CAVANŞİR ZEYNALOV

İNFORMATİKA
VƏ
İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI

BAKI – 2011
 AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL
NAZİRLİYİ

NAXÇIVAN DÖVLƏT UNİVERSİTETİ

CAVANŞİR İBRAHİM OĞLU ZEYNALOV

İNFORMATİKA VƏ İNFORMASİYA
TEXNOLOGİYALARI

Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi

Şurasının 21. 07. 2009- cu il tarixli ,
11 saylı iclasının qərarı ilə dərs vəsaiti
kimi çap olunması təsdiq edilmişdir.

BAKI- 2011
 Rəy verənlər: Yaqub Məmmədov, fizika-riyaziyyat
elmləri namizədi, dosent (Müəllimlər
institutu)
Abdulla Həsənov, fizika-riyaziyyat
elmləri namizədi, dosent (Naxçıvan
Dövlət Universitetinin İnformatika
kafedrsının dosenti)

Zeynalov Cavanşir İbrahim oğlu

İnformatika və İnformasiya
texnologiyaları

Kitabda informatikanın əsas anlayışları, EHM-lərin yaranma tarixi və

inkişaf yolları, fərdi kompyuterlərin arxitekturası və tərkib hissələri,
alqoritmləşdirmə, kompyuterlərin proqram təminatı, əməliyyat sistemləri,
verilənlər bazası, kompyuter və internet şəbəkələri haqqında məlumat
verilmişdir.
Kitabdan ali məktəbin bakalavr pilləsində təhsil alan tələbələr,
müəllimlər, kompyuter istifadəçiləri və mağistraturaya qəbul olmaq istəyənlər
istifadə edə bilərlər.

ÖN SÖZ

Müasir şəraitdə cəmiyyətin əsas inkişaf istiqamətlərindən biri cəmiyyət

həyatının bütün sahələrinin kompüterləşdirilməsi və iformasiyalaşdırılmasıdır.
Təsadüfi deyildir ki, BMT-nin bütün üzv dövlətlərinin qəbul etdiyi Ücüncü
minilliyin səkkiz inkişaf məqsədindən biri kimi qlobal tərəfdaşlığın inkişaf
etdirilməsi istiqamətində göstərilir ki, informasiya-kommunikasiya
texnologiyalarından (İKT) bəhrələnmək imkanı yaradılmalıdır. Cəmiyyətin
lazımi informasiyalarla təchiz edilməsinin zəruriliyi artıq hamı tərəfindən qəbul
olunur. Ona görə də Azərbaycanda neft sahəsinə alternativ İKT sektorunun
inkişaf etdirilməsi dövlətin iqtisadi siyasətinin vacib istiqamətlərindən hesab
olunur.
2002-ci ilin fevral ayında Azərbaycan Respublikası ilə BMT İnkişaf
Proqramı(İP) arasında imzalanmış proqram-layihəyə müvafiq olaraq hazırlanmış
“Azərbaycan Respublikasının ikişafı naminə İKT üzrə Milli strategiya (2003-
2012-ci illər)’’-sı Azərbaycan Respublkası Prezidenti tərəfindən 17 fevral 2003-
cü ildə imzalanmış və qarşıdakı onillik dövr üçün hökümət proqramı statusu
almışdır.
Azərbaycan cəmiyyətinin informasiyalaşdırılmasının prioritet
istiqamətlərindən biri təhsilin informasiyalaşdırılmasıdır. Ölkə prezidenti İlham
Əliyevin "Azərbaycan Respublikasında ümumtəhsil məktəblərinin informasiya
və kommunikasiya texnologiyaları ilə təminat proqramının (2005 - 2007-ci illər)
təsdiq edilməsi haqqında” 21 avqust 2004-cü il tarixli sərəncamının imzalanması
ilə Azərbaycan təhsili keyfiyyətcə tamamilə yeni bir mərhələyə qədəm qoydu.
Azərbaycanın təhsil sistemində aparılan islahatlar nəticəsində Boloniya
sistemi tətbiq olunmuş, yeni qəbul olunmuş təhsil haqqında qanunun tələblərinə
müvafiq olaraq magistratura təhsili bakalavr təhsilindən əhəmiyyətli dərəcədə
fərqləndirilmişdir.
Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının son illərdə apardığı
magistraturaya qəbul imtahanları bakalavrlar qarşısında ciddi hazırlıq
məsuliyyəti formalaşdırmaqla yanaşı, eyni zamanda onların ümumi-məntiqi
dünyagörüşlərinin inkişafına təsir göstərir.
Bu baxımdan qəbul imtahanının birinci mərhələsində bakalavrlara təqdim
olunan məntiq və informatikdan test nümunələri magistraturaya hazırlıq
prosesində yeni vəsaitlərin, metodik göstərişlərin, test nümunələrinin
hazırlanmasını zəruri edir.
Naxçıvan Dövlət Universitetinin «Rabitə və informasiya texnologiyaları»
kafdrasının müdiri, texniki elmlər namizədi, dosent Cavanşir Zeynalovun
hazırladığı «İnformatika və İnformasiya texnologiyaları» adlı vəsait bakalavrlar
üçün tutarlı elmi mənbə ola bilər. Tələbə Qəbulu üzrə Dövlət Komissiyasının
qəbul proqramlarına müvafiq olaraq hazırlanan vəsaitdə cəmiyyət həyatının
qaçılmaz hissəsinə çevrilmiş informatikanın əsas anlayışları, internet xidmətləri,
əməliyyat sistemlərinin təsnifatı, kompüter qrafikasının əsas anlayışları,
kompüter şəbəkələri və fərdi kompüterlər haqqında ətraflı mılumat verilmişdir.
 Kitabda əyani gürüntülərlə izah olunan mövzular bakalavr pilləsində təhsil
alan bütün ixisaslar üçün sadə və anlaşıqlı metodlarla işlənmişdir.
Ötən iki il ərzində Naxçıvan Dövlət Universitetində magistraturaya
hazırlıq kursunda təhsil alan bakalavrların ali məktəblərin magistratura
səviyyəsinə qəbul zamanı informatika fənnindən əldə etdikləri qaneedici
nəticələr onu deməyə əsas verir ki, C. Zeynalovun tərtib etdiyi test nümunələri
və hazırlıq materialları ixtisasından asılı olmayaraq bütün dinləyicilərə
informatikadan ən zəruri və konkret biliklərin aşılanmasında əhəmiyyətli
mənbədir. Naxçıvan Dövlət Universitetinin Elmi Şurasının qərarı ilə çapa
tövsiyyə olunan vəsait informatika sahəsində bilik və bacarıqlar əldə etmək
istəyənlər üçün faydalı informasiya mənbəyidir.

ELBRUS İSAYEV
Naxçıvan Dövlət Universitetinin
Magistratura üzrə dekanı, dosent

Giriş
 Son illər dünya üzrə informasiya - kommunikasiya texnologiyaları(İKT)
sürətlə inkişaf edərək bütün sahələrdə insan fəaliyyətinin tərkib hissəsinə
çevrilmişdir. İKT- nin ən yeni nailiyyətləri idarəetmə, təhsil, səhiyyə, biznes ,
turizm və bank xidməti kimi sahələrdə tətbiq edilərək cəmiyyətin hər bir üzvünə
mövcud imkanlardan faydalanmağa şərait yaradır.
Son dövr informasiya texnologiyalarının inkişafı və İnternetin yaranması
tədris prosesində özündən əvvəlki texnologiyalardan fərqli olaraq görünməmiş
imkanlar açır. İKT-nin ninkişafı təkcə fənlərin tədris prosesinə yeni keyfiyyətlər
gətirmir, həm də təhsil sisteminin idarəolunmasında əvəzolunmaz rol oynayır.
Yeni cəmiyyət insanlardan müasir İKT avadanlıqlarına yiyilənməyi, yəni
informasiya mədəniyyətinə malik olmağı tələb edir.
“Azərbaycan Respublikasının təhsil sisteminin
informasiyalaşdırılması(2008-2012)” adlanan Dövlət proqramınından da
göründüyü kimi burada təkcə təhsildə kompyuterin tətbiqi deyil, ondan daha da
geniş olan təhsildə informasiyalaşmanın tətbiqi nəzərdə tutulur.
Bütün bu məsələlərə yiyələnmək üçün kompyuterin imkanlarını, onunla
işləmə qaydalarını yaxşı bilmək lazımdır. Bu məqsədlə də istər ümumtəhsil
məktəblərində, istərsə də ali təhsil sistemlərində “İnformatika”, ”İnformasiya
texnologiyaları və sistemləri” və bu kimi digər fənlər tədris olunur.
Bu məqsədlə də hazırlanmış bu dərslikdə informatkanın və kompyuter
texnologiyalarının əsas anlayışları, fərdi kompyuterlərin arxitekturası, say
sitemləri, alqoritmləşdirmənin əsasları, kompyuterlərin proqram təminatı, mətn
və cədvəl redaktorları , kompyuter və internet şəbəkələri və s.şərh olunmuşdur.

Kitab 12 fəsildən ibarətdir.

I fəsildə informatikanın əsas anlayışlarına, informasiya proseslərinə və
texnologiyalarına, informatikanın müasir həyatda roluna və s. baxılır.
II fəsildə hesablama texnikasının yaranma tarixinə, inkişaf mərhələlərinə
və kompyuterlərin təsnifatına baxılır.
III fəsildə fərdi kompyuterlərin yaranma və inkişaf tarixi, həmçinin fərdi
kompyuterlərin arxitekturası, giriş və çıxış qurğuları haqqında məlumat verilir.
IV fəsildə say sistemləri və onlar üzərində əməllərin aparılması qaydaları
izah edilmişdir.
 V fəsildə alqorimləşdirmənin xassələri, növləri, tipləri və məsələlərin
kompyuterdə həll ardıcılığı sərh edilir.
VI fəsildə kompyuterin proqram təminatı sisteminə və onun tərkib
hissələrinə baxılır.
VII fəsil kompyuterlərin əməliyyat sistemlərinə həsr olunmuşdur.
VIII fəsil mətn və cədvəl redaktrolarına həsr olunmuşdur. Burada Word,
Excel, Power Point proqramları və onların işləmə qaydaları verilir.
IX fəsil qrafik informasiyanın emalı üçün istifadə olunan proqram
paketlərinə həsr olunmuşdur.
X fəsildə informasiya texnologiyalarının əsasını təşkil edən verilənlər
bazsına baxılmışdır. Burada verilənlərin modeli, idarəetmə sistemləri izah
olunur.
XI fəsil kompyuter şəbəkələrinə həsr olunur.
XII fəsil isə İnternet şəbəkəsinə həsr olunmuşdur.

I FƏSİL
İNFORMATİKA- ELMİNİNN PREDMETİ, MƏQSƏDİ VƏ
ONUN CƏMİYYƏTDƏKİ ROLU

İnformatikanın əsas anlayışları

Müasir dövrdə ölkəmizin iqtisadiyyatını yeni zirvəyə qaldırmağa imkan

verən prioritet sahələrdən biri də insan fəaliyyətinin bütün sahələrində
informasiya kommunikasiya texnologiyalarının (İKT) tətbiq edilməsidir. Təhsil
sahəsində İKT-nin tətbiqi bir sıra zəruri məsələlərin həllini tələb edir ki, onlardan
biri də “İnformatika”, ”İnformasiya texnologiyaları və sistemləri” fənninin
müasir şəraitə uyğun təşkil olunmasıdır.
“İnformatika” - bir elm sahəsi kimi əsasən son onilliklərdə
formalaşmışdır. INFORmasiya və avtoMATIKA sözlərindən yaranmışdır.
İnformatika sözünü ilk dəfə fransızlar 1960-ci ildə avtomatlaşdırılmış
informasiya emalı sahəsini adlandırmaq üçün istifadə etmişlər. “İnformatika”
sözü bəzi hallarda “Kompyuter texnikası” sözü ilə eyniləşdirirlir. Hazırda
“İnformatika” elmi informasiya emalı proseslərinin (informasiyanın toplanması,
ötürülməsi, saxlanılması, emalı , dəyişdirilməsi , ləğvi və s.) kompyuter texnikası
vasitələri ilə avtomatlaşdırılmasından bəhs edən elm sahəsi kimi formalaşmışdır.
İnformasiya ifadə olunma formasından asılı olmayaraq insanlar, canlılar,
cansızlar, faktlar, hadisələr, proseslər və s. haqqında olan məlumat və biliklərdir.
Biliklər isə müəyyən faktlar və onlar arasındaki asılılıqlar şəklində ifadə olunur.
İnsanlar min illər ərzində çox boyük həcmli informasiyalar toplamış və onları
müxtəlif üsul və vasitələrlə saxlamışlar.

İnformatika –hesablama texnikası vasitəsilə informasiyanının qəbulunu,

saxlanmasını, ötürülməsini, avtomatlaşdırılmış məntiqi emalını öyrənən və
bunların insan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinə tətbiqi ilə məşğul olan texniki
elmdir. ABŞ, Kanada və əksər ingilis dilli ölkələrdə bu elm Computer Science
(hesablama texnikası haqqında elm) kimi də adlanır.
İnformatika elminin əsas tədqiqat obyekti cəmiyyətin
informasiyalaşdırılması və kompyuterləşdirilməsidir. Bu elmin nəzəri əsasını
informasiya, alqoritm, ehtimal nəzəriyyələri, riyazi statistika, riyazi məntiq,
formal qrammatika və s. özünün məxsusi bölmələrini isə əməliyyatlar sistemi,
EHM arxitekturası, nəzəri proqramlaşdırma, verilənlər bazası nəzəriyyəsi və
digərləri təşkil edir.
İnformatika – informasiya kommunikasiya texnologiyalarından, xüsusən
də İnternetdən istifadə etməklə əlaqəli olan yeni fənn və yeni informasiya
sənayesi sahəsidir.
İnformatika fənn və elmi istiqamət kimi kompyuterlərin köməyi ilə
informasiyanın yığılması, emalı və ötürülməsinin metod, prinsip və qanunlarını
öyrənən elmdir.
İnformatikanın fundamenti (əsası) - hesablama maşınları və
sistemlərinin, şəbəkələrinin təşkili haqqında olan hesablama elmləridir.
İnformatika verilənlərin emal sistemlərinin işlənib hazırlanması aspektlərinin
layihələndirilməsini və yaradılmasını, həmçinin onların cəmiyyətin həyatına
təsirini öyrənən kompleks elm və texniki fəndir.
 ”İnformatika” fənninin tədrisinin əsas məqsədi və vəzifəsi cəmiyyəti ən
müasir informasiya kommunikasiya texnologiyalarının imkanları və tətbiq
sahələri ilə tanış etmək, onlarda həmin texnologiyalardan səmərəli istifadə
sahəsində vərdişlər aşılamaqdır.
Informatika insanın zehni inkişafına kömək edir , məntiqi təfəkkürün
formalaşmasında, mühakimə və dərketmə qabiliyyətlərinin yüksəlməsində
əhəmiyyətli rol oynayır. İnformatika bir elm sahəsi kimi gündəlik həyatda , dəqiq
və humanitar elm sahələrinin inkişafında , texnika və müasir texnologiyaların
təkmilləşdirilməsi prosesində ortaya çıxan problemlərin həllində insanların yaxın
köməkçisinə çevrilir. İnformatika insanların elmi-praktiki biliklərinin
genişlənməsində və yeni ixtisaslara yiyələnməsində mühüm rol oynayır.
Müasir şəraitdə cəmiyyətin ən əsas inkişaf istiqamətlərindən biri cəmiyyət
həyatının bütün sahələrinin kompyuterləşdirilməsi və iformasiyalaşdırılmasıdır.
Təsadüfi deyildir ki, BMT-nin bütün üzv dövlətlərinin qəbul etdiyi III minilliyin
səkkiz inkişaf məqsədindən biri kimi qlobal tərəfdaşlığın inkişaf etdirilməsi
istiqamətində göstərilir ki, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarından
bəhrələnmək imkanı yaradılmalıdır. İnformasiyalaşdırma artıq sosial sahələri,
təhsil, elm, mədəniyyət, səhiyyə və s. sahələri əhatə etmişdir. Yeni cəmiyyət
böyük həcmdə informasiyanı cəld qəbul edib emal etməyi və yeni
texnologiyalardan istifadə etmək bacarığını tələb edir.

İnformasiya prosesləri və texnolgiyaları

“İnformatika” fənninin əsas tərkib hissələri a) İnformasiya və b)

İnformasiya prosesləridir.
İnformasiya- tədqiq olunan obyektlər və hadisələr haqqında olan bilik və
məlumatlar yığımıdır. Həmin biliklər müəyyən faktlar və onlar arasındakı
asılılıqlar şəklində ifadə olunur. İnformasiya faktdər(məlumat,xəbər),fakt isə
informaiya olmaya bilər(əgər o təkrarlanırsa və ya tədqiqatçı üçün əhəmiyyət
kəsb etmirsə)
Informasiyanın insan üçün qeyr-müəyyənlik həddi entropiya adlanır.
Məlumat - ətraf mühitdə gördüklərimiz, eşitdiklərimiz, hiss etdiklərimiz
və ya ətraf mühitdə topladığımız biliklər toplusudur. Məlumat dedikdə musiqi,
idman, siyasət, iqtisadiyyat və s.haqqında olan biliklər nəzərdə tutulur. Məlumat
səs, video, qrafika, cədvəl, mətn, rəqəm və s. şəklində təsvir oluna bilər. Ən
əhəmiyyətli informasiya rəqəm şəklində olan informasiyadır. İxtiyari məlumat
üzərində onun toplanılması, emalı , təhlili və istifadəsi kimi əməliyyatlar
aparmaq olar.5457037

İnformatikada fakt, məlumat, xəbər terminləri çox vaxt “verilənlər” sözü

ilə ifadə olunur. “Verilənlər” texniki vasitələrlə saxlanması, emal edilməsi və
ötürülməsi üçün formal şəkildə təsvir olunan (kodlaşdırılan) məlumatdır.
Verilənlər ümumi halda ad, qiymət, tip və struktur xarakteristikaları ilə ifadə
edilə bilər.
Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir, məsələn çəki, ölçü,
rəng və s. Verilənin qiyməti isə verilənin özünü xarakterizə edir. Məsələn ”çəkisi
100 qramdır” ifadəsində “100” verilənin qiyməti, “çəkisi qramdır” isə verilənin
adıdır.
Verilənin tip xarakteristikasından əsasən proqramlaşdırmada istifadə
olunur. Tipinə görə verilənlər 4 qrupa bölünür: hesabi (rəqəm tipli), mətn
(simvol tipli), məntiqi və göstərici tipli verilənlər.
Hesabi tipli verilənlərdə qiymətlər rəqəmlərə ifadə olunur (məsələn,”çəkisi
10 kq”) mətn tipli verilənlərdə qiymət sözlə (simvolla) ifadə olunur (məsələn
“böyük adam “). Məntiqi verilənlərdə qiymət məntiqi kəmiyyətlə
(“yalan”,”döğru”) ifadə olunur (məsələn , üçün cüt ədəd olması yalandır).
Göstərici tipli verilənlərdən isə proqramlaşdırmada yaddaş ünvanları ilə işləmək
üçün istifadə olunur.
İnformasiyanın faydalılıq, tamliq, həqiqilik, qiymətlilik, nəticəlilik,
təzəlilik və s. kimi xassələri vardır.
İnformasiyanın formatları və təsvir üsulları aşağıdakı kimidir.
- Simvol informasiyalar (ad, soyad, mətn yazıları və s.)
-Rəqəm informaiyalrı(riyazi informasiyalar,tarix,doğum ili və s.)
- Simvol-rəqəm informasiyaları (mətn, yazı və rəqəmlərin birlyi, proqram
operatorları)
- Qrafiki informasiyalar (şəkil, sxem, fiqur, ikonlar və s.)
- Səs informasiyaları (musiqi, müxtəlf səslər, siqnallar və s.)
Kompyuterdə emal edilən verilənlərin təsvir formaları- rəqəm
formasındaır. Bu verilənləri aşağıdakı tiplərə ayırmaq olar.
- Tam ədədlər (müsbət və mənfi işarəli nöqtəsiz ədədlər). Müsbət ədədlər
”0”, mənfi ədədlər ”1” ilə təsvir olunur. 16 mərtəbəli kompyuterlərdə 32768-dən
+32767, 32 mərtəbəli kompyuterlərdə isə
- 2147483648 dən +2147483647 tam ədəd diapozonu ilə təyin olunur.
 - Sabit nöqtəli ədədlərdə tam hissəni kəsr hissəsindən ayıran nöqtənin yeri
əvvəlcədən qeyd olunur.
-Sürüşkən nöqtəli formada ədəd aşağıdakı kimi təsvir olunur:
X=mqp
12,5=12,5*100=1,25*101=0,125*102
- Simvol tipli verilənlər(mətn formasında)
- Məntiqi verilənlər- yalan və doğrudan ibarətdir. Yalan
false(F), doğru-True(T)
İnformasiya prosesləri - dedikdə informasiyalar üzərində yerinə yetirilən
müxtəlif proseslərin (İnformasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı
və s.) məcmusu başa düşülür. İnformasiya proseslərinə müxtəlif təlim
prosesində, idarəetmə və qərar qəbul etmədə, texniki layihələrin işlənməsində və
s. baş verən informasiya çevrilmələri də aiddir. İnsan öz fəaliyyəti prosesində
ətraf aləmdən informasiya almadan keçinə bilməz. Buna görədə onu əhatə edən
obyektlə informasiya mübadiləsində olur, həmin proseslərə şüurlu, hərtərəfli və
məntiqi yanaşır.
İnformasiyanın toplanması -dedikdə insan və texniki vasitələrin
(müxtəlif ölçü və qeydedici cihazların) köməyi ilə məlumatların toplanılması
(yığılması) başa düşülür.
İnformasiyanın ötürülməsi -isə toplanan informasiyanın emal edilməsi
üçün simli və ya simsiz rabitə kanalları ilə (telekommunikasiya vasitərilə) emal
vasitələrinə göndərilməsidir. Müasir kompyuterlərdə informasiyanın uzaq
məsafəyə ötürülməsi modem vasitəsilə yerinə yetirilir.
Toplanan informasiya çox vaxt analoq (kəsilməz) formalı kəmiyyətlər
olur (temperatur, səviyyə, təzyiq, kütlə və s.). Mövcud rabitə kanalları və
kompyuterlər isə diskret formalı (rəqəm)

siqnallarla işləyirlər. Ona görə də informasiya ötürülməzdən əvvəl analoq

formasından diskret formaya çevrilməlidir. Bu məqsədlə analoq- kod
çeviricisindən istifadə edilir.
İnformasiyanın saxlanması üçün- informasiya emal edilməzdən əvvəl və
sonra müasir kompyuterlərdə istifadə olunan daşıyıcılarda (maqnit və lazer
disklərində, flaşda və digər yaddaş qurğularında) yerləşdirilməlidir. İnformasiya
daşıyıcısı kimi kağızdan, perfolentdən, perfokartdan, maqnit lentindən, maqnit
və lazer disklərindən, flaşdan və digər yaddaş qurğularından istifadə olunur.
 İnformasiyanın emalı- qarşıya qoyulan məsələnin həlli deməkdir. Bunun
üçün əvvəlcədən hazırlanmış alqoritmlərdən və proqramlardan istifadə olunur.
Avtomatlaşdırılmış üsulla kompyuterdə emal olunan informasiya istifadəçilərə
adətən kompyuterin xarici qurğuları ilə (monitor, printer, qrafikçəkən qurğu və
s.) mətn, cədvəl, qrafik və s. şəklində çatdırılır.
Qeyd olunmalıdır ki, son illərdə “İnformatika” termini əvəzinə
“Kompyuter texnologiyası” və ya “İnformasiya texnologiyası” terminlərindən
daha çox istifadə olunur.
Kompyuter sözü “hesablama” deməkdir. Kompyuter informasiyanın emal
olunmasını avtomatlaşdırmaq üçün istifadə olunan texniki vasitədir.
“Texnologiya” yunan sözü olub (techne (bacarıq)+logos (öyrənmə))
məhsulun hazırlanması bacarığı, istehsal proseslərinin yerinə yetirilməsi üçün
üsul və vasitələr haqqında biliklər toplusu deməkdir. Bu nöqteyi-nəzərdən
kompyuter texnologiyası baxılan sahədə kompyuter texnikasının aparat və
proqram vasitələrindən istifadə texnologiyası deməkdir.
İnformasiya texnologiyası - informasiya ehtiyatlarından istifadə olunması
proseslərini asanlaşdırmaq, onların etibarlığını və operativliyini çoxaltmaq
məqsədilə informasiyanın toplanması, ötürülməsi, saxlanması, emalı və
istifadəçilərə çatdırılmasını təmin edən və vahid texnoloji zəncirdə birləşdirən
metodlar, istehsal prosesləri və texniki-proqram vasitələri toplusudur.
İnformasiya texnologiyası aşağıdakı xüsusiyyətlərlə təyin
olunur:
-emal obyekti –verilənlərdir
-məqsəd- informasiyanın alınmasıdır
-Emal prosesinin vasitələri-aparat,proqram və aparat proqram
vasitələridir.
-verilənlərin emalı prosesləri mpvzu sahəsinə uyğun
əməliyyatlara bölünür
-proseslərin idarə olunması qərar qəbul edən şəxslər tərəfindən
yerinə yetirilir
-roseslərin optimallaşdırılması kriterisi:informasiyanın
operativliyi(istifadəçilərə vaxtında çatdırılması),onun
etibarlılğı,doğruluğu,dəqiqliyi və tamlığı təmin olunmalıdır.
 İnformasiyanı ölçmək üçün minimal informasiya vahidi kimi bit qəbul
edilmişdir. Praktikada isə əsasən aşağıdakı daha böyük informasiya ölçü
vahidlərindən istifadə edilir.
1 Bayt=8 bit;
1 Söz = 32bit = 4 bayt
1 Kb = 1024 bayt = 210 bayt;
1 Mb= 1024 Kb = 220 bayt;
1Gb= 1024 Mb = 230 bayt;
1Tb = 1024 Gb = 240 bayt
1Pb (petabayt) =1024Tb=250 bayt
1Eb (eksabayt) =1024Pb=260 bayt
1Zb (zetabayt) =1024Eb=270 bayt
1YB (yotabayt) =1024Zb=280 bayt
Bayt - texnikanın inkişaf səviyyəsilə bağlı olub, informasiyanın
təqdimatının texniki vahididir.
Kilobayt – çox zaman məntiqi məlumatların ölçü vahidi kimi götürülür.
(Şərti olaraq bir səhifə çap materialı iki kilobaytdır).
Meqabayt – kompyuterin fəal yaddaş həcmini ölçmək üçün istifadə olunur.
Qiqabayt – verilənlərin mühafizə qurqularını, həmçinin quruluşunu
qiymətləndirmək üçün istifadə edilir.Proqram və verilənləri saxlayan müasir sərt
disklər yüzlərlə qiqabayt tutma malikdir.
Terabayt – çox böyük vahiddir. Qrafiki və video məlumatlar üçün çox
bıyük hədd deyildir.

İnformasiyanın kodlaşdırılması.

İnformasiyanın mühafizəsinin əsas prinsipləri onun qaydaya salınması və

mühafizəsidir.
İnformasiya verilənlər formasında mühafizə edilir.Verilənlər qeyd olunmuş
siqnallar olduğundan informasiyanın mühafizəsi siqnalların
qeyd edilməsidir. Belə bir qeydiyyat prosesi yazı adlanır.
Verilənlərin yazılması-siqnalların qeyd edilməsi prosesidir.
İnformasiyanın yazılması-siqnalın qeyd edilməsinin idarəedilən prosesidir.
Kodlaşdırma-informasiya obyektləri elementlərinin verilənlər elementləri
kimi təqdim edilməsinin idarəedilən prosesidir.
 İnformasiyanın kodlaşdırilması metodu-yazılan informasiya obyekti
elementləri ilə yazma nəticəsində alınmış verilənlər elementi arasındakı
uyğunluqdur.
Üç əsas kodlaşdırma sxemi vardır: analoq, cədvəl və rəqəm kodlaşdırma
sxemi.
Analoq kodlaşdırma sxemi təsvirin, səsin, videonun yazılmasında tətbiq
edilir.
Cədvəl kodlaşdırması iki yerə ayrılır:
- Cədvəl-simvol kodlaşdırma sxemi;
- Cədvəl-rəqəm kodlaşdırma sxemi.
Cədvəl-simvol kodlaşdırma sxemi bilavasitə informasiya mübadiləsində,
cədvəl-rəqəm kodlaşdırma sxemi isə insanlar arasında hesablama texnikası
vasitələrinin köməyilə aparılan informasiya mübadiləsidir. Məsələn, yazılı
informasiya mübadiləsində simvol kodlaşdırma sxemi kifayətdir. Əgər
informasiya teleqrafla, yaxud elektron poçtla göndərilərsə rəqəm kodlaşdırılması
tətbiq edilir.
Analoq kodlaşdırılmasını reallaşdıran xarakterik texniki sistemlər bunlardır:
- Fotoqrafik qurğular (rəqəmsal qurğulardan başqa)
- Maqnitofonlar və videokameralar (qeyri rəqəmsal)
- Radiosiqnalları qəbul edən və ötürən qurğular.
Rəqəm kodlaşdırılması qeyd edilən siqnalın hədlərinin dövri olaraq seçilməsi
və ölçmə nəticələrinə mütənasib olaraq kəmiyyət qiymətlərinin yazılması yolu
ilə verilənlərin seçilməsinin formalaşdırılması prinsiplərinə əsaslanan
kodlaşdırma üsuludur.
Kodlaşdırma sxeminin tətbiq sahələri aşağıdakı kimidir:
Analoq kodlaşdırilması: canlı təbiətdə, cəmiyyətdə, insanlarla texnika arasında,
texnikada;
Cədvəl-analoq kodlaşdırılması: cəmiyyətdə, insanlarla texnika arasında,
texnikada;
Cədvəl-rəqəm kodlaşdırılması: insanlarla texnika arasında,
Pəqəm kodlaşdırılması: texnikada;
Mətnlərin kodlaşdırılması öz kökünü kriptoqrafiyadan götürmüşdür.
1605-ci ildə ingilis alimi Frensis Bekon ”Elmlərin inkişafı əsərində” mətnin
iki qiymətli işarələnmə sxemini təklif etmişdir (5-simvollu qrup).
Dəyişkən uzunluqlu kimi kod sistemi 1844-cü ildə amerikan ixtiraçısı
Semuyel Morze tərərəfindən işlənmidir.Uzun siqnallar tire (-), qısa siqnallar
nöqtə ilə əvəz edilmişdir. Bekonun sistemindən fərqli olaraq Morze sistemi qeyri
simmetrikdir.
1874-cü ildə Fransada Emil Bodo “çap teleqrafı” adlanan sistem işlədi.
EHM-lər üçün kod simvollarının standartlaşmasına 1963-cü ildə ASCII-
nin(Daxili informasiya mübadiləsi üçün standart Amerika kodu) birinci versiyası
kimi başlanılmışdır.1968-ci ildə ASCİİ-nin ikinci versiyası hazırlandı.
SSRİ-də İSO-88-59 kodu (İBM PC-lərdə az istifadə olunur), Windows
-1251 korporativ standartdır, əksər İBM PC-lərdə istifadə edilmişdir. KOİ-8R-
1974-cü ildə yaradılmışdır (SSRİ) və əsasən UNİX əməıliyyat sitemi altında
işləyən şəbəkə EHM- lərində istifadə olunur.
Ümumi təyinatlı kompyuterlərdə simvol verilənlərinin təsviri üçün
EBCDİC(İnformasiya mübadiləsi üçün genişləndirilmış ikilik kodlaşdırma kodu)
və onun rus hərfləri ilə genişləndirilməsindən ibarət olan DKOİ kodündan
istifadə olunur.

Unicode kodlaşdırılması

Universal kodlaşdırma sistemində işləmək üşün XX əsrin 80 –cı illərində

beynəlxalq konsorsium, yəni Unicode yaradıldı. Onun əsasında üç prinsip
qarşıya qoyulmuşdur:
- Hər bir simvolun unikal adı olur. Simvollar formasına görə eyni ola bilər,
lakin adı etibarı ilə müxtəlifdir. Məsələn, latın, rus və yunan əlifbasında “A” tam
eyni görünür, lakin bu adı və kodu müxtəlif olan simvollardır.
- Hər bir simvolun kodlaşdırma cədvəlini mövqeyi ilə müəyyən edən unikal
nömrəsi vardır.
- Hər bir simvol 16 mövqeli ikilik kodla ifadə olunan pozisiyasına görə
təsəvvür edilir.
Nəzəri olaraq 16 bitlə 65536 müxtəlif simvol kodlamaq olar. Lakin birbaşa
2048 simvoldan az kodlanır. Sonuncu 2048 kod yarı bölünür və 1024 sətr +1024
sütundan ibarət əlavə cədvəl yaradılır. Bu kodlaşma “surroqat cütlüyü” adlanır.
WindowsXP Unicode standartını tam şəkildə dəstəkləyən ilk əməliyyat
sistemidir. Arial Unicode bu gün tam simvol naborudur.
Təsvirlərin kodlaşdırılmasında üş əsas riyazi modeldən istifadə edilir:
- Rastr modeli
- Vektor modeli
- Üç ölçülü qrafiki model(3D-modeli)
 Bu modellərin məqsədi fasiləsiz analoq qrafiki təsvirləri ədədlərin diskret
ardıcıllığı ilə verilməsidir.
Təsvirin rastr modeli bunlardır:
- Eninə və hündürlüyə görə ölçüsü fiksasiya edilmiş düzbucaqlı;
- Rəngli nöqtələrin(piksellərin) fasiləsiz ardıcıllığı.
Vektor təsvirin elementar obyekti xəttdir (əyridir). Xətt aşağıdakı xassələrə
malikdir:
- Forması
- Yerləşmə yeri (koordinatlarla təsvir edilir)
- Kontur parametrləri (xəttin qalınlığını və rəngini ifadə edir)
- Konturun qapalı olması (iki qiymətli hə ,yox)
- Əgər qapalıdırsa konturun daxili doldurulmasının parametrləri (rəng,
naxış)
Üçölçülü qrafik modelin əsas elementi üçbucaqlıdır. Əgər daha mürəkkəb fəzada
təsvir etmək istəyiriksə, onu ilkin olaraq üçbucaqlara ayırmalıyıq. Bu proses
dekompozisiya adlanır.
Multimedia informasiyalarının kodlaşdırılması böyük tutumda verilənlər
yaradır. Hesablama texnikasında səsin yazılması analoq kodlaşdırılmasından
rəqəm formasına keçməsidir, yəni analoq-rəqəm çevrilməsidir. Analoq- rəqəm
çevrilməsi iki mərhələdə baş verir: birinci mərhələdə siqnalın diskretizasiyası
icra edilir, yəni fasiləsiz siqnal ardıcıl diskret impulslarla verilir, ikinci
mərhələdə kvantlaşdırma icra edilir, yəni hər bir impulsun həddi tam əddədlə
ifadə edilir.

