2/20/2011 eSakal

रक्त य
डॉ. ह. व. सरदे साई
Friday, January 14, 2011 AT 12:00 AM (IST)
Tags: family doctor, health, dr. h.v.sardesai

चांगली ूकृ ती असणाढयां या रक्तात हमो लो बन या रे णूचे ूमाण कती

असावे , याचा अंदाज सं याशा ा या आधाराने ठर वला गेला आहे .
सामा यत: पु षांत 14 ते 18 म ॅ स तर यांम ये 12 ते 16 म ॅ स असावे
असे मानले जाते . हे आकडे शंभर िमिलिमटर रक्तासाठ असतात. या
हमो लो बनचे ूमुख काय पे शींना लागणाढया ूाणवायूचा (ऑ क्सजनचा)
पुरवठा करणे , हे होय. जे हा यापे ा हमो लो बनचे ूमाण घटले ले असते ,
ते हा अनीिमया कंवा रक्त य झाला आहे असे हणता ये ईल. असे ूमाण
घट यामागे वे गवे गळ कारणे असू शकतात. रक्ता या सव आजारांत हा
ूकार सवात अिधक ूमाणात समाजात आढळतो. या आजारा या अने क
ूकारांपैक लोहा या कमतरते मुळे होणारा रक्त य हा सवात अिधक
लोकांना- वशे षत: यांना होतो.

ूकार कोणताह असला तर रक्त य झाला असावा असा अंदाज काह

ल णांव न ये तो. सवात मह वाचे ल ण हणजे अशक्तपणा, थकवा
आ ण वचा फक दसू लागते . सा या ौमाने ह धाप लागते , छातीत धडधड सु होते . चक्कर ये ते. नजरे त
दोष अस याचे जाणवू लागते . डोके दखू ु लागते , राऽी झोप नीट लागेनाशी होते . भूक मंदावते (अ नमां ) आ ण
अ न पचत नाह असे जाणवते . हमो लो बनचे ूमाण फार घटले तर पायांवर , घो यापाशी व पावलांवर सूज
ये ते. मूळत: दयात काह दोष कंवा कामजोर अस यास, हे ऽास लवकर होऊ लागतात व दैनं दन जीवनातील
हालचालींमुळे छातीत दखू ु लागते ( वशे षत: वयःकर यक्तींना) रक्तात लोहाचे ूमाण कमी पडणे , हे रक्त य
हो याचे सवात मह वाचे कारण आहे . लोहा या कमतरते मुळे रक्त तयार करणाढया हाडातील म जापे शी
(बोन मॅर ो Bone Marrow) पुरे शा ूमाणात हमो लो बन तयार क शकत नाह त. रक्तात हमो लो बन कमी
पड यास सव पे शींना लागणारा ऑ क्सजन िमळे नासा होतो. उपचार के याखेर ज ह ःथती सुधारत नाह .
पूण वाढ झाले या माणसा या शर रात तीन ते चार म ॅ स लोह असते ; यांपैक 60 ते 70 टक्के रक्तात
हमो लो बन या ःव पात असते . एक म ॅम हमो लो बन तयार कर याकरता 3.34 िमिलम ॅ स लोह लागते .
हमो लो बन या िनिमतीिशवाय लोहाचा अणू शर रात खूप मह वाची इतर काय कर त असतो. गभावःथेत
मदची ू वाढ झपा याने होत असते . गभा या सात या म ह यापासून ूसूतीपयत अभका या मदतील ू पे शी दर
िमिनटाला अड च लाख न या पे शी या गतीने ह वाढ होत असते या वाढ ला लोहाची गरज असते मद ू या
. .
कायातदे खील लोहाचा मोठा सहभाग असतो. शर राचे तापमान ूमा णत ठे व याकरता लोहाची आवँ यकता
असते . सव ःनायूंचे काय नीट हो याकरता लागणाढया वकरांचे (एक्झाई सचे) रे णू बनताना यात लोहाचा
समावे श आवँ यक असतो. कॅ टॅकॉल अमाई स नावा या संूेर कांचे काय लोहा या अणूपुढे सुकर होते .
आप या शर रातील ूितकारशक्तीचे काय लोहा वना होऊ शकत नाह . अथात लोहाचे सवात मह वाचे काय
ऑ क्सजन या रे णूची वाहतूक करणे , हे होय. लोह आप याला आप या आहारातून उपल ध होते . ते दोन
ूकारांत असू शकते . फेरस (ferrous) आ ण फे रक (ferric) . फेरक आयन हे सुलभर या शोषले जाते .
आहारात जीवनस व क असे ल, तर फे रक लोहाचे पांतर फेरसम ये होते व लोह शोषले जाते . बहते ु क
शाकाहारातून ये णारे लोह फे रक असते यामुळे जे वताना वरणभातावर भा यांवर कोिशं बर वर ता या
. , ,
िलंबाचा रस पळू न अ न घे णे इ आहे . िशवाय शाकाराहातून उपल ध होणारा लोहाचा रे णू फॉःफे ट आ ण
फायटे ट या रे णूंबरोबर घ ट बांधले ला असतो.

