiti sve električne uređaje i elekrtičnu energiju i da to
bude označeno vidljivo zvučnim ili svjetlosnim signalom,
- ako prolaz između dvije prostorije ima dvostruka vrata koja su blokirana
i ako u tom
međuprostoru stalno vlada natpritisak od 5 mm VS,
- ako su prolazi koji moraju biti stalno otvoreni zbog proizvodnog procesa
izvedeni tako
da kroz cijeli prolaz neprekidno bude uspostavljena zavjesa zaštitne
vazdušne struje koja može sa sobom ponijeti sve količine zapaljive
smješe.

Prema specifičnoj težini gasova i para, zone opasnosti se određuju za gasove i

pare koji nisu lakši od vazduha i one koji su lakši. Gasove i pare koji nisu znatno
lakši od vazduha u zatvorenim prostorijama mogu da stvaraju zone opasnosti u
horizontalnom pravcu u dužini od 15 metara svud oko izvora opasnosti, a u istoj
dužini u vertikalnom pravcu od njega.
U polu-otvorenim prostorima tj. u prostorijama koje su snabdjevene
efikasnom ventilacijom zone opasnosti su manje za pare i gasove teže od
vazduha , zbog mogućnosti odvođenja eksplozivnih smješa i one se protežu u
dužini od 7,5 mu horizontalnom i 7,5 m u vertikalnom pravcu od samog izvora
opasnosti.
Na otvorenom prostoru ( opet važi za pare i gasove teže od vazduha ) zone
opasnosti protežu se u horizontalnom pravcu 7,5 m, a u vertikalnom pravcu 4,5
m od izvora opsanosti.
Kod gasova i para koje su teže od vazduha zone opasnosti se protežu i ispod
nivoa okolnog tla tj. ako u blizini ima kakvih kanala i udubljenja, u njima se

Sigurnost, zdravlje i okolina

skupljaju pare i gasovi teži od vazduha , te na njih treba posvetiti posebnu
pažnju jer se u njima kriju velike opasnosti.
Gasovi i pare znatno lakši od vazduha takođe stvaraju zone opasnosti koje se
razlikuju od ranijih.
U zatvorenoj prostoriji koja nije obezbijeđena ventilacijom zona opasnosti se
proteže u horizontalnom pravcu 15m, a u vertikalnom do vrha prostorije.
U poluotvorenim prostorijama i prostorijama koje su snabdjevene prirodnom
ventilacijom zona opasnosti u horizontalnom pravcu proteže se 7,5m, a u
vertikalnom pravcu do vrha prostorije. Na otvorenim prostorima zona opasnosti
je 5m horizontalno od izvora opasnosti, a u vertikalnom pravcu neograničena.
Prednja razmatranja su važila za pare i gasove koji su lakši od vazduha.
Na sl.1. prikazano prikazano je kako se ponašaju pare zapaljivih tečnosti i
gasova koji su teži od vazduha i kako i koliko se protežu zone opasnosti u:
a) zatvorenim prostorima,
b) poluotvorenim prostorima,
c) otvorenim prostorima.
Na sl.2. prikazano je kako se ponašaju pare i gasovi lakši od vazduha i kako se
prostire zona opasnosti u :
a) zatvorenim prostorima,
b) poluotvorenim prostorima,
c) otvorenim prostorima.

4.12.Osnovi taktike gašenja požara

Brza likvidacija već nastalog požara zavisi od mnogih faktora koji se mogu
svrstati u tri grupe i to.
a) pravilan izbor sredstva za gašenje požara,
b) pravilan izbor načina gašenja požara i
c) obučenost radnika iz oblasti zaštite od požara i poznavanje (uvježbanost)
načina gašenja požara.