İnformatikanin və IKT-nın yeni elm sahəsi kimi inkişafi

İnformatika, eləcə də İnformasiya texnologiyaları elmi inkişaf etdikcə

yeni-yeni elmi terminlər, anlayışlar da meydana gəlmiş və gündəlik həyata daxil
olmuşdur. Bunlara misal olaraq: İnfokommunikasiya, informasiya infrastrukturu,
informasiyalaşma, informasiya mühiti, informasiya cəmiyyəti, informasiya
resursları və xidmətləri, biliklər bazası, audio-video konfrans, telekonfrans,
axtarış serverləri, relevant informasiya, spam, provayder, host, çat, meynfreym,
LAN, WAN, XML, HTTP və s. göstərmək olar.
Hazırda İKT müstəqil və yeni elm sahəsi kimi formalaşır. İT-ın tədqiqat
obyekti informasiya proseslərinin səmərəli təşkili üsullarıdır, tədqiqat pedmeti
isə İT-ın nəzəri əsasları və yaradılması üsullarıdır. İT təbiət elmlərinin tərkibinə
daxil olmaqla texniki elm kimi xarakterizə olunur və fundamental
informatikanın bir bölməsidir. Onun nəzəri
əsaslarını nəzəri informatika və ümumi informasiya nəzəriyyəsinin

nailiyyətləri təşkil edir. Kompyuter qrafikası, rahat interfeyslər, multimedia

texnologiyaları, geoinformasiya sistemləri, intellektual korporativ şəbəkələr,
neyroşəbəkə texnologiyaları, tərcümə proqramları, virtual sistemlər və s. kimi bir
çox aktual elmi-praktik problemlər İKT elminin perspektiv fundamental və
tətbiqi tədqiqat istiqamətləridir.
İnformatikanın son dövrlərdəki inkişafı - onu hesablama texnikasının
köməyi ilə verilənlərin emalının üsul və vasitələri haqqında olan texniki bir
fənndən, nəinki texniki sistemlərdə, həmçinin təbiətdə və cəmiyyətdə
informasiya və informasiya prosesləri haqqında olan fundamental elmə çevirdi.
Son illərdə isə informatika və ya informasiya texnologiyaları demək olar
ki, cəmiyyətin və elmin bütün sahələrinə kütləvi şəkildə tətbiq olunmağa
başlandığından onun sahələr üzrə tətbiqi informatika bölmələri formalaşmağa
başlamışdır. Nəticədə riyazi informatika, nəzəri informatika, texniki informatika,
geoinformatika, tibbi informatika, kimyəvi informatika, bioinformatika, aqrar
informatika, tarixi informatika, sosial informatika, hüquqi informatika, pedaqoji
informatika, siyasi informatika, psixoinformatika və s. kimi elmi sahələr əmələ
gəlmiş və inkişaf etmişdir.
Müasir dövrdə ölkəmizdə davamlı inkişafı siyasətinin prioritet
istiqamətlərindən olan İKT bütün sosial-iqtisadi sahələrə və insanların gündəlik
fəaliyyətinə sürətlə nüfuz edərək, ictimai-iqtisadi münasibətlərin ayrılmaz tərkib
hissəsinə və iqtisadiyyatın aparıcı sektorlarından birinə çevrilib.
Bununla yanaşı əks proses də baş verməkdədir. Yəni informatika müxtəlif
sahələrə tətbiq olunaraq həmin sahənin yeni inkişaf xüsusiyyətlərini,
problemlərini meydana çıxardığı kimi, həmin sahələr də öz növbəsində
informatikanın qarşısında ona xas olan yeni problemləri yaradır. Məsələn
informatikanın cəmiyyətin bir çox sahələrində , o cümlədən hüquq-mühafizə
orqanlarında, hüquqşünaslıqda, hüquqi proseslərdə geniş tətbiqi informasiya
texnologiyalarının özünün hüquqi problemlərini yaratmışdır.

II FƏSİL
Hesablama texnikasının meydana gəlməsi və təşəkkül tarixi
 Hesablama texnikasının yaranma tarixi

Bəşər sivilizasiyası tarixində informasiya emalı sahəsindəki köklü

dəyişikliklərə müvafiq olaraq bir neçə informasiya inqilabı olmuşdur. Birinci
inqilab yazının, ikinci - kitab çapının, üçüncu – elektrikin(teleqrafın, telefonun,
radio-televiziyanın) dördüncü – mikroprosessorların (fərdi kompyuterlərin,
İnternetin) meydana gəlməsi ilə əlaqədardır.
Yazının meydana gəlməsi.
Birinci Bu biliklərin və məlumatların
inqilab gələcək nəsillərə ötürülməsi və
saxlanılması üçün imkan yaratdı.

İkinci Kitabın çapı cəmiyyətin

inqilab ümumi mədəni inkişafını
Köklü surətdə dəyişdirdi. .

Elektrikin meydana gəlməsi

teleqrafın, telefonun və radionun
Üçüncü
meydana gəlməsinə səbəb oldu ki,bu
inqilab
da informasiyanın cəld ötürülməsinə
imkan verdi.
Mikroprosessorun meydana gəlməsi
Dördüncü
fərdi kompyuterin yaranmasına
inqilab
səbəb oldu.

Bunları ümumləşdirərək qeyd etmək olar ki, cəmiyyətin inkişafı kənd

təsərrüfatı (aqrar) və sənaye dövrlərindən keçərək informasiya mərhələsinə daxil
olmuşdur. Ona görə də informatikanın tarixi əslində dördüncü informasiya
inqilabı ilə başlayir.
İnformatikanın tarixi özünün tərkib hissəsi olan kompyuterlərin yaranması
və inkişaf mərhələlərini, təsnifatını və arxitekturasını, aparat və proqram
vasitələrini əhatə etdiyinə görə inkişaf tarixi də kompyuter texnikasının inkişaf
tarixinə uyğundur.
 Hələ qədim zamanlardan bəri insanlar öz fəaliyyətləri müddətində
mürəkkəb hesablamalar aprmış və bu hesablamaların asan yerinə yetirilməsi
üçün müxtəlif yüngülləşdirici variantlar axtarmışlar.
İlk hesablayıcı alət təxminən beş min il bundan əvvəl Çində
hazırlanmışdır ki, bu say aləti də abak adlanırdı. Bu alətdə istifadə olunan
daşları qədim yunanlar kalkul(latınca CALCULUS-xırda daş deməkdir)
adlandırmışlar. Buna uyğun olaraq sonralar hesablama alətinə kalkulyator adı
verilmişdir.
Bu alət müəyyən dəyişikliklərə uğrayaraq çötkə adı ilə bu günə qədər gəlib
çatmışdır.
1642-ci ildə fransız filosofu və riyaziyyatçısı Blez Paskal toplama, çıxma,
vurma və bölmə əməllərini yerinə yetirə bilən ilk mexaniki kalkulyator düzəltdi
ki, bunun vasitəsilədə riyaziyatçılar ilk dəfə olaraq hesablamanı avtomatik olaraq
apara bildilər. Blez Paskalın bu kalkulyatorundan Fransada vergilərin
yığılmasında istifadə edilirdi.
1673-cü ildə alman riyaziyyatçısı və filosofu Qotfrid Vilhelm Leybnis
toplama ,çıxma , vurma, bölmə, qüvvətə yüksəltmə və kvadrat kökalma
əməllərini yerinə yetirə bilən hesablayıcı mexanizm düzəltdi. Bu hesblayıcı
maşından müxtəlif hesablamalar üçün istifadə olunurdu.
1834-cü ildə ingilis riyaziyyatçısı və iqtisadçısı Çarlz Bebbic ilk avtomatik
hesablama maşınının(bu maşın analtik maşın adlanırdı) tam layihəsini verdi. Bu
layihədə 200-dən çox sxem var idi. Bu layihədə maşında aparılacaq
hesablamanın nəticəsinin saxlanılması üçün qurğu (yaddaş qurğusu), Bebbicin
“Fabrik” adlandırdığı əmrlər qurğusu (Hesab qurğusu), ədədlərin bir yerdən
digər yerə yazılmasına və onlar üzərində əməllər ardıcıllığını tənzimləməyə
imkan verən qurğu (İdarəetmə qurğusu) və nəhayət informasiyanın maşına daxil
edilməsini (daxiletmə qurğusu) və hesablama nəticəsini çap etməyə (çap
qurğusu) imkan verən qurğular da nəzərdə tutulmuşdur.
İnformasiyaların maşına daxil edilməsini və hasablama prosesinin idarə
edilməsini Bebbic perfokartlar vasitəsilə yerinə yetirməyi nəzərdə tuturdu.
Perfokart-üzərində müəyyən deşikləri olan standart karton parçaları idi.
Kartonun üzərindəki deşiklər müəyyən informasiyaları əks etdirir (Bebbicdən
əvvəl Fransalı alim Jakkard perfokartların köməyilə toxucu dəzgahını idarə
etmişdir). Bebbic ömrünün sonuna kimi analtik maşının layihəsini
təkminləşdirmişdir.
 1906-cı ildə Bebbicin oğlu atasının layihələndirdiyi analtik maşının əsas
qurğularının işini nümayiş etdirdi. Bebbicin fikirləri sonralar universal
kompyuterlərin yaradılmasının əsasını qoydu.
Çarlz Bebbicin layihələndirdiyi bu analtik maşına daxil olan bütün hissələr
müasir kompyuterlərdə də öz əksini tapmışdır. Bu analtik maşının ilk
proqramçısı Bebbicin şagirdi məşhur ingilis şairi Bayronun qızı Ada Avqusta
Lavleysdir.
Bebbicin analtik maşınını təkminləşdirərək onun əsasında ABŞ-da ilk
hesablama maşını (HM) yaradılmış və ondan 1890-cı ildə əhalini siyahıya almaq
məqsədilə istifadə edilmişdir.
1930-cu ildə Alman mühəndisi Konrad Tsuze bir neçə min telefon releləri
əsasında yaradılmış kodlardan və riyazi məntiq aparatından istifadə etməklə
avtomat maşın yaratdı ki, bu da relelərin avtomatik açılıb-bağlanmasını təmin
etdi.
1930-cu ildə Almaniyada “Eniqma”(tapmaca) adlanan şifrəli mexaniki
maşın yaradıldı. Bu maşında hər bir hərfə uyğun olan gizli digər bir hərf uyğun
idi ki, bundan da kəşfiyyat işlərində istifadə edilirdi. Şifrələnmiş mətnlər radio
ilə də verilirdi. Bu mətnləri başa
düşmək üçün həmin məlumatları “Eniqma” maşınından keçirmək lazım idi.
Müharibə illərində almanlar bu üsulla ən gizli məlumatları
efirə verirdilər. Sonralar məlum oldu ki, Tyurinqin köməyilə ingilis kəşfiyyatçılrı
almanların bu şifrələrini aça bilmişlər.
1936-cı ildə Kembric universitetinin gənc riyaziyyatçısı Alan Tyurinq
proqramla idarə edilən universal hesablama maşınının yaradılmasının
mümkünlüyünü sübut etdi . Alan Tyurinqin 1936- cı ildə yazdığı “Hesablanan
ədədlər haqqqında” əsəri riyazi hesablama və informasiya sahəsinin inkişafında
mühüm rol oynamışdır. Bu əsəərdə Tyurinq hələ mövcud olmayan çox güclü
hesablama maşınının yaradılmasını təklif edirdi. Tyurinqin ideyaları şifr açma
işində çox mühüm rol oynamışdır. Tyurinqin rəhbərliyi altında 1942-ci ildə ilk
elektron kompyuter yaradıldı. Bu kompyuterdən ikinci dünya müharibəsi
illərində Britaniya kəşfiyyatı üçün istifadə edilmişdir. Bu kompyuter “Giqant”
adlanırdı və əsasən şifrələri aşmaq üçün istifadə olunurdu. Bu kəşf 1975-ci ilə-
dək gizli olaraq saxlanılmışdır.
1942-ci ildə Tyurinqin rəhbərliyi altında dünyada ilk dəfə olaraq vakuum
lampası ilə işləyən ”Kolos” adlı kompyuter yaradıldı.
 Buna görədə ilk hesablama maşınınn 1945-ci ildə ABŞ-da kəşf edildiyi
göstərilir. Bu Tyurinqin universal maşınına yaxın idi və ENİAC (Elektron
Rəqəmli İnteqrator və Hesablayıcı) adlnırdı. ENİAC-ı universal maşın saymaq
olmazdı. Sonrakı model EDVAC (Elektron Diskret Avtomatik Dəyişən
Kompyuter) daha mükkəmməl hazırlanmışdır. Onun daxili yaddaşı nəinki
verilənləri, həm də proqramları yerləşdirə bilirdi, həm də maşın verilənləri onluq
deyil, ikilik sistemə kodlaşdırırdı.
Yaddaşlı və proqramla işləyən universal kompyuterin nəzəri əsasalrını
A.Tyurinq (İngiltərə) və E.Post (ABŞ) inkişaf etdirirdi. Rəqəm hesablama
maşınlarının(RHM) yaradılmasının əsas prinsipləri Amerika alimləri Con Fon
Neyman, Q.Qoldsteyn və A.Beris tərəfindən hazırlanmışdır.
Con Fon Neymanın hesablama maşınının iş prinsipində əsas ideya bundan
ibarət idi: informasiyanı təhlil edəcək hesablama maşını effektiv işləməsi ilə
yanaşı universal olmalıdır.
Universal hesablama maşını aşağıdakı qurğulardan ibarət olmalıdır:
-riyazi və məntiqi əməliyyatlarını yerinə yetirən hesab-məntiq qurğusu;
-proqramın icra olunma prosesini təşkil edən idarəetmə qurğusu;
-verilənləri və proqramları yaddaşında saxlaya biləcək yaddaş qurğusu.
- informasiyanı daxil edən və xaric edən qurğular.
1948-ci ildə Uilyam Şokli, Con Barden və Uolter Brettenin ixtira etdikləri
tranzistor kompyuter sahəsində böyük inqilaba səbəb oldu. Tranzistorlar
elektron lampalarını əvəz etməklə həm kompyuterlərin qabarit ölçüsünü xeyli
kiçiltdi, həm də sərf olunan elektrik enerjisinə qənaət etməyə imkan yaratdı.
1956-cı ildə hər üç ixtiraçı Nobel mükafatı alırlar.
Lakin zaman keçdikcə tranzistorlarında çatışmayan cəhətləri meydana
çıxır. Beləki tranzistorların lehimlənməsi ,qoşulması və yerinə yetirdikləri
funksiya təlabata cavab vermədiyi kimi, iqtisadi cəhətdən də səmərəliliyini
itirirdi. Bu problemin üzərində çalışan mütəxəssislər inteqral sxemlərin
hazırlanması üzərində işləməyə başladılar. İnteqral sxem adlanan 1 sm
uzunluğunda nazik germanium lövhə 1959-cu ilin yanvarında yaradıldı. İnteqral
sxemlərin hesablama texnikası sahəsinə tətbiqi əsl inqilab olur. Kompyuter
yaddaşı üçün ilk inteqral sxemi “İntel” kompaniyası 1970-ci ildə yaradır (1 Kbit
informasiya yaddaşına malik idi). Daha sonra “İntel”-in 34 yaşlı mühəndisi
Marşian Edvard Hoft inteqral sxemlərdən ibarət mikroprosessor hazırlayır.
 Elektron hesablama maşınlarının təsnifatı

XX əsrin 40 -cı illərində Amerika alimləri Con Fon Neyman,

Q.Qoldşteyn və A.Beris tərəfindən müasir kompyuterlərin əsas iş prinsipləri
verilmişdir. Həmin prinsiplər 1945-cı ildə ABŞ–da “ENİAC” adlı universal
kompyuterin yaradılması ilə həyata keçirilmişdir. Məhz həmin tarix də müasir
kompyuter texnikasının yaranma tarixi hesab olunmuşdur. Elə həmin vaxtdan da
başlayaraq kompyuter texnikası və texnologiyası yüksək sürətlə inkişaf etməyə
başlamışdır. Bu vaxt ərzində EHM-lərin həm elementlər bazası, həm də
strukruru böyük bir sürətlə dəyişmiş, onalrın yeni imkanları aşkar edilmiş və
tətbiq sahələri genişlənmişdir. Ona görə də EHM-lər aşağıdakı mərhələlərə
(nəsillərə) bölünür.
I nəsil (1950-1958-ci illər) –EHM-nın element bazası olaraq elektron
lampalarından istifadə edilmişdir. Onlardan əsasən riyazi məsələlərin həlli üçün
istifadə olunurdu. Elektron lampalarından təşkil olunmuş EHM-lərin ölçüləri
çox böyük, yaddaşının tutumu və işləmə sürəti isə kiçik idi.Giriş-çıxış
qurğularının və xarici yaddaşın funksional məhdudluğu mətn (simvol tipli)
informasiyanın emalını çıtinlışdirirdi. Belə maşınlara verilən proqramlar əsasən,
maşının öz dilində yazılırdı. Elektron lampaları üzərində yığılmış EHM-lərə
misal olaraq “Ural-1”,”Ural-2”,“MESM”, “BESM”, “Strela”, “M-3”,” Minsk-1”,
“M-20” və s. göstərmək olar.
II nəsil (1958-1964-cü illər) –EHM-lərin element bazası olaraq
yarımkeçirici sxemlərdən (tranzistorlardan və s.) istifadə edilmişdir. Bu
maşınların yaddaş tutumu , işləmə sürəti və digər funksional imkanları I nəsil
maşınlara nisbətən xeyli yüksək idi. II nəsil maşınlarda müxtəlif alqoritmik
dillərdə yazılmış proqramları maşın dilinə çevirən çeviricilərdən (translyatordan)
istifadə edilirdi. Bu maşınların giriş-çıxış qurğuları təkminləşdirilmiş, böyük
tutumlu xarici yaddaşdan (maqnit lentindən) istifadə edilmiş və mətn tipli
informasiyanın emalı mümükün olmuşdur. II nəsil maşınlara misal olarq
(Keçmiş SSRİ-də istehsal olunub) ”Minsk-2”, “Minsk-22”, “BESM-3”, “BESM-
4” ,”Ural-14”, “M-220”, M-222” və s. göstərmək olar. Bu maşınlardan biri üçün
yazılmış proqramlar digər markalı maşınlar üçün tətbiq olunmurdu,çünki hər bir
tip markalı EHM-in öz” maşın “dili vardı. Bu çətinliyi aradan qaldırmaq üçün
60-cı illərdə vahid proqramla işləyə bilən EHM-lər yaratmaq məsələsi qarşıya
qoyuldu. Bunun üçün maşınlarda texniki uyğunluq yaradılmalı idi. Texniki
uyğunluq dedikdə hər hansı bir EHM-in müəyyən hissəsinin digər markalı
maşının uyğun hissəsi ilə əvəz edilə bilməsi nəzərdə tutulur.
1969-cu ilin sonunda Rusiya, Polşa, Çexoslavakiya, ADR, Bolqarıstan və
Macarıstan elektron hesablama texnikasını birgə inkişaf etdirmək qərarını aldılar.
Beləliklə, vahid texniki struktura və element bazasına, həmçinin vahid proqram
təminatına əsaslanan EHM-in yaradılması məsələsi həll edildi. Bu ölkələrin
kompyuterləri Bahid Sistemli EHM adı altında istehsal olunmağa başlandı(VS
EHM, EC-EHM).
III nəsil (1964-1972-ci illər) – EHM-in element bazası olaraq inteqral
sxemlərdən istifadə edilirdi. İnteqral sxemlərin EHM-lərə tətbiqi onların
ölçülərinin kiçilməsinə, ehtibarlığının artmasına, istifadə olunan enerjinin
azalmasına, yaddaş tutumunun və iş sürətinin yüksəldilməsinə səbəb oldu.III
nəsil maşınların əsas səciyyəvi cəhətlərindən biri hesablama prosesinin
tərkibində aparat və proqram vasitələrindən birgə istifadə
olunmasıdir.İnformasiya emalını artırmaq üçün əməliyyat sistemindən istifadə
olundu. III nəsil maşınların əsas xüsusiyyətlərindən biri onların işində paralellik
prinsipinin tətbiq olunması və vahid proqramlı -həmçinin vahid texniki qurluşa
malik olması idi. III nəsil maşınlarda böyük yaddaş tutumu ilə yanaşı, yüksək
yazma-oxuma sürətinə malik olan maqnit disklərindən istifadə edilmişdir. Bu
nəslin əsasını İBM firmasının yaratdığı İBM 360 və İBM 370 təşkil edirdi. Onun
əsasında keçmiş SSRİ-də EC EHM yaradılmışdır (EC-1020, EC-1022, EC-1030,
EC-1040, EC-1060 və s.). Bu nəsil hesablama maşınlarının bir nümayəndəsi də
kiçik (mini) maşınlar sinfinə daxil olan ABŞ-ın PDP, VAX kompyuterləri və
onların SSRİ-dəki analoqu olan CM-1, CM-2, CM-3, CM-4, CM-1420 və s.
maşınları idi.III nəsil maşınlar modul prinsipi ilə qurulmuşdur. Bu prinsipin
mahiyyəti ondan ibarət idi ki, maşında konstruktiv və funksional cəhətdən
müxtəlif olan qurğular bir-birilə universal xarici əlaqələrlə birləşdirilir. Qurğular
bloklar halında hazırlanır və blokların tipini və sayını dəyişdirməklə qurğunun
texniki xarakteristikalarını dəyiş-dirmək olar.
IV nəsil (1972-ci ildən sonrakı dövr) EHM-lərin element bazası olaraq
böyük və çox böyük inteqral sxem (BİC, ÇBİS) texnologiyasından istifadə edilir.
Bu maşınların ölçüləri III nəsil maşınların ölçülərinə nisbətən dəfələrlə
kiçildilmiş, iş ehtibarlığı isə xeyli artmışdır. Əvvəlki nəsil kompyuterlərdə əməli
yaddaş(ƏY) əsasən maqnit nüvələrində qurulduğu halda, IV nəsil
kompyuterlərdə ƏY(statik və dinamik yaddaş) inteqral sxemlər əsasında qurula
bilir. Bu da ƏY-ın həm tutumunu, həm də sürətini xeyli artırır. ƏBİS-lərin
tətbiqi mikro və mini kompyuterlərin yaranmasına səbəb oldu (1980-ci illər). Bu
nəslin ayrıca sinfi fərdi kompyuterlərdir (FK - PC). Onların yaradılması
prinsipcə inqilabi mahiyyət kəsb edirdi. Bunlara misal olaraq İBM PC 286, 386,
486, 586 və s. göstərmək olar.
V və yeni nəsil elektron texnologiyalarına əsaslanan indiki və sonrakı
kompyuterlər (bu kompyuterlər optik-elektron elementlər bazası üzərində
qurulacaq, onların işləməsi üçün lazım olan enerjini elektronlardan daha yüksək
sürətli olan fotonlar həyata keçirəcəkdir) çox yüksək məhsuldarlığa və
ehtibarlılığa malik olmaqla, keyfiyyətcə yeni funksional tələblərə, başqa sözlə
biliklər bazaları ilə işləməyə, süni intellekt sistemlərinin təşkilinə, istifadəçi ilə
nitq və görmə vasitəsi ilə ünsiyyəti təmin etməyə, ən yeni proqram vasitələrinin
yaradılması prosesini sadələşdirməyə və s. imkan verəcəkdir. Yeni arxetikturaya
və texnologiyaya malik neyrokompyuterlər real neyronların əsas xassələrini
modelləşdirən neyron şəbəkələrinə əsaslanırlar. İntellektual imkanları xeyli üstün
olan bioloji və optik texnologiyaları əsasında bio və optik neyrokompyuterlərin
yaradılması da yaxın gələcəyin reallığıdır. Qeyd edək ki, adi kompyuterlərin
məhsuldarlığı bəzi hallarda və sahələrdə (nüvə energetikası, kosmos, hərbi-
müdafiə, seysmologiya və s.) tətbiq üçün kifayət etmədiyindən bir çox super
kompyuterlər də yaradılmışdır. Onlar çox baha başa gəldiyindən, dünya üzrə
sayları da çox azdır və ona görədə son zamanlar virtual super kompyuterlərin
yaradılması istiqamətində işlər də aparılır.

III FƏSİL
Fərdi kompyuterlər
Fərdi kompyuterlərin yaranma və inkişaf tarixi

1970 –ci illərin sonundan başlayaraq dördüncü nəsil EHM-lərin (Elbrus,

Apple, Macintosh, İBM PC və s) yaradılmasına başlandı. Bu cür EHM-lərdə
BİS-lərdən istifadə olumağa başlandı ki, bu da eyni zamanda EHM-lərin
məhsuldarlığının və ehtibarlığının artmasına böyük imkan yaratdı. BİS-lərin
tətbiqi maşınların ölçüsünü və çəkisini xeyli dərəcədə azaltdı, onların proqram
təminatının yaxışlaşmasını sürətləndirdi.
 1971-ci ildən mikroprossesorların yaradılması dördüncü nəsil maşınların
yeni növünün-fərdi kompyuterlərin yaranmasına imkan yaratdı. Fərdi
kompyuterlərin (FK) yaradılması hesablama texnikası sahəsində böyük hadisəyə
- kompyuter şəbəkələrinin yaranmasına səbəb oldu.
FK-lərin yayılması kiçik, orta və böyük kompyuterlərə olan tələbatı azaltdı.
İlk fərdi kompyuter 1974-cü ildə Amerikada Stefan Voznyak və Stiv Jobs
tərəfindən yaradılmış və onu APPLE adlandırmışlar. Bu fərdi kompyuterlərin
birinci nəsli hesab edilirdi.
II nəsil fərdi kompyuterlər hazır sistem şəklində 70-ci illərin axırında
yaradılmışdır. Bu FK-lər I nəsil FK-lara nisbətən ehtibarlı və sadə proqram
təminatına malik idilər.
İnkişaf edən texnologiyalarla birlikdə müxtəlif istehsalçılar bazarın tələb
etdiyi ehtiyaclara əsasən bir- birlərindən çox fərqli məhsullar satışa çıxardılar.
Yeni yaradılan məhsullar həm ehtiyat hissə olaraq, həm də proqram olaraq bir-
birlərinə uyğunlaşma problemlərini qarşıya çıxardı. Bu səbəblə də kompyuter
texnikasında müəyyən standartlar yaradıldı. Apple və IBM kimi
firmaların

məhsulları uyğun standartlarla inkişaf etdirildi

İnkişaf edən texnologiya özü ilə yeni qurğular yaradır . Məsələn yeni səs
kartları, ekran kartları və s. Bəzən sahib olduğumuz bu qurğular kompyuterlər
tərəfindən dəstəklənmir. Bu səbəbdən də kompyuterdə istifadə etdiyimiz hər bir
cihazın sistemə uyğun olub olmadığını mütləq yoxlamaq lazımdır.
80-cı illərin əvvəllərində fərdi kompyuterlərin III nəsli yarandı. Bu nəsil
FK-lərin texniki xarakteristikalarının təkmilləşdirilməsi onların tətbiq sahəsini
genişləndirdi. 1981-ci ildən İBM firması özünün ilk FK-ni (İBM PC) istehsal
etməyə başladı. Hal-hazırda istifadə olunan FK-in 80 faizi İBM firmasına
tərəfindən istehsal edilən kompyuterlərdir.
Çox vaxt fərdi kompyuterlərin nəsillərə bölünməsini onlarda istifadə
olunan mikroprosessorlara görə təyin edirlər. Məsələn 8-mərtəbəli
mikroprosessorlarla təmin olunmuş kompyuterləri I nəsil, 16 mərtəbəli
mikroprosessorla təmin olunmuş kompyuterləri II nəslə, 32 mərtəbəli
mikroprosessorla təmin olunmuş kompyuterləri isə III nəslə aid edirlər.
Fərdi kompyuterlərin istehsalı ilə əsasən iki kompaniya: İBM və Apple
məşğul olurdu. İBM firmasının kompyuterləri “Pentium”, Apple firmasının
kompyuterləri isə “Macintosh”adı ilə satışa çıxarılırdı. Bu firmaların
kompyuterlərinin əməliyyat sistemləri bir-birindən köklü sürətdə fərqlənir.
Apple firmasının istehsal etdiyi fərdi kompyuterlərdən əsasən ABŞ-ın daxili
bazarında, İBM firmasının istehsal etdiyi fərdi kompyuterlər isə ən çox Afrika
və Asiya qitəsinin ölkələrində istifadə olunur. İBM PC-də Microsoft firmasının
istehsalı olan MS DOS, Windows əməliyyat sistemlərindən istifadə olunur.
Apple firmasının kompyuterlərində isə Mac 7.0, Mac OS server əməliyyat
sistemlərindən istifadə olunur. Apple firmasının kompyuterləri konstrukiv
olqaraq da İBM firmasının kompyuterlərindən fərqlənir. Apple firmasının
kompyuterlərinin məhsuldarlığı İBM firmasının kompyuterlərinin
məhsuldarlığından 30 % çox olur və bunun hesabına da onun qiyməti baha olur.
İBM firmasının ikinci FK-i İBM PC/XT olmuşdur. Bu kompyuter 10
Mbaytlıq sərt diskə malik idi. Bundan sonra IBM firması tərəfindən PC/AT (AT-
Advanced Technologu- təkminləşdirilmiş texnologiya) və PC/2 (2-ci nəsil) tipli
kompyuterin istehsalına başlandı. Bütün bu kompyuterlərdə “İntel” firnmasının
prosessorlarından istifadə edilmişdir.
1981-ci ilin avqustunda IBM firması ilk ticarət məqsədli kompyuteri
bazara çıxardı. Xüsusilə dövlət dairələri və hərbi təşiklatalr kompyuterlərin
alınmasında çox maraqlı idilər. IBM-in ardından Compaq və Texas firmaları
da kompyuter bazarına öz məhsullarını çıxarmağa başladılar.
İBM firması 1983-cü ildən sərt disklə işləyən İBM PC XT
kompyuterlərinin istehsalına başlayır. 1985-ci ildə isə bundan bir neçə dəfə
yüksək sürətlə işləyən, İntel 80286 mikroprosessoru bazası əsasında yaradılan
İBM PC AT tipli yeni kompyuterlərin istehsalı firma tərəfindən həyata keçirilir.
1986-cı ildə İBM firması ilə razılığa gəlmədən Compaq və ALR firmaları
yeni, daha yüksək sürətli 32 mərtəbəli İntel 80386 mikroprosessoru üzərində
qurulmuş kompyuter istehsalına başlayır. Elə o, vaxtdan etibarən İBM firması
kompyuter bazarlarında liderliyi əldən verir.
1986-cı ildə İntel 80486(486) mikroprosessorunu yaratdı. 486
mikroprosessorunun yeni texnologiya əsasəında hazırlanması onun üzərində
qurulan, qrafik rejimdə işləyən interfeysi olan fərdi kompyuterlərin geniş
yayılmasına səbəb oldu. Belə kompyuterlərdə Windows 3.0, sonralar isə
Windows-un 3.1 və 3.11 versiyaları geniş istifadə olundu.
Qeyd etmək lazımdır ki, Windows-un 3-cü versiyasında istifadə olunan,
mausun köməyilə idarə olunan, qrafik rejimində işləyən interfeys hələ 1984-cü
ildə Macintosh firması tərəfindən istehsal olunmuşdur.
 1993-cü ildə İntel firması özünün Pentium mikroprosessorunun
istehsalına başlayır. Mikroprosessorun 486-ya nəzərən məhsuldarlığı yüksək idi.
1995-ci ildə firma Pentium Pro mikroprosessorunu buraxır. Həmin ildə MS DOS
əməliyyat sistemini tamamilə əvəz edə biləcək Windows-95 əməliyyat sistemi
yaradılır.
1998-ci ildə İntel firması Pentium II mikroprosessorunun
məhdudlaşdırılmış variantını (Celeron) istehsal edir. Bu dövrdə Microsoft
firması Windows-98 əməliyyat sistemini istifadəyə çıxarır.
Son zamanlar kompyuterlərin inkişaf etməsinə İBM firması deyil,
kompyuterin “beyni” sayılan mikroprosessoru istehsal edən İntel firması və MS
DOS əməliyyat sistemini, Windows 95, 98, 2000, 2003, XP, Vista və həmçinin
İBM PC-də istifadə edilən çoxlu sayda proqramları istehsal edən Microsoft
firması öz təsirini göstərir.

Fərdi kompyuterlərin təsnifatı

Kompyuterləri müəyyən əlamətlərinə görə qruplara (təsnifata) bölürlər.