तो मोकळा हो याकरता जठरातील हायसोक्लो रक आ ल पुरेशा ूमाणात असणे आवँ यक असते .

आहारातील इतर घटकांचादे खील लोहा या अणू या शोषणावर प रणाम होतो. भाताबरोबर आले ला लोहाचा
रे णू सहज शोषला जातो; परं तु वार , बाजर , नाचणी कं वा वरई याबरोबर आले ला लोहाचा अणू िततक्या
पूण वाने शोषला जात नाह . मोड ये याने लोहाचे शोषण अिधक काय मते ने होते . चहाम ये असणारे टॅिनन
ऍिसड लोहा या शोषणा या आड ये ते. असे च टॅिनन तृणधा यात, डाळ त, सोयाबीनम ये , िचंचेत, हळद म ये
esakal.com/…/514547625199588985… 1/2
2/20/2011 eSakal
आ ण िमरची या ितखटातह असते . मासळ म ये असणारे िस ःटईन (Cysteine) फे रक लोहाचे फेरस लोहात
ूभावीपणे पांतर करते . यामुळे अ नात मासळ चा समावे श उपयुक्त ठरतो. भारतात सवसाधारण
यक्तीचा आहार तृणधा यांवर आधा रत असतो. तृणधा यातील फॉःफे ट रे णूमुळे लोहाचे शोषण मंदावते ,
या याूमाणे सव भा यांत फायटे ट (phytate) रे णू वपुल अस यामुळे आहारात लोह पुरेसे िमळू नह णांना
लोहा या कमतरते मुळे रक्त य होतो उलटप ी िल हर कडनी अं यातील पवळा लक मटण आ ण
. , , , ,
मासळ अशा सािमष आहारातून लोह सहज उपल ध होते . लोखंडा या त याचा वापर करणे व लोखंडापासून
बन वले या भां यांत अ न िशजवणे हताचे असते . ःटे नले स ःट ल अथवा ऍ युिमिनयम या भां याचा वापर
के यास हा फायदा नसतो. लोहा या कमतरते मुळे आले या रक्त या या णांची नखे ठसूळ बनतात,
वारं वार त ड ये ते, नखे खोलगट बनतात. (spoon shaped nails) लोहांची कमतरता हो याचे ूमुख कारण
शर रातून रक्त बाहे र टाकले जाते . मािसक पाळ त अितरे क ॐाव होणे , अपघातात रक्तॐाव होणे , लोहाची
कमतरता असणारा आहाराचे से वन, आत यां या आजारामुळे लोहाचे शोषण नीट न होणे कं वा शर रातून
रक्तॐाव होत राहणारे आजार असणे , अशा कारणांचा शोध घे ऊन यावर उपचार करणे आवँ यक असते .

रक्त याचे दसरे

ु कारण हणजे आहारात फोिलक ऍिसड आ ण जीवनस व ब 12 यांचा अभाव असणे . ता या
भा यांतून वपुल फो बक ऍिसड िमळते ; परं तु अ न िशजवताना यातला बराच भाग न होतो. या ीने
आप या आहारातला 15 ते 20 टक्के भाग हा न िशजवता घे णे इ आहे . कोिशं बर , ताजी फळे यांचे से वन
मह वाचे आहे . कोण याह वनःपतीज य आहारातून जीवनस व ब 12 उपल ध होत नाह . याकरता शाकाहार
यक्तीने दध
ू घे णे िनतांत गरजे चे असते . साधारणपणे माणसाला रोज 1.1/2 ते 2 मायबोम ॅ स एवढे
जीवनस व ब 12 लागते . दधातु ूित 100 िमिलिलटर , 0.8 मायबोम ॅम एवढे ब 12 असते . याचा अथ, पुरेसे ब
12 िमळ याकरता शु शाकाहार यक्तीने 250ते 300 िमिलिलटर दध ू घे णे गरजे चे आहे . या ूकार या
रक्त याला मे ग ॅलो ला ःटक (megaloblastic) रक्त य हणतात. अशा यक्तींना अने कदा जुलाब होतात,
हातापाया या बोटांना मुं या ये तात, त ड आले आहे , अशी ःथती कायम राहते , अने कांना थो या ूमाणात
कावीळ होते . द घ काळ ब 12 चा अभाव झा यास म जार जूचे वकार होतात व पंग ु व ये ते.

रक्त य हो याची इतर अने क कारणे आहे त. ने मके कारण शोधून काढू न मगच उपचार करणे शक्य आहे .
काह ूकारचे रक्त य गंभीर ःव पाचे असू शकतात. उदाहरणाथ ऍ ला ःटक अनीिमया (Aplastic Annemia)
या ूकारात रक्त तयार कर या या म जापे शी काय करे नाशा होतात. वे ळेवर उपचार न झा यास या
आजारात मृ यू ओढवतो याक रता रक्त याचे कारण शोधणे व ूकार जाणणे फार मह वाचे असते .

- डॉ . ौी बालाजी तांबे
आ मसंतुलन हले ज, काला 410 405

esakal.com/…/514547625199588985… 2/2