Pravilan izbor sredstava za gašenje požara je od prvostepene (prvorazredne)

važnosti za brzu likvidaciju već nastalog požara. Naime iz iskustva znamo da
možemo doći do požara najrazličitijih zapaljivih materija (u sva tri agregatna
stanja). Ne mogu se naprimjer gasiti požari lakih metala i metaloorganskih
jedinjenja (sa Na, K,Al i dr.).Vodom se takođe ne može i ne smije gasiti ni
većina zapaljivih tekućina, koje se ne miješaju sa vodom i uglavnom su
specifično lakše od vode. U određenim uslovima gašenja (ako zapaljiva
tekućina nije u posudi), dodajući na takav požar vodu, samo vršimo razlivanje
tj. širenje požara. Voda nam, dakle služi uglavnom za gašenje požara čvrstih
materija. Međutim, voda se koristi kod zapaljivih tečnosti koje se dobro
miješaju sa vodom pa dolazi do razblaživanja gorive materije i prekidanja

Sigurnost, zdravlje i okolina

procesa gorenja. Ovo je naprimjer slučaj sa alkoholom koji se sa vodom
miješa u svim omjerima. Takođe je vodom korisno hladiti posude sa
zapaljivim tečnostima bilo da su zahvaćene požarom ili da im od toga prijeti
neposredna opasnost. Voda dakle utiče pri gašenju požara na taj način što
oduzima toplotu požara (hladi) i ako se na taj način uspije da temperaturu
požara dovede (snizi) ispod tačke zapaljivosti (temperature paljenja) gorive
materije, vatra prestaje. Osim toga , nastala vodena para djelimično i izoluje
požar, ne dozvoljava pristup kiseonika iz okoline do požara te time takođe
pomaže prekidanje procesa gorenja.
U praksi se pokazalo da velike štete i pometnja nastaju ako dođe do požara
zapaljivih gasova. Mnogi tada na požar daju razna protivpožarna sredstva što
nema mnogo efekta. Naime, požar se neprekidno „hrani“ novim količinama
svježag goriva i tako se održava. Zapaljivi gas obično držimo u nekom
rezervoaru, boci ili posudi , gotovo uvijek pod pritiskom i na mjesto potrošnje
dovodimo ga gasnim vodovima ili crijevima.
Požar može nastati na bilo kom dijelu gasne instalacije . Vrlo važno je
pravovremeno uočiti požar, a osnovna mjera gašenja ovih požara je
ZATVARANJE VENTILA između mjesta požara i rezervoara, posude ili
boce u kojoj je gas uskladišten. Požar se odmah prekida jer nema više gorive
materije. Eventualni sekundarni požari lako se gase poslije uz mali utrošak
protivpožarnih sredstava. Na svakoj gasnoj instalaciji postoji više ventila (pa i
za redukciju pritiska) i zaposleni koji rukuju tim instalacijam moraju uvijek
znati koji je najbliži, i izvršiti zatvaranje istog. U protivnom, ako se požar
proširi do samog rezervoara, boce ili posude, može doći i do eksplozije,
pogotovo ako je zapaljivi gas uskladišten pod visokim pritiskom.
Isto tako je preporučljivo što prije iznijeti boce sa zapaljivim gasovima ako
je došlo do požara na samom objektu u kome su iste smještene, a ako je
iznošenje onemogućeno iste hladiti vodom do potpune likvidacije požara na
objektu. Zapaljive tečne materije, koje se ne miješaju sa vodom, dakle velika
većina ovih materija, najbolje se gase hemijskom pjenom.
Požari zapaljivih tekućina dobro se gase praškastim sredstvima (kojima su
napunjeni S-aparati).
Vrlo često se događa da se usljed kratkih spojeva ili preopterećenja zapale i
električne instalacije u objektima u kojima u kojima su uskladištene lako
zapaljive tečnosti ili gasovi.
Ovi požari se gase ugljičnim dioksidoma (CO-2) ili praškastim sredstvima
za gašenje. Paralelno sa poduzimanjem akcije gašenjem požara potrebno je
odmah poduzeti i akciju oko isključivanja dijela električne instalacije
zahvaćene požarom . Ovo se isključenje realizuje ili na NN razvodnoj tabli
isključenjem sklopke ili vađenjem osigurača, a u trafo stanici isključenjem
pripadajućeg NN izlaza.
Požar može nastati i na motornom vozilu, cisterni ili željezničkom vagonu-
cisterni za prevoz zapaljivih tečnosti ili gasova. Požari na motornom vozilu-