Kompyuterləri qabarit ölçülərinə və məhsuldarlığına görə aşağıdakı
siniflərə bölürlər:
- Super(çox böyük) kompyuterlər
- Böyük kompyuterlər
- Orta kompyuterlər
- Mini(kiçik) kompyuterlər
- Mikro-kompyuterlər
Böyük kompyuterlərin element bazası elektron lampalardan başlayaraq ən
böyük inteqral sxemlərə qədər təkminləşdirilmişdir. Bu kompyuterlərin əsas
vəzifəsi böyük tutumlu informasiyaların saxlanılması və emalı ilə bağlı olan
mürəkkəb hesablamaların və məntiq məsələlərinin həllini təmin etməkdir. Bu cür
kompyuterlərə misal olaraq İBM firmasının istehsalı olan İBM 360, İBM 370,
İBM 390-nı və onların analoqu olan EC 1040 (1045), EC 1050 (1055)-ni
göstərmək olar. Bir çox hallarda böyük kompyuterlərin məhsuldarlığı müəyyən
məsələlərin həllində kifayət etmir. Bu səbəbdən də super kompyuterlərin
yaranmasına ehtiyac yaranmışdır. Bu cür kompyuterlərdə hesablamaların paralel
aparılması, soprosessorların tətbiqi, çoxsəviyyəli iyerarxik yaddaş strukturundan
istifadə olunması onların çox böyük işləmə sürətinə malik olmasına səbəb olur.
Strateji məhsul sayılan super kompyuterlərin qiymətləri çox baha olduğundan
(100 mil.ABŞ dolları) bir çox ölkələrin bu kompyuterləri almaq imkanı yoxdur.
Əsasən superkompyuterlərin istehsalı və istifadəsinin 90%-i inkişaf etmiş
ölkələrdə cəmlənmişdir. Həmin ölkələr belə kompyuterləri digər ölkələrə
satmamağa çalışırlar, çünki bu kompyuterlərdən nüvə və başqa qlobal təhlükə
törədən yeni-yeni silah növlərinin yaradılması üçün istifadə edilə bilər. Super
kompyuterlərə misal olaraq keçmiş SSRİ-də istehsal olunan EC-1065, EC-1066,
Elbrus və Grey Researeh, Control Data Corporation firmalarının məhsullarını
göstərmək olar.
Super kompyuterlər çox baha başa gəldiyindən, onlar üçün xüsusi şərait
və personal tələb olunduğundan dünya üzrə onların sayı çox azdır. Ona görə də
son zamanlar virtual super kompyuterlərin yaradılması istiqamətində bir çox
elmi-tədqiqat işləri aparılır.
Superkompyuter 1976-cı ildə amerikalı alim Seymur Krey tərəfindən
“CRAY - 1” adı altında yaradılmışdır. Qiyməti 8,8 milyon ABŞ dolları olan bu
superkompyuter 8 Mbayt əməli yaddaş həcminə malik olmaqla, saniyədə 160
milyon əməliyyat yerinə yetirirdi. 2008-ci ilin noyabr ayında ABŞ-da istehsal
edilən “Road Runner” superkompyuterinin əməli yaddaşı 98 Tbayt, çəkisi 226
ton, tutduğu sahə 560 kvadrat metrdir. Qiyməti 133 milyon dollar olan bu
superkompyuterin enerji tələbatı 3,9 mWt (39000 ədəd 100 Wt-luq lampanın
tələb etdiyi enerji). Hər bir superkompyuterin 1 il ərzində saxlanmasına çəkilən
xərclər onun dəyərinin 10 faizini təşkil edir.
Super kompyuterlərin baha başa gəlməsi və ümumiyyətlə kompyuterlərin
növlərinin az olması orta kompyuterlərin yardılmasınına səbəb oldu. Bu
kompyuterlər böyük kompyuterlərə nisbətən az imkana malik kompyuterlərdir,
lakin onlar nisbətən ucuz

olurlar. Orta kompyuterlər çox böyük həcmli informasiya mübadiləsinin emalı

və vaxt məhdudiyyəti tələb olunmayan bütün sahələrdə tətbiq oluna bilər. Orta
kompyuterlərə EC sinfinin bəzi modellərini (EC-1036,EC-1130) misal
göstərmək olar.
Kiçik kompyuterlər 60-cı illərdə yaradılmış (PDP-5) və sonradan böyük
sürətlə inkişaf etmiş və geniş tətbiq sahələrinə malikdirlər. Bu kompyuterlər
texnoloji proseslərin və mürəkkəb avadanlıqların idarəetmə sistemlərində geniş
tətbiq edilirlər. Mini kompyuterlərə misal olaraq DEC firmasının istehsal etdiyi
PDP və VAX seriyalı kompyuterləri, həmçinin onların analoqu olan CM tipli
(CM 3, CM 4 ) maşınları göstərmək olar.
 Mikroprosessorun kəşfi mikro-kompyuterlər sinfinin yaranmasına gətirib
çıxardı. Mikroprosessorun yaradılması nəinki kompyuterin mərkəzi hissəsini
kiçiltdi, həmçinin kiçik ölçülü cihazların yaradılmsına gətirib çıxardı. Kiçik
ölçülərinə, məhsuldarlığına, ehtibarlılığına və ucuz başa gəlməsinə görə bu
kompyuterlər tədrisdə və məişətdə geniş tətbiq olundu. Mikroprosessorların və
mikro-kompyuterlərin inkşafı fərdi kompyuterlərin yaradılmasına gətirib
çıxardı.
Müasir fərdi kompyuterlərdə ifrat böyük inteqral sxemlərdən istifadə
portativ kompyuterlərin yaranmasına səbəb olmuşdur. Ölçülərinə və çəkisinə
görə bu kompyuterlər çox kiçik formada olur. Portativ kompyuterlərin özləri də
“Laptop”, “Notebook”, “Palmtop” sinfinə bölünür. Portativ kompurterlər
hesablama məhsuldarlığına görə stolüstü kompyuterlərdən geri qalmır və az
elektrik enerjisi tələb edir, akkumlyatorla uzun müddət işləyə bilir, ekranları
mayekristaldan hazırlanır. “Notebook”un ölçüsü təqribən 50x279x215 mm,
çəkisi 2,2-4,5 kq, ekranın ölçüsü isə 11,3 -17 dyüm olur.
Mikro və fərdi kompyuterlərin istehasalı və tətbiq sahələri günü-gündən
genişlənir. Hazırda dünya bazarında mikro-fərdi kompyuterlərin əsas
istehsalçıları İBM, DEC, Hewlet Packard, Apple, Compac, Simens və
s.firmalardır.

Fərdi kompyuterlərin arxitekturası

I və II nəsil kompyuterlərin aparat və proqram vasitələri bir-birindən asılı

olmadan yaradılırdı. III nəsildən başlayaraq kompyuterlərin aparat və proqram
vasitələri vahid bir sistem kimi layihələndirilməyə başlandı. Buradan da
kompyuterlərin arxitekturası anlayışı yarandı. Kompyuterin arxitekturası aparat –
proqram vasitələri kompleksinin qurulması ilə bağlı bir çox amilləri nəzərə alan
məsələləri əhatə edir.
Kompyuterin strukturu müəyyən səviyyədə onun konkret tərkibini
( qurğular, bloklar, qovşaqlar və s.) və onlar arasındakı əlaqələri təyin edir.
Arxitektura isə kompyuterin tərkib hissələrinin hansı qaydalarla qarşılıqlı
əlaqələndirilməsini təyin edir. Başqa sözlə desək arxitektura kompyuterin
layihələndirilməsinin, qurulmasının və proqram təminatının ümumi
problemlərini əks etdirir.
Birinci nəsildən başlayaraq indiyə qədər bütün kompyuterlər bir-birindən
nə qədər fərqlənsələr də, hamısı Con Fon Neymanın verdiyi klassik sxem
 əsasında işləyir. Hər bir kompyuter iki hissədən mərkəzi və periferiya(xarici)
hissəsindən ibarət olur. Kompyuterin ümumi quruluşu aşağıdakı kimidir:
1. Hesabi-məntiqi qurğusu (HMQ mərkəzi hissədir) - xüsusi elektron sxem
– çip olub hesab və məntiqi əməliyyatlarını yerinə yetirmək üçündür.
2. İdarəetmə qurğusu (İQ mərkəzi hissədir) – kompyuteri idarə etmək,
proqramları yerinə yetirmək, qurğulara müraciət etmək və s. üçündür.
3. Yaddaş qurğusu (YQ)– kompyuterin elə bir hissəsidir ki,
bütün daxil edilənlər üzərində əməliyyatlar məhz orada yerinə yetirilir. Daxili
yaddaş qurğusu mərkəzi hissədir.
4. Xarici qurğular (Periferiya hissədir) – informasiyanı kompyuterə daxil
etmək, kompyuterdəki informasiyanı təsvir etmək (görmək,çap etmək və s.) və
uzun müddət yadda saxlamaq üçündür.
Müasir kompyuterlərdə hesabi-məntiqi qurğusu ilə idarəedici qurğu birgə
prosessor adlanır.
Kompyuterin ümumi quruluş sxemi aşağıda göstərildiyi kimidir.
Hesabi-
məntiqi
qurğu

Yaddaş Çıxış qurğusu

Giriş qurğusu
qurğusu

idarəetmə
qurğusu

İBM PC kompyuterlərinin açıq aritekturaya malik olmasından əsasən

istifadəçi çox faydalandı və aşağıdakı imkanlara nail oldu.
1. Komlektləşdirici hissələrin sayının çoxalması kompyuterin qiymətinin
aşağı düşməsinə səbəb oldu.
2.Kompyuterin imkanları genişləndi və onların müasirləşdirilməsi
istehsalçılar tərəfindən həyata keçirilə bildi.
 3.Kompyuterlərin keyfiyyətli hazırlanması nəticəsində istifadəçi çoxlu
sayda kompyuterlərdən özünə məxsus olanı seçmək imkanı əldə etdi.
Kompyuterlərin digər qurğulardan fərqi ondan ibarətdir ki, o, insan beyni
kimi “düşünmək” və müəyyən məsələləri istifadəçinin “əmri ilə”yerinə yetirmək
üçün yaradılmışdır. Müasir fərdi kompyuterlər informasiyanı daxil etmək
(daxiletmə qurğuları), müxtəlif əməliyyatları yerinə yetirmək (hesab-məntiq
qurğusu), məlumatı monitora və ya digər xarici qurğulara ötürmək (xariç etmə
qurğuları) və yadda saxlamaq (yaddaş qurğuları) kimi fünksiyaları yerinə
yetirən mürəkkəb bir sistemdir.
Kompyuterlə ünsiyyət müasir dövrdə dialoq rejimində həyata keçirilir.
Dialoq əmr və proqramların köməyi ilə yaradılır. Müəyyən əməliyyatı yerinə
yetirmək üçün kompyuterin başa düşdüyü dildə ona verilən göstəriş əmrdir.
Proqram isə əmrlərin müəyyən şəkildə toplusudur. Proqram- əmrlərin qaydaya
salınmış, nizamlanmış, ardıcıllığıdır. Proqramın son məqsədi aparat vasitələrinin
idarə edilməsidir.
Kompyuterin tərkib hissəsi konfiqurasiya adlanır. Konfiqyrasiya aparat və
proqram konfiqurasiyasına ayrılır.
Hesablama sisteminin proqram təminatı proqram konfiqurasiyası adlanır.
Aparat təminatına aparat koinfiqurasiyasını yaradan qurğu və alətlər
daxildir.
Fərdi kompyuterin əsas və əlavə hissələri vardır. Fərdi kompyuterlərin əsas
hissələrinə sistem bloku, monitor(displey) və klaviatura daxildir.
Fərdi kompyuterin əlavə qurğuları iki yerə bölünür. Daxili və xarici əlavə
qurğular. Daxili və xarici əlavə qurğulara modemlər (daxili və xarici olur),
şəbəkə kartları, səs kartları, xarici yaddaşlar, printerlər, skanerlər, kalonkalar,
Web kameralar, rəqəmli fotoaparatlar və s.aiddirlər.

Kompyuterin giriş-çıxış qurğuları

Giriş – çıxış qurğularının köməyi ilə kompyuterlər ətraf mühitlə əlaqədə

olur. Giriş qurğularına misal olaraq: klaviaturanı, mausu (sıçanı), skaneri, qrafiki
planşeti (digitizer), web-kameranı, TV- tyüneri və s. göstərmək olar.
Klaviatura–kompyuterə məlumatı daxil edən əsas xarici qurğulardan biri
hesab olunur. Klaviaturanın köməyi ilə kompyuterə istənilən simvolları
(rəqəm, hərf, və s.) daxil etmək, monitorun kursorunu ekranın istənilən nöqtəsinə
aparmaq və ekranda olan məlumatı printerə göndərmək mümkündür.
Ümumiyyətlə, klaviaturada 102/104 klaviş(düymə) olur.
 Klaviatura daxil etmə qurğusudur. Klaviaturada dörd qrup düymə vardır.
1-ci əsas qrupa daxil olan düymələr: hərflər, rəqəmlər, işarələr və s.
2-ci qrupa idarəedici düymələr daxildir:
Enter – daxil etmək;
Esc – rejimdən çıxmaq;
Caps Look – böyük hərflərə keçmək;
Spase – boş mövqe;
Ctrl, Shift, Alt bu düymələr başqa düymələrlə birlikdə işlədilir.
Ctrl-düyməsindən istifadə etməklə əlifbanın hərflərini (rus,latın)
kompyuterə daxil etmək olar.
Ctrl+O mətnləri açmaq;
Ctrl+N yeni sənəd açmaq;
Ctrl+S mətni yadda saxlamaq;
Ctrl+P mətni çap etmək;
Ctrl+X seçilmiş fraqmenti (mətn hissəsini) silərək yadda saxlamaq;
Ctrl+C seçilmiş fraqmentin surətini buferə yazmaq;
Ctrl+V buferdəki informasiyanı kursor olan yerə yerləşdirir;
Ctrl+Alt+Del kompyuteri yenidən yükləmək üçündür;
Ctrl+End mətnin sonuna keçıdı təmin edir ;
Ctrl+Home mətnin əvvəlinə keçidi təmin edir;
Ctrl+ bir söz sağa keçidi təmin edir;
Ctrl+ bir söz sola keçidi təmin edir;
Ctrl+A sənədin hamısını seçir ;
Ctrl+del bir söz sağı silir;
Ctrl+ Backspace () bir söz solu silir;
Alt+F4 proqramdan çıxır;
Shift-klaviaturanın yuxarı registrlərində yerləşən simvolları
və hərfləri daxil etmək üçündür;
Shift+ bir simvol sağı seçir;
Shift+ bir simvol solu seçir.
Shift+end korsordan sətrin sonuna qədər seçir;
Shift+home kursordan sətrin əvvəlinə qədər seçir;
Delete-kursordan sağda olan informasiyaları silmək üçündür
 Backspace () bir simvol solu silir;
Tab – kursoru 8 mövqe sağa aparır;1
Print Screen – ekran görünüşünü bufer yaddaşa köçürür;
Page Up, Page Down – mətni ekran səhifələrinə görə vərəqləyir;
Home – mətndə kursoru bir başa sətrin əvvəlinə gətirir;
End – mətndə kursoru bir başa sətrin sonuna gətirir;
İnsert(İns)-mətnin əvəzetmə rejiminə daxil olmasını təmin edir.
Scroll Lock - (fırlanmanı qeyd etmək) düyməsi-kursoru ekranda elə qeyd
etdirmək üçündür ki, onun ətrafındakı ekranın bütün məzmunu hərəkət etmiş
olsun. İndi bu düymədən istifadə olunmur.
3-cü qrup (istiqamətləndirici) düymələr 2 rejimdə işləyir: Num Lock
düyməsi aktiv olanda rəqəmlərlə işləmək olur, aktiv olmayanda kursoru idarə
edən düymələr işləyir.
Klaviaturadakı ox (aşağıdakı) düymələri kursorun hərəkətini təmin edir.

4-cü qrup düymələr funksional düymələrdir: F1, ..., F12. Bu düymələr

müxtəlif proqramlarda müxtəlif vəzifələr daşıyır.

F1 düyməsi həmişə köməkçini (Help) açır.

Maus (manipulyator) - kompyuterə məlumat daxil edən giriş qurğusudur.
Bunlara coystik, işıqlı qələm, trekbol, sensor paneli və s. aiddir. Maus-
yerdəyişdirmə vericilərindən və klavişlərdən ibarət olub əl ilə idarə edilən
qurğudur. Mausu hərəkət etdirməklə kursorun displeyin üzərində hərəkətini
təmin edirik. Mausun iki düyməsi olur: sağ və sol. Sol düymə əmr düyməsidir,
sağ düymə isə kontekst asılı menyuları açmaq üçündür. Maus qurğusu
quruluşuna görə mexaniki, optomexaniki və optik olur. Son dövrlərdə optik və
radio siqnallar vasitəsi ilə işləyən mausdan geniş istifadə olunur. Ardıcıl
interfeysə malik “Microsoft” firmasının istehsal etdiyi mauslar prosessora öz
hərəkətləri haqda məlumat vermək üçün 3 bayt formatından istifadə edir.
Mikrofon- səsin elektrik siqnalına çevrilməsini təmin edən giriş
qurğusudur. Mikrofonun köməyi ilə audio məlumat kompyuterə daxil edilir.
Web-kamera – video informasiyanı (görüntüləri) kompyuterə daxil edən
giriş qurğusudur. İnternet vasitəsilə əlaqə saxlayarkən Web-kamera vasitəsilə
istifadəçilər bir-birini görə-görə danışa bilərlər. Son illərdə istehsal olunan Web-
kameraların əksəriyyəti kompyuterə USB portu vasitəsilə qoşulur və əlavə qida
mənbəyi tələb etmir.
Web-kamera Microsoft NetMeetinq adlı səs və video müraciət proqram
təminatı ilə işləyir. Maksimal seyrəklik həddi 640x480 nöqtə oldğu halda, Web-
kamera yalnız 352x288 nöqtə seyrəklik verə bilir.
Qrafiki planşet (digitayzer) - əllə çəkilən şəkilləri, sxemləri, imzaları,
xəritələri birbaşa kompyuterə daxil edən giriş qurğusudur. Qurğu qrafiki
planşetdən və qələmdən ibarətdir. Qrafiki planşetlə işləyən zaman nöqtəli
təsvirlərlə yox, bir dyümə düşən xətlərlə ifadə olunacaq.
TV – tyüner – müxtəlif formatlı (PAL, SECAM, NTSC) televiziya
verilişlərini qəbul edib, monitorda göstərilməsini təmin edən giriş qurğusudur.
Lakin daxildə quraşdırılmış tyünerlər yaxşı keyfiyyətlə fərqlənmirlər,
təsvirlər çox vaxt “Windows”un çox da böyük olmayan pəncərəsində əks
olunur. Kompyuterə xaricdən qoşulan TV – tyünerlər göstərilən nöqsanı aradan
qaldırır.
Avtonom xarici tyünerlər-tamamilə başqa bir kateqoriyaya aid olub,
kompyuterə yox, bilavasitə monitor ilə videoplata arasına qoşulurlar. Bu
qurğuların müsbət cəhəti ondan ibarətdir ki, onlarda kompyuter heç də lazım
deyil, monitorun işləməsi kifayət edir (AverTV Box). Eyni zamanda bu
qurğunun daxilində quraşdırılmış dinamikin olması əlavə səs mənbəyinə ehtiyac
duymur.
Skaner – fərdi kompyuterin xarici qurğusu olub kağız üzərində olan mətn ,
şəkil və qrafik məlumatları kompyuterə daxil etmək üçündür. Skaner məlumatı
qrafiki formada oxuyur və maşının yaddaşına daxil edir. Daha sonra lazımi
qrafiki redaktor proqramlarının köməyi ilə onu ikilik koda çevirərək disklərə və
ya çap qurğusuna ötürülməsini təmin edir. Skaner fərdi kompyuterə USB portu
vasitəsi ilə qoşulur. Skanerin əsas elementi yarımkeçirici lazer və yarımkeçirici
işıq qəbuledicisidir. Skaner informasiyanı işıq formasından elektrik formasına
çevirərək naqil vasitəsilə kompyuterə ötürür. Kompyuter tərəfindən alınmış
informasiya rəqəm formasına çevrilir və istifadəçiyə çatdırılır. Ən geniş yayılmış
iki tip skaner mövcuddur: Əl ilə işləyən (hand-held) və stolüstü(desktop).
Stolüstü skanerlərin üç növü vardır: flatbed, sheef-fed, Overhead.
Skanerin seyrəklik xüsusiyyəti 1 dyüm təsvirdə olan nöqtələrin sayı ilə təyin
edilir (dpi).
Fərdi kompyuterin çıxış qurğularına misal olaraq, monitoru, printeri, səs
kalonkasını, qrafikçəkəni, strimmeri və s. göstərmək olar.
 Monitor çıxış qurğusu olub kompyuterə daxil olan məlumatlara və alınmış
nəticələrə nəzarət etmək üçün istifadə olunur. Fərdi kompyuterlərdə istifadə
olunan monitorlar ekranın ölçülərinə görə aşağıdakı formada olurlar: 14,15,
17,19,21 və 24 dyüm (1dyüm=2,54 sm). Monitorlar şəklin formalaşdırılması
prinsinlərinə görə aşağıdakı

növlərə bölünülər: elektron-şüa borulu (EŞB,CRT), mayekristal (MK,LCD) və

plazma. Plazma və mayekristal monitorlar nazik səth formasında olub, çəkiləri
çox kiçik olur. Monitorun idarə olunması fərdi kompyuterlərin daxilində
formalaşan rəqəm videosiqnalları (videokontroller) vasitəsilə baş verir.
Monitorun əsas göstəriciləri ekranın ölçüsü, ekranda təsvir olunan
nöqtələrin sayı, təsvirin əks olunmasının maksimal tezliyi və ekranın müdafiə
dərəcəsidir.
Monitorda təsvirin yenidən əks olunması bir saniyə ərzində təsvirin
tamamilə ekranda təzələnməsi ilə səciyələnir. Əks olunma tezliyi Hs ilə ölçülür.
Tezlik artdıqca ekranda təsvir bir o qədər təmiz olur.
Müxtəlif monitorlarda nöqtələrin sayı müxtəlif olur (buna seyrəklik
qabiliyyəti deyilir). Monitorda istənilən təsvirin dəqiqliyini artırmaq üçün
nöqtələrin sayını çoxaltmaq lazımdır. Məsələn, 21 dyümlü monitorlar üçün
nöqtələrin sayı 1600x1200 olur (bu üfüqi və şaquli istiqamətdəki nöqtələrin
sayını göstərir).
Ekranın müdafiə dərəcəsi ümumdünya standartlarına uyğun təyin edilir.
Monitorların iş prinsipi onlara verilən gərginlik nəticəsində daxildə olan
molekulların nizamlı hərəkətinə əsaslanır. Elektron şüa borulu monitorlardan
fərqli olaraq maye kristallardan hazırlanmış monitorlar iş prosesində
istifadəçinin gözünü yormur.
EŞB monitorlarda ekranın bir nöqtəsi qırmızı, yaşıl və göy kimi (RGB) üç
rəngdən biri ilə işıqlanır. Bu rənglərin kombinasiyası ilə milyona yaxın rəng və
onların kölgələrini əldə etmək mümkündür.
Printer – kompyuterin xarici qurğusu olub, informasiyanı kağız üzərində
çap etmək üçündür. İnformasiyanın çıxışa verilməsi üsuluna görə printerlər iki
qrupa bölünür: simvollu və qrafiki. Simvollu printerlər sətrdəki ayrı-ayrı
simvolları bütöv şəkildə çap başlığına ötürür. Qrafiki printerlərdə məlumat
simvollar şəklində deyil, ayrı-ayrı nöqtələr şəklində çıxışa ötürülür. Vahid
uzunluqda bir dyümdə olan nöqtələrin sayı (Dpi-bir dyümə düşən nöqtələrin
sayı) printerin imkanlarını göstərir. Kağız üzərində şəklin qeyd edilməsi üsuluna
görə printerlər iki qrupa bölünür: zərbli və zərbsiz çap qurğuları.
Zərbli çap qurğularına misal olaraq matris çap qurğularını misal göstərmək
olar.
Matris çap qurğularının başlığı 9, 18 və ya 24 iynədən ibarət olur. Çap
başlığı ilə kağız arasında rəngli lent olur. Çap başlığında simvol formalaşandan
sonra iynələr hərəkətə gəlir, rəngli lentə zərbə vuraraq kağız üzərində simvolu
formalaşdırır.
Zərbsiz çap qurğulara misal olaraq lazer və şırnıqlı çap qurğularını
göstərmək olar. Lazer çap qurğularında şəkillər kağız üzərinə aralıq məlumat
daşıyıcısı vasitəsilə yazılır. Şəkil lazer şüanın köməyi ilə əvvəlcə aralıq məlumat
daşıyıcısına yazılır (neqativ alınır) və daha sonra bu məlumat daşıyıcısının üst
qatı quru toz ilə örtülür. Ağ kağız bu barabanın üstü ilə dartılaraq və yüksək
istilik hesabına barabandakı şəkil (neqativ) kağız üzərinə hopur. Lazer
qurğularının çap keyfiyyəti və sürəti çox yüksəkdir. Bu çap qurğuları dəqiqədə 4
-16 səhifə çap edə bilir və 1 dyümdə 600 - 1200 nöqtə yaza bilir.
Şırnıqlı printerlərin işləmə prinsipi başqa printerlərdən fərqlənir. Bu
printerlərdə çap başlığı mürəkkəblə doldurulur. Başlıqda çox kiçik ölçülü
deşiklər olur və bu deşiklərdən mürəkkəb kağız üzərinə püskürdülür. Şırnıqlı
printerin qiyməti nisbətən ucuz olur. Rəngli çap etmə qabliyyətinə malik olurlar.
1 dyüm məsafədə 300-720 nöqtə vura bilirlər. Çap sürəti dəqiqədə 2-6 səhifədir.
Çap başlığında 48-dən 416-ya qədər deşik olur.
Səs kolonkasından (çıxış qurğusu kimi) audio məlumatları dinləmək üçün
istifadə olunur.
Qrafikçəkən qurğu - kompyuterdən alınan qrafiki məlumatları, mürəkkəb
sxemləri və şəkilləri qələmin köməyi ilə kağız üzərində çəkən çıxış qurğusudur.
Strimmer (maqnit lent qurğusu) – məlumatı maqnit lenti üzərində
saxlayan yaddaş qurğusudur. Bu qurğular etibarlı işləyir, qiyməti ucuz və böyük
yaddaş həcminə malik olur. Məlumatın oxunma və yazma sürəti digər yaddaş
qurğularına nəzərən çox aşağıdır.
Kompyuterlərdə mətnin, səsin, şəkilin və görüntülərin birgə emal
edilməsini təmin edən qurğu multimedia adlanır. Bu qurğu özündə mikrofonu,
web-kameranı, səs kolonkasını və səs kartını birləşdirir. Səs kartından audio-
video informasiyanı (analoq formasında olan) ikilik-rəqəm koduna çevirmək və
əksinə ikilik kodu audio-video informasiyaya çevirmək üçün istifadə edirlər.
Multimedia qurğusunun koməyi ilə audio-video konfransların təşkil olunması
həyata keçirilir.
Modem (modulyator – demodulyator) – əlaqə kanallarının (telefon
xətləri, radio kanal və s.) köməyi ilə məlumatları uzaq məsafələrə ötürmək və
qəbul etmək üçün istifadə olunan qurğudur. Modem-kompyuter və telefon
xətləri arasınada rəqəmli elektrik siqnalları analoq siqnallarına və ya əksinə
avtomatik çevirən qurğudur. Texnikada rəqəmli siqnalların analoq siqnallarına
çevrilməsinə modulyasiya, əks prosesə isə demodulyasiya deyilir. Analoq
siqnalları üç parametrlə -amplitudası, tezliyi və fazası ilə xarakterizə olunur.
Müasir modemlərdə hər üç xüsusiyyətdən istifadə edilir. Modem iş prosesində
kompyuterdən üç bitə uyğun informasiya qəbul edir ki, birinci bitlə amplitudaya,
ikinci bitlə tezliyə, üçüncü bitlə isə fazaya uyğun analoji siqnal xəttə göndərilir.
Göndərilmiş siqnallar modem-qəbuledici tərəfindən qəbul edilərək istifadəçiyə
lazım olan şəkildə çatdırılır.
Modemin buraxma qabiliyyəti iki parametrlə: informasiyanın ötürmə sürəti
və informasiyanın tutumu ilə xarakterizə olunur. İnformasiyanın ötürmə sürəti
bod ilə ölçülür. İnformasiyanın tutumu isə analoq siqnallarının sayı, yəni bitlə
təyin olunur.
Konstruktiv olaraq modemlər iki formada olur: daxili və xarici. Daxili
modemlər ana plata üzərində olan sistem şinə qoşulur. Xarici modemlər isə
ardıcıl Com və ya USB portuna qoşulur. Xarici modemlərin qiyməti nisbətən
baha olur və fərdi kompyuterə rahat qoşulur. Məlumatı ötürmə sürəti 56 Kbit/san
- 2 Mbit/san qədər olur. Modem qurğusunun köməyi ilə istifadəçilərin
kompyuterləri kompyuter şəbəkəsinə (İnternetə) qoşulur.
Akselerator- elə bir xüsusiləşdirilmiş intelektual qurğudur ki, müəyyən
sayda qrafiki əməliyyatların yerinə yetirilməsini həyata keçirir.
Plotter kağız üzərində olan müxtəlif çertyojların çəkilməsini təmin edir.
Əsasən mühəndis məsələlərinin həllində tətbiq olunur.
Şəbəkə kartı-(şəbəkə adapteri) kompyuterin lokal şəbəkəyə qoşulması
üçün istifadə edilir.
Videoadapter- kompyuter işləyən zaman onda gedən işin təsviri
monitroda canlanır. Monitora ötürülən məlumatları videokart idarə edir.
Videoadapter mətn və ya qrafik rejimdə işləyir. Videoadapterin iki növü ilə tanış
olaq:
 - 16 rəngli 80x25 və ya 80x50 simvolla mətn rejimində və 600x350 və ya
640x480 nöqtələrlə qrafik reyimdə, həmçinin 256 rənglə 320x200 nöqtələrlə
qrafik rejimdə ekranı təmin edən VGA videokartı,
- 16 milyon rənglə 640x480 simvollarla müxtəlif rejimlərdə ekranı təmin
edən SVGA və ya VGA vedeokartı.
Videoadapterin yaddaşını artırmaqla rənglərin və simvolların rejimlərə
uyğun ekranı təmin etməsini artırmaq olar.
Videoadapterin əsas parametrlərindən biri də ekranda təsvirin dəyişmə
tezliyidir. Bu parametr 50-120 Hs tezlik diapozonunda dəyişir.
Müasir fərdi kompyuterlərin növləri
a) Stolüstü kompyuterlər(Desktop)
b) Stolüstü mini-kompyuterlər
c) Planşet kompyuterlər
d) Yığcam kompyuterlər(noutbuklar)
e) Subnoutbuklar
f) Cib kompyuterləri
g) Kommunikatorlar və smartfonlar

Bu günlər ən çox yayılan kompyuterlər stolüstü kompyuterlərdir. Bunun

tərkibində sistem bloku adlı mərkəzi element vardır ki, kompyuterin ən vacib
hissələri (prosessor, əməli yaddaş, sərt disk və s.) yerləşir. Sistem blokuna
monitor, maus, skaner, printer, modem və s. kimi xarici qurğular qoşulur. Bu
kompyuterin böyük yer tutmasına baxmayaraq korpusunun böyük hissəsi boşdur.
Onun tərkibinə daxil olan istənilən qurğunu digər qurğu ilə əvəz etmək olar.
Stolüstü kompyuterlər aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə oluna bilər:
- Ev şəraitində istifadə olunan kompyuterlər-universal kompyuterlər olub,
hər şeydən bir az bacarırlar. Burada əsas məqsəd əyləncəyə-multimediyaya
yönəldilir. Bundan başqa burada əsas məqsəd müxtəlif oyunların oynanılmasının
mümkünlüyüdür.
- İşçi stansiyalar-adətən müəssisələr, firmalar və digər təşkilatlar üçün
təyin olunan kompyuterlər belə adlanırlar. Burada bir qayda olaraq, işçi
stansiyalar çox dar bir çərçivə daxilində yerləşən məsələləri, məsələn, mətn və
elektron cədvəlləri işləmə məsələlərini həll edirlər. Burada oyun nəzərə alınmır.
- Stolüstü nəşriyyat kompyuterləri-ən bahalı və güclü sistemdir. Buraya
güclü prosessorla yanaşı böyük monitor, keyfiyyətli videoplata, güclü lazer
printeri və skaner daxildir.
- Serverlər-paylaşdırıcı kompyuter olub, əsas işçi müəssisənin və ya
internet qovşağının lokal şəbəkəsini idarə etmək üçündür. Serverdən çox böyük
həcmli informasiya axını keçdiyi üçün, onların işi üçün güclü prsossor, böyük
əməli yaddaş və bir qayda olaraq böyük tutuma malik olan və bir-birlərini təkrar
edən bir neçə sərt disk olur. Server-adi “fərdi” və “böyük” kompyuter dünyasını
bir birlərindən ayıran sərhəddir.

Kompyuterin struktur sxemi

Kompyuterin struktur sxemi şəkil də göstərilmişdir

 Şəkildən göründüyü kimi kompyuterlərin bütün hissələri bir-biri ilə sistem
şini vasitəsilə birləşmişdir. Şin prosessorla yaddaş arasında və ya giriş-çıxış
qurğularının kontrollerləri (elektron sxemləri) arasında verilənlərin və idarə
siqnallarının ötürülməsini təmin edən naqillər yığımından ibarətdir. Əsas şinlər
üç cür olur: Verilənlər şini, ünvan şini və əmrlər şini.
Pentium ailəsindən olan prosessorlarda ünvan şini 32 mərtəbəlidir, yəni 32
paralel naqildən ibarətdir.
Verilənlər şinində verilənlərin əməli yaddaşdan prosessorun registrinə və
əksinə ötürülməsi baş verir. Müasir fərdi kompyuterlərdə verilənlər şini 64
mərtəbəlidir.Yəni bir dəfəyə emal üçün 8 bayt informasiya 64 xətlə daxil olur.
Əmrlər şini vasitəsilə verilənləri emal etmək üçün prosessor lazımı əmrləri
göndərir. Əmrlər baytlar şəklində daxil olur.

Fərdi kompyuterlərdə sistem şini kimi İSA, EİSA, PSI, FSB, AGP,
PCMCİA, USB standardlarından istifadə edilir. ISA (İndustru Standart
Architecture). Bu tip şinlər sistem blokunun bütün qurğularını öz aralarında
əlaqələndirməklə yanaşı, həm də standart slotlar (razyomlar) vasitəsilə yeni
qurğuların sadə qoşulmasını təmin edir. Belə arxitektura əsasında hazırlanmış
şinlərin siqnalı buraxma qabiliyyəti 5,5 Mbayt/s təşkil edir.
EİSA (Extended İSA) şinlərinin –siqnalı buraxma qabiliyyəti 32
Mbayt/s təşkil edir.İSA/EİSA köhnəlmiş standartlardır.
PSİ (Peripheral Component Interconnect-xarici komponentlərin qoşulma
standartı). Fərdi kompyuterlərin PSİ interfeysi, 80486 prosessoru və Pentium-un
ilkin versiyalarında istifadə edilirdi. Bu interfeys 33 MHs şin tezliyinə və 132
Mbayt/s buraxma qabiliyyətinə malikdir.
FSB (Front Side Bus). İntel Pentium Pro prosessorundan başlayaraq,
prosessorla əməli yaddaşı birləşdirmək üçün, FSB adlandırılan xüsusi şindən
istifadə edilir.
AGP (Advanced Graphic port-təkminləşdirilmiş qrafik port). Bu şin
videoadapterin qoşulmasına xidmət edir. Bu şinin tezliyi PSİ şininin tezliyinə
uyğun gəlir,ancaq o, bir takt müddətində bir neçə siqnalın ötürülməsi hesabına
daha yüksək buraxma qabiliyyətinə malikdir. Bir takt müddətində verilən
siqnalın sayı, vurma(x) işarəsi ilə göstərilir (AGP4x, AGP8x).
PCMCİA (Personal Computer Memory Card İnternational Association-
fərdi kompyuter üçün yaddaş platası standartı). Bu standart kiçik ölçülü yaddaş
kartlarının qoşulmasını müəyyən edir və portativ fərdi kompyuterlərdə istifadə
olunur.
USB (Universal Serial Bus-universal ardıcıl magistral). Bu standart
kompyterin periferik qurğularla qarşılıqlı təsir formalarını müəyyən edir.
Fərdi kompyuterlərin əsasını prosessor və yaddaş bloku təşkil edir.
Prosessor hesab-məntiq qurğusundan və idarə qurğusundan ibarətdir. İdarə
qurğusu proqramdakı əmrləri qəbul edir və onların yerinə yetirilməsini təşkil
edir. Hesab-məntiq qurğusu isə hesablama əməllərini yerinə yetirir.
Prosessorun verilənlər üzərində yerinə yetirilə biləcəyi mümkün əmrlərin
məcmusu prosessorun əmrlər sistemi adlanır.
Prosessorun genişləndirilmiş və ixtisaslaşdırılmış əmrlər sistemi – CLSC
adlandırılır.
Arxitekturası ixtisaslaşdırılmış əmrlər sistemi RISC prosessoru adlandırılır.
İBM PC platformalı fərdi kompyuterlərdə CLSC –prosessorları istifadə
edilir.
Fərdi kompyuterlərdə istifadə olunan xarici qurğuları (monitor, çap
qurğuları, disk qurğuları və s.) kompyuterə qoşmaq üçün kontrollerdən (idarə
sxemi) istifadə edirlər.
Kontroller idarə qurğusu olub giriş-çıxış qurğularını mərkəzi prosessorla
əlaqələndirir. Bəzi qurğuların (klaviatura, maus, printeri və s.) kontrolleri fərdi
kompyuterin ana platasının üzərində olur. Bəzi qurğuların (monitor, sərt maqnit
disk qurğusu və s.) kontrolleri isə ayrıca plata şəklində olur və onlar ana plata
üzərində olan sökmələrdə (razyomlarda) yerləşdirilir.
Fərdi kompyuterin tərkibi sistem blokundan, klaviaturadan, mausdan,
monitordan və giriş-çıxış qurğularından ibarət olur .
Sistem bloku qida mənbəyinin yerləşdiyi korpusdan, üzərində əməli
yaddaş və mikroprosessor olan ana platadan, səs kartından, yumşaq maqnit disk
qurğusundan (3,5”/FDD), sərt maqnit disk qurğusundan (HDD), CD-ROM-dan
və bəzi əlavə qovşaqlardan ibarət olur. Eyni zamanda sistem blokunda giriş və
çıxış qurğularını, klaviaturanı, maus, monitoru və printeri qoşmaq üçün bir neçə
ardıcıl və paralel portlar yerləşir. Xarici görünüşünə görə sistem blokun korpusu
horizontal və şaquli formada olur. Korpus üçün form- faktor adlanan parametr
vacibdir. İstifadə olunan qurğuların yerləşdirilməsinə verilən əsas tələb ondan
asılıdır.
Fərdi kompyuterlərdə əsasən iki tip sistem blokundan: AT- Advanced
Technology (qabaqcıl texnologiya) və ATX - Advanced Technology
eXtended (genişləndirilmiş qabaqcıl texnologiya) istifadə olunur. IBM PC/AT
- 286, 386, 486, Pentium I və II tipli kompyuterlərdə AT tipli – sistem
blokundan istifadə olunub.
Pentium II, III və IV tipli fərdi kompyuterlərdə isə ATX tipli sistem
blokundan istifadə olunur. ATX sistem blokunda eneriyə təlabat çox azdır. Bəzi
firmaların (Apple, Compaq) fərdi kompyuterlərində sistem bloku monitorla
birlikdə bir korpusda yerləşmişdir.
Sistem blokun ön hissəsində iki əsas düymə vardır:
- Power- kompyuteri işə salmaq üçündür.
- Reset (Ctrl+Alt+Delete) - kompyuteri yenidən yükləmək üçün istifadə
edilir.
İndikatorlar. Kompyuterin işində müəyyən parametrləri əks etdirən iki
elektrik lampasıdır. İndikatrolardan biri kompyuterin şəbəkəyə qoşulduğunu və
ya qoşulmadığını göstərir. İkinci indikator sərt disklə əlaqəlidir. Kompyuter sərt
diskdən verilənləri oxuyan zaman və ya əksinə, sərt diskə verilənləri yazan
zaman bu indikator yanır.
Disk qurğuları. Ön paneldə çıxarıla bilən informasiya daşıyıcıları ilə
işləyə bilən bir neçə disk qurğusu yerləşir. Kiçik disk qurğusu Floppy maqnit
diski üçün, alt hissəsi irəli gələn və geri qayidan disk qurğusu CD-ROM və ya
DVD disk qurğuları üçündür.
Xarici yaddaş qurğusu kimi fərdi kompyuterlərdə əsasən maqnit disk
qurğusundan istifadə olunur. Maqnit disk qurğusunun əsasən iki tipi mövcuddur:
yumşaq maqnit disk qurğusu - diskovod ( məlumat daşıyıcısı - disketlər) – ilk
dəfə 1971-ci ildə El Şuqart tərəfindən San-Xose-də İBM-in laboratoriyasında
İBM System/370 seriyalı maşınlarda tətbiq edilmişdir və sərt maqnit disk
qurğusu – vinçester (məlumat daşıyıcısı – maqnit disklər)- ilk dəfə 1973-cü ildə
İBM 3340 sistemin yaddaşında yaradılıb.
 Sərt maqnit disk qurğusunun işləmə sürəti və məlumat tutumu yumşaq
maqnit disk qurğusundan dəfələrlə çoxdur. Yumşaq maqnit disk qurğularının
məlumat daşıyıcısının həcmi 1,44 Mbayt olur. Bu cür məlumat daşıyıcılarını bir
yerdən başqa yerə rahatlıqla aparmaq olur. Sərt maqnit disk qurğularını
(vinçester) ana plataya qoşmaq üçün IDE, Serial ATA, SCSI interfeyslərindən
istifadə olunur. Bu qurğudan məlumatın oxunması –yazılması vaxtı 5 -15 ms
olur. Sərt maqnit disk qurğularında şpindelin (oxun) fırlanma sürəti 5400, 7200,
10000, 15000 dövr/dəqiqə olur. Məlumat tutumu 100 Gbaytlarla ölçülür. Sərt
maqnit disk qurğusu məlumatı yadda saxlamaq imkanlarına görə enerji
mənbəyindən asılı deyil. Ona görə də əməliyyat sistemi, tətbiq proqramları və
istifadəçinin digər proqramlarını sərt maqnit disk qurğusunda yadda saxlayırlar.

Son illərdə optik məlumat daşıyıcılarına informasiyanı yazıb-oxuyan CD-

RW, DVD-RW xarici yaddaş qurğularından geniş istifadə olunur. Optik
məlumat daşıcıyılarına (CD, DVD) məlumatın yazılması – oxunması lazer
şüasının köməyi ilə həyata keçirilir. CD-RW qurğularında istifadə olunan CD –
disklərdə audio məlumatlar rəqəm formasında saxlanılır. Məlumat tutumu 650
Mbaytdır (74 dəqiqəlik audio məlumat). DVD (digital video disk) – rəqəmli
video-disk məlumat daşıyıcısı xarici görünüşünə görə CD – disklərə oxşayır.
Məlumat tutumu 4,7 -17,4 Gbayt-dır. Əsasən bu disklərdə videofilmlər
yerləşdirilir. DVD –lər 1997-ci ildən istehsal olunmağa başlanmışdır.
Hal hazırda fərdi kompyuterlərdə məlumat daşıyıcıları kimi Flash yaddaş
qurğularından geniş istifadə olunur. Bu qurğular böyük inteqral sxemlər (BİS)
üzərində yığılır və ölçüləri çox kiçikdir, bu da məlumatın bir yerdən başqa yerə
rahatlıqla aparılmasına imkan verir. Məlumat tutumu 16 Gbayt-a qədər və
daha çox olur.
Ingilis əlifbasının birinci iki hərfi –A və B hərfləri ilə “Floppy disk”
qurğusu işarə olunur. Sərt disk qurğusu-HDD hər zaman C (və ya D) hərfi ilə
adlandırılır. Sonrakı hərflər olan D(əgər HDD- D hərfi ilə adlandırılmamışsa) və
ya E hərfi ilə kompakt disk-CD-ROM işarə olunur. Adətən böyük həcmli sərt
diski məntiqi olaraq iki hissəyə ayırırlar. Bu zaman həmin disklərdən I-si C, II-
si isə D, CD-ROM isə E(F) adlandırılır. Bu disklərin adlandırılmasını dəyişmək
olar.
Ön paneldə aşağı hissədə bir-iki universal kontakt sistemi (USB), kvadrat
yuva şəklində sürətli FİRE-Wire, həmçinin qulaqcıqları qoşmaq üçün yumru
yuvalar yerləşir.
Sistem blokunun arxa hissəsində xarici qurğuları qoşmaq üçün təyin
olunan, çoxlu sayda yuvalar (portlar) və birləşdiricilər vardır. Lakin hər hansı bir
qurğunu istənilən bir porta (port mikroprosessorun xarici qurğuları ilə
informasiya mübadiləsini həyata keşirən yuvadır) qoşmaq olmaz.
Qara rəngli böyük birləşdirici (3 kontaktlı) şəbəkədən gələn gərginliyi
qoşmaq üçündür. Bir çox kompyuterlərdə monitor ayrıca gərginlik mənbəyinə
yox, birbaşa sistem blokuna qoşulur.
Yerdə qalan digər birləşdiriciləri 3 qrupa bölmək olar: yuvalar, nazik
ayaqcıqlara malik birləşdiricilər (bunlara bəzən “ata” deyirlər) və boş yuvalara
malik birləşdiricilər (bunlara “ana“ deyirlər) .
25 kontaktlı birləşdirici paralel port (LPT-line print terminal) vasitəsilə
printer, skaner, həmçinin informasiya saxlayan və nəql edən xarici qurğular
(yaddaş qurğusu) kompyuterə qoşula bilər. 1990-cı ildə LPT standartlaşdırılıb və
bu standart ilk olaraq IEEE 1284 modeli ilə buraxılmağa başlanılıb. Aşağıdakı
şəkildə pinlərin, yəni içərisindəki simlərin nə işə yaradığını görə bilərsiniz. Əgər
simlərdən hər hansı biri qırılsa nəyin işləməyəcəyini anlamaq olar. İndi bu
portlardan nadir hallarda istifadə olunur. Paralel port o deməkdir ki, bütün bitlər
bir- birinin ardınca tək-tək deyil, hamısı birlikdə 8 bit (baytlarla) eyni zamanda
(paralel) göndərilir. Ardıcıl portlarda isə bitlər bir-birinin ardınca tək-tək
göndərilir.

IEEE 1284- printer üçün kabel, DB-25 və 36 pin Centronics konnektor. 

Burada yeni adla DB-25 ilə tanış ola bilərik. D-subminiature və ya  D-
sub kompyuterlər üçün istifadə olunan standart elektrik birləşdiricisidir
(connector). Onlar ilk təqdim olunduqlarında "subminiature" kimi
adlandırılmışdırlar, bu gün onlar kompyuterlərdə ən geniş istifadə olunan
birləşdiricilərdir.
 Burada D-sub başlıqlarının pinlərinin saylarına görə növləri göstərilmişdir.

9 və 23 kontaktlı ardıcıl portda sürət bir qədər az olur (112 Kbit/san).

Ona görə də buraya cəld işləməyi çox da tələb olunmayan – maus və modem
kimi qurğular qoşulurlar. Əvəllər belə portlar 4 ədəd idi, lakin indi onlardan biri
və ya ikisi qalıb. Maus üçün PS/2 portu yaradıldı. COM portu isə modem üçün
saxalnıldı. Artıq bu port da yavaş-yavaş sıradan çıxarılır və USB ilə əvəz edilir.

PS/2 (RS-232) portu- klaviatura və maus üçündür. Onların yerini səhv

salmaq olmaz. Bu qurğuların zərər görməsinə səbəb ola bilər. Adətən bu
qurğular rəngləri ilə bir –birindən fərqlənirlər. Maus yaşıl rəngdə, klaviatura isə
mürəkkəb rəngdə olan portlara birləşdirilir. 1998-ci ildə yaradılmışdır. 2000-ci
illərdə yaranmış USB- portu ən mühüm hadisələrdən biridir. Müasir
kompyuterlərdə bu portların sayı 6-8-ə qədər olur. USB- portuna 127 qurğu
qoşmaq mümkün olur: USB-nin ilkin modifikasiyasında verilənlərin ötürmə
sürəti 12 Mbit/san idi, yeni yaradılan USB 2.0 şinində verilənlərin ötürmə sürəti
480 Mbit/s-yə qədər artırmaq mümkün olmuşdur. İEEE 1394(Fire Wire) USB
2.0 ilə rəqabət aparan verilənləri yüksək sürətlə ötürə bilən bu kontroller xarici
qurğuları kompyuterə qoşmaq üçündür. Hal hazırda rəqəmsal kamera üçün
istifadə edilir.
Qida mənbəyi-gövdədə yerləşən yeganə elektron qurğudur. Qida
mənbəyinin gücü 300 Vatdan aşağı olmamalıdır. Enerji bloku vasitəsilə
şəbəkədən gələn 220 V gərginlik azaldılıb (3-5 V) kompyuterlərin qurğuları
arasında paylanaraq onları enerji ilə təmin edir. Ən yaxşı qida mənbəyi
istehsalçısı Power Master firmasıdır.
 Kompyuterin hissələri ümumiyyətlə -5, +5, -12, +12 volt gərginliklə
işləyirlər. Qida bloku şəbəkədən aldığı 220 və ya 110 volt gərginliyi müxtəlif
gərginliklərə çevirir. Eyni zamanda bir tənzimləyci kimi bu gərginlikləri sabit
saxlayır. +12 volt- mühərriklər üçün, +5 volt isə prosessor üçündür.
Tipik kompyuter hissələrinin ehtiyacı olan güclər:
Disket sürücü: 0.80 Amper;

Anakart və əlavə Kartlar: 0.16 Amper;

Əlavə disket sürücü: 0.05 Amper;
3.5 " sabit disk : 0.13 Amper;
5.25 "sabit disk: 0.13 Amper.
Sistem blokunun daxilində yerləşən qurğulara daxili, blokdan xaricdə
qoşulan qurğulara isə xarici qurğular deyilir. Bunlardan əlavə verilənlərin bloka
daxil edilməsi və ya blokdan xaric eilməsi, həmçinin blokda informasiyanın uzun
müddət saxlanılması üçün istifadə olunur. Xarici qurğulara periferiya qurğuları
da deyilir.
Periferiya qurğuları fərdi kompyuterdə köməkçi əməliyyatları yerinə
yetirmək üçün istifadə edilir və FK-nın universiallılığı bu qurğulardan asılıdır.
Periferiya qurğuları fünksiyalarına görə aşağıdakı növlərə bölünür:
-Verilənləri daxil edən qurğular (klaviatura, monipulyator, skaner,
rəqəmli fotokamera və s.);
- Verilənləri xaric edən qurğular (printerlər, plotterlər və s);
- Verilənləri saxlayan qurğular (strimmerlər, maqnitoptik qurğular və s);
- Verilənləri mübadilə edən qurğular (faks-modem);
Hal-hazırda istifadə olunan FK-lərin sistem blokunu üfüqi və şaquli
formada istehsal edirlər.
Ana plata (motherboard) – fərdi kompyuterin qovşaq və hissələrini bir-
biri ilə fiziki əlaqələndirən platadır, üzərində mikroprosessor, əməli yaddaş,
keş-yaddaşı, çıxış/giriş qurğularının kontrolleri, CMOS, BİOS, chipset
mikrosxemləri yerləşir. Eyni zamanda ana platanın üzərində müxtəlif yuvalar
yerləşir. Bəzi ana platalarda videoadapterin və səs kartının mikrosxemləri də
yerləşir.
 Mikroprosessor (CPU) - fərdi kompyuterlərin düşünən beyni olub ana
plata üzərində yerləşir, ədədlər üzərində hesab-məntiq əməllərini və idarəni
həyata keçirir. Mikroprosessor hesab-məntiq və idarə qurğusunu özündə
birləşdirir. Mikroprsessorları əsasən Intel, AMD və Cyrix firmaları istehsal edir.
Intel firması öz mikroprosessorlarını əsasən Pentium markası ilə istehsal edir.
Bu cür mikrosxem özündə təqribən 3,1 milyon tranzistoru birləşdirir. Pentium
tipli mikroprosessorun arxitekturası özündə iki hesab-məntiq qurğusunu
birləşdirir. Bu da bir taktda iki əmrin yerinə yetirilməsinə imkan verir. 75 Mhs
tezlikli Pentium prosessorunun hesablama məhsuldarlığı saniyədə 112 milyon
əməliyyatdır. Pentium tipli mikroprosessorlar işləmə (takt) tezliyinə görə
aşağıdakı siniflərə bölünür:

- Pentium I - 75 Mhs - 300 Mhs

- Pentium II - 300 Mhs - 600 Mhs
- Pentium III - 600 Mhs - 1100 Mhs
- Pentium IV – 1100 Mhs(1,1Ghs) - 4000 Mhs(4 Ghs)
 Müasir fərdi kompyuterlərin hesablama məhsuladarlığı saniyədə millyard
əməliyyata bərabərdir.

Mikroprosessor verilənlərin
emalını, ötürülməsini və xarici
qurğuların idarə edilməsini təmin edən
FK-nın əsas qurğusudur. Mikroprosessorun əsas xüsusiyyəti onun işçi gərginliyi,
takt tezliyi, takt tezliyinin daxili çoxaltma əmsalı, keş yaddaşının tutumu və
dərəcəliliyidir.
Mikroprosessorları işçi gərginliklə ana plata (lövhə) təmin edir ki, bu
gərginlik-3-5 volt olur.
Prosessorun daxilində yerləşən registr - mikroprosessorun emal etdiyi
informasiyanı yadda saxlayır.
Mikroprosessorun dərəcəliliyi - eyni vaxtda emal olunan informasiya
bitlərinin sayı ilə ölçülür. İstehsal olunan mikroprosessorlarda dərəcəlilik 16, 32
və s .olur.
Takt tezliyi 1 saniyə ərzində kompyuterdə yerinə yetirilən əməliyyatların
sayını və həmin əməliyyatların hansı sürətlə yerinə yetirildiyini göstərir. Takt
tezliyi Meqaherslə(Mhs) və ya qeqaherslə(Qhs) ölçülür. İndiki zamanda FK-
lərdə geniş istifadə olunan mikroprosessorlarda takt tezliyi saniyədə 500 milyon
taktdır (500 Mhs=500000000 takt/san). Bu göstərici prosessorun adından sonra
yazılır (Pentium/75Mhs).
Takt tezliyinin daxili və xarici növü vardır. Daxili takt tezliyi
mikroprosessorun yerinə yetirdiyi əməliyyatların tezliyini, xarici takt tezliyi isə
kompyuterin əməli yaddaşı ilə mikroprosessor arasında informasiyanın dəyişmə
tezliyini göstərir.
Daimi yaddaş (DY, ROM) kompyuterin əsas yaddaşı olub böyük həcmə
malikdir və enerji kəsiləndən sonra da ona yazılmış məlumatlar itmir.
Kompyuterin bütün proqram təminatı daimi yaddaşa yüklənib işləməyə hazır
vəziyyətdə qalır. Daimi yaddaşın əsas parametrləri onun həcmi, məlumat
mübadiləsi, tipləridir.
Kompyuterin nə qədər məlumat saxlaya bilməsi daimi yaddaşın həcmindən
asılıdır.
Sərt disklər (Hard Disk Drive,HDD) kompyuterlə işləmək üçün lazım
olan informasiyanın daimi saxlanması üçün nəzərdə tutulub. 70-ci illərdə
yaradılmış ilk vinçestrlərin tutumu onlarla kilobayta bərabər olmuşdur. Daha
sonra 10 Mb böyük tutum hesab olunurdu. İndi isə 200 Gb-dan çox tutumu olan
disklər tətbiq olunur. Sərt diskin konstruksiyası eleastik diskin konstruksiyası
kimidir. Fərq ondan ibarətdir ki, burada bərk materialdan istifadə olunur. Elə
buna görədə sərt disk adlanır. Bundan başqa sərt disk bir-birinin üzərində
yerləşən disklərdən ibarətdir. Belə disklərin sayı nə qədər çox olarsa, sərt
disklərin də tutumu bir o qədər çox olar.

Vinçestr 3 əsas blokdan ibarətdir:

Birinci blok- məhz informasiya saxlayan hissədir ki,o,bir və ya bir neçə
şüşə(və ya metal) disklərdən ibarət olub,səthi hər iki tərəfdən maqnit materialı ilə
örtülür və oraya da verilənlər yazılır.
İkinci blok- sərt diskin mexanikasıdır ki,diskin fırlanmasına və oxuyan
başlıqların dəqiq mövqe tutmasına nəzarət edir.
Üçüncü bloka - verilənlərin emalına,
mümkün ola bilən səhflərin düzəlişinə və
mexaniki hissəsiniun idarəsinə cavabdeh olan
mikrosxem, həmçinin keş yaddaşın
mikrosxemi kimi elektron hissə daxildir.
Vinçestri xarakterizə edən əsas
parametrlər aşağıdakılardır:
Diskin həcmi- onun özündə saxladığı
informasiyanın miqdarıdır.Vinçestrin tutumu
istesalçı tərəfindən göstərilən tutumdan az olur. Sərt diskin tutumunu
hesablayarkən 1Mb =1000 kilobaytla, 1 Qb = 1000 Mb götürülür.
Verilənlərin oxunma sürəti
Daimi yaddaşların disklərinin fırlanma sürəti nə qədər böyük olarsa
informasiya mübadiləsi bir o qədər sürətli olar.
Daimi yaddaşlar iki cür olur “İDE” və “SCSİ” disklər.
Əməli yaddaş (ƏY) qurgusu ana plata üzərində yerləşir və
mikroprosessorda yerinə yetirilən əməliyyat üçün lazım olan verilənləri və
əmrləri müvəqqəti yadda saxlamaq üçündür. Məlumat tutumunun həcmi 4
Gbayt-a qədər olur (indi daha çox olur). Əməli yaddaşı- əməli yaddaş qurğusu və
ya RAM (Random Access Memory) adlandırırlar. ƏY daimi yaddaşa nisbətən az
həcmli, daha sürətli yaddaşdır. Enerji olmayanda əməli yaddaşdakı məlumatlar
silinir. Prosessor çox sürətli iş qabiliyyətinə malik olduğu üçün daimi yaddaşla
informasiya əlaqəsi də sürətli olmalıdır. Lakin daimi yaddaş məlumatın lazımi
sürətini təmin edə bilmir, buda bütün sistemin işini zəiflədir. Buna görədə kiçik
həcmli və böyük sürətli ƏY-dən istifadə edilir. ƏY prosessorla daimi yaddaş
arasında vasitəçi rolunu oynayır. Əməli yaddaşdan informasiyanın oxunması
təqribən 50-60 nanosaniyə müddətində olur. Bu isə yüksəksürətli
mikroprosessorun (CPU) işini ləngidir. Bu problemi də aradan qaldırmaq üşün
Keş-yaddaşıdan istifadə edirlər. Keş-yaddaşı ana plata üzərində
mikroprosessorla (CPU) əməli yaddaş arasında yerləşir. Keş-yaddaşa müraciət
vaxtı 5-6 nanosaniyə olur. Keş-yaddaşın məlumat tutumu 128-1024 Kbayt
həcmində olur. Keş-yaddaşın özü əsasən iki səviyyəli olur. I-ci səviyyəli keş-
yaddaş Level 1 adlanır və mikroprosessorun içərisində
olur. II-ci səviyyəli keş-yaddaş Level 2 adlanır və
mikroprosessorla əməli yaddaş arasında ana plata üzərində
yerləşir. ƏYqurğusu dinamik və statik tiplərdə olur. Statik
tipli yaddaşın qiymətinin bahalı olmasına baxmayaraq
işləmə sürəti daha yüksək olur. Əməli yaddaşın müxtəlif
növlərindən istifadə edilir. SD RAM yaddaş modulu
(DİMM modulu) köhnəlmiş moduldur. Yaddaşa daha tez
müraciət etməyi təmin edən, DDR SD RAM (DDR DİMM
modulu) tipli modul daha çox yayılmışdır. RD RAM
(RİMM modulu) tipli modul Pentium IV prosessorlu bəzi
kompyuterlərdə tətbiq olunur. Cari vaxtda yerinə yetirilən proqramları və aralıq
nəticələri yadda saxlamaq üçün əməli yaddaş qurğusundan istifadə edirlər.
 Virtual yaddaş – kompyuter tərəfindən yerinə yetirilən proqramın ölçüsü
ƏYQ-nun ölçüsündən böyük olduqda istifadə olunan müvəqqəti yaddaşdır.
 Bufer yaddaşı – ƏYQ-da yerləşir, verilənlərin bir yerdən başqa yerə
köçürülməsi zamanı müvəqqəti saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Ana plata üzərində yerləşən CMOS (Complimentary Metal Oxide

Semiconductor – metal - oksid - yarımkeçirici) mikrosxemi fərdi kompyuterin
konfiqurasiyasını, zamanı və tarixi yadda saxlamaq funksiyasını həyata keçirir.
BIOS (Basic Input/Output System – giriş /çıxış baza sistemi) proqram olub
sabit yaddaş qurğusunda saxlanılır və fərdi kompyuterin resuslarının
diaqnostikasını təmin edərək, fərdi kompyuteri işə saldıqda əməliyyat sisteminin
yüklənən hissəsini əməli yaddaşa çağırır. Kompyuterinizdə hansı əməliyyat
sistemi yüklənmiş olursa olsun, arxa planda işləməkdə olan daha bir əməliyyat
sistemi var. Mavi ekrana çıxmadan, drayveri istəmədən işini yerinə yetirən bu
əməliyyat sistemi-BIOS adlanır.
BIOS sistemin ayrılmaz bir parçasıdır, sistemi bağlasanız da, diskinizi
formatlasanız da BIOS silinmir. Bunun səbəbi də, BIOS-un diskdə deyil, ana
plata üzərində, tam oxuna bilən bir ROM yaddaş qurğusunda qeydli olmasıdır.
Sistem bloku üzərində yerləşən qurğuları ana plataya qoşmaq üçün
interfeyslərdən isifadə edirlər. İnterfeys əlaqə kanallarının proqram, elektrik və
mexaniki xarakteristikalarını özündə birləşdirir. Bu tip interfeyslərə misal olaraq
ATA (İDE), Serial SATA, SCSI göstərmək olar. Xarici qurğuları qoşmaq üçün
isə paralel (LPT) və ardıcıl (RS-232, USB) interfeyslərdən istifadə olunur.
 
 IV FƏSİL
Say sistemləri

Say sistemi ədədlərin adlandırılması və işarə olunması üçün qaydalar və

işarələr yığımıdır.
Bəşəriyyətin inkişafının müxtəlif dövrlərində sayma və hesablama üçün bu
və ya digər say sistemlərindən istifadə edilmişdir. Məsələn onikilik, altmışlıq,
beşlik və s. say
Iki cür say sistemindən istifadə olunur: mövqeli say sistemi və
sitemlərindən müxtəlif dövrlərdə istifadə olunmuşdur.mövqesiz say sistemi .
Mövqeli say sistemində hər bir rəqəmin qiyməti ədədin yazılışında onun
durduğu yerdən (mövqeyindən) asılıdır. Onluq say sistemində (Hindistanda
yaranmış , sonralar ərəblər tərəfindən Avropaya gətirilmişdir) hər bir rəqəm
durduğu yerə görə müxtəlif qiymətə malik olur.
Məsələn, 232 ədədində sağdan birinci 2 rəqəminin qiyməti 2 təklik
olduğunu, soldan birinci 2 rəqəminin qiyməti isə 2 yüzlük olduğunu
bildirir.Məsələn,
232= 2*102 +3*101 + 2*100 =200+30+2
Rəqəmlərin qiyməti ədədin yazılışında onun tutduğu mövqedən asılı olan
say sistemlərinə mövqeli say sistemi deyilir. Məsələn onluq say sistemi mövqeli
say sistemidir. İsənilən ədədi onluq say sistemində (0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9)
göstərmək olar. Onluq say sistemində hər bir rəqəm özündə iki informasiya
daşıyır.
- rəqəmin özünün qiyməti haqqında informasiya;
- ədədin yazılışında bu rəqəm hansı yerdə durur (dərəcəliliyi).

Mövqeli say sistemində rəqəmin hansı dərəcədə yerləşməsindən asılı olaraq

ədədin qiyməti dəyişir. Ədədi sağdan sola, sıfırdan başlayaraq dərəcələrə ayrırıq.
Bu zaman sıfırıncı dərəcə təkliklər, 1-ci dərəcə onluqlar, 2-ci dərəcə yüzlüklər və
s.olacaqdır. Onluq say sisteminin texniki qurğularda tətbiqi əlverişli deyildir,
çünki elektrik dövrələrinin sxemlərində 10 müxtəlif siqnalın olması zərurəti
yaranır ki, bu da texniki baxımdan müəyyən çətinlik və mürəkkəblik yaradır.
Texniki qurğuların sxemlərində nə qədər az sayda müxtəlif siqnallar olsa bir o
qədər əlverişlidir. Bu baxımdan kompyuterdə istifadə olunan ikili say sistemi də
mövqeli say sistemidir. Hər hansı bir natural ədədi onluq say sistemində olduğu
kimi 2-nin qüvvəti şəklində yazsaq, onda bu yazılışdakı əmsallar ikilik say
sistemində ədədin yazılışı olacaqdır.
Beləliklə, ikilik say sistemində istənilən ədədi ümumi şəkildə aşağıdakı
kimi yaza bilərik.
A=an.2n-1+an-1.2n-2+...+a2.21+a1.20+a-12-1+...+a-m2-m
Bundan fərqli olaraq Roma say sistemi mövqesiz say sistemidir. Çünki bu
sistemdə rəqəmlər öz qiymətlərini dəyişmir. Məsələn XII (12) və XXII (22). Bu
rəqəmdə göstərilən X və ya I rəqəmləri durduğu yerdən asılı olmayaraq eyni
qiymətə malikdirlər. Deməli mövqesiz say sistemində mərtəbə anlayışı yoxdur.
Roma say sistemində cədvəldə göstərilən simvollardan istifadə olunur.

Rum
rəqəmləri I V X L C D M

Qiyməti 5 1
1 10 50 00 500 1000

Məsələn, 160 və 190 onluq rəqəmini Roma sistemində aşağıdakı kimi

yazmaq olar:
CLX=100+50+10=160
CLXL=100+50-10+50=190
Roma say sistemində hər hansı simvolun solunda ondan kiçik dəyərli simvol
durarsa, onda həmən kiçik dəyərli simvol mənfi işarə ilə götürülür. Bu say
sitemlərindən əsasən sıra saylarını bildirmək üçün istifadə edilir.
Fərdi kompyuterlərdə əsasən ikilik, səkkizlik və onaltılıq say sistemlərindən
istifadə olunur.
Aşağıdakı üstünlüklərə görə ikilik say sistemi fərdi kompyuterlərdə geniş
istifadə edilir.
-Fərdi kompyuterlərdə istifadə olunan texniki elementlərin (trigger,
transformator, elektron lampası və s.) vəziyyətləri iki mövqelidir.
- İkilik say sitemində hesab əməlləri çox asanlıqla yerinə yetirilir.

Bir say sistemindən digərinə keçid

 Tam ədədlərin keçirilməsi. Tam ədədi onluq say sistemindən digər say
sisteminə keçirmək üçün onluq ədədi keçirdiyimiz say sisteminin əsasına
bölürük. Bölməni o vaxta qədər davam etdiririk ki, qismətdə yeni say sisteminin
əsasından kiçik ədəd alınsın. Sonra alınmış qalıqları sonuncudan başlayaraq
əvvələ doğru ardıcıl olaraq yazırıq. Alınmış ifadə yeni (keçdiyimiz) say
sistemidir.
Onaltılıq say sistemində 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, A, B, C, D, E, F (A-10, B-
11, C-12, D-13, E-14, F-15) ədədlərindən istifadə olunur. Onaltılıq say
sistemində yazılmış ədədlərin sonuna h hərfi yazılır.
Səkkizlik say sitemində 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, ikilik say sistemində isə 0 və1
ədədlərindən istifadə olunur.
Ədədlərin bir mövqeli say sistemindən digərinə keçirilməsi aşağıdakı
cədvəldə göstərilmişdir.

X10 X2 X8 X16
0 0 0 0
1 1 1 1
2 10 2 2
3 11 3 3
4 100 4 4
5 101 5 5
6 110 6 6
7 111 7 7
8 1000 10 8
9 1001 11 9
10 1010 12 A
11 1011 13 B
12 1100 14 C
13 1101 15 D
14 1110 16 E
15 1111 17 F
16 10000 20 10
 17 10001 21 11
18 10010 22 12
19 10011 23 13
20 10100 24 14

Məsələn 1995 ədədini 16-lıq, 8-lik və 2-lik say sisteminə keçirək.

1995:16=124(11)
124:16=7(12)
1995 10=7CB16
7CB16= 7*162 +C*161+ B*160 =1792+192+11=199510
1995 :8=249(3)
249:8=31(1)
31:8=3(7)
1995 10=37138
37138=3*83+7*82+1*81+3*80 =1536+448+8+3=199510
1995 :2=997(1)
997:2=498(1)
498:2= 249(0)
249:2=124(1)
124:2=62(0)
62:2=31(0)
31:2=15(1)
15:2=7(1)
7:2=3(1)
3:2=1(1)
199510=111110010112
111110010112=1*2 +1*2 +1*2 +1*2 +1*2 +0*2 +0*2 +1*23+ 0*22+1*21+1*20
10 9 8 7 6 5 4

= 1024+512+256+128+64+0+0+8+0+2+1=199510
Düzgün kəsrlərin keçirilməsi. Düzgün onluq kəsri başqa say sisteminə
keçirmək üçün onluq ədədin kəsr hissəsini ardıcıl olaraq keçdiyimiz say
sisteminin əsasına vuraraq, prosesi kəsr hissədə sıfır alınana kimi davam
etdirmək lazımdır.Vurma əməlini hər dəfə yerinə yetririlməsi ilə kəsrin
keçdiyimiz sistemdə ifadəsinin bir rəqəmi (yüksək mərtəbədən başlayaraq) alınır.