Sigurnost, zdravlje i okolina

 cisterni su češći iz prostog razloga što se požar češće javlja na električnim
instalacijama, motoru ili gumama motornog vozila, a rjeđe na smoj posudi sa
zapaljivom tečnošću, odnosno gasom, a upravo takve potencijalne izvore
opasnosti nemaju željeznički vagoni tj. cisterne.
Osnovno je da se požar ne prenese na stambene i druge objekte, ako je do
požara došlo u naseljenom mjestu, odnosno na druge učesnike u saobraćaju
(na putu) van naseljenog mjesta. Vozilo se izvlači na neko usamljeno mjesto
na putu, a saobraćaj zaustavlja iz oba smjera. Ako se prevoze zapaljive
tečnosti rastojanje do najbližeg vozila mora da je minimalno 50m, a ako se
prevoze zapaljivi gasovi , minimalni razmak je 100m. Obavezno je (u slučju
požara) ugasiti pogonski motor. Odmah pristupiti gašenju požara aparatima za
početno gašenje požara, ćebadima, zemljom,pijeskom i ostalim priručnim
sredstvima (bez panike), istovremeno (brzo i vješto) pokrivati tj. izolirati
gorivu površinu.
Motorna vozila-cisterne mogu da pretrpe i saobraćajne nezgode u kojima
može da bude oštećena posuda sa zapaljivom tečnošću ili gasom i da dođe do
isticanja (rasipanja) zapaljive materije.
U tom slučaju treba zabraniti prilaz tj. pristup i prolaz ostalim vozilima, a
ako je došlo do požara, odmah raspoloživim sredstvima pristupiti gašenju,
odnosno sprečavanju širenja vatrene stihije. O ovakvim incidentima potrebno
je što je moguće prije obavijestiti najbližu vatrogasnu jedinicu ili stanicu
milicije koja će svojim sredstvima veze tražiti sve potrebne vrste pomoći.
Izbor načina gašenja određuje se u prvom redu karakterom i poznatim
uslovima odvijanja procesa gorenja. Pod tim uslovima podrazumijeva se
intenzitet (jačina) , brzina i pravac davanja protivpožarnih sredstava kao i
izbor aparature pomoću kojg to radimo.
Što se tiče ovog zadnjeg razlikujemo:
1) Uređaje za gašenje,
2) Sisteme za gašenje.
Uređaje za gašenje dijelimo dalje na ručne i prevozne, a o sistemima za
gašenje bit će kasnije nešto više govora.

4.13.Aparati za gašenje požara

„S“ aparati ili aparati sa prahom rade se od 1, 2, 3, 6 i 9 kg kao ručni, i od 50,

100 i 250 kg kao prevozni. Njima se gase praktično sve vrste požara, a naročito
su dobri za gašenje požara zapaljivih tekućina i elektrčnih instalacija . Danas se
sve više koriste, jer im je i radno temperaturno područje vrlo veliko. Dobri su za
gašenje požara vrijednosnih papira i tehničke dokumentacije jer ne oštećuje
papir.
Aktiviraju se tako da se pomoću metalnog prstena izvuče osigurač i pritisne
ručica. Sačeka se 3-4 sekunde, ponovo se ručica pritisne i mlaznica uperi u
smjeru požara (malo iznad gorive površine).

Sigurnost, zdravlje i okolina

 Aparati – punjeni ugljičnim dioksidom (CO2) rade se od 5 i 10 kg kao ručni , i
30 kg kao prevozni
Prepoznaju se po dugačkoj i ovalnoj mlaznici. Kao što je rečeno prisutni su
uglavnom uz el.energetska postrojenja visokog i niskog napona ali dobro gase i
zapaljive tekućine i druge zapaljive materije ( ako su u zatvorenom prostoru).
Koriste se tako da se odvrne običan ventil do kraja, a mlaznica usmjeri nešto
iznad požara, kako bi efekti gašenja bili potpuni.
Kod korištenja ovog aparata javlja se orošavanje i hlađenje crijeva i mlaznice,
a kod većih prevoznih aparata gdje je istjecanje gasa dugotrajnije i led (inje).
Ova pojava je potpuno normalna i objašnjiva isparavanjem tečnog CO2 i
hlađenjem okolnog zraka. Zato pri korištenju aparata pojava hladnoće
rukohvata, ne treba da izazove bilo kakav strah ili nedoumicu u smislu sumnje u
ispravnost aparata.
Mlaznice držati za namjenski izolovani dio.