Məsələn 0.2510=X2 ; X2=?

 0. 25
*2
0.25 0. 5 =0.012
10

*2
1. 0

Məsələn 0.6410=X8 ; X8=?

0. 64
*8
5. 12
*8
0. 96

0.6410=0.50...8

Məsələn 0.5410=X16 ; X16=?

0. 54
*16
8. 64
*16
A=10 24
*16
3. 84

0.5410=0.8A316

Düzgün olmayan onluq kəsrlərin digər say sistemlərinə keçirilməsi aşağıdakı

kimi yerinə yetirilir. Düzgün olmayan onluq kəsrin əvvəlcə tam hissəsi, sonra isə
kəsr hissəsi aşağıda göstərildiyi kimi yeni say sisteminə keçirilir.Yeni say
sistemində tam və kəsr hissələr bir-birindən vergül ilə ayrılır.
Məsələn, ikilik say sistemindən onluq say sisteminə keçmə yoluna baxaq:
 11111001011,012=X10
111110010112=1*210+1*29+1*28+1*27+1*26+0*25+0*24+1*23+
+0*22+1*21+1*20=1024+512+256+128+64+0+0+8+0+2+1=1995
0,012=0*2-1+1*2-2=0+0,25=0,25
11111001011,012=1995,2510
Həmçinin səkkizlik və onaltılıq say sistemlərindən onluq say sisteminə
keçmək üçün də eyni üsuldan istifadə edilir.
3713,5078=X 10
37138=3*83+7*82+1*81+3*80 =1536+448+8+3=199510
0,5078=5*8-1+0*8-2+7*8-3=0,64
3713,5078=1995,6410

7CB,8A316=X10
7C B16= 7*162 +C*161+ B*160 =1792+192+11=199510
0,8A316= 8*16-1+10*16-2+3*16-3=0,5410
7CB,8A316=1995,5410

Səkkizlik və onaltılıq say sistemindən ikilik say sisteminə keçmək üçün

ədədlərin hər bir rəqəmini uyğun olaraq üçmərtəbəli və dördmərtəbəli ikilik
ədədlərlə əvəz etmək lazımdır.
Məsələn, 5261,18= 101 010 110 001. 0012
6C4.B16= 0110 1100 0100. 10112
İkilik say sistemindən səkkizlik və onaltılıq say sisteminə keçmək üçün
verilimiş ikilik rəqəmin ədədlərini uyğun olaraq arxadan önə doğru üç (23=8) və
dörd (24=16) rəqəmlərdən ibarət qruplara bölmək
lazımdır. Qruplarda çatışmayan rəqəm olarsa, həmin qrupun əvvəlinə sıfır əlavə
etmək lazımdır. Alınmış qrupdakı ədədləri uyğun olaraq səkkizlik və onaltılıq
ədədlərlə əvəz etmək lazımdır.
Məsələn, 11111001011,1102 = 011 111 001 011. 110 2= =3713,68
11111001011,01102=0111 1100 1011. 01102 = =7CB.616

İkilik say sistemində ədədlərin toplanması və vurulması

İkilik say sistemində ədədlərin toplanması aşağıdakı kimi yerinə yetirilir.

0+0=0
 0+1=1
1+0=1
1+1=0(özündən əvvəlki mərtəbəyə 1 ötürür)
Məsəslən 100100102 (14610)
10101010 2 ( 17010)
1001111002 (31610)

İkilik ədədlərin vurulması aşağıdakı kimi aparılır.

0*0=0
0*1=0
1*0=0
1*1= 1
Məsələn 10102 (1010)
112 (310)
1010
1010
111102 (3010)

V FƏSİL
Alqoritmləşdirmənin əsasları
Alqoritm və proqram anlayışı
 Gündəlik həyatımızda hər hansı bir işi icra edərkən bir sıra müxtəlif qayda
və qanunları yerinə yetiririk. Bir misala baxaq:
Tutaq ki, tanıdığınız biri sizi evinə dəvət edir. Siz onun evini tanımırsınız.
O, sizə zəng vurub evlərinə necə gəlmək mümkün olduğunu izah edir.
1.Olduğunuz yerdən 4N-li marşurut avtobusuna minib dörd yola gəlin.
2.Dörd yolda avtobusdan düşün.
3.Yolu keçib 9 mərtəbəli binanın ikinci blokuna daxil olun.
4.4-cü mərtəbəyə qalxıb 14 N-li mənzilin qapısını çalın.
4 mərhələdən ibarət olan bu hərəkətlər ardıcıllığı sizin olduğunuz yerdən
tanışınızın evinə necə getmək lazım olduğunu göstərən alqoritmdir. Siz
tanışınızın evinə getmək üçün bu mərhələləri yerinə yetirməlisiniz. Əgər bu
ardıcıllıq pozularsa, onda nəticə alınmaz.
Alqoritm – latınca qayda-qanun deməkdir. Alqoritm sözünü ilk dəfə IX
əsrin məşhur özbək riyaziyyatçısı Məhəmməd İbn Musa əl-Xarəzmi işlətmişdir.
O, onluq say sistemindəki ədədlər üzərində əməllər qaydasını göstərmiş və
həmin hesab qaydalarını alqoritm adlandırmışdır. Alqoritm – qarşıya qoyulan
məsələni həll etmək üçün yerinə yetirilməsi vacib olan əməliyyatlar
ardıcıllığıdır.
Ümumiyyətlə, alqoritm-verilmiş məsələnin həlli üçün lazım olan
əməliyyatları müəyyən edən və onların hansı ardıcıllıqla yerinə yetirilməsini
göstərən formal yazılışdır. Hesablama maşınlarının əsas fərqləndirici
xüsusiyyətlərindən biri də onun proqramla idarə olunma-

sıdır. Yəni, istər sadə, istərsə də mürəkkəb məsələni maşının həll etməsi üçün
proqram tərtib edilməlidir.
Proqram - maşının addım-addım yerinə yetirəcəyi təlimatlar və yaxud
əmrlər toplusudur. Hər bir proqram tərtib edilərkən müəyyən bir alqoritmdən
istifadə edilir.
Yəni, proqram hər bir alqoritmi maşının başa düşəcəyi formada ifadə edir.
Başqa sözlə proqram – maşının girişinə verilən informasiyaları çıxış
informasiyalarına çevirən, xüsusi şəkildə tərtib olunmuş sonlu sayda ardıcıl
əmrlərdən ibarət alqoritmdir.

Alqoritmin xassələri
 Məsələnin maşında həlli üçün tərtib edilən alqoritm bir çox tələbləri
ödəməlidir. Bu tələblərə alqoritmin xassələri deyilir. Həmin xassələr
aşağıdakılardır:
1. Alqoritm sonlu sayda mərhələdən sonra qurtarmalıdır. Buna,
alqoritmin sonluluq (diskretlilik)( xassəsi deyilir.
2. Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və birqiymətli təyin olunmalıdır. Bu
alqoritmin müəyyənlik xassəsidir.
3. Alqoritmin müəyyən sayda giriş qiymətləri (məsələnin başlanğıc
şərtləri) olmalıdır. Bu şərtlər proqram icra olunmamış və ya olunduqca maşına
daxil edilə bilər.
4. Alqoritmin yerinə yetirilməsi nəticəsində giriş qiymətlərindən asılı olan
bir və ya bir neçə çıxış qiymətləri alınmalıdır.
5.Alqoritm sadə və səmərəli olmalıdır, yəni alqoritmin nəticəsi (cavabı)
mümkün qədər sadə əməliyyatlar vasitəsilə və ən qısa yolla alınmalıdır.Alqoritm
elə təsvir olunmalıdır ki, ondan hamı istifadə edə bilsin. Bu alqoritmin nəticəlilik
xassəsidir.
6.Alqoritm ümumi olmalıdır, yəni müəyyən məsələ üçün tərtib olunmuş
alqoritm, həmin tipdən (sinifdən) olan bütün məsələlər üçün yararlı olmalıdır. Bu
alqoritmin kütləvilik xassəsidir.

Alqoritmin təsvir vasitələri

Alqoritmi mümkün qədər əyani şəkildə göstərmək üçün aşağıdakı təsvir
vasitələrindən istifadə olunur:

1. Adi dildə; Nəqli(sözlə) təsvir

2. Blok-sxemlə;
3. Operator vasitəsilə
4. Proqramlaşdırma vasitəsilə.
1. Alqoritmin adi dildə təsviri (nəqli). Bu zaman əməliyyatlar, icra olunacaq
hərəkətlərin nəqli şəkildə ardıcıl sadalanması kimi verilir. Sözlə təsvir alqoritmin
kütləvilik xassəsini təmin etmədiyindən, o, icrası insan tərəfindən aparılan və
nisbətən sadə alqoritmlərin təsvirində istifadə oluna bilər.
2. Alqoritmin blok-sxem təsviri. Mürəkkəb alqoritmlərin təsviri zamanı
blok-sxemlərdən istifadə olunması daha geniş yayılmışdır, çünki bu halda
alqoritmin blok-sxem şəklində təsviri daha əyani olur. Bu zaman, adətən
alqoritmin hər bir addımına bir blok uyğun gəlir. Lakin bir blokda bir neçə eyni
tipli mərhələ və ya bir mərhələ bir neçə blokda təsvir oluna bilər. Bloklar
standart işarələr şəklində ifadə olunur və bir-birləri ilə şaquli və ya üfüqi xətlərlə
birləşdirilir. Birləşdirici xətlərin uclarında istiqaməti göstərən ox işarəsi qoyulur.
Əgər xətlərin uclarında ox işarəsi yoxdursa, onda keçidin şaquli istiqamətdə
yuxarıdan aşağıya, üfüqi istiqamətdə isə soldan sağa ötürülməsi qəbul
olunmuşdur.
Alqoritmin blok-sxem vasitəsilə təsviri zamanı Proqram Sənədlərinin Vahid
Sistemi(PSVS) çərçivəsində istifadə olunanan standart simvollar aşağıdakılardır:
 Alqoritmin blok-sxem təsvirində hər bir mərhələnin məzmunu, mərhələnin
icra ardıcıllığı, dövr olunan hissələr aydın görünür.
3. Alqortmin operator sxemi vasitəsilə təsviri. Bu üsulla təsvir zamanı
alqoritmin hər bir mərhələsi bir operator vasitəsilə təsvir olunur. Operator xüsusi
işarələrlə təsvir olunur. məsələn hesab operatoru ”A” ilə, giriş operatoru “B” ilə,
məntiq operatoru”R” ilə və s. işarə edilir. Alqoritmin blok sxem vasitəsilə təsviri
zamanı hər bir blok ardıcıl nömrələndiyi kimi, operator vasitəsilə təsviri zamanı
da operatorlar ardıcıl nömrələnir.
4.Alqoritmin proqramlaşdırma dili vasitəsilə təsvir edilməsi (alqoritmik
dildə). Alqoritmin proqramlaşdırma dilində təsviri, maşının icra edəcəyi hər bir
kiçik əməliyyatın müəyyən əmrlərlə göstərilməsindən ibarətdir. Proqramlaşdırma
dili vasitəsilə təsvir çox dəqiq olmalıdır, çünki maşın ancaq ona verilmiş
proqramdakı əmrləri icra edə bilir. Çox vaxt proqramı yazmamışdan əvvəl
məsələnin həll alqoritminin blok-sxemini qururlar, sonra isə ona uyğun proqram
yazılır. Alqoritmin proqramlaşdırma dili vasitəsilə təsviri onun ixtiyari
proqramlaşdırma dilində yazılmasının mümkünlüyünü göstərir. Yəni tam kvadrat
tənliyin alqoritmini istənilən proqramlaşdırma dili vasitəsilə təsvir edə
(proqramlaşdıra) bilərik. Tam kvadrat tənliyin (TKT) həll alqoritminin (a-A, b-
B, c-C olmaqla) FORTRAN dilində yazılışını belə göstərmək olar:
PROGR TKT
READ(5,1) A,B,C
1FORMAT (3F8.2)
D=B**2- 4. *A*C
İF (D=O) 2,3,4
2 WRİTE (6,10)
10 FORMAT (2X,”həlli yoxdur”)
GO TO 11
3 X= - B/(2. *A)
WRITE (6,20) X

20 FORMAT (2X,F10.4)
GO TO 11
4 X1= -B+SQRT (D)
X2= -B+SQRT (D)
WRITE (6,30) X1,X2
30 FORMAT (2X, F10.4 , 5X, F10.4)
11 CONTİNUE
END
Yuxarıda yazılmış birinci sətr proqramın adını göstərir(TKT).
İkinci sətirdəki əmr a,b,və c əmsalalrını maşına daxil etmək üçündür. READ-
oxumaq deməkdir, 5 rəqəmi displeyin məntiq işarəsidir. Bu onu göstərir ki,a,b,c
əmsalları maşının displeyinə verilməlidir. 1 rəqəmi isə a,b,c əmsallarının maşına
veriləcəyi formatın nömrəsidir. FORMAT operatorunun qarşısındakı 1 rəqəmi ilə
eynidir.
Üçüncü sətirdə a,b,c əmsallarının hansı formatda maşına veriləcəyini ifadə
edir. 3F8.2 yazısındakı 3 rəqəmi a,b,c əmsallarının sayını göstərir, F hərfi
əmsalların sabit vergüllü olduğunu bildirir.
8.2 yazılışındakı 8 rəqəmi əmsalları ifadə edən rəqəmlərin ümumi sayını, 2
isə vergüldən sonra iki rəqəm olduğunu göstərir.
Dördüncü sətirdə diskriminant hesablanır.
Beşinci sətirdə diskriminant sıfır ilə müqayisə olunur.
 Altıncı sətir çap etmək üçündür. Buradakı 6 rəqəmi çap qurğusunun məntiqi
nömrəsidir,10 nişanı idarəetməni sonrakı sətirdəki formata ötürür.
Yeddinci sətirdə format operatorundan sonrakı 2X yazılışı çap qurğusunun
kağızda iki addım buraxdıqdan sonra yazması üçündür.
Səkkizinci sətirdəki GO TO 11 operatoru idarəetməni 11 nişanı yazılmış 17-
ci sətrə göndərmək üçündür. 17-ci sətirdəki 11 CONTİNUE əmri heç bir
əməliyyat aparmır, sadəcə olaraq idarəetməni sonrakı STOP əmrinə ötürür.
9-cu sətirdə (budaq) X-in yeganə qiyməti hesablanır. 10 və 11-ci sətirlər X-in
yeganə qiymətini çap etmək üçündür.
On ikinci sətirdəki GO TO 11 əmri ikinci budaqlanmanın sonunda
yazılmışdır və idarəetməni 11-ci nişana göndərir.
On üçüncü (budaq) və on dördüncü sətirlər uyğun olaraq x 1 və x2-nin
qiymətlərini hesablayır.
On beşinci və on altıncı sətirlər x1 və x2-nin qiymətlərini çap edir. 30 nişanı
olan FORMAT operatorundakı mötərizənin içərisindəki 2x yazısı x 1 qiymətinin
əvvəlində iki addımın boş saxlanılmasını, 5x isə x1 və x2-nin qiymətləri bir-
birindən 5 addım aralı çap ediləcəyini göstərir.

Alqoritmin tipləri

EHM - də müxtəlif tipli məsələləri həll edərkən əsasən üç tip alqoritmlərdən

istifadə olunur: xətti , budaqlanan və dövri.
Xətti alqoritmlər sadə hesablama prosesini ifadə edən bir neçə ardıcıl
əməliyyatlardan ibarət olur və onlar yazıldığı ardıcıllıqla da icra olunur. Xətti
alqoritmin tərkibində seçmə bloku olmur.

Budaqlanma alqoritmlərin tərkibində bir və ya bir neçə məntiq mərhələsi

olur. Bu mərhələdə müəyyən kəmiyyətlərin hər hansı bir şərti ödəyib-ödəmədiyi
yoxlanılır və ona uyğun olaraq sonrakı gedişin istiqaməti seçilir. Yəni nəzərdə
tutulan şərt ödənilərsə, bir istiqamətə, həmin şərt ödənilməzsə, başqa istiqamətə
doğru hərəkət edilir. Beləliklə, alqoritmdə budaqlanma baş verir.
 İki budaqdan ibarət olan prosesə sadə (yuxarıdakı budaqlanma sadə
budaqlanmadır), ikidən çox budaqdan ibarət olan prosesə isə mürəkkəb
budaqlanan struktur deyilir.
Proqramlaşdırmada tez-tez eyni əməliyyatlar qrupunun çoxlu sayda təkrar
olunması lazım gəlir. Bu halda dövri alqoritmindən istifadə olunur. Hesablama
prosesinin təkrarən yerinə yetirilən hissəsinə dövr deyilir. Dövrlər sadə və
mürəkkəb olur. Sadə dövrlü alqoritmin bir dövrü olur. Əgər hər hansı bir
alqoritmdə bir neçə daxili dövr iştirak edirsə, onda belə dövrlərə mürəkkəb dövr
deyilir. Mürəkkəb dövrləri əmələ gətirən sadə dövrlər kəsişə bilməz.

Proqramlaşdırma dilləri

Proqramlaşdırma dili dedikdə, kompyuterdə istənilən məsələni həll edən

zaman proqram və məsələnin başlanğıc şərtlərini təsvir etmək üçün nəzərdə
tutulmuş, kompyuterlə istifadəçi arasında əlaqə yaradan formal dil başa düşülür.

Proqramlaşdırma dili - kompyuterin alqoritmi başa düşməsi üçün istifadə

edilir.
Məsələ həll edərkən əvvəlcə yerinə yetiriləcək əməliyyatların alqoritmi
tərtib edilir, daha sonra bu əməliyyatlar hər-hansı proqramlaşdırma dilində
əmrlər şəklində yazılır. Tərtib olunmuş proqram xüsusi əlavələr (translyator
proqramlar) vasitəsilə yerinə yetirilir və ya maşın koduna çevrilir.
Proqramlaşdırma dili süni dil olub, təbii dillərdən məhdud sayda sözlərin
olması ilə fərqlənir. Bu dillərlə hazır proqramlar deyil, yalnız proqramın mətni
yaradılır. Proqram dilini kompyuterin başa düşdüyü maşın dilinə çevirmək üçün
translyatorlardan (translator – tərcüməçi) və kompilyatorlardan (compiler –
tərtibatçı) istifadə edilir. Hər bir proqramlaşdırma dilinin öz translyatoru
(kompilyatoru) olur.
 Hesablama texnikasının xüsusiyyətlərinə görə proqramlaşdırma dili
aşağıdakı növlərə bölünür:
1.Maşınyönlü dillər(1 nəsil)
2.Üsulyönlü dillər (alqoritmik dillər)(II nəsil)
3. Problemyönlü dillər
4.Universal dillər ( III nəsil)
Dil dedikdə – istənilən işarələr sistemi başa düşülür. İşarə dedikdə isə
informasiyanı ötürmək üçün xüsusi seçilmiş bir obyekt nəzərdə tutulur. Məsələn:
kağızdakı hərf, əl işarəsi, sifətin ifadəsi, çeviricinin vəziyyəti və s. Bu çox
ümumi bir tərif olduğundan bura heyvanların təbii dillərini, insanların dillərini də
daxil etmək olar. Müxtəlif dillərin olması bir dildən başqa bir dilə tərcümə
(translyasiya) problemini yaradır. Belə baxanda, bizim bütün fəaliyyətimiz bu və
ya başqa mənada translyasiya ilə bağlıdır. Biz şüurumuzda olan daxili
təsəvvürləri nitqə, hərəkətə və s. çeviririk və əksinə.
Yeni obyekt yaratmaqla, biz onunla bağlı yeni bir dil də yaradırıq. Məsələn,
elmin inkişafı xüsusi elmi dilin yaranmasına gətirib çıxartdı (riyaziyyat, fizika və
s.). Bir qayda olaraq, sadə qurğuları, düymələri basmaqla, dəstəkləri hərəkətə
gətirməklə idarə etmək heç də çətin olmur. Amma elə mürəkkəb obyektlər var
ki, onları idarə etmək üçün insan ya çətinlik çəkir, ya da ola bilsin ki, heç
bacarmır. Bu halda, insanla maşın arasında, bir növ vasitəçi – tərcüməçiyə
ehtiyac olur. Belə qurğulara EHM–ləri misal gətirmək olar. Onları idarə etmək
üçün insan üçün sadə olan, onun dilinə yaxın olan bir giriş dilinə ehtiyac olur.

Qeyd edək ki, EHM -lər insan tərəfindən yaradılmış obyektlər sırasında ən
çətin idarə olunanlardandır. Bu məsələ Obeyktin mürək-kəbliyindən yox, daha
çox onun dilinin ( maşın dili – 2-lik kodlar) insan dilindən uzaq olmasıdır. Ona
görə də istehsalçıların və proqramçılarin maraqlarını nəzərə alaraq bir ünsiyyət
vasitəsinə ehtiyac yaranır. Proqramlaşdırma dilləri adi dillərdən “sözlərin”
(ancaq translyatorun başa düşdüyü) sayına və əmrlərin ciddi yazılış qaydasına
görə fərqlənir. EHM-də proqram yazmaq üçün istifadə olunan formallaşmış
dillərə proqramlaşdırma dilləri deyilir.
İstənilən proqramlaşdırma dilinin əsas elementləri bunlardır: dilin əlifbası,
sintaksisi və semantikası. Dilin əlifbası dedikdə, həmin dildə işlənən bütün
simvollar nəzərdə tutulur. Sintaksis- əlifbada olan simvollardan dilin ayrı-ayrı
konstruksiyalarının (əmrlərin, operatorların) düzəldilməsinin formal qaydalarıdır.
Bu qaydalar müxtəlif həll alqoritmlərini proqramlaşdırmağa imkan verir.
Semantika - dilin bu və ya digər sintaksis konstruksiyalarının təsviridir.
Məsələn, əgər proqramın bu yerində y =a*(b+c) ifadəsinin hesablanması
yazılıbsa, onda semantika qaydaları maşına “göstərir” ki, əvvəlcə (b+c) cəmini
tapsın, sonra həmin cəmi a-ya vursun. Beləliklə, hər hansı verilənlərin emalı
prosesini birbaşa həyata keçirməyə imkan verən proqramlar, dili təyin edən
sintaksis qaydalara uyğun olaraq əlifbadakı simvolların birləşməsi nəticəsində və
semantika qaydalarını nəzərə almaqla işlənib hazırlanır.
Translyator və kompilyatorlar. Proqramlaşdırma dili vasitəsilə hazır
proqram yox, ancaq qurulmuş alqoritmi təsvir edən mətn yaradılır. İnsanın başa
düşdüyü dildə olan bu proqram maşının başa düşdüyü dilə çevrilməlidir. Bunun
üçün kompyuterdə translyatorlar və kompilyatorlar olur. Proqram ancaq onların
translyatorları olan halda icra oluna bilərlər. Translyatordan fərqli olaraq
kompilyatorlar exe-faylların yaradılması üçün istifadə olunur ki, onlar da sərbəst
icra oluna bilərlər (yəni, proqramin yazildiğı mühitdən (sistemdən) asılı
olmadan). Translyasiyanın iki qaydası var: interpretasiya və kompilyasiya.
İnterpretasiya – şifahi tərcüməyə oxşayır. Giriş proqramının hər bir təlimatı
tərcümə olunur və yerinə yetirilir. Bu qaydada təkrar təlimatlar hər dəfə
kodlaşdırılır.
Kompilyasiya isə yazılı tərcüməyə bənzəyir. Proqram yerinə yetirilməzdən
qabaq proqramın bütün tərcüməsi yığılır.
İnterpretasiya böyük çevikliyə malik olmaqla asan realizə olunur.
Kompilyasiya isə daha effektif proqram yaradır.
Proqramçı isə proqramlaşdırma dillərini bilməklə, qarşıya qoyulan məsələnin
kompyuterdə həllini həyata keçirmək üçün proqram yazır və onu kompyuterdə
yerinə yetirir.
Proqramlaşdırma dillərinin səviyyələri. Müxtəlif tip prosessorlar müxtəlif
tip əmrlər sisteminə malikdir. Əgər proqramlaşdırma dili konkret prosessor
tipinə yönəlibsə və onun xüsusiyyətlərini nəzərə alırsa, onda ona aşağı səviyyəli
proqramlaşdırma dili deyirlər. Assembler aşağı səviyyəli proqramlaşdırma
dilidir. Bu dil maşın dilinə olduqca yaxın olduğu üçün aşağı səviyyəli dil adlanır.
Assembler dili proqramçıya əməliyyatların mnemonik kodlarından istifadə
etməyə, yaddaşın xanalarına və sahələrinə ad verməyə imkan verir. Assemblerin
köməyilə çox səmərəli və kompakt proqramlar yaratmaq mümkündür.
Assemblerdən adətən, sistem əlavələrin, drayver-proqramların, kompyuterin
aparat resurslarına müraciət edən proqram modullarının hazırlanması üçün
istifadə olunur. Aşağı səviyyəli proqramlaşdırma dillərindən, adətən yüksək
səviyyəli peşəkar proqramçılar istifadə edir. Bu dillərdə tutulan proqramlar
yaddaşda az yer tutmaqla yanaşı, daha sürətlə icra olunurlar. Bu dilin yaradılması
proqramlaşdırma dillərininin inkişafına səbəb oldu və bir çox yüksək səviyyəli
dillər olan C, C++, Pascal və s. meydana gəldi. Yüksək səviyyəli
proqramlaşdırma dilləri isə adi dilə daha yaxın və insan üçün daha aydın başa
düşüləndir.
Fortran - Cim Bekus tərəfindən 1954-cü ildə yaradılmış ilk kompilyasıya
olunan proqramlaşdırma dilidir. Bu dildə ilk dəfə olaraq proqramlaşdırmanın ən
vacib anlayışları realizə olunmuşdur. Ondan

bütün dünyada istifadə olunur. 2000-ci ildə onun yeni F2k versiyası
yaradılmışdır. Fortran-dan əsasən riyazi və texniki məsələlərin
proqramlaşdırılması üçün istifadə olunur.
Cobol - 1960-cı illərdə yaradılıb. Əsasən iqtisadiyyat sahəsində biznes
məsələlərinin həlli üçün nəzərdə tutulan kompilyasiya olunan bir dildir. Bu dil
özünün “çoxsözlülüyü” ilə fərqlənir. Bəzən onun əmrləri ingilis ifadələrindən
heç də fərqlənmir. Bu dildə, hal-hazırda aktiv surətdə istismar olunan çoxlu
sayda əlavələr hazırlanmışdır.
Pascal - 1970-ci illərin sonunda Niklou Virt tərəfindən yaradılmış və Fransız
riyaziyyatçısı Blez Paskalın şərəfinə qoyulmuşdur. Ondan böyük layihələrin
hazırlanmasında müvəffəqiyyətlə istifadə etmək üçün imkanlar nəzərdə
tutulmuş, proqramın strukturuna olan tələblər gücləndirilmişdir. Paskal dili hal-
hazırda çox geniş yayılıb və onun fərdi kompyuterlərdə Borland Paskal və Turbo
Pascal kimi müxtəlif versiyaları mövcuddur.
Basic – Bu dil üçün həm kompilyatorlar, həm də interpretatorlar mövcuddur.
İlk dəfə proqramlaşdırmanı öyrənmək məqsədilə 1964-cı illərdə yaradılan bu dil
dünyada ən geniş yayılmış dillərdəndir. Bu dil hesablama maşını ilə insanın
bilavasitə informasiya mübadiləsi üçün sadə dildir.
C - Bu dil yaranan gündən kütləvi istifadə üçün nəzərdə tutulmamışdır.
Sadəcə, assembleri əvəz edən bir proqram kimi planlaşdırılmışdır. Yəni o, həm
assembler kimi effektiv və kompakt proqramlar yaratmaq imkanına malik
olmaqla yanaşı, həm də konkret tip prosessorlardan asılı olmalı idi.
 C++ - C-nin obyektyönümlü genişlənməsi olan bu dil 1980-cı ildə
yaradılmışdır. Bu dildə proqramçının məhsuldarlığını kəskin şəkildə artıra
biləcək çoxlu sayda imkanlar nəzərdə tutulmuşdur.
Java - Bu dil 1990-cı illərin əvvəlində C++ dilinin əsasında yaradılmışdır. O,
C++-da olan bütün aşağı səviyyəli imkanları aradan çıxardaraq əlavələrin işlənib
hazırlanmasını sadələşdirməyə yönəlmişdir.Proqramlaşmanın bütün dilləri
verilənlərin aşağıda göstərilən tipləri ilə ışləməyə imkan verir:
- Tam ədədlər;
- Məntiqi ədədlər;
- Həqiqi ədədlər;
- Simvollar;
- Mətn tipli ədədlər;
- Birtipli verilənlər cədvəli;
- Fayllar.

Kompyuterdə məsələnin həll mərhələləri

1. Məsələnin qoyuluşu: məsələ haqqında informasiyanın toplanması;

məsələnin şərtinin formalaşdırılması; son məqsədin müəyyən olunması;
nəticələrin formasının müəyyən olunması; verilənlərin təsviri (onların tipləri,
dəyişmə diapazonu, strukturu və s.).
2. Məsələnin, modelin analizi və tədqiqi: Məsələnin riyazi qoyuluşu.
Mövcud analoqların analizi; texniki və proqram vasitələrinin analizi; riyazi
modelin hazırlanması ; verilənlərin strukturunun hazırlanması.
3.Alqoritmin hazırlanması: alqoritmin layihələndirilməsi üsulunun
seçilməsi; alqoritmin yazılış formasının seçilməsi (blok-sxem, psevdokod və s.);
testin və testləşdirmə üsulunun seçilməsi; alqoritmin layihələndirilməsi.
4. Proqramlaşdırma: proqramlaşdırma dilinin seçilməsi; verilənlərin təşkili
qaydalarının dəqiqləşdirilməsi; seçilmiş proqramlaşdırma dilində alqoritmin
yazılması.
5. Testdən keçirmə və sazlama : sintaksisin yoxlanılması; məntiqi
quruluşun və semantikanın yoxlanılması; test hesablamalar və testin nəticələrinin
analizi; proqramın təkminləşdirilməsi.
6. Proqramın müşayiəti: konkret məsəslələrin həlli üçün proqrama əlavələrin
edilməsi; həll olunan məsələ, riyazi model, alqoiritm, proqram, testlərin
toplanması və istifadəçi üçün sənədləşmənin tərtibi.
 VI FƏSİL
Kompyuterin proqram təminatı və təsnifatı

Fərdi kompyuterlərin tərkib hissələrindən biri də onun proqram

təminatıdır. Kompyuterdə faydalı proqramlar olmazsa, kompyuter heç bir
fuksiyanı yerinə yetirə bilməz. Fərdi kompyuterin digər qurğulardan fərqi ondan
ibarətdir ki, kompyuterdəki qurğular onlar üçün əvvəlcədən hazırlanmış
proqrama uyğun olaraq işləyirlər. Əgər belə olmasaydı fərdi kompyuter sadəcə
bir qutudan başqa heç bir işə yaramazdı. Deməli kompyuterlərin səmərəli
işləməsi üçün onlar müəyyən proqramla təmin olunmalıdırlar. Kompyuterin başa
düşəcəyi dildə təsvir edilmiş alqoritmə proqram deyilir. Kompyuterin proqram
təminatı şərti olaraq üç yerə bölünür:
1. Sistem proqramları;
2. Tətbiqi proqramlar;
3. Proqramlaşdırma sistemləri (alətlər sistemi)
Sistem proqramları kompyuteri idarə etmək üçündür. Bu proqramlar
kompyuterin daxilində saxlanılır. Sistem proqramın əsas vəzifəsi kompyuterin
aparat hissəsi ilə iş vaxtı istifadə olunan proqramlar arasında əlaqə yaratmaq,
istifadəçi proqramını emal etmək və kompyuterdə yaranan mənfi cəhətləri
(xətaları) təhlil etmək və aradan qaldırmaqdır. Sistem proqramlarının köməyi ilə
diskləri formatlaşdırmaq, kompyuterə qoşulan xarici qurğuların parametrlərini
təyin etmək, əməli yaddaşı və digər qurğuları testdən keçirmək (BİOS),
informasiyanı çapa göndərmək, lokal və qlobal şəbəkə ilə əlaqə yaratmaq və s.
əməliyyatları yeinə yetirmək mümkündür. Sistem proqramlarına daxildir:
1.Əməliyyatlar sistemləri
2. Servis proqramları
3. Texniki xidmət proqramları
4. Proqramlaşdırma sistemləri

Xidmət proqramları
Xidmət proqramların aşağıdakı növləri vardır:
1.Örtük proqramları
2. Arxiv proqramları
3. Antivirus proqramları
4. Drayverlər(xarici qurğuları birləşdirən sistemlər)
5. Utilitalar və s.(köməkçi proqramlar).
6. Kompyuter quğularının iş qabiliyyətini yoxlayan proqramlar.
7. İnterfeys proqramları
8. Fayl və kataloqlarla işləmək üçün nəzərdə tutulan xidmət proqramları.
Xidmət proqramlarının yerinə yetirdikləri əsas fünksiyalar aşağıdakılardır:
- istifadəçi interfeysinin təkminləşdirilməsi;
- mühafizəsi;
- verilənlərin bərpası;
- xarici yaddaşla fəal(əməli) yaddaş arasındakı informasiya mübadiləsinin
sürətləndirilməsi;
- arxivləşdirmə-arxiv açma;
- kompyuter virusları ilə mübarizə.
Örtük proqramları -əməliyyat sisteminin əmrlərindən rahat istifadə etmək
üçün yaradılan proqramlardır. Misal üçün: NC, Windows 3.1, Windows özü
həm əməliyyat sistemi, həm də örtük proqramıdır. Örtük proqramları faylların
sürətli axtarışını, baxışını və redaktəsini, diskdə yerləşən fayllar haqqında
məlumatların verilməsini, disk sahəsi və fəal yaddaş haqqında məlumatların
verilməsini təmin edir. MS DOS mühitindəki örtük proqramlardan ən çox
yayılan NORTON COMMANDER-dir.
Arxivator proqramları diskdəki faylların cəmləşdirilməsi, sıxılması və
qorunması məqsədi ilə onları xüsusi arxiv qovluqlarına yığa bilən və lazım
olduqda həmin qovluqları idarə edən utilit proqramlardır. Onların
genişlənməsi .zip, .arj, rar, Win Arj, Winrar, Winzip- dir.
Arxiv proqramları (Arxivatorlar) - fayldakı informasiyları sıxmaqla onların
arxivləşməsini yerinə yetirir. Sıxma dərəcəsi asılıdır:
1. İstifadə olunan arxivatordan
2. Sıxma üsulundan
3. Faylın tipindən.
Arxivləşdirmənin iki səbəbi var:
1. İnformasiyanın qorunması (faylın rezerv surətini yaratmaqla)
2. Fayllar üçün ayrılmış yerdən səmərəli istifadə.
 Arxivləşmə zamanı faylın daha kiçik həcmə malik, rezerv sürəti yaradılmış
olur.
Antivirus proqramları kompyuterdəki virusları təsbit edə bilən, passivləşdirən
və silə bilən, eyni zamanda virusların kompyuterə daxil olmasının qarşısını alan
xüsusi təyinatlı utilit proqramlardır. Misal üçün: Norton Antivirus, Kaspersky
AYP və s.
Utilitlər latınca utilitas “fayda” sözündən götürülmüş və ikinci dərəcəli
sistem proqramlarını təşkil edən proqramlardır. Utilitlər əsas olaraq əməliyyat
sisteminin əlavə imkanlarını həyata keçirir və ya özünə məxsus funksiyaları
həyata keçirir. Utilitlər aşağıdakı qruplara bölünür:
1. Kontrol, test və diaqnostika proqramları.
2. Drayver proqramları
3. Arxivator proqramları
4. Antivirus proqramları
5. CD və ya DVD yazıcı proqramları

Virus və Virus proqramları

Kompyuter virusu özü kiçik həcmli ziyanverici proqram məhsuludur.
Virus proqramları və ya kompyuter virusları - müxtəlif vasitələrlə bir
kompyuterdən digər kompyuterə keçməyə cəhd edən, verilənlərin korlanmasına
(dəyişdirilməsi və ya silinməsi) gətirən və ya istifadəçinin işinə mane olan, digər
proqramlarda gizlənmiş kiçik həcmli proqramlardır. Virus proqram özünü
təxminən bioloji virus kimi aparır: çoxalır, maskalanır və ziyanlı təsirlər göstərir
(əməliyyatlar yerinə yetirir).
Virus disketlərdən, elektron poçt və ya digər İnternet resurslarından
istifadə edilən zaman təhlükə yarada bilər, bu zaman lazim olmayan və
tanimadığınız məktub və resursları maksimum dərəcədə məhdudiyyətlə istifadə
etməniz məsləhətdir.
Kompyuter virusları təxminən 1980-ci illərin əvvəllərində meydana gəlmişdir.
«Kompyuter virusu» termini 1984-cü ildə ABŞ-da keçirilən informasiya
təhlükəsizliyi üzrə 7-ci konfransda Fred Koen tərəfindən işlədilmişdi.
 Virusları aşağıdakı əlamətlərə görə təsnif etmək olar:
yaşayış mühitinə(yerləşdiyi mühitə) görə: fayl virusları (com, exe, bat, doc,xls
virusları və s.), yükləmə virusları(diskin yükləyici sektoruna və ya sərt diskin
sistem yükləyici sektoruna yayılır), şəbəkə virusları;
yaşayış mühitini yoluxdurma üsuluna görə: rezident və qeyri-rezident;
əməliyyat sisteminə görə: MS-DOS virusları, Windows virusları, *NIX
virusları və s.;
destruktiv imkanlarına görə: ziyansız, təhlükəsiz, təhlükəli, çox təhlükəli;
virus alqoritminin xüsusiyyətlərinə görə: «tələbə» virusları, kompanyon-
viruslar, «soxulcanlar» (worm), «stels»-viruslar («görünməz» ), «polimorf»-
viruslar (özüşifrlənən ), şəbəkə virusları və s.