4.14.Sistemi za dojavu

Dijele se na ručne sa daljinskim upravljačem i automatske. Kako im i samo ime

kaže, ručni javljači požara ugrađuju se na mjestima sa velikim požarnim
opterećenjem i njihovo aktiviranje mora da izvrši čovjek. To su u stvari tasteri
koji su zatvoreni u crvena kućišta, sa mogućnošću razbijanja zaštitnog stakla u
cilju aktiviranja .
Električni impuls na kontrolnoj tabli pali određenu sijalicu, a time se uključi i
akustični signal tako da dežurni vatrogasac odmah zna u koji pogon i na koje
mjesto treba poslati ekipu za intervenciju tj. gašenje požara.Velika mana ove
dojave je u tome što je obavezno prisustvo i uočevanje požara od strane čovjeka.
Inače nema nikakvog javljanja, a kamo li poduzimanja akcije oko likvidacije
požara, ako otkaže pažnja ljudi. Zbog toga, u zaštiti industrijskih postrojenja od
požara, sve veću primjenu imaju automatski sistemi za otkrivanje i gašenje
požara.
U sastav ovakvih protiv-požarnih sistema ulaze obavezno:
a) automatski izvjestioci požara (javljač),
b) prenosioci signala (transmiteri) i
c) prijemna stranica,
a kod onih sistema protivpožarne zaštite koji automatski i gase nastali požar još i
:
d) uređaj za gašenje požara i
e) uređaj za programiranje i aktiviranje automatskih sredstava za gašenje.

Sigurnost, zdravlje i okolina

 Sami automatski izvjestioci požara (automatski javljači) rade na nekoliko
principa i u štićenu zonu montira se takav javljač da njegovo reagiranje uslijedi
na najizraženiji poticaj u slučaju nastanka požara.
Kod nekoih zapaljivih materija , odnosno požara, to je pojava toplote,dima ili
svjetlosti. Zato se automatski izvjestioci požara dijele na:
- termičke (reaguju sa povišenjem temperature),
- jonizacione (reaguju na pojavu dima),
- svjetlosne,
- diferencijalne (reaguju sa brzinom promjene temperature).

U praksi je poznata pojava lažnih signala. Napr.ako se u štićenoj zono

obavljaju neki radovi, napr.varenje i siječenje, pa čak i pušenje, dolazilo je do
aktiviranja jonizacionih javljača. Zbog toga treba izbjegavati mogućnost pojave
uslova koji simuliraju požar, jer postoji vjerovatnoća, da osoblje koje je naviklo
na lažne signale, ne reaguje pravovremeno (ako do požara stvarno dođe).
Kako se u našim prilikama o najvećem broju požara obavještava putem
telefona , to bi svaki građanin trebao da zna , da je broj telefona vatrogasne
jedinice u njegovom mjestu stanovanja 123.
Dojava požara u GIKIL-u vrši se na telefon 333, a svi drugi razgovori sa
dežurnim vatrogascima na tel. br.444.
Za dopunu stručnog znanja iz ove oblasti, pored ovog priručnika , kandidat
treba da koristi izvornu literaturu:
- Zakon o prevozu opasnih materija, (Sl.list SFRJ 24/74).
- Zakon o prometu eksplozivnih materija i zapaljivih tečnosti i gasova (Sl.
list SFRJ i BiH 10/77 ).
- Zakon o zaštiti od požara (Sl.list SR BiH br.36/90).
- Pravilnik o izgradnji postrojenja za zapaljive tečnosti o uskladištavanju i
pretakanju zapaljivih tečnosti (Sl.list SFRJ 24/71).
- Pravilnik o izgradnji stanica za snabdijevanje gorivom motornih vozila
( Sl.list SFRJ br. 27/71).
- Vatrogasna taktika.
- Pravilnik o upotrebi tečnih gasova u domaćinstvima,ugostiteljskim i
zanatskim radnjama (Sl. list FNRJ br 34/62).