Virusların yayılması. Şəbəkə və kommunikasiya texnologiyalarında hər

bir yenilik virusların yaradılması və yayılması üçün yeni imkanlar, yollar açır.
Yaxın vaxtlara kimi viruslar disketlər və digər daşıyıcılar vasitəsi ilə yayılırdı,
İnternet viruslar üçün geniş imkanlar açdı. Kompyuter virusları İnternetdə bioloji
virusların real dünyada yayılmasından daha sürətlə yayılır. 2003-cü ildə
Slammer "soxulcanı" 10 dəqiqə ərzində 75 min kompyuter yoluxdurmuşdu.
1999-cu ildə ilk dəfə dünya miqyasında virus epidemiyası yaranmışdı.
Melissa virusu on minlərlə kompyuteri yoluxdurmuş və 80 milyon dollar ziyan
vurmuşdu. Bu insidentdən sonra dünyada antivirus proqramlara böyük tələb
yarandı. 2000-ci ilin mayında Melissanın rekordunu bir neçə saat ərzində
milyonlarla kompyuteri yoluxdurmuş I Love You! Virusu yenilədi. Praktik
olaraq virusla "yoluxdurmaq" mümkün olmayan fayl növü qalmamışdır. Artıq
mobil telefonları və proqram təminatından istifadə edən digər qurğuları
yoluxduran viruslar da sürətlə yayılır.
Virus proqramlar 3 məqsəqlə yaradılır: intiqam, kommersiya, özünü
təsdiq. Virusun aşkar edilməməsi üçün o çox kiçik həcmə malik olmalıdır. Odur
ki, virus proqramları çox zaman asembler proqram dilində yazılır.

Antivirus proqram vasitələri

Verilənləri məhv olmaqdan qorumaq, kompyuter viruslarını tapmaq və
ləğv etmək üçün nəzərdə tutlan proqramlar antivirus proqramları adlanır. Bu
kompyuterləri virsularından mühafizə etmək üçün hazırlanmış xüsusi
proqramlardır. Virus proqramlarını aşkarlamaq və ləğv etmək üçün antivirus
proqramlarından istifadə edilir. Antivirus proqramlarının aşağıdakı tipləri
mövcuddur:
 -filtr və ya keşikçi;
-detektorlar;
-həkimlər və ya faqi;
-müfəttişlər;
-immunizatorlar və ya vaksinlər.
Filtr rezident proqram olmaqla, təhlükəli əməliyyatlara nəzarət edir. Bu
proqramların əsas üstünlüyü ondan ibarətdir ki, onlar təhlükəki əməliyyatları
daim izləyir və virusların ayılmamışdan əvvəl tapılması ehtimalını yüksəldir.
Detektorlar əməli yaddaşda və xarici qurğularda virusların axtarışını
təmin edir.
Həkim antivirus proqramlar virusların aşkar edilməsinə və
zərəzsizləşdirilməsinə imkan verir. Məsələn Augstest, Doctor Web və Norton
Antivirus proqramları çox geniş yayılmışdır.
Müfəttiş proqramı kataloqların, proqramların, faylların və sistem
sahələrinin məzmununu yadda saxlamaqla, dövrü olaraq, cari vəziyyətlə ilkin
vəziyyəti müqayisə edir. Müfəttişin üstünlüyü ondan ibarətdir ki, o, proqramda
dəyişiklik edən virusları tapmaq xüsusiyyətinə malikdir (Norton Antivirus).
İmmunizator özü rezident proqram olmaqla, bir çox virusları
vaksinləşdirmə yolu ilə qarşısını alır.
Ən çox istifadə olunan antivirus proqramlardan biridə “Kasperskiy” adı ilə
tanınan KAV Personal Pro proqramıdır. Bu proqrama daxil olan modullar
aşağıdakılardır:
Scannerlər. Antivirus skanerlərin iş prinsipi faylların və sistem yaddaşının
yoxlanmasına və onlarda məlum və ya yeni (skanerə məlum olmayan) virusların
axtarışına əsaslanır. Məlum virusların axtarışı üçün «maska»lardan istifadə
edilir. Virusun maskası konkret virus üçün spesifik olan müəyyən sabit kodlar
ardıcıllığıdır. Bir çox skannerlərdə həmçinin «evristik skanlama»
alqoritmlərindən istifadə edilir, yəni yoxlanan obyektdə komandalar ardıcıllığı
analiz edilir, müəyyən statistika toplanır və hər bir yoxlanan obyekt üçün qərar
qəbul edilir («ola bilsin yoluxub» və ya «yoluxmayıb»). Proqram virusu
tapdıqdan sonra bir neçə variant təklif edir.
-fayldan virusu təmizləmək;
- viruslu faylı silmək;
- viruslu faylın yerini xüsusi qovluğa dəyişdirmək.
 Monitor. Kompyuterdə yüklənən bütün faylları avtomatik yoxlayır və
açılan sənədə virus hücumu halında həyacan siqnalı verir.
İnspektor. Bu modul hətta naməlum virusları tutmağa imkan verir.
Mail Checker- elektron poçtun məlumatlarının yoxlanılmasına cavabdehdir.
Script Checker- viruslu skriptləri ovlayır.
Office Guard - hər bir yüklənən sənədin yoxlanılması üçündür.

Tətbiqi proqram təminatı

İnsan fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinə aid məsələləri həll etmək üçün

istifadə olunan proqram təminatına tətbiqi proqramlar deyilir. Proqram
təminatının əsas elementlərindən olan tətbiqi proqramlar iki hissədən ibarətdir:
tətbiqi proqram paketləri və standart proqramlar kitabxanası.
Tətbiqi proqram paketləri(TPP) istifadəçi tərəfindən həll edilən məsələlərin
avtomatlaşdırılması üçün çox vacib bir proqramdır.
Standart proqramlar kitabxanası isə kompyuterdə riyazi fünksiyaların
hesablanmasını, standart mahiyyətli məsələlərin həllini, verilənlərin emalını və s.
bu kimi işləri yerinə yetirən proqramlardan ibarətdir. Belə proqramlar
əvvəlcədən hazırlanaraq kompyuterin yaddaşında saxlanılır.
TPP- müəyyən olunmuş sinif məsələləri həll etmək üçün kompleks
proqramdır.TPP-nin aşağıdakı növləri vardır:
- ümumi təyinatlı(universal);
- üsulyönlü;
- problemyönlü;
- qlobal kompyuter şəbəkələri üçün;
- hesablama prosesinin təşkili üçün.

Ümumi təyinatlı TPP-yə aiddir:

- mətn və qrafiki redaktorlar. Mətn redaktorlarına Microsoft Word, Word
Perfect, ChiWritter, MultiEdit, Word Pad və s., qrafiki redaktorlara isə Paint,
Boienig Graf, Fanvision, Corel Draw, Adobe Potoshop , Adobe İllustrator və s.
göstərmək olar;
-Nəşriyyat sistemləri – mətn və qrafik redaktorların imkanlarını özündə
birləşdirir.Nəşriyyat sistemlərinə misal olaraq Adobe firmasının Page
Maker,Corel kompaniyasının Ventura Publisher və Quark Xpres-i misal
göstərmək olar.
- elektron cədvəllər. Elektron cədvəllərə Microsoft Excel, Lotus 1-2-3, Super
Calc -4, Quatro Pro və s.göstərmək olar;
- verilənlər bazasının idarəetmə sistemləri(VBİS);Verilənlər bazası dedikdə
diskdə saxlanılan, bir-birilə əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdirilmiş idarə olunan
faylların məcmusu nəzərdə tutulur. Bunlara aşağıdakıları misal göstərmək olar:
dBase-in müxtəlif variantları, FoxBase+, Clipper, Dbase for Windows, FoxPro,
Database, İnformix, İngres, Sybase, Access, Oracle, SQl Server və s.;
- inteqrallaşdırılmış paketlər. Bu cür paketlərə misal olaraq Framework,
Startnave, Microsoft Office və s.göstərmək olar;
- CASE-texnologiyası. Bu texnologiyalara misal olaraq Application
Development Worckbench, B pvin, Clear Case, Comproser və s. göstərmək olar.
Müasir CASE texnologiyası banklar, maliyyə korporasiyaları və ən iri firmalar
üçün informasiya sistemlərinin yaradılmasında tətiq olunur.
- ekspert və süni intelekt sistemləri. Bu sistemə misal olaraq Exspert-
Ease(iqtisadiyyatda), E-MYCİN (tibbi diaqnostikada)-ni və s. göstərmək olar.
Ekspert sistemləri aşağıdakı məqsədlər üçün istifadə olunur:
-Obyektin vəziyyətinin interperetasiyası
- Obyektin vəziyyətinin diaqnostikası
- obyektdə vəziyyətin proqnozu
- obyektin işinin pozulmasını aşkar etmək
- Obyektin işini idarə etmək.
Üsulyönlü TPP riyazi-iqtisadi məsələlərin müəyyən üsullarla həllini
reallaşdırır. Buna aşağıdakı TPP-lər aiddir:
- riyazi proqramlaşdırma;
- şəbəkəli planlaşdırma və idarəetmə;
- kütləvi xidmət nəzəriyyəsi;
- riyazi statistika.
Üsulyönlü TPP - nə misal olaraq MathCad, Matlab, Derive, Mathematica,
Maple,Simplex,Status Network proqramlarını göstərmək olar.
TPP-nin çox geniş sinfi problemyönlüdür. Problemyönlü TPP sənaye,
qeyri-sənaye və xüsusi sahələrdə tətbiq üçün proqram paketlərindən ibarətdir.
Qlobal şəbəkələrin TPP-nin əsas vəzifəsi istifadəçinin ərazilər üzrə
paylanmış ümumi şəbəkə resurslarına, verilənlər bazasına müraciəti,
məlumatların ötürülməsini və s. rahat və etibarlı təmin etməkdən ibarətdir.
Qlabal internet şəbəkəsinin standart TPP-nə aşağıdakıları misal göstərmək olar:
- naviqasiya və müraciət vasitəsi-Netscape Navigator, Microsoft İnternet
Explorer;
- Elektron poçt (E-mail) üçün Eudora, Ms Outlook Express kimi standart
paketlər vardır.

VII FƏSİL
Əməliyyat sistemləri

Əməliyyat sistemləri (ƏS)-informasiya emalının idarə olunmasını və aparat

vasitələri ilə istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir. Əs-nin əsas
funksiyalarından biri informasiyanın daxiletmə və xaricetmə prosesinin
avtomatlaşdırılması, istifadəçi tərəfindən yerinə yetirilən tətbiqi proqramın idarə
edilməsidir.
Sistem proqram tə'minatı  (SPT) kompyuterdə informasiyanın emalı 
prosesinin təşkili ilə yanaşı, tətbiqi proqramlar üçün normal mühiti təmin edir.
SPT kompyuterin aparat vasitələri ilə sıx əlaqədə olduğundan, bəzən onu
kompyuterin bir hissəsi də hesab edirlər. Əməliyyat sistemləri SPT-nın  əsas
tərkib hissəsidir.
Əməliyyat sistemi (ƏS) kompyuter resurslarını idarə edən, tətbiqi
proqramların işə salınmasını, onların xarici qurğular və digər  proqramlarla
qarşılıqlı  əlaqəsini, həmçinin, istifadəçi ilə kompyuter arasındakı  dialoqu  təmin
edən proqram vasitələrinin məcmusudur. Resurs dedikdə kompyuterin istənilən
komponenti- mərkəzi prosessor, əməli və ya xarici yaddaş, xarici qurğular,
proqram və s. başa düşülür.
ƏS lazım olan proqramı kompyuterin yaddaşına yükləyir və onun yerinə
yetirlməsinə nəzarət edir.
Əməliyyat sistemləri yerinə yetirdiyi funksiyalara görə üç qrupa bölünür:
- birməsələli (biristifadəçili);
- çoxməsələli (çoxistifadəçili);
- şəbəkə.
Birməsələli ƏS– müəyyən bir anda konkret bir məsələ ilə bir istifadəçinin işi
üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu tip ƏS-nə misal olaraq Microsoft firması
tərəfindən yaradımış MS–DOS-u göstərmək olar.

Çoxməsələli ƏS – kompyuterdən, multiproqram rejimdə vaxt bölgüsü ilə

kollektiv istifadəni təmin edir. Bu tip ƏS-nə UNIX, OS/2, Windows 95/98/2000
və s. misal göstərmək olar.
Şəbəkə ƏS – lokal və  qlobal şəbəkələrin meydana gəlməsi ilə əlaqədardır və
şəbəkənin bütün resurslarına istifadəçinin müraciətini təmin edir. Bu cür ƏS-nə
Novell Net Ware, Windows NT, Banyan Vines, IBM LAN, UNIX, Solaris və s.
misal göstərmək olar.
ƏS kompyuterin qoşulması ilə yüklənir və istifadəçi ilə hesablama  sistemi
arasında rahat və əlverişli ünsiyyət üsulu  (interfeys) təqdim edir. Funksiyalarına
görə interfeysin  aşağıdakı növləri var.
Proqram interfeysi – hesablama  sistemi çərçivəsində qurğu və
proqramların qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən vasitələr məcmusudur.
İstifadəçi interfeysi – istifadəçinin kompyuterlə qarşılıqlı əlaqəsi üçün
proqram və aparat vasitəsidir. Öz növbəsində  istifadəçi  interfesi əmrli və
obyektyönlü ola bilər.
Əmrli interfeys istifadəçiyə kompyuter resurslarının idarə olunması üçün
əmrləri klaviaturadan daxil etməyə imkan verir.
Obyektyönlü interfeys – obyektlər, yəni fayl, kataloq (qovluq), disk
aparıcısı, proqram, sənəd və s. üzərində əməliyyatları bilavasitə həyata keçirən
hesablama sisteminin resurslarını idarə edir.
Əməliyyat sisteminin yeni modifikasiyasının adı dəyişilmir, amma versiya
(variant) adını alır. ƏS-nin versiyası «onluq kəsr» şəklində 6.00, 3.11, 2.1 və s.
işarə olunur. Nöqtədən soldakı rəqəmin artması sistemdə mühüm dəyişikliyin,
nöqtədən sağdakı rəqəmin artması isə sistemdə cüzi dəyişikliyin edilməsini
göstərir. Versiya nömrəsinin böyük olması, sistemin daha çox imkanlara malik
olmasıdır.

Əməliyyat  sistemlərinin təsnifatı

Əməliyyat sistemlərinin aşağıdakı növləri mövcuddur:

- sistemlə eyni vaxtda işləyən istifadəçilərin sayına görə: biristifadəçi,
çoxistifadəçi;
- sistemin idarəsi ilə eyni vaxtda yerinə yetirilən məsələlərin sayına görə:
birməsələli, çoxməsələli;
- prosessorların sayına görə: birprosessorlu, çoxprosessorlu;
- prosessorun mərtəbələrini sayına görə: 8-mərtəbəli, 16-mərtəbəli, 32-
mərtəbəli, 64-mərtəbəli;
- interfeysin tipinə görə: əmrli və obyektyönlü;
- informasiya emalı rejiminə görə: paket emallı, vaxt bölgülü, real  vaxta
görə;
- resurslardan istifadənin tipinə görə: şəbəkə, lokal.
Biristifadəçi ƏS-dən fərqli olaraq, çoxistifadəçi əməliyyat sistemləri
kompyuterdə eyni vaxtda müxtəlif terminallarla bir neçə istifadəçinin işləməsinə
imkan verir.
Çoxməsələlik anlayışı mövcud hesablama sistemi çərçivəsində eyni vaxtda
bir neçə proqramın paralel yerinə yetirilməsidir. Birməsələli ƏS isə eyni vaxtda
yalnız bir proqramın yerinə yetirilməsinə imkan verir.
Bir prosessorludan fərqli olaraq, çoxprosessorlu ƏS bu və ya digər
məsələnin həlli üçün bir neçə prosessor resurslarının paylanması rejiminə imkan
verir.
ƏS-ləri 8, 16, 32 və 64 mərtəbəlilərə bölünürlər. Əməliyyat sisteminin
mərtəbəsi prosessorun mərtəbəsi ilə təyin olunur.
ƏS istifadəçi interfeysinin tipinə görə obyektyönlü (qrafiki interfeysli) və
əmrli (mətn interfeysli) kimi iki hissəyə bölünür.
İnformasiya emalı rejiminə görə ƏS-ləri aşağıdakı növlərə bölünürlər:
-paket emallı: kompyuterdə yerinə yetirilməli proqramlara uyğun olaraq
tapşırıqlar paketi formalaşdırılır və proqramlar mümkün üstünlük dərəcəsini
nəzərə almaqla növbəli yerinə yetirilir;
 - vaxt bölgülü (TSR): bir neçə istifadəçinin müxtəlif terminallardan eyni
vaxtda kompyuterə dialoq (interaktiv) rejimində müraciətini təmin etmək üçün
ƏS tapşırıqlara uyğun maşın resurslarını növbə ilə seçir;

- real vaxta görə: kompyuterə nəzərən bu və ya başqa dərəcədə xarici olan

hadisə, proses və ya obyektlərlə idarə olunan istifadəçi sorğularına, müəyyən
olunmuş vaxt ərzində kompyuterin cavabını təmin edir.
Resurslardan istifadə tipinə görə ƏS-ləri şəbəkə və lokal olmaqla iki hissəyə
bölünür. Şəbəkə ƏS verilənlərdən birlikdə istifadə etmək məqsədilə şəbəkəyə
qoşulmuş kompyuter resurslarının idarəsi üçün nəzərdə tutulub. Burada həmçinin
şəbəkə resurslarının istifadəsi üçün çoxlu sayda servis imkanları mövcuddur.
Şəbəkə ƏS-ləri əksər hallarda şəbəkə üçün nəzərdə tutulmuş, olduqca güclü
bir və ya daha çox kompyuter-serverlərdə quraşdırılır. Digər ƏS-ləri lokal sayılır
və ixtiyari kompyuterdə, həmçinin şəbəkəyə işçi stansiya və ya klient kimi
qoşulmuş kompyuterlərdə də istifadə oluna bilər.
Hal-hazırda geniş yayılan əməliyyat sistemlərindən DOS, OS/2, UNIX,
Windows NT, Windows 95/98  və Windows 2000-ni göstərmək etmək olar.

MS - DOS əməliyyat sistemi

DOS ailəsinin əməliyyat sistemləri. MS-DOS əməliyyat sistemi(disk

əməliyyat sistemi) İBM PC kompyuterləri ilə eyni vaxtda yaradılmışdır. Bu
sistem 16 mərtəbəli mikroprosessor üzərində qurulmuş kompyuterlərdə istifadə
olunur. MS-DOS əməliyyat sisteminin birinci versiyası İBM PC fərdi
kompyuterləri üçün Microsoft firması tərəfindən 1981-ci ildə yaradılmışdır.
DOS ailəsinin əməliyyat sistemləri birməsələlidir və aşağıdakı xarakterik
xüsusiyyətlərə malikdir:
-  istifadəçi tərəfindən daxil edilən əmrlər intefeysin köməyilə həyata
keçirilir;
-  sistemin IBM  tipli  müxtəlif kompyuterlərdə  işləməsini təmin etmək üçün
struktur  modulluğu;
-  sistemin işləməsi üçün  nisbətən kiçik ölçülü  əməli yaddaş (640 kbayt).
DOS ailəsindən olan əməliyyat sistemlərinin mühüm çatışmazlığı fərdi
kompyuter resurslarına və ƏS-nə icazəsiz müraciətdən mühafizə vasitələrinin
olmamasıdır.
MS-DOS əməliyyat sistemi diskdəki verilənlərin idarə edilməsində yeni
üsullardan istifadə etməklə, servis proqramlar üçün olduqca geniş əmrlərdən
istifadə edir. PC-DOS 1.0 və MS-DOS 1.0 əməliyyat sistemləri 64 Kbayt
yaddaşdan istifadə etməklə, yalnız 8 Kbayt yer tutur.
İlk vaxtlar IBM PC modelləri 160 Kbayt disketlər üçün disk aparıcısından
ibarət olduğundan PC-DOS 1.0 -sistemi yalnız bu qurğular üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
1983-cü ilin martında IBM PC XT modeli üçün MS-DOS 2.0 yaradıldı. Bu
yeni əməliyyat sistemi 360 Kbayt disket və 10 Mbayt sərt disk üçün nəzərdə
tutulmaqla, kataloqlar üzrə faylların çeşidlənməsi imkanına malik idi.
MS-DOS-un əsas inkişaf tarixi versiyalarının üçüncü nəslinin yaradılması ilə
başlandı. 1984-cü ilin noyabrında MS-DOS 3.1, 1985-ci ilin dekabrında MS-
DOS 3.2 və 1987-ci ilin aprelində isə MS-DOS 3.3 əməliyyat sistemləri
meydana gəldi. Bu versiyalardan çox geniş yayılanı MS-DOS 3.3 oldu.
MS-DOS 3.0 əməliyyat sistemi Intel 80286 mikroprosessoru, 5,25-düym disk
aparıcısı (1,2 Mbayt disketlər üçün) və 20-Mbayt sərt diski olan yeni model IBM
PC AT kompyuterləri üçün nəzərdə tutulmuşdur. MS-DOS 3.2 isə 720 Kbayt 3-
düym disketlər və məntiqi bölmələri olmaqla tutumu 32 Mbayt olan sərt disklər
üçün nəzərdə tutulmuşdur. Bu sistemə milli valyutanın təsviri, vaxt, simvollar
cədvəli və klaviaturanın düzülüşünü nəzərə alan əlavələr edilmişdir.
MS-DOS 3.3 isə əvvəlkilərə nisbətən yeniləşdirilərək, 3,5 dyüm 1,44 Mbayt
disketlər üçün işləyirdi. Bu dövrdə IBM və Microsoft firmaları 80286 və 80386
mikroprosessorları olan kompyuterlər ilə

uyuşan IBM PC kompyuteri üçün yeni əməliyyat sistemi olan OS/2 üzərində
işləyirdilər. MS-DOS-dan fərqli olaraq OS/2 çox məsələli rejimdə işi təmin
edirdi.
1988-ci ildə yaradılan MS-DOS 4.0 və 4.1- də demək olar ki, istifadəçiləri
cəlb etmədi. İstifadəçilər əsasən MS-DOS 3.3-ə üstünlük verirdilər ki, bu
əməliyyat sistemi MS-DOS 4-ə nisbətən əməli yaddaşda 10 Kbayt az yer
tuturdu.
MS-DOS sisteminin çatışmayan cəhətlərindən biri istifadəçi interfeysinin
həddən artıq primitiv olmasıdır. Yəni hər hansı proqramı yükləmək və ya digər
əməliyyatları aparmaq üçün istifadəçi klaviaturada uyğun əmrləri yığmalıdır.
Buna baxmayaraq IBM PS kompyuterlərinin milyonlarla istifadəçiləri MS-DOS-
dan razılıqla istifadə edirdilər. Bununla yanaşı Microsoft firması MS-DOS-un
çatışmazlıqlarını aradan qaldırmaq üçün ciddi tədqiqatlar aparırdı. İlk növbədə
istifadəçiləri qrafiki interfeyslə təmin edilməsi problemi həll olundu və Windows
adlı qrafiki interfeysli sistem yaradıldı. Lakin yaradılan bu sistemin ilkin
variantları MS-DOS tərəfindən yüklənir və xüsusi statusla idarə olunurdu.
Kompyuterin bütün yaddaş həcminə müraciət MS-DOS-un drayveri Himem. sys
və MS-DOS-un genişlənməsi adlanan xüsusi sistem tərəfindən aparılırdı.
Bununla da çoxməsələli iş rejiminin tam qrafiki pəncərə interfeysi ilə birlikdə
həyata keçirilməsinə imkan yarandı.
1993-1994-cü illərdə MS-DOS-un bir neçə versiyaları satışa buraxıldı.
Bunlardan ən əhəmiyyətlisi MS-DOS 6.0, çoxlu orjinal və lisenziyalı
proqramların, o cümlədən, verilənlərin dinamiki sıxılması ilə diskin fayl
tutumunu artıran Microsoft Double Space proqramının olması ilə fərqlənirdi.
MS-DOS 6.2 və MS-DOS 6.22 versiyalarında həmin proqram daha da
təkmilləşdirildi.
Bəzi istifadəçilər İBM firmasının hazırladığı PS DOS və ya Digital
Research firmasının hazırladığı DR DOS əməliyyat sisteminin 6.0 və ya 7.0
versiyasından istifadə edirlər. Çünki DOS-un bu versiyası istifadəçi üçün
əlveriçli iş şəraiti yaradır. Bu versiyaların çatışmayan cəhəti disklərdə istifadə
olunan informasiyanın bir-biri ilə uzlaşmamasıdır.
MS-DOS əməliyyat sistemlərinin əvvəlki versiyaları üçün yaradılmış
proqramlar yeni versiyalar üçündə öz əhəmiyyətini itirməmişdir.
DOS kompyuterin sabit yaddaşında saxlanılan əsas idarəedici proqram
olub, yaddaşın proqramlar üçün bölünməsini, faylın disketdə yerləşməsini,
avadanlıqlardan daxil olan siqnallara və ya işləyən proqramlara xidməti həyata
keçirir.
MS-DOS əməliyyat sisteminin versiyalarını işləyib hazırlayarkən əsas iki
prinsipə üstünlük verilir:
- MS-DOS –un birinci və sonrakı versiyaları üçün tərtib edilmiş
proqramlar arasında mütləq uzlaşma olmalıdır;
- MS-DOS –un istənilən versiyası İBM və onunla uzlaşan digər
kompyuterlərlə birgə işləmək imkanına malik olmalıdır.

MS-DOS əməliyyat sisteminin strukturu və funksiyaları .

MS-DOS iyerarxik kataloq strukturuna əsaslanan, çevik fayl sisteminə və

əlverişli əmrlərə malik olan əməliyyat sistemidir.
MS-DOS –un əsas komponentləri aşağıdakılardır:
 1. Giriş-çıxış baza sistemi -BIOS (Basic Input/Output System). O,
kompyuterin daimi yaddaşında yerləşir və əməliyyat sisteminin ilkin
yüklənilməsi prosedurasını işə salır. BİOS-un tərkibinə kompyuterin yaddaşını,
qurğularının işini yoxlayan kompyuterin fəaliyyət testi və əməliyyat sistemini
yükləyən proqram daxildir.
2. Əməliyyat sisteminin yükləyicisi. Başlanğıc yükləmə blokunda (Boot
Record) yerləşən sistem yükləyici SB (System Bootstrap) çox qısa proqram
olaraq əməliyyat sisteminin iki modulunu ( BIOS - un genişlənmə modulunu və
kəsilmələrin emalı modulunu) əməli yaddaşa yükləmək üçün nəzərdə
tutulmuşdur.

3. Disk faylları: gizli İO. SYS faylında yerləşən BIOS-un genişlənmə

modulu; kəsilmələrin emalı modulundan təşkil edilmiş MS DOS.SYS gizli
faylı;Disk faylları yükləyici vasitəsilə yaddaşa yüklənilir və daimi orada qalır.
İO. SYS-BİOS-a əlavə olub, daxiletmə-xaricetmə qurğuları ilə işləmək üçün
əsas vasitələri təmin edir. MS DOS.SYS-DOS-un əsas proqramı olaraq hər şeyi
idarə edir.
4. DOS- un əmr prosessoru: əmrlər prosessorundan təşkil
edilmiş command.com faylı. COMMAND.COM-disk faylında yerləşir.
O,istifadəçinin daxil etdiyi əmrləri emal edir.Əmrin bir hissəsini əmr prosessoru
üzü yerinə yetirir. Belə əmrlər daxili əmrlər adlanır.Bunlar Type, Dir, Copy,
Time,Date əmrləridir. . Əmrlər prosessoru aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
- klaviatura və ya əmrlər faylından götürülən əmrləri qəbul edir və araşdırır;
- command.com faylının daxilində yerləşən MS-DOS –un əmrlərini yerinə
yetirilir;
- com, exe tipli fayllarda saxlanılan MS-DOS –un xarici əmrləri və tətbiqi
proqramlar yüklənir və yerinə yetirilir.
Əmrlər prosessoru ƏYQ-yə yüklənəndə iki hissəyə parçalanır:
- əməli yaddaşda daimi yerləşən rezident hissə;
- ƏYQ və disk arasında verilənlərin ötürülməsi ilə dövri olaraq dəyişən
rezidentsiz hissə.
5. MS-DOS-un xarici əmrlərini (genişlənməsi .com olan fayllar)
yerinə yetirən utilitlər; Utilitlər və ya MS-DOS–un xarici əmrləri
(FORMAT.COM, PRİNT.COM və s.) əməliyyat sistemi ilə birlikdə yaradılmış
proqramlardır. Bu proqramlar müxtəlif xidməti əməliyyatları (disketi format-
laşdırmaq, disketi yoxlamaq və s.) yerinə yetirirlər.
MS-DOS-un quraşdırılması parametrləri haqqında informasiyadan təşkil
olunmuş config.sys konfiqurasiya faylı;
MS-DOS-un konfiqurasiyasını və quraşdırılması parametrlərinin yerinə
yetirilməsi üçün autoexec.bat əmrlər faylı.

MS-DOS-un əsas üstün cəhətləri aşağıdakılardır:

- geniş imkanlı əmrlər sisteminin olması;
- fayllarla ardıcıl qurğularla işlədiyi kim işləməyin mümkünlüyü;
- çoxsəviyyəli katoloqların təşkil olunma imkanı;
- əlavə xarici qurğularla işləmək üçün sistemə drayverlərin qoşulmasının
mümkünlüyü;
- istifadəçilərlə dialoq müddətində digər məsələnin həllinin
mümkünlüyü.
MS-DOS- un mühüm xüsusiyyətlərindən biri də onun modul prinsipi ilə
qurulmasıdır(müstəqil tərkib hissələrə ayırmaq).
Əməliyyat sistemi əməli yaddaşa kompyuterin şəbəkəyə qoşulması ilə
avtomatik olaraq yüklənir.Və yaxud da bu yükləmə (Ctrl+Alt+Del) düymələrinin
eyni vaxtda birgə sıxılması ilə həyata keçirilir.
MS-DOS əməliyyat sisteminin çatışmayan cəhətləri aşağıdakılardır:
-operativ yaddaşla iş prinsipi( həcmi 250 kilobayt—640 kilobayt a
qalxmışdır);
- bu sistemin qrafiki əməliyyat sistemi yoxdur;
- təkməsələli əməliyyat sistemləridir.