Sigurnost, zdravlje i okolina

 5. EKOLOGIJA I ZAŠTITA OKOLOŠA

5.1.ZAKONI

 Zakon o zaštiti prirode,

 Zakon o zaštiti zraka,
 Zakon o vodama,
 Zakon o upravljanju otpadom

Zakon o zaštiti prirode

Ovim zakonom uređuje se:

- očuvanje, zaštita, obnova i poboljšanje ekološkog kvaliteta i kapaciteta okoliša,
kao i kvalitet života;
- mjere i uvjeti upravljanja, očuvanja i racionalnog korištenje prirodnih resursa;
- pravne mjere i institucije očuvanja, zaštite i poboljšanja zaštite okoliša;
- finansiranje aktivnosti vezanih za okoliš i dobrovoljne mjere i
- poslovi i zadaci organa uprave na različitim nivoima vlasti.

U skladu sa načelima saradnje i podjele odgovornosti ovaj zakon ima za cilj:

- smanjeno korištenje, sprečavanje opterećivanja i zagađivanja okoliša,
sprečavanje narušavanja, kao i poboljšanje i obnovu oštećenog okoliša;
- zaštitu ljudskog zdravlja i poboljšanje uvjeta okoliša za kvalitet života;
- očuvanje i zaštitu prirodnih resursa, racionalno korištenje resursa i takav način
privrede kojim se osigurava obnova resursa;
- usklađenost drugih interesa entiteta sa zahtjevima za zaštitu okoliša;
- međunarodnu saradnju u zaštiti okoliša;
- inicijative od javnosti i učešće javnosti u aktivnostima koje imaju za cilj zaštitu
okoliša;
- koordiniranje privrede i integriranje socijalnog i ekonomskog razvoja u skladu
sa zahtjevima zaštite okoliša i
- uspostavu i razvoj institucija za zaštitu i očuvanje okoliša.
Odredbe ovog zakona odnose se na:
- sve oblike okoliša (zrak, vodu, tlo, biljni i životinjski svijet, predjele, izgrađeni
okoliš);
- sve vidove aktivnosti koje imaju za svrhu korištenje i opterećivanje prirodnih
resursa, odnosno djeluju na okoliš tako da predstavljaju opasnost od zagađivanja
okoliša, zagađuju okoliš, ili imaju izvjestan uticaj na okoliš (poput buke,
vibracija, radijacije - izuzimajući nuklearnu radijaciju, otpad, itd.).

Sigurnost, zdravlje i okolina

Ovim zakonom utvrđuju se prava i odgovornosti pravnih i fizičkih lica koja
obavljaju aktivnosti utvrđene ovim zakonom.

Ovim zakonom utvrđuju se zadaci iz oblasti okoliša koji proističu iz

međunarodnih konvencija, ukoliko se odredbama međunarodne konvencije ne
nalaže drukčije.

Zakon o zaštiti zraka

Ovim zakonom uređuju se tehnički uvjeti mjere za sprečavanje ili smanjivanje

emisija u zrak prouzrokovanih ljudskim aktivnostima koje se moraju poštovati u
procesu proizvodnje, na teritoriji Federacije Bosne i Hercegovine (u daljem
tekstu: Federacija BiH), planiranje zaštite kvaliteta zraka, posebni izvori emisija,
katastar emisija, kvalitet zraka, nadzor i kazne za prekršaje za pravna i fizička
lica.

Mjere iz ovog člana preduzimaju se uz primjenu načela:

- integrisanog pristupa zaštiti okoliša, uključujući zrak, vodu i tlo kao i obvezu
smanjenja emisija na najmanju moguću mjeru uz korišćenje najboljih
raspoloživih tehnologija;
- zagađivač plaća, kojim se osigurava da troškove smanjenja zagađivanja zraka
snose operatori izvora emisija zagađujućih materija;
- usaglašenosti zaštite na radu sa pravilima zaštite okoliša;
- poboljšanja kvaliteta zraka i izvan teritorija Federacije BiH.

Nadležni federalni i kantonalni organi dužni su osigurati učešće javnosti u

pripremi dokumenata prostornog uređenja i drugih planova koja utiče na kvalitet
zraka, kao i u pripremi politike kvaliteta zraka i akcionih planova o zraku, u
određivanju lokacija, postupcima izdavanja dozvola i inspekcijama izvora
emisija.

Zakon o vodama

Ovim Zakonom uređuje se način upravljanja vodama unutar teritorije Federacije

Bosne i Hercegovine (u daljnjem tekstu: Federacija).
Upravljanje vodama obuhvata: zaštitu voda, korištenje voda, zaštitu od štetnog
djelovanja voda i uređenje vodotoka i drugih voda.
Ovim Zakonom uređuju se: vodno dobro i javno vodno dobro, vodni objekti,
pravna lica i druge institucije nadležne za pojedina pitanja upravljanja vodama i
druga problematika vezana za vode u Federaciji.
Svrha ovog Zakona je osiguranje upravljanja vodama s ciljem:

1. smanjenja zagađenja voda, postizanja dobrog stanja voda i sprečavanja

degradacije voda;

Sigurnost, zdravlje i okolina

 2. postizanja održivog korištenja voda;

3. osiguranja pravičnog pristupa vodama;

4. poticanja društvenog i privrednog razvoja;

5. zaštite ekosistema;

6. smanjenja rizika od poplava i drugih negativnih uticaja voda;

7. osiguranja učešća javnosti u donošenju odluka koje se odnose na vode;

8. sprečavanja i rješavanja sukoba vezanih za zaštitu i korištenje voda;

9. ispunjavanja obaveza iz međunarodnih ugovora koji su obavezujući za

Bosnu i Hercegovinu.

Zakon o upravljanju otpadom

Ovim zakonom uređuju se:

- sve kategorije otpada, osim otpada navedenog u stavu 3. ovog člana;
- sve vrste aktivnosti u upravljanju otpadom, operacije i postrojenja.

Odredbe ovog zakona primjenjuju se i na:

-otpad nastao istraživanjem resursa, ekstrakcijom, tretmanom i iskorištavanjem
mineralnih sirovina i radom kamenoloma;
-tečni otpad;
-životinjski otpad idrugi neopasni materijali prirodnog porijekla koji se mogu
koristiti u poljoprivredne svrhe,
-odloženi eksploziv, osim ako to nije regulirano posebnim propisom.

Odredbe ovog zakona ne primjenjuju se na radioaktivni otpad, gasove ispuštene

u atmosferu, i otpadne vode.

Cilj ovog zakona je podsticanje i osiguranje najvažnijih uslova radi sprječavanja

nastajanja otpada, prerade otpada za ponovnu upotrebu i reciklaže, izdvajanje
sirovog materijala i njihovo korištenje za proizvodnju energije i sigurno
odlaganje otpada.

Sigurnost, zdravlje i okolina

5.2.PODZAKONSKI AKTI

Veći broj Pravilnika i odluka koji proizilaze iz prethodno pobrojanih zakona

5.3.INTERNI AKTI

Interni akti koji se koriste u GIKIL-u su: Pravilnik o zaštiti okoliša, Katalog i
plan o upravljanju otpadom

5.4. DOMEN RADA SLUŽBE ZA EKOLOGIJU

- Praćenje zakonske regulative i njena primjena u GIKIL-u

- Praćenje emisija koje GIKIL emituje u okolicu (vodu, zrak i tlo-
SAMOMONITORING)
- Kontrola rada fabrika GIKIL-a sa aspekta ekologije
- Stručna podrška svim segmentima GIKIL-a u domenu ekologije (manji
kvarovi, tehnološka poboljšanja u cilju smanjenja zagađenja, investicioni
projekti)
- Komunikacija sa nadležnim ministarstvima, sa inspekcijskim i drugim
organima vlasti i uprave