MS-DOS sistemində fayllar və əmrlər

Yaddaşda müəyyən bir adla saxlanılan verilənlər yığımı fayl adlanır. Fayl disk
və ya başqa informasiya daşıyıcısında adlandırılmış bir sahədir. Fayl strukturuna
xidmət fünksiyaları əməliyyat sisteminin idarəsi altında baş verir ki, bunlar
aşağıdakılardır:
- Faylların yaradılması və onların adlandırılması,
- Kataloqların yaradılması və onların adlandırılması,
- Fayl və kataloqların adlarının dəyişdirilməsi,
- Fayl və kataloqların kopyalanması və yer dəyişmələri,
- Fayl və kataloqların silinməsi,
 -Faylların atributlarla idarəsi.
Faylların yaradılması və onların adlandırılması

İnformasiya disklərdə fayl şəklində yadda saxlanılır. Fayl disk və ya başqa

informasiya daşıyıcısında adlandırılmış bir sahədir. Faylda proqram, mətn,
sənəd, şəkil, qrafik, səs, video film və s. ola bilər. Disklərdə yerləşən fayl və
katoloqlara müraciət etmək üçün disk aparıcısının adından istifadə olunur. Disk
aparıcıları A:, B:, C:, D: və s. kimi adlandırılır. A:, B:, C:, D: məntiqi disklərin
adlarıdır.
Fayllar çox vaxt iki kateqoriyaya bölünür: mətn və ikilik. Mətn faylları istifadəçi
tərəfindən oxunur. Bu fayllarda proqram mətni, ƏS-nin əmrlər faylı və s. ola
bilər. Mətn faylları ASCİİ simvollarından ibarət olduğundan onlara ASCİİ
faylları da deyilir.
Əməliyyat sistemlərinin və başqa proqramların fayla müraciəti üçün
fayllar işarələnməlidir. Belə işarələnmə faylın adını təyin edir. Faylın
adlandırılmasında ”qısa“ və “uzun” adlardan istifadə olunur. Windows 95
əməliyyat sisteminə kimi İBM PC kompyuterlərində faylların adlandırılmasında
8.3 formatından istifadə olunur. Format 8.3 MS DOS əməliyyat sistemində qəbul
olunub və “qısa” adlanır. Bu formata görə faylın adı iki hissədən: faylın
məxsusi adından və genişlənməsindən ibarətdir. Faylın məxsusi adı fayl
yaradanın istəyinə uyğun olaraq verdiyi addır. MS DOS sistemində faylın adı ən
çoxu 8 simvoldan ibarət ola bilər. Faylın ad və genişlənməsindən böyük və kiçik
latın hərflərindən istifadə oluna bilər, lakin diskdə faylın adı yalnız kiçik latın
hərfləri ilə yazılır.
Faylın adında ikinci hissə 3 simvoldan ibarət olub genişlənmə adlanır.
Məxsusi ad genişlənməsindən nöqtə ilə ayrılır. Genişlənmə faylın tipini
göstərmək üçün istifadə olunur.
Faylın ad və genişlənməsində aşağıdakılardan istifadə etmək olar:
- MS DOS-da latın əlifbasının böyük və kiçik hərfləri eyni cür qəbul edilir;
- rəqəmlər 0-dan 9 –a kimi;
- simvollar: - $ @ & % ( ){ } ; ^
Probel, plyus, iki nöqtə və s. kimi simvollardan istifadə olunmur.
Windows 95 ƏS-nin yaranması ilə ”uzun” adlı fayl anlayışından istifadə
olundu. Burada fayl və kataloqların adlandırılmasında 255 simvoldan, həmçinin
probeldən də istifadə oluna bilər. Uzun adlarda idarəedici və / \: * ? “ < >
| simvolardan başqa bütün simvollardan istifadə etmək olar.
Uzun adlı fayllarda MS DOS –da istifadə edərkən, buradakı boşluqlar silinir
və qısa adlarda mümkün olmayan + , = [ ] simvollar isə _ simvolu ilə əvəz
olunur. Uzun adların birinci 6 simvolu götürülür və ~1 simvolları əlavə olunur.
Əgər bu ad varsa onda ~2 simvolları, bu ad da varsa onda ~3 və.s simvolları
əlavə olunur.
Faylın ümumi qəbul edilmiş bəzi genişlənmələri aşağıdakılardır:
Bas-beyzik dilində yazılmış proqram mətni;
COM, EXE- icra olunmaq üçün hazır proqram;
Pas- paskal dilində proqram;
LİB- proqram kitabxanası;
TXT- simvol(mətn) tipli fayl;
Dat-verilənlər faylı;
Bat- əmrlər faylı
MDB- Access VBİS-nin faylı
DOC-Microsoft Word mətn redaktor faylı
ASM –Assembler dilinin proqram faylı
BAK- faylın dəyişiklikdən əvvəlki sürəti
ARJ və ZİP –sıxlaşdırılmış fayldır
Eyni bir disk yaddaşı bölümündə olan faylların adları fərqlənməlidir. Onların
məxsusi adları eyni olduqda, genişlənmələri müxtəlif olmalıdır.
Katoloq (Direktoriya ) fayllar haqqında informasiyanı özündə saxlayan
xüsusi fayldır. Windowsda kataloq qovluq adlanır.
Kataloqda faylların tam adı, ölçüsü, yaradılma və sonuncu düzəliş vaxtı və
tarixi, atributu və s.məlumat saxlanılır. Kataloqun daxilində

başqa bir kataloq qeyd olunarsa, buna altkataloq deyilir. Hər bir diskdə bir baş
kataloq olur. Bu kataloqda fayl və altkataloqlar qeyd olunur.
Diskdə kataloqlar ağacvari –ierarxik struktura malikdir.İstifadəçi işləyən
kataloq cari kataloq adalnır.Yeni formatlaşmış diskdə sadəcə bir kataloq var-baş
kataloq və bu proqram vasitələri ilə silinə bilməz. Baş kataloq ”\ “simvolu ilə
işarə olunur.
 MS DOS sistemində disk sahəsi fayl adlarının katoloqu və ya direktorisi
adlanan hissələrə bölünür. Fayl direktoriləri ağacvarı struktur təşkil edir. Ağacın
yuxarı hissəsində baş direktori (Disk yaddaşının adı A:, B:, C:, D: və s) olur.
Ağacın yarpaqları isə fayllardır. Baş direktoridən faylın adınadək olan
direktorilər siyahısı fayl yolu adlanır. Faylın adını göstərərkən direktorilərin
adları bir-birindən və faylın adından “\ “maili xətlə ayrılır. Baş direktorinin
adından sonra “: “ qoyulur.
C: \İnformatika\Fayl\ kataloq.bas
Fayllarla işlədiklə bir direktori işçi vəziyyətdə olur. Bu direktori cari direktori
adlanır.
Direktorinin məzmununa baxmaq üçün
C:\ > DİR ENTER.
Cari diskin təyini
<məntiqi disk>: Bu əmrlə yeni cari kataloq təyin olunur. Məsələn
D: əmrini daxil etməklə, D cari disk kimi təyin olunur.
Cari katoloqun dəyişdirilməsi
Cari kataloqu dəyişdirmək üçün, keçmək istədiyimiz kataloqun adını
parametr kimi göstərməklə CD –kataloqu dəyişdirmək, əmrini daxil etmək
lazımdır.
CD “yol” məsələn CD /windows\Temp əmri ilə cari diskdəki cari kataloq
Temp olur.
Faylların sürətinin alınması
Copy probel mətn1.txt probel mətn2.txt enter. Bu əmrin köməyi ilə
mətn1-in mətn2 adlı sürəti alınır.
Faylların silinməsi
Faylı silmək üçün Del əmrindən istifadə olunur.Bunu klaviaturadan hərf-hərf
yığmaq lazımdır.
Del probel “fayl” bu əmr fayl və fayllar qrupunu silir.
Katolqların yaradılması
Katolqların yaradılması üçün MD əmrindən istifadə olunur.Bunu klaviaturadan
hərf-hərf yığmaq lazımdır
MD probel”kataloq”
Katoloqların silinməsi
Kataloqları silmək üçün RD əmrindən istifadə olunur.
RD probel<kataloq>
Faylın tərkibinə baxılması
İxtiyari faylın tərkibinəTYPE əmrinin köməyilə baxmaq olar.
TYPE probel ”fayl”
Tarixin və vaxtın təyin edilməsi
Tarixi təyin etmək üçün data, vaxtı təyin etmək üçün time əmrindən istifadə
edirik.
Data enter
Time enter
MS DOS ƏS-də qrup fayllarını işarə etmək üçün şablonlardan istifadə olunur.
Bu ulduz(*) və sual(?) işarəsi simvoludur.
Faylın adında (genişlənməsində) * ulduz işarəsi onu göstərir ki, bu
mövqedən başlayaraq adın (genişlənməsinin) sonuna kimi ixtiyari mümkün işarə
ola bilər. Məsələn: *.Doc- genişlənməsi. Doc olan bütün fayllar, Metod.*- adı
Metod olan (metod. Doc, metod .exe və s) istənilən fayl. AZ*.DOC-
genişlənməsi Doc olan AZ-la başlayan fayllar:*.*- bütün fayllara aiddir.
Faylın adında və genişlənməsində sual işarəsi onu göstərir ki, bu
mövqedə ixtiyari (yalnız bir) mümkün işarə ola bilər. Faylın adında və ya
genişlənməsində bir neçə sual işarəsi ola bilər. Məsələn, Alqo?.EXE- Alqo ilə
başlayan adın 5-ci mövqesi istənilən simvol ola bilər (məsələn, Alqot.EXE,
Alqo4.EXE vəs).

Qeyd etmək lazımdır ki, DOS əməliyyat sistemində DOS qurğularını işarə
etmək üçün adlardan istifadə olunur ki, faylları adlandırarkən bunlardan istifadə
etmək olmaz. Bu adlardan DOS-un əmrlərində informasiyanın kompterin
qurğuları ilə giriş və çıxışışını təşkil etmək üçün istifadə olunur.

PRN - printer;
LPT1-LPT4 -1-4 paralel portları;
COM- COM 4 -1-4 ardıcıl portlar;
AUX -1 ardıcıl portuna birləşdirilən qurğu;
CON - giriş üçün klaviatura, çıxış üçün ekran;
NUL - “boş” qurğu
Bu adlara hər hansı genişlənmə əlavə etdikdə DOS bunu qurğulara müraciət
kimi başa düşür. Məsələn, CON.TXT faylına müraciət CON qurğusuna
müraciətlə eynidir. Ona görə də CON.TXT-dən disk faylının adı kimi istifadə
etmək olmaz. Amma faylların adlarının genişlənməsində .PRN, .AUX, .CON,
.NUL-dan istifadə etmək olar.
 UNİX əməliyyat sistemi

Unix (Uniks) 1969-cu ildə Ken Tompson (Ken Thompson) və Denis Riçi
(Dennis Ritchie) tərəfindən Bell laboratoriyalarında kəşf edilmiş, eyni vaxtda bir
çox istifadəçi ilə eyni zamanda müxtəlif əməliyyatları yerinə yetirən bir
əməliyyat sistemidir.
Denis Ritchi -nin təklifilə yeni ƏS - UNICS (Uniplexed Information and
Computing System) adlandırılmışdır. Unix-in üstün cəhəti onun müxtəlif
kompyuterlərdə istifadəsinin mümklünlüyüdür.
Unix-in ilk versiyası assembler dili ilə yazılmışdır və bu əməliyat sistemi
sadəcə yazıldığı kompyuterin özündə işləyirdi. Unix Əməliyyat Sistemi 1973-cü
ildə C proqramlaşdırma dili ilə yenidən yazılmışdır. AT&T Bell Labs Unix-i
Novell-ə satdı, 1994-cü ildə də Novell Unix markasını bugünkü sahibi The Open
Groupa verdi.
Linux əməliyyat sistemi də Linus Torvalds tərəfindən Unix əsasında
yaradılmışdır..
Hazirda uniks üçün çoxlu sayda tətbiqi proqmlar mövcuddur. MS DOS və
Windows üçün geniş yayılan bir çox tətbiqi proqramlar uniks –də istifadə oluna
bilər.
Unix - ailəsindən olan bir neçə ƏS mövcuddur. Belə ki, 1982-cı ildə bu
proqramin UNIX Version 7-nin əsasında birinci ticarət məqsədli UNIX System
III yaranmışdi. Bu ailədən olan müxtəlif versiyaların öz adı var. Bunlardan
ticarət məqsədli AIX, HP-UX, IRIX, Solaris sistemlərin göstərmək olar. Uniks
ƏS-nin fayl sistemi faylları icazəsiz müraciətdən mühafizəni təmin edir. Hal-
hazırda uniks ailəsindən olan şəbəkə ƏS dən geniş yayılan 32-mərtəbəli
çoxisitifadəçili, çoxməsələli UNİX Ware 2.0 sistemidir.
Unıx - 32-mərtəbəli, çoxməsələli, çoxistifadəçili əməliyyat sistemləri
ailəsidir. Unıx- in üstün cəhəti onun müxtəlif kompyuterlədə istifadəsinin
mümkünlüyüdür. Unıx aşağıdakıları özünda birləşdirir:
- paylanmış verilənlər bazasına müraciət;
- lokal şəbəkədə işləmək;
- uzaq məsafə ilə əlaqə və adi modemdən istifadə etməklə qlobal şəbəkəyə
çıxış imkanı unıks - in ən vacib komponentlərindən biridir..
Linux əməliyyat sistemi Unix mühitində proqramalşdırmanı tam təmin edir.
Linux-da həmçinin çoxlu sayda mətn prosessorları vardır.Bunlardan groff-
GNU(Bell tərəfindən yaradılıb), digəri isə Donald Knut tərəfindən yaradılan Tex
mətn prosessorudur ki, bunun da genişlənməsi .texinfo-dur.
OS/2 ailəsinin əməliyyat sistemi

1987-ci ildə fərdi kompyuterlərin yeni ailəsinin yaradılması ilə əlaqədar IBM
firması tərəfindən OS/2  ƏS hazırlanmışdır. OS/2 (Operating System/2)  ikinci
nəsil çoxməsələli əməliyyat sistemidir.

OS/2 IBM PC ilə uyuşan kompyuterlər üçün 32-mərtəbəli qrafiki çoxməsələli

əməliyyat sistemidir. OS/2 bir neçə tətbiqi proqramın paralel işini tə'min edir və
bu zaman işləyən proqramları bir-birindən, əməliyyat sistemini isə işləyən
proqramlardan mühafizə edir. ƏS-də  proqramların yazılmasında API
(Application Programming Interfase)– tətbiqi proqramlar interfeysində yerləşən
hazır proqram modullarından istifadə etmək olar.
OS/2 əməliyyat sistemi DOS-un fayl sistemi ilə uyuşan rahat qrafiki
istifadəçi interfeysinə  malikdir. Bu da verilənlərdə heç bir
çevirmə aparmadan, onlardan həm MS-DOS -da, həm də OS/2-də   istifadə
etməyə imkan verir.
 OS/2 –nin aşağıdakı modifikasiyaları  mövcuddur:
-          OS/2 Warp3.0 – yaddaşdan istifadə və qrafiki interfeys təkmil-
ləşdirilib;
-          OS/2 Warp Connect – şəbəkə imkanları təkmilləşdirilib;
-          OS/2 Warp Server – serverli ƏS-də iş üçün nəzərdə tutulub.
OS/2-nin əsas çatışmamazlığı onun az sayda tətbiqi proqramlara malik
olmasıdır ki, bu da onun MS-DOS  və Windows ƏS-nə nisbətən az yayılmasına
səbəb olub.

Windows əməliyyat sistemi

MS-DOS əməliyyat sisteminin bəzi çatışmazlığı mütəxəsisləri onlara lazım

olan ləvazimatları(qrafiki intrfeys yaratmaq, menyu, sorğu və pəncərə yaratmaq
və s.) tərtib etməyə, ya da müxtəlif proqramlar kitabxanasından istifadə etməyə
məcbur edirdi. Bu problemləri aradan qaldırmaq üçün interfeysli ilk əməliyyat
sistemini Macintosh tipli kompyuterlər üçün Apple kompyuter firması hazırladı.
1990-ci ildə Microsoft firması kütləvi istehsal olunan İBM PC tipli kompyuterlər
üçün Windows 3.0 örtük proqramını yaratdı. Bu sistem MS-DOS tərəfindən
yüklənirdi. Kompyuterin bütün yaddaş həcminə müraciət MS-DOS –un drayveri
Himmem.sys və MS-DOS-un genişlənməsi adlanan xüsusi sistem tərəfindən
aparılırdı. Lakin bütün bu müsbət cəhətlərə baxmayaraq, Windows 3.0 əməliyyat
sisteminin işləmə ehtibarlılığı çox da böyük deyildi. Bu mənfi cəhət 1992-ci ilin
aprel ayında buraxılan Windows 3.1 versiyasında aradan qaldırılmış və bu
versiyadan başlayaraq Microsoft şirkəti 80386 və ondan sonra gələn
prosessorlara xas olan virtual yaddaşın təşkil edilməsi imkanına malik əməliyyat
sisteminin istehsalı ilə məşğul olurdu.
Microsoft şirkəti fərdi istifadə üçün Windows 3.1, lokal şəbəkədə istifadə
üçün Windows 3.11 for Workgroup proqramlarını hazırladı. Windows 3.1
proqramı DOS ƏS-üzərində qurularaq böyük imkanlara malik idi. Bu sistem ya
MS-DOS əmrlər sistemində win əmri ilə və ya NORTON COMMANDER də
win.com faylının icra edilməsi ilə yüklənir.
1994-cü ildə Windows-un Chicado kod adı altında beta variantı kompyuter
bazarına çıxarıldı.
Microsoft firmasının 1995-ci ilin avqust ayında bazara çıxardığı Windows-95
adlı əməliyyat sistemində gözlənildiyindən də çox yenilik var idi. Bu sistem
özündə MS-DOS və Windows örtüyünü birləşdirmişdir . Bunula bərabər burada
Explorer, Briefcase (portfel), Microsoft Network (şəbəkə) kimi proqramlarda
daxil edilməsi, start menyuları, multimedia vasitələri sistemin imkanlarını daha
da artırmışdı. Lakin bütün bunlara baxmayaraq onun böyük olmayan işləmə
etibarlıığı vardır.
1996-cı ildə əvvəlki səhvlər aradan qaldırılmış Windows-95-in variantı olan
OSR2 əməliyyat sistemii satışa çıxarılmışdır. 1997-ci ildə Windows-95 OSR2-
nin yeni variantı yaradıldı (Windows-97). Bu sistemin tərkibinə İnternet
explorer proqramı daxil edilmışdir. Bundan başqa MS-DOS əməliyyat
sistemindən asılılıq tamamilə aradan qaldırılmışdır. 1998-ci ildə Microsoft
firması tərəfindən Windows-98 əməliyyat sistemi yaradıldı. Bu sistem aşağıdakı
üstünlüklərə malik idi:
- İnternet şəbəkəsi ilə işləməyin sadəliyi;
- Çoxlu sayda xarici qurğuların, o cümlədən skanerlərin və strimmerlərin
kompyuterə qoşulması üçün təminatı;
- Sistemin quraşdırılması prosesinin və işçi vəziyyətində saxlanılmasının
sadəliyi;
- Kompyuterdə bir neçə displeyin qoşulması mümkünlüyü.
Windows 2000 ailəsi dörd proqram məhsulundan təşkil olunub:
 - Microsoft Windows 2000 Professional - stolüstü kompyuterlər üçün
nəzərdə tutulan baza ƏS olmaqla biznesdə tətbiq olunur. Bu əməliyyat sisteminin
bir neçə sadələşdirilmiş istifadəçi interfeysi mövcuddur. Əməliyyat sistemində
Windows 98 və Windows NT Workstation əməliyyat sistemlərinin ən yaxşı key-
fiyyətlərini özündə birləşdirir. Bu əməliyyat sistemi 2 prosessoru dəstəkləyir.
Windows 2000 Professional –ın əsas imkanları aşağıdakılardır:
Windows 2000 Professional- etibarlı , yüksək keyfiyyətli, universal,
çoxaxınlı olmaqla Internet istifadəçilərinin tələblərini nəzərə alan qrafiki
istifadəçi interfeysi olan çoxməsələli 32 mərtəbəli əməliyyat sistemidir.
Windows 2000 Professional Windows NT4.0 Workstation ƏS –nin yeni
versiyasıdır. Bu ƏS-nə Windows 98-in ən yaxşı imkanları daxil edilib. Əs-nin bir
neçə xarakteristikasını qeyd edək.
ƏS-nin işi stabildir və onun idarəsi rahatdır;
NTFS 5 fayl sistemi əvvəlkilərə nisbətən yüksək dərəcədə mühafizə
olunub;
Əməliyyat sisteminin yeni texnologiya və yeni aparat qurğuları ilə işi
təmin olunub. Məsələn, universal ardıcıl şin (USB Universal Serial Bus), sürətli
interfeys (IEEE1394), sürətləndirilmiş AGP (Accerated Graphics Port) qrafiki
portu və s.
Microsoft Windows 2000 Server - dörd prosessora kimi və əməli yaddaşın
həcmi 4 Qb kimi nəzərdə tutulan çoxməsələli şəbəkə ƏS-dir . ƏS-nin tərkibinə
daxil olan, çox saylı Internet və Web xidmətləri mürəkkəb Web-tətbiqi
proqramlar yaratmağa imkan verir. Həmçinin buraya işçi qruplara səmərəli
xidmət və server fayllardan, çapdan, Web-serverlərdən və kommunikasiya
serverlərlərindən birlikdə istifadə üçün funksiyalar daxildir.
Microsoft Windows 2000 Advanced Server-səkkiz prosessora kimi işləyə
bilən və ikitərəfli klasterizasiyaya malik server ƏS-dir. Bu ƏS klasterli
sistemlər yaratmağa və böyük tutumlu verilənlər bazasının quraşdırılmasının
effektiv həllinə imkan verir. Ümumiyyətlə bu ƏS Web və biznes tətbiqi
proqramları üçün nəzərdə tutulub. Intel Physical Address Extensions (PAEs)
texnologiyasını nəzərə almaqla işlənmiş aparat vasitəsi fiziki yaddaş ölçüsündən
çox ünvanlanmağa imkan verir.
Microsoft Windows 2000 DataCenter Server - yüksək etibarlılıq tələblərinə
cavab verən və əlavə olaraq klasterləşmə imkanı olan və 16-dan 32 prosessora
kimi nəzərdə tutulan ƏS-dir. Bu yeni və olduqca güclü funksional imkanları olan
server ƏS-dir. Bu əməliyyat sistemi böyük müəssisələr , ixtisaslaşmış bank və
fayl serverləri üçün nəzərdə tutulub.
2001-ci ildə yaradılan əməliyyat sistemi Windows XP (Windows
experience ) adlandırıldı. Əvvəlki nəsil əməliyyat sistemlərinin istifadəçilərə
tanış olan bütün üstünlükləri Windows XP əməliyyat sistemlərində nəzərə
alınmışdır. Windows XP təkminləşmiş, çoxpəncərəli qrafik interfeysə malik,
çoxfunksiyalı əməliyyat sistemidir. Bu əməliyyat sisteminin Windows XP
Server, Windows XP Professional və Windows XP Home Edition versiyaları
mövcuddur.
- Windows XP Server. Bu versiya ofis kompyuterlərində quraşdırılır.
- Windows XP Home Edition . Sistemin bu versiyası evlərdə istifadə
edilən və eləcədə çox kiçik biznes fəaliyyətlərində işlədilən kompyuterlərdə
quraşdırılır.
- Windows XP Professional. Bu versiya takt tezliyi 1Mhs-dən çox olan
64 mərtəbəli İntel İtanium prosessorları üzərində qurulmuş fərdi kompyuterlər
üçün nəzərdə tutulmuşdur. Home Edition versiyasında olan bütün
komponentlərin hamısı bütünlüklə bu versiyaya daxil edilib. Bu versiyaya
sistemin təhlükəsizlik və şəbəkə komponentləri də daxildir.
Bu əməliyyat sistemində ən böyük yenilik əməliyyat sisteminin özünün
CD-R və CD-RW disklərində yazmağı dəstəkləməsidir.
Windows XP-nin normal işi üçün 256 Mb əməli yaddaş, 500-800 MHs
tezlikli prosessor və 2 Qb-a kimi disk sahəsinin olması vacibdir.
2003-cü ilin yayında yeni server ƏS olan Windows Server 2003 yarandı ki,
bunun da aşağıdakı dörd versiyası mövcuddur.
-Windows Server 2003 Standart Edition. Bu ƏS kiçik biznes
müəssisələri və təşkilatın ayrı-ayrı bölmələri üçün nəzərdə tutulan şəbəkə
əməliyyat sistemidir və aşağıdakı xassələrə malikdir:
- fayl və printerlərdən birlikdə istifadəni dəstəkləyir;
- İnternetə təhlükəsiz qoşulmanı təmin edir.
- Windows Server 2003 Enterprise Edition. Bu ƏS istənilən həcmli
müəssisənin tələblərini ödəyən əməliyyat sistemidir. ƏS aşağıdakı xassələrə
malikdir:
- səkkiz prosessoru dəstəkləyən tam server əməliyyat sistemidir.
- 32 Qb yaddaşı dəstəkləyir.
- Intel Itanium prosessorunun bazasında kompyuterlər üçündür.
 - 8 prosessor və 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli
hesablama platforması üçün də mümkündür.
- Windows Server 2003 Datacenter Edition. Bu versiya biznes
tətbiqi proqramları üçün nəzərdə tutulub və aşağıdakı xassələrə malikdir:
- 64 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyir.
- 32 prosessor və 128 Qb əməli yaddaşı dəstəkləyən 64 mərtəbəli
hesablama platforması üçün də mümkündür.
- Windows Server 2003 Web Edition. Bu Windows əməliyyat sisteminin
yeni məhsulu olmaqla, veb-server istifadəsi üçün nəzərdə tutulub. Bu ƏS
aşağıdakı xassələrə malikdir:
- veb-tətbiqi proqramları, veb-səhifələr və XML veb-xidmətləri nəzərdə
tutulub.
Windows ailəsinin sonuncu versiyası Windows Vista-dır.
Windows əməliyyat sistemlərini əsasən iki qrupa bölmək olar.
-Fərdi kompyuterlərdə istifadə üçün (Windows 3.1, 95, 98, 2000 və
milenium variantı)
- Lokal və qlabal şəbəkədə istifadə üçün (Windows 3.11, Windows
NT server and Workststion, Windows 2000 professional və s.)
Adındanda göründüyü kimi birinci qrupa aid olan əməliyyat sistemləri
lokal şəbəkə olmayan sahələrdə istifadə olunur. İkinci qrup əməliyyat
sistemlərindən isə lokal və qlobal şəbəkələrin qurulduğu yerlərdə istifadə olunur.
Windows və Dos arasında əsas fərq ondan ibarətdir ki, Dos proqramı
kompyuter avadanlığı ilə (monitor, printer, klaviatura və s.) birbaşa işləyə bilir.
Windows mühitində işləyən proqramlar isə xarici qurğulara Windows-un köməyi
ilə müraciət edir. Windows proqramı konkret xarici qurğulardan asılı olmur və
qurğularla o zaman əlverişli işləyir ki, bu qurğular müstəqil olaraq Windows- la
işləyə bilirlər. İş prosesi zamanı ən çox istifadə edilən avadanlıqların işini lazımi
səviyyədə saxlamaq üçün drayverlər (qurğuların işini təmin etmək üçün
proqramlar) Windows-un tərkibinə daxil edilir. Dos –dan fərqli olaraq Windows
da istənilən xarici qurğunu həmin qurğunun drayveri ilə kompyuterə qoşmaq
mümkündür, Dos da bu işləri yerinə yetirmək üçün hər bir qurğunun qoşulma
proqramını DOS – a sazlamaq lazımdır ki, bu da istifadəçi üçün müəyyən
çətinlk yaradır .
Windows –a istifadəçi interfeysinin yaradılması üçün lazım olan
fünksiyalara pəncərələr, menyu, sorğular, siyahılar və s. daxildir.
 Dos-dan fərqli oaraq Windows – da kompyuterin əməli yaddaşı tam
həcmdə istifadə olunur. Bu da həcmli proqramların qurulmasını asanlaşdırır.
Windows müxtəlif sayda məsələlərin eyni zamanda həll edilməsinə və onlar
arasında məlumat mübadiləsinə imkan yaradır. Digər tərəfdən Windows
əməliyyat sistemində bir proqramın və

məsələnin həllindən digərinə keçmək mümkündür.

Windows – un çatışmayan cəhətləri . Windows –un əsas mənfi cəhəti
ondan ibarətdir ki, yuxarıda göstərilən müsbət cəhətləri əldə etmək üçün aparat
təminatına düşən yükü çoxaltmaq lazımdır. Qrafik interfeys, miqyaslı şriftlərin
əldə edilməsi, mürəkkəb məsələlərin həlli və s. güclü mikroprosessorun
olmasını, əməli yaddaşın və disk sahəsinin gücləndirilməsini tələb edir.
Windows-un digər mənfi cəhəti DOS-a nisbətən müxtəlif məsələlərin
həllinə vaxtı çox sərf etməsidir.
İstənilən proqramın xarici qurğularla işləməsi birbaşa Windows- da
həyata keçirilir, bəzi hallarda isə xarici qurğularla intensiv işləyən proqramlar
üçün bu hal qəbuledilməzdir.
Windows- iş rejimləri .Windows-un aşağıdakı iş rejimləri vardır:
- standart
- genişləndirilmiş
Standart rejimdə Windows-istifadə edilən mikroprosessorun müdafiə
rejimində, genişləndirilmış rejimdə isə həmin mikroprosessorun virtual rejimində
işləməsi ilə bağlıdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, genişləndirilməş rejimdə işləmək istifadəçi üçün
standart rejimdə işləməkdən çox əlverişlidir.
Bu üstünlüklər aşğıdakılardır:
-Windows – la avtomatik olaraq eyni vaxtda bir neçə proqram yerinə
yetirilir.
- DOS –da olan proqramlar Windows – pəncərəsində işləyə bilirlər.
Windows – bu rejimdə virtual yaddaşa malik olmasını nümayış etdirir,
yəni böyük həcmli əməli yaddaş tələb olunan proqramları əslində kiçik həcmli
əməli yaddaş vasitəsilə həyata keçirir.
Bəzi hallarda standart rejimdən istifadə etmək əlverişlidir.
- Əgər istifadə edilən kompyuter genişləndirilmış rejimdə dayanıqsız
işləyirsə;
 -Verilmış məsələnin həlli genişləndirilmiş rejimdən dəfələrlə tez yerinə
yetirilirsə.
Windows – dan istifadə üçün əlavələr: Windows sistemində səmərəli
işləmək üçün kompyuter mütləq maus ilə təmin olunmalıdır.
Mausun üstünlükəri aşağıdakılardır:
-Mausun göstəricisi ox şəklində xüsusi nişan(kursor) olub, onu hərəkət
etdirməklə ekranda ox müvafiq olaraq hərəkət edir;
- İstifadəçi maus göstəricisini lazım olan obyektin üzərinə qoymalı və
mausun sol düyməsini bir dəfə sıxmalıdır. Bu zaman seçilmış obyektə uyğun iş
həyata keçirilir;
- Mausun düyməsini iki dəfə sıxmaqla istifadəçi işini dahada
yüngülləşdirir;
- Lazım olan obyektin üstünə mausun göstəricisini qoyub onun sol
düyməsini sıxıb saxlamaq lazımdır. Bu zaman maus istənilən istiqamətrdə
hərəkət etdirilərsə, ekranda həmin obyektin yeni mövqedə olmasını istifadəçi çox
asanlıqla əldə etmiş olar;
- Windows mühitində istənilən fayl (proqram, drayver, mətn sənədləri
və s) piktoqram - şəkil kimi göstərilir və hər birinin altında onun adı yazılır. Bu
proqramlardan istifadə etmək istəyən istifadəçi mausun göstəricini lazımı yerə
qoyaraq sol düyməni iki dəfə sıxır və həmin proqramı yükləmiş olur;
- Windows vasitəsilə ekranda göstərilən istənilən proqramı ekran boyu
hərəkət etdrməklə yanaşı onu pozmaq, yenidən bərpa etmək, sürətini çıxartmaq
və s. işləri istifadəçi asanlıqla yerinə yetirə bilər;
- Windows-da istənilən proqramın özünə aid pəncərəsi vardır.
Pəncərələrdə xüsusi menyular və alətlər paneli olur. Hər pəncərə başlığı ekranda
onun yuxarı hissəsində yazılır. İstifadəçi mausdan istifadə etməklə bir
pəncərədən digərinə çox asanlıqla keçə bilir;
-Windows-da digər sistem proqramlarında olduğu kimi sözlər və ya
rəqəmlərlə müraciət etmək lazım deyil. Bunun üçün istifadəçinin ancaq
ekrandakı şəkillərə və pəncərələrə müraciət etməyi kifayətdir. Belə müraciətə
qrafik interfeys deyilir;
- Yuxarıdakı qeydlərdə göstərilmişdir ki, Windows- da şriftlərdən
istifadə edilir. Şriftləri istədiyiniz qədər artıra bilərsiniz.