5.5.KARAKTERISTIČNI POLUTANTI U GIKIL-U I PARAMETRI KOJI

SE PRATE I NJIHOVO DEJSTVO

- NH3-amonijak
- Fenol
- Benzol
- H2S
- CO
- CO2
- NOX....i dr

Dejstvo ovih polutanata na organizme i živi svijet je izuzetno štetno i u nekim

slučajevima čak i kancerogeno

Sigurnost, zdravlje i okolina

5.5.DOZVOLE POTREBNE ZA RAD GIKIL-a

• Vodoprivredna dozvola
• Okolinska dozvola

Dobijanje ovih dozvola je regulisano zakonom o zaštiti okoliša odnosno

zakonom o vodama i predstavlja izuzetno važnu kariku u lancu rada jedne
ozbiljne kompanije kao što je GIKIL.
Decidne informacije o postupku dobijanja se nalaze u prethodno pomenutim
zakonima, u većem broju članova.

Sigurnost, zdravlje i okolina

 6. PRVA POMOĆ

VRSTA ZNACI POVREDE ŠTA TREBA NE ČINITI

POVREDE ČINITI
PREKID -Uznemirenost,strah -VJEŠTAČKO -ne čekaj
DISANJA: -Lice nabreklo,modro DISANJE- nego počni
-Oštećen centar -Oči izbuljene,žile na usta na usta,usta na odmah,ne
za disanje vratu nos,ručno dozvoli da
-Povreda napete -Očistiti disajne ga jezik
grudnog koša -Borba za zrak puteve uguši.Ako
-Strano tijelo u -Disanje u hropcima -Izvaditi zubnu si umoran
disajnim -Zenice proširene protezu pozovi
putevima -Jezik zamjenu.
-Iskrvario,šok i izvući,fiksirati
dr. -Zabaciti glavu
-Nedostatak povrijeđenog nazad,
zraka desnom rukom
stisnuti
vilicu,udahnuti i
prisloniti svoje
usne na usta
povrijeđenog.Ritam
12-20 puta u minuti.
KRVARENJE: -Slabost,žeđ,zijeva -Zaustaviti svaki -Ne
-Vanjsko -mrači mu se,bljedoća izvor krvarenja. podvezuj
krvarenje -Diše ubrzano,gubi -Na ranu staviti prvi ako ruka
-Unutrašnje svijest. zavoj,više ili noga
krvarenje Lice hladno,orošeno slojeva sterilne nisu
- ljepljivim znojem. gaze(kompr.zavoj). smrskani,
Arterijsko,vensko -Ako je eksremitet odsječeni
kapilarno smrskan staviti -Vodi
-Od povreda i Esmarhovu računa da
oboljenja povesku. ne zagadiš
-Kontroliši ranu.
puls,pritisak,disanje.
ŠOK: -PRVA FAZA- -Uspostaviti rad -Ne
-Uslijed slabosti povrijeđeni srca, ostavljaj ga
srca je blijed,slab puls -Zaustaviti samog
-Gubitak krvi ubrzan, krvarenje, pri
-Povreda i hladan,teško -Kod opekotina dati transportu.

Sigurnost, zdravlje i okolina

bolova diše.Nemiran. slani napitak, -Potreban je
-Teške infekcije -DRUGA FAZA- -Održavati ga pri stalni
-Kod opekotina Miran,tup, svijesti, nadzor.
-Kod alergija -Kod infekcije dati
-Kod opšte nezainteresiran,zemljene antibiotike,
slabosti boje. Svjestan.Slabo -Kod alergije
diše,slab puls, antihistaminike.
Hladan,orošen znojem.

VRSTA POVREDE ZNACI ŠTA TREBA NE ČINITI

POVREDE ČINITI
BEZ SVJESNO - -Utvrditi dubinu -Ne dozvoliti
STANJE: Muka,bljedilo,znojporemećene svijesti, da ustaje,
-Zbog gubitka krvi u enje, -Povriježen leži na -Ne zaboravi
mozgu, zijevanje,mrak desnom boku,lijeva da izvadiš
-Usljed povrede pred očima. ruka savijena u jezik
mozga, -Miran ili laktu,lijeva noga povređenog.
-Kod trovanja, agresivan. savijena
-Bol,strah,pogled na -Pokreti Glava
krv,pad nesvrsishodni. naniže.Obezbjediti da
pritiska, -Kad je u komi ne jezik ne
-Alkaloza,pad reaguje na zapadne u
šećera,udarac draži. ždrijelo.Obezbjediti
u glavu,tumor -Povraća disajne
puteve,očistiti
povraćene mase.
-Intubirati(Ervej)
-Hitan transport,prati
disanje,puls i svijest.
RANE: -Silom oštećeno -Osloboditi dio tijela -Ne ispirati
-Posjekotine tkivo, odjeće(šav), vodom,
-Razderotine -Krvarenje, -Na ranu staviti prvi -Ne posipati
-Oguljotine -Moguća infekcija zavoj, praškovima,
-Nagnječenja -Opasnost od -Zaustaviti krvarenje, -Ne stavljati
- tetanusa i gasne -Velike rane vatu,
Ubodne,ujedne,prostr gangrene, imobilizirati, -Ne vaditi
eljne -Krvavi podlivi. -Male rane strano tijelo
zbrinuti(hanzaplast), iz rane,
-Transport u bolnicu za -Ne dirati
prvih 6 sati. prljavim

Sigurnost, zdravlje i okolina

 rukama.
PRELOMI: -Pokreti -Imobilisati na licu -Ne
-Zatvoreni-otvoreni, onemogućeni, mjesta, namještati(uvrt
-Patološki, -Jaki -Povreda kičme-na ati,
-Nasilni, bolovi,otok,krvav tvrdu podlogu, istezati,vući),
-Sa lezijom ili bez podliv, -Otvoreni prelom -I kod sumnje
lezije -Deformacija dijela previti,zaustaviti da se radi o
kičmene moždine. tijela i krverenje. Imobilišu se prelomu
nepravilan uvijek dva susjedna postupiti kao
položaj.Skraćenje zgloba. kod
dijela tijela,moguć -Podešavati šine po preloma.
šok i infekcija.Kod zdravom tijelu. -Nikad ne
povrede kičme -Sredstva za propustiti
oduzetost imobizaciju- imobilizaciju.
udova,bešika puna. standardna,priručna,ob -Ne savijati
ložiti vatom da ne povrijeđenog,
žuljaju.-Borba protiv tražiti
šoka.Za povredu pomoć.
kičme trebaju
najmanje 4 osobe.

VRSTA ZNACI POVREDE ŠTA TREBA NE ČINITI

POVREDE ČINITI
OPEKOTINE I.Crvenilo,napetost,otok, -Spriječiti da -Ne skidati
: nakon 2-3 dana se koža opečeni trči(uviti zapaljenu
-Važna je ljušti.II.Plikovi,otok,bol,zarast ga), odjeću
dubina i a za 15dana.-III-Jak bol,boja -Manju opekotinu -Ne čistiti,ne
površina, sivo bijela, neosjetljiva na pod hladnu vodu, dezinfikovati-
-I,II,III i IV dodir,oštećeni vrhovi živaca. -Previti opekotinu Na opekotinu
stepen, -IV-Ugljenisano tkivo prvim zavojem ne stavljat
-Gubitak (specijalni zavoj zamaze,liske,papi
tečnosti, opekotine), r i slično.
-Infekcija, -Dati
-Drhtavica soka,limunade,nešt
o slane vode,
-Da stigne u
bolnicu za 6 sati,
-Dati antibiotike
širokog spektra i
sredstva protiv
bolova.

Sigurnost, zdravlje i okolina

.

Sigurnost, zdravlje i okolina