Windows əməliyyat sisteminin istifadəçi qrafik interfeysi

 Kompyuterdə informasiyanın emal olunma işləri insan məşğul olduğu
sahələrdə “interfeys” terminindən geniş istifadə edilir. Kompyuter texnikasında
interfeyslərin bir çox növü vardır: istifadəçi interfeysi, intelektual interfeys,
insan-maşın interfeysi, proqram interfeysi və s.
İnterfeys- vasitələr və qaydalar toplusu olub, qurğuların, proqramalrın və
insanın bir- birilə qarşılıqlı əlaqəsini təmin edir. Ən çox istifadə olunan interfeys
istifadəçinin fərdi kompyuterlə qarşılıqlı əlaqəsini təmin edən istifadəçi
interfeysidir.
Qrafiki interfeys –videosistem qrafik rejimdə işləyə bilən zaman meydana
gəlir. Bu halda informasiya monitorun ekranına nöqtə-nöqtə şəklində çıxarılır.
Windows qrafik interfeysi əməliyyat sisteminin əmrlərini daha cəld vermək,
proqramları işə salmaq, uyğun işarələri, düymələri, menyunun bəndlərini, axtarış
elementlərini və s. göstərməklə, faylları və parametrləri seçmək imkanı verir.
Qrafiki interfeys obyektlərindən biri də pəncərələrdir. Pəncərə monitorun
ekranında haşiyələnmiş düzbucaqlı sahədir. Burada proqram, sənəd, məlumat və
s. təsvir edilir. Pəncərə o vaxt aktiv (cari) olur ki, onunla həmin anda istifadəçi
işləyir.
Windows əməilyyat sistemində bütün fayl və qovluqlar pəncərə şəklindədir.
Windows kompyuterin əməli yaddaşına yükləndikdən sonra monitorun
ekranında aşağıdakı şəkildə göstərilən pəncərə açılacaqdır (başqa formada da
açıla bilər). Bu ekran destkop (masaüstü) adlanır.
Burada həqiqi bir masada olduğu kimi yazı yaza bilər, musiqiyə qulaq asa
bilər, şəkil çəkə bilər, səsli məlumat dinləyə, məktub göndərə biər və lazım
gələrsə zibil qutusundan v. s. istifadə edə bilərsiniz. Masaüstündə gördüyünüz
kimi bir neçə pəncərənin piktoqramı və onalrın adları, tapşırıqlar paneli, start
menyusu , sürətli yükləmə lövhəsi, tapşırıqlar lövhəsi və indikator lövhəsi
yerləşmişdir.
 Piktoqramları həm də ikonlar adlandırırlar. Piktoqramlar proqramları,
faylları, qovluqları və çap qurğusu, skaner və s. kimi qurğuları təmsil edə bilər.
Piktoqramlar haqqında məlumat almaq üçün piktoqramın üzərində mausun sağ
düyməsini sıxmaq açılmış menyudan Proportis (xüsusiyyətlər) əmrini seçmək
kifayətd
 Burada aşağıdakıları görmək olar:
1.Qovluğun adını və standart nişanı.
2. Obyektin tipini
3.Qovluğun yerləşdiyi və ona müraciət yolunu göstərən digər qovluğun adı
4.Oovluqda saxlanılıan faylların və qovluqların həcmlərinin cəmi
5. Qovluqda saxlanılan alt qovluqlar və faylların miqdarı
6.Faylın yaranma tarixi və saat
7.Atributlar( R-oxumaq üçün, H-gizlədilmiş, A-arxiv üçün S-sistem faylı)
Faylı silmək üçün faylın üzərində mausun sağ düyməsini bir dəfə sıxırıq və
açılan kontekst menyudan Delete əmrini yerinə yetiririk. Bu zaman fayl tam
silinmir kompyuterin sistem diskində yer tutan (10 faiz) zibil qutusuna (səbətə)
(Recycle Bin) daxil olur. Recycle Bin adlanan hissədən həmin faylı bərpa etmək
üçün fayl üzərundə Restore (Bərpa etmək) əmrini icra edərək faylı əvvəlki
yerinə qaytara bilərik. Sənədi tamamilə silmək üçün Recycle Bin qutusunda
faylın üzərində Delete əmrini yerinə yetirmək lazımdır. Buradakı bütün faylları
silmək üçün Recycle Bin üzərində sağ düyməni sıxıb, Emptu recycle Bin (Zibil
qutusunu boşalt) əmrini seçmək lazımdır.
Faylı Recycle Bin-ə düşmədən silmək üçün isə Shift+Delete düymələrindən
istifadə etmək lazımdır.
 Bütün piktoqram menyularında Aç (open) və Xüsusiyyətlər (Properties)
əmri vardır. Xüsusiyyətlər əmri ilə piktoqramın yaradılma tarixi, ölçüsü, yeri və
digər xüsusiyyətləri haqqında məlumat ala bilərsiniz.
Disk və qovluq piktoqramlarının Explore (tədqiq et) və Find (tap) əmrləri
vardır.
Qovluq və fayl piktoqramlarının, həmçinin kəs (cut), köçür (copy), yapışdır
(Paste), Sil (Delete) və ad dəyişdir (Rename) əmrləri də vardır ki, bunlar
vasitəsilə piktoqramları başqa yerə daşıya, köçürə, silə və adlarını dəyişdirə
bilərsininz.
Piktoqramlar üzərində bəzi əməliyyatların yerinə yetirilməsinə baxaq.
1. Mausun sağ düyməsini sıxmaqla, piktoqramla işləmək və onun haqqında
məlumat almaq üçün bir menyu açılır.
2. Mausun sol düyməsini ikiqat sıxmaqla piktoqramın pəncərəsi açılacadır.
Piktoqram hər hansı bir sənəd olarsa, üzərində ikiqat sıxıldıqda həmin sənəd
açılacaq, o sənədin üzərində dəyişikliklər edə bilərsiniz. Piktoqram bir qovluq
olarsa, içərisində fayl və digər qovluqlar olan bir alt pəncərə kimi açılacaqdır.
Masaüstündə hər proqram eyni pəncərədə eyni anda işləyə bilər. Ən üstdəki
başlıq çubuğu rəngli olan pəncərə aktiv pəncərə adlanır (onunla həmin anda
istifadəçi işləyir). Aktiv pəncərə maus qurğusunun oxunun hərəkətlərinə və
klaviaturada sıxılan düymələrə reaksiya verən pəncərədir. Aktiv olmayan
pəncərəni onun görünən hər hansı bir hissəsində maus qurğusunun sol düyməsini
sıxmaqla, ya da tapşırıq çubuğundakı düyməsini sıxmaqla aktiv hala gətirə
bilərsiniz.
Windowsda bir pəncərənin aktiv olmaması o proqramın işləməməsi demək
deyildir.
Eyni anda bir neçə proqram işləyirsə , işləyən hər bir proqrama aid bir
düymə tapşırıq çubuğu (Taskbar) üzərində görünəcəkdir. Proqramlardan birinə
keçmək üçün həmin proqramın üzərindəki düyməni basmaq lazımdır.
Start (başlanğıc) menyusu. Windowsa-da başlanğıc çox sadədir. Mausun
sol düyməsini tapşırıqlar lövhəsinin sol küncündəki Start (başlat) menyusunun
üzərinə gətirib, sol düyməni sıxın. Menyu sözü kompyuterdəki proqramların
siyahısı mənasını verir. Ümumiyyətlə isə menyu dedikdə əmrlər toplusunu
nəzərdə tuturuq. Start menysuna bəzən baş menyu da deyirlər. Bu menyu
üzərində piktoqramlar olan alt menyudan ibarətdir. Bu piktoqramların sağında ox
işarəsi olanlar alt menyulara malikdirlər, bu alt menyuların da alt menyuları ola
bilər. Piktoqramın sağındakı (... ) nöqtə dialoq pəncərəsini açır.
 Başlat menyusu üzərində hərkət edərkən, sağında ox işarəsi olan menyuların
alt menyusunu açmaq üçün mausun sol düyməsini sıxmağa ehtiyac yoxdur.
Bunun üçün maus qurğusununun oxunu ox işarəsinin üzərində qısa müddətdə
saxlamaq kifayətdir.

Məsələn Proqramlar menyusunun alt menyusundan Standart menyusunu və

bu menyunun alt menyusu olan Paint rəsm redaktorunu və s. seçə bilərsiniz.

Start menyusunun alt menyuları və əmrləri.

Proqramlar (Proqrams): Burada proqram qruplarını saxlayan qovluqlar daxil
olmaqla müxtəlif proqramların adları olur.

Sənədlər(Documents): Axırda istifadə olunan sənədləri buradan cəld açmaq

olar.
Qurmalar(Settinqs):Windows-un xüsusiyyətlərini dəyişdirmək üçündür.
Tap(Find) ya axtar (search): Fayl, qovluq , ya da kompyuterlərin qoşulduğu
şəbəkədə hər hansı bir kompyuteri axtarmaq üçündür.
 Kömək (help). Hər hansı Windows haqqında yardıma ehtiyac duyulduqda
istifadə edə bilərsiniz.
İcra et(Run): Başlat menyusunda olmayan hər hansı bir proqramı işlətmək və
ya sənədləri açmaq üçün bu əmrdən istifadə olunur.
Bağla (Shut Down): Kompyuteri söndürmədən əvvəl bu əmr seçilməlidir.
Windows-un obyektləri 3 qrupa bölünür:
1.Əsas obyektlər-qovluqlar, proqramlar,fayllar, sənədlər və s.
Obyekt sistem tərəfindən istifadə olunan əşyalardır. Proqramlar, fayllar,
qovluqlar, disklər, printerlər və s. obyektlərə əyani misallardır.

Qovluq-faylların və başqa qovluqların yerləşdirilməsi mümkün olan

kataloqdur. İşçi stol ən yüksək səviyyəli kataloqdur,yəni o, heç bir qovluğa
deyildir.İşçi stol qovluğuna isə bir neçə sistem qovluğu-My computer, Recycle
Bin və s. daxildir.
Sənəd həqiqi verilənlərdən təşkil olunmuş fayldır. Hər hansı bir mətn,
cədvəl, qrafik təsvir sənədə əyani misaldır.
Fayl xüsusi adlarla disklərdə saxlanılan istənilən məlumatlar yığımıdır. Hər
hansı proqram, mətn, verilənlər toplusu fayl ola bilər.
2.Shortcut (yarlık, qısa yol).
Yarlık obyektlərə istinad edərək onun ikinci nüsxəsini yaratmaqdır.Bir obyekt
üçün bir neçə yarlık yaratmaq olar.Yarlıklar işçi stolda və ya müxtəlif
qovluqlarda yerləşdirilə bilər.
3.Xüsusi obyektlər işçi stolu (desktop), tapşırıqlar paneli (taskbar), Start
düyməsi, My computer və s.
Pəncərələrin xüsusiyyətləri. Bütün pəncərələrin başlıq çubuqları vardır,
bəzəilərində menyular, düymələr və ekran sahəsini hərəkət etdirmə çubuqları və
s. ola bilər. Pəncərələr qrafik interfeys obyektidir. Ekranda əks olunan
pəncərənin ölçüsünün üç variantı mövcuddur:
1.Standart ölçü-ekranın bir hisəsini tutur.
2.Ekran boyu tam açılmış.
3. Məsələlər panelində düymə şəklində bükülmüş.
 Aşağıdakı şəkildə pəncərənin forması göstərilmişdir.

1.İdarəedici menyu qutus, 2. Menyu çubuğu , 3.Başlıq çubuğu, 4. Alətlər

lövhəsi, 5. Bükmə düyməsi, 6. Genişıəndirmə düyməsi, 7. Bağlama düyməsi, 8.
Saquli sürüngəc, 9. Əsas hissə,10 .Məlumat sətri, 11. Üfüqi sürüngəc, 12.
Xətkeşlər
Pəncərələr üzərində aşağıdakı əməliyyatları aparmaq olar.
1. Pəncərələrin ölçülərini dəyişmək: Pəncərənin kənarlarında və ya
künclərində maus qurğusunun sol düyməsini sıxılmış vəziyyətdə saxlayıb uyğun
istiqamətdə sürükləyərək ölçülərini dəyişdirə bilərsiniz.
2. Menyu əmrlərini seçmək: Menyu çubuqları Fayl(File), Redakte(Edit) və
Görünüş(View), Yardım (Help) kimi menyulardan ibarətdir. Menyunun adı
üzərində maus qurğusunun sol düyməsini sıxıb açaraq menyudan hər hansı bir
əmri icra edə bilərsiniz. Menyu sətrindəki əmrlər yerinə yetirdikləri işin
məzmununa görə qruplaşdırılaraq menyularda yerləşdirilmişdirlər. Menyu
daxilində bəzi əmrlərin boz (solğun) rəngdə olması onların qeyri işlək vəziyyətdə
olmasını göstərir.

3. Pəncərə sahəsini hərəkət etdirmək: Pəncərənin görünməyən hissəsini

ekrana çıxarmaq üçün onun aşağı və sağ tərəfindəki hərəkət etdirmə çubuqlarının
uclarındakı ox düymələrinə bir neçə dəfə sıxa bilərsiniz.
Kompyuterim (My Computer). Kompyuterim pəncərəsinin köməyi ilə
kompyuterinizdə olan hər hansı mənbəyə (disklərə) asanlıqla müraciət etmək
olar.
Kompyuterim pəncərəsindəki piktoqramlar və adları.
- Disket sürücüləri A: və ya B: adlanır. Əgər kompyuterinizdə bir disket
sürücüsü varsa adı A: olacaqdır;
- Sabit diskləri C: hərfindən başlayaraq adlandırırlar. Hər əlavə sabit disk
sürücüsünə D: , E: kimi sonrakı hərflər ad olaraq verilir;
- CD-Rom sürücüləri dairəvi disk simvolları ilə göstərilir.Yalnız bir sabit
disk və bir CD-ROM sürücünüz varsa, CD-Rom sürücünüz D: adlandırılacaqdır.
İki sabit diskiniz varsa CD-Rom sürücünüz E: adlandırılacaqdır.
My Computer kompyuterin fayl sistemindən istifadə etmək üçün əsas
pəncərələrindəndir. Burada kompyuterdə olan yaddaş qurğularını, kompyuterin
yazı tipləri və kompyuterə qoşulu olan çap qurğuları haqqında məlumatların
saxlandığı qovluqları seçə bilər və idarə etmə panelindən (Control panel )
istifadə edərək Windows- un xüsusiyyətlərini istədiyiniz kimi dəyişdirə
bilərsiniz.
Bu pəncərədəki piktoqramlar üzərində müxtəlif əməliyyatları yerinə
yetirmək üçün istədiyiniz piktoqramın üzərində mausun sol düyməsini bir dəfə
sıxaraq onu seçin, sonra isə sol düyməni menyu çubuğundakı Fayl (File)
menyusu üzərində sıxın. Şəkildəki əmrlər menyusu açılacaq.
 - Aç (Open): Pəncərədə seçilmiş piktoqramı açmaq üçündür. Eyni
əməliyyatı piktoqram üzərində mausun düyməsini ikiqat sıxmaqla da yerinə
yetirmək olar.
- Tədqiq et (Explore): Seçdiyiniz proqramın fayl strukturunu göstərmək
üçündür. Fayl nizamlama əməliyyatlarını burada yerinə yetirmək olar.
- Tap (Find) : Seçdiyiniz sürücüdə və ya fayl sistemindəki hər hansı bir
yerdə fayl axtaramaq üçündür.
- Formatla (Format): Seçilmiş diskləri və ya disketləri formatlamaq
üçündür.
- Sil(Delete ): Seçilmiş piktoqramı silmək üçündür.
- Ad dəyişdir (Rename): Seçilmiş piktoqramın adını dəyişdirmək
üçündür.
- Xüsusiyyətlər (Proporties): Piktoqram haqqında məlumat almaq və
onun xüsussiyyətlərini dəyişdirmək üçündür.
- Bağla( Close): açıq pəncərəni bağlamaq üçündür.
Format əmrindən istifadə edərkən sabit diskinizdəki məlumatları silə
biərsiniz, bunun üçün də diqqətli olmaq lazımdır.
Menyulardan istifadə qaydaları. Hər bir pəncərənin Fayl (File), Redakte
(Edit), Görünüş (View), Yardım (Help) və s. kimi menyularından ibarət bir
menyu çubuğu vardır. Menyudan istifadə qaydaları aşağıdakı kimidir.

- Əmr seçmək. Bir menyu seçildikdən sonra menyudakı əmrin üzərində

mausun sol düyməsini bir dəfə sıxmaqla onu seçə bilərsiniz;
- Bir əmri aktivləşdirmək və ya passivləşdirmək: Yanlarına işarəsi
qoyulan əmrlər aktiv, əks halda isə passiv olur.
 (*) işarəli əmrlər: (*) işarəsi olan qrupdakı əmrlərdən yalnız birinin seçilməsi
mümkündür (yanında (*) işarəsi olan əmr seçilmiş sayılır.
Menyudakı əmrin adlarında hərflərdən birinin altında xətt çəkilmişdir.
İstənilən menyu əmrini sürətlə içra etmək üçün menyunu açdıqdan sonra
düyməsi ilə birlikdə əmrin adındakı altı xətli hərfə uyğun klaviaturanı sıxmağınız
kifayətdir. Bundan başqa bəzi əmrlərin adlarının sağ tərəfində müxtəlif
düymələrin adları göstərilir. Bu əmrləri menyuya daxil olmadan uyğun
düymələri sıxmaqla sürətlə icra edə biərsiniz.
Pəncərələrin ölçülərinin dəyişdirilməsi. Masaüstündə digər hissələri,
altdakı pəncərələri və ya pəncərənin bütün məzmununu görmək məqsədilə onun
ölçülərini dəyişdirə bilərsiniz.
Bu əməliyyat aşağıdakı kimi yerinə yetirilir.
Maus qurğusunun oxunu pəncərə kənarına və küncə gətirdikdə iki istiqamətli
(↔) ox alınır. Sol düyməni sıxıb saxlayaraq pəncərə kənarını, istədiyiniz kimi
sürükləyə bilərsiniz.
Hərəkət etdirmə çubuğundan istifadə . Əgər pəncərə içərisi tam
görünmürsə, onun aşağı və ya sağ kənarlarında hərəkət etdirmə çubuqları
görünür. Bu çubuqları hərəkət etdirməklə fayl siyahısını və ya qovluqları görə
bilərsiniz. Hərəkət etdirmə çubuğunun uclarında ox işarəsi olan düymələr vardır
ki, bu düymələr üzərində bir neçə dəfə sıxmaqla pəncərə sahəsini ox
istiqamətində hərəkət etdirə bilərsiniz. Bu çubuqdan üç formada istifadə edilir:
- sonluqlardakı düymələrdən birinin üzərində mausun sol düyməsini
sıxmaqla;
- sürgünü uyğun istiqamətdə hərəkət etdirməklə;
- sürüşdürmə çubuğu zolağında sürgüdən yuxarıda və ya aşağıda mausun sol
düynəsini sıxmaqla.
Pəncərə üzərində müxtəlif əməliyyatları aparmaq üçün aşağıda
göstərilən düymələrdən istfadə etmək olar:
(Alt +Tab) və (Alt+Esc) bir pəncərədən digərinə keçmək üçündür.
Masaüstündə pəncərələri nizamlamaq. Masaüstündə bir neçə
pəncərənin açıq olduğu zaman, bütün pəncərələrin eyni anda görünməsi üçün
onları nizamlamaq olar. İki pəncərəni yan-yana yerləşdirməklə hər ikisinin
içərisini eyni anda görə bilməklə yanaşı, onları müqayisə edə bilər, birindən
digərinə köçürmə və ya daşınma əməliyyatlarını yerinə yetirmək olar. Bunun iki
yolu vardır: birinci yol hər pəncərəni ayrı-ayrıiıqda nizamlamaqdır, ancaq
pəncərələrin sayı çox olduqda, bunu yerinə yetirmək çox vaxt tələb edir, ikinci
yol Winsdows pəncərələrinin avtomatik nizamlanmasıdır. Bir neçə açıq pəncərə
varsa, onları nizamlamaq üçün Tapşırıq çubuğu (Taskbar) üzərində maus
qurğusunun sağ düyməsini sıxın. Pəncərələri nizamlamaq üçün aşağıdakı menyu
açılacaqdır.

.
Bu menyudan istifadə edərək pəncərələri müxtəlif formalarda yerləşdirə
bilərik.
Kaskada Windows –Pəncərələr üst-üstə düşür.
Tile Windows Horizontally-pəncərələr üfüqi yerləşir (alt-alta). Bu yolla
mətn fayllarını və ya fayl siyahılarını müqayisə etmək üçün istifadə edilir.
Tile Windows Vertically- pəncərələr şaquli yerləşir (yan-yana) . Bu forma
bir pəncərədən digərinə piktoqramları köçürmək və ya daşımaq üçün istifadə
edilə bilər.
Minimize All Windows – bütün pəncərələri minimum kiçildir.
Cascade-üst-üstə yerləşdirir.
Tile- yan-yana yerləşdirir.

EXPLORER (TƏDQIQ ET)

 Explorer Windows-da fayl və qovluqların idarə edilməsi üçün alternativ
bir proqramdır.Masaüstündə fayllar üzərində aparılan büyün əməliyyatları
(köçürmə,daşıma və silmə)Explorer-də aparmaq olar.Explorer bütün fayl
sistemini,şəbəkəyə qoşulmuşsunuzsa bu şəbəkədəki kompyuterlər də daxil
olmaqla göstərir.
Exploreri-Start menyususnun Proqrams alt menyusundan işlədə bilərsiniz.
Explorer pəncərəsi iki paneldən təşkil olunmuşdur.Sol paneldə
kompyuterdəki disk və qovluqların siyahısı göstərilir.Şəbəkəyə qoşulmuş digər
kompyuterlərin fayl sistemi isə Network Neqihborhood (şəbəkə qonşuluğu)
başlığı altında göstərilir.

Disk və qoşluqlar iyerarxik ağacvarı strukturda göstərilir. Bir diskin və ya

qovluğun üzərində Mausun sol düyməsini bir dəfə sıxdıqda onun içərisindəkilər
sağ tərəfdəki paneldə göstəriləcəkdir. Əgər hər hansı bir piktoqramı köçürmək və
ya daşımaq istəyiriksə, piktoqramı seçib onu sürükləyərək sol paneldəki
istədiyimiz qovluq üzərində buraxmaqla, bu əməliyyatı asanlıqla yerinə yetirmək
olar.

Toolbar (alətlər çubuğu) və Status bar (vəziyyət çubuğu).

Açdığımız hər bir pəncərədə Toolbar (alətlər çubuğu) və Status bar

(vəziyyət çubuğu )vardır. Toolbar üzərində bəzi menyu əmrlərinə uyğun
düymələr yerləşir ki, bunlar vasitəsilə də menyuya daxil olmadan uyğun əmri
asanlıqla yerinə yetirmək olar. Bunun üçün həmin əmrin düyməsi üzəində
sıxmaq kifayətdir, View (görünüş) menyusundakı Toolbars alt menyusunun
əmrləri ilə alətlər çubuqlarının görünüb görünməsini təmin edə bilərsiniz.
 Status bar (vəziyyət çubuğu) isə yerinə yetirilən əməliyyat haqqında
məlumat verir. Status bar –ın görünüb görünməməsini təmin etmək üçün View
(görünüş) menyusundan Status bar əmrini icra etməlisiniz.

Fayl strukturu ilə əməliyyatlar

Fayl strukturu ilə əsas əməliyyatlara aşağıdakılar aiddir.
- fayl strukturuna müraciət;
- proqramların yüklənməsi və sənədlərin açılması;
- qovluqların yaradılması;
- fayl və qovluqların kopyalanması;
- fayl və qovluqların yer dəyişmələri;
- fayl və qovluqların silinməsi;
- fayl və qovluqların adının dəyişdirilməsi;
- yarlıqların (qısa yol) yaradılması.
Bu əməliyyatları müxtəlif obyektlərin köməyi ilə yerinə yetirmək
mümkündür ki, bunlardan da ən çox istifadə olunanları My computer (Mənim
kompyuterim) və Windows Explorer (Tədqiq et)-dir.
Faylın atributları. Faylın aşağıdakı atributları mövcuddur:
R (Read-only)–"yalnız oxunan". Bu faylları sistem vasitələri ilə
yeniləşdirmək və ya silmək mümkün deyil.
H (Hidden) –"gizli fayl".
S (System) –"sistem fayl". Bu fayllar əməliyyat sistemlərində istifadə olunur.
A (Archive) –"arxivləşdirilməmiş fayl". Bu atribut hər bir faylın
yaradılmasında təyin olunur.
Disk sürücüsünün adı . Kompyuterdə adətən bir neçə -sərt disk, disket,
kompakt disk və s. üçün disk sürücüsü mövcuddur. Bu disklərdə yerləşən fayl və
kataloqlara müraciət etmək üçün disk sürücüsünün adından istifadə olunur. Disk
sürücüləri A:, B:, C:, D: və s. kimi adlandırılır. Adətən A:, B:, C:, D: disk
sürücülərinin yox, məntiqi disklərin adıdır. Həqiqətən sərt diski (vinçestr) 2 və
daha çox disklərə bölməklə sərt diskdə bir neçə məntiqi disk yaratmaq olar.
MS-Dos-da diskin strukturu. Bir çox hesablama sistemlərində olan xarici
yaddaş informasiyanın maqnit lentinə, əyilgən və sərt maqnit diskinə yığılması
üçün istifadə olunur. Bu xarici yaddaş qurğuları tip və ölçülərindən asılı
olmayaraq informasiyanın maqnitlənmiş səthində uzun müddətli saxlanılması
prinsipindən istifadə edir.
 Burada proqramçı üçün maraq doğuran əsas məsələlərdən biri informasiyanın
diskdə necə yerləşməsi, ora yazılması və oradan oxunmasıdır. Bunların
öyrənilməsi üçün diskin struktur təşkilinə baxaq.
Diskin fiziki və məntiqi strukturu . Diskin ölçüsü disk aparıcısı və xüsusən
əməliyyat sistemindən asılıdır. Amma diskin struktur və mahiyyəti həmişə
eynidir. İxtiyari diskin iki strukturu (formatı) mövcuddur: fiziki və məntiqi.
Fiziki format sektorun baytlarla ölçüsünü, cığırdakı sektorların və üzlərin
sayını təyin edir. Bu fiziki və ya aşağı səviyyəli formatlaşdırma adlanır. Bu
prosedura sərt diskin hazırlanmasında yerinə yetirilir. Fiziki formatlaşdırmada
kontroller diskin sektorlarını təyin edərək onları nömrələyir.
Verilənlər diskin maqnit örtüyünə konsentrik çevrələr şəklində yazılır ki, bu
da cığır adlanır. Hər bir cığır öz növbəsində bir neçə sektordan ibarət olur .
Diskin bir üzündəki informasiyanın miqdarı cığırların sayından (bu sıxlıq
adlanır) və bir cığırdakı sektorların ümumi ölçüsündən asılıdır. Sıxlıq diskdən
asılı olaraq dəyişir. Sektor disk kontrolleri vasitəsilə oxunan və ya yazıla bilən
minimal həcmli veriləndir.

Diskin fiziki strukturu

Fiziki formatlaşdırmadan sonra diskin MS-DOS -ilə işləməsi üçün olduqca

çoxlu xüsusi verilənlər yazılmalıdır. Amma sərt disklə iş adətən fiziki diskin bir
və ya bir neçə məntiqi bölmələrə bölünməsi prosedurası işə başlayır.
Vinçesterin məntiqi bölmələrə bölünməsi MS-DOS-un F disk (Fixed Disk)
proqramı ilə həyata keçirilir. F disk proqramının köməyi ilə vinçesteri C:, D: , E:
və s. kimi məntiqi disklərə bölmək mümkündür. F disk-in alternativ proqramı
Power Quest firmasının Patition Magic proqramıdır. Bu proqram F disk-in bütün
funksiyalarını yerinə yetirməklə bərabər əlavə imkanlara da malikdir. Patition
Magic proqramı Fdisk-dən fərqli olaraq diskdəki verilənləri korlamadan məntiqi
diskin ölçüsünü dəyişir və verilənləri FAT16-dan FAT32-yə və əksinə
konversiya edir.

Vinçester məntiqi disklərə bölündükdən sonra diskin sistem sahəsi

yaradılmalıdır ki, bu da məntiqi və ya yüksək səviyyəli formatlaşdırma adlanır.
Yüksək səviyyəli formatlaşdırma FORMAT.COM proqramı vasitəsi ilə həyata
keçirilir.  

Fayl sistemi və onun təşkili

Kompyuterlə iş prosesində diskin məzmunu dəyişir.Yəni, yeni fayllar əlavə
olunur, lazımsız fayllar silinir, faylların tutumu dəyişir və s. Bu əməliyyatları
yerinə yetirmək üçün fayllar arası disk yaddaşının paylanmasına fasiləsiz nəzarət
olunmalıdır. Bu məsələ faylların yerləşmə cədvəlinin (FAT-File Allocation
Table) köməyi ilə həll olunur. Hər bir fayl üçün FAT- da elementlərin
(klasterlərin ) zənciri yaradılır. Bunların hər biri sabit uzunluqlu sahəni göstərir
ki, diskdə faylın bir hissəsi burada yerləşir. Faylın adı yerləşən katoloqda
zəncirin başlanğıc göstəricisi olur. Faylın silinməsində FAT- ın elementləri və
onlara ünvanlanan verilənlər sahəsi boşalır ki, bu sahədən digər fayllar üçün
istifadə etmək mümkündür.
Bu cür təşkilin əsas üstünlüyü ondadır ki, fayllara birbaşa müraciət mümkün
olur. Çatışmayan cəhəti isə faylların silinməsi, yaradılması və tutumunun
dəyişdirilməsində diskin fraqmentasiyasıdır (boş sahələrin yaradılması).
Fraqmentasiya diskdəki verilənlərə müraciət vaxtının artmasına səbəb olur.
Fraqmentasiyanı aradan qaldırmaq üçün DEFRAG proqramından istifadə olunur.
Verilənlər sahəsi diskin baş katoloqunun sonundan sonuncu sektora kimi olan
böyük bir sahəni tutur. Fayl sistemi verilənlər sahəsindən bir və ya bir neçə
ardıcıl sektorlar qupunu ayırır ki, bu da klaster adlanır. Sektorun ölçüsü 512 bayt
təşkil edir.
Faylın yerdəyişmə cədvəlinin elementlərinin uzunluğu 12,16 və 32 bit olur.
Başlanğıc sektor (yükləyici yazı), fayların yerləşmə cədvəli, baş katoloq və
verilənlər sahəsi (boş yaddaş sahəsi) birlikdə fayl strukturunun elementini
təşkil edir.
Fayla müraciətdə istifadəçi onun yalnız yolunu və adını göstərməlidir. ƏS
əvvəl fayl-kataloqa müraciət edərək faylın diskdə yerləşməsi haqqındakı
məlumatı tapır, sonra isə tələb olunan əməliyyatı yerinə yetirir.
 Diskdəki verilənlərə müraciətdə ƏS burada yerləşən faylların yerləşmə
cədvəlindən-FAT (File Allocation Table), baş kataloq və altkataloqdan istifadə
edir. Başlanğıc sektor (yükləyici yazı), faylların yerləşmə cədvəli (FAT), baş
kataloq və diskin boş yaddaş sahəsi birlikdə verilənlər sahəsi adlanmaqla diskin
fayl strukturunun elementlərini təşkil edir. Verilənlərin yerləşmə strukturu
cədvəldə göstərilib.
Başlanğıc sector(yükləyici yazı)
Baş kataloq
Fayllar,kataloqlar,boş sahə
CVB(compressed Volume File)
(DoubleSpace proqramı)

Yükləyici yazı (Boot Record) hər bir məntiqi diskin 0 nömrəli sektorunda
yerləşir. Burada diskin formatı haqqında verilənlər və əməliyyat sisteminin
başlanğıc yüklənmə prosedurasını yerinə yetirən qısa proqram yerləşir.
Windows 2000 FAT 16, FAT32 və NTFS (New Technology File System)
fayl sistemini dəstəkləyir.
FAT16 fayl sistemi- 512 baytlı sektorlardan təşkil olunur. Sektor-
verilənlərin oxunub-yazılmasında istifadə olunan ən kiçik vahiddir.
Faylı verilənlər sahəsində yerləşdirmək üçün istifadə olunan ən kiçik vahid
klasterdir. Klasterin ölçüsü bölmənin ölçüsündən asılı olaraq 64 Kb-a kimi ola
bilər.
16 Mb-dan kiçik ölçülü məntiqi disklər FAT12 versiyası ilə formatlaşdırılır.
FAT12 –FAT-ın ilk versiyasıdır və kiçik ölçülü informasiya daşıyıcıları üçün
nəzərdə tutulub. Məsələn 3,5 düym disketlərdə FAT16, 5,25 düym disketlərdə
isə FAT12- dən istifadə olunur.
Windows 2000 də FAT16 fayl sistemində məntiqi diskin ölçüsü 4 Qb-a
qədər olmalıdır. Bu disklərdə klasterlərin sayı 216-ya qədər olur.
FAT 32 fayl sisteminin əsas üstünlüyü FAT 16 –ya nisbətən böyük həcmli
məntiqi diskləri dəstəkləməsidir. FAT 32-2047 Qb-a qədər məntiqi diskləri
dəstəkləyir. FAT 32-də bir klaster üçün 4 bayt, FAT 16 –da isə 2 baytdan istifadə
olunur. FAT 32- də 65527 klasterdən az ola bilməz.
NTFS fayl sistemi –bu fayl sistemi FAT-la müqayisədə yüksək sürətli
xarakteristikası, etibarlığı və uyuşanlığı ilə fərqlənir . Məntiqi diskin NTFS-
üçün formatlaşdırılmasında faylların baş cədvəlini (MFT-Master File Table)
özündə saxlayan fayl yradılır. Cədvəldəki hər bir yazı ölçüsü 1 Kbayt olan bir
faylı təsvir edir. NTFS böyük ölçülü fayl və birlşmələri dəstəkləyir. Nəzəri
olaraq fayl və bölmənin ölçüsü 16 Eksabayta kimi ola bilər. NTFS bölməsinin
ölçüsü 50 Mbaytdan az olmamalıdır.

Windows 2000-dən başlayaraq bu əməliyyat sistemləri NTFS-in beşinci

versiyasını dəstəkləyir. NTFS fayl sistemi ,Windows-da istifadə edilən bir fayl
sistemidir. NTFS , FAT-ın bütün imkanlarına malik olmaqla yanaşı, 2 Tb ölçülü
diski dəstəkləyir.
Fayl struktur növləri: Fayl - informasiyanın diskdə tutduğu yerdir.
Yaddaşın müəyyən hissəsində bir ümumu ad altında qeyd olunaraq saxlanılan
verilənlər yığımına fayl deyilir. Kompyuterdə yazılıb saxlanılan və istifadə
olunan bütün mümkün informasiyalar- mətnlər, sənədlər, proqramlar, verilənlər
bazası, elektron cədvəllər, qrafiki təsvirlər və s. fayllarda saxlanılr. Məlumatın
saxlandığı yerə və yaxud diskin adlandırılmış oblastına fayl deyilir. Başqa sözlə,
xarici yaddaşda yerləşən və müəyyən məntiqi strukturu olan verilənlər fayl
adlanır. Fayl hər hansı proqramlaşdırma dilində yazılmış proqram, istənilən
məzmunlu mətn, emal üçün nəzərdə
tutulmuş ədədi dəyişənlər ola bilər. Fayl ingilis sözü olub “sənəd” deməkdir.
Fayllar müxtəlif olur və onları həm kompyuter, həm də istifadəçilər bir-birindın
ayıra bilirlər. Fayları bir- birindən fərqləndirmək üçün çox sadə bir vasitədən-
onların adlarından istifadə edilir. Hər bir faylın xüsusi adı olur və fayl yaddaşda
həmin adla saxlanılır. Kompyuter faylın adından istifadə edərək onun harada
yerləşdiyini, faylda hansı ifadənin saxlandığını, onun hansı formada yazıldığını,
hansı proqramla emal etməyin mümkün olduğunu müəyyən edir. Faylın adı iki
hissədən ibarət olur və bu hissələr bir –birindən nöqtə ilə ayrılır.
Birinci hissə faylın adını , ikinci hissə adlanan faylın genişlənməsi isə faylın
tipini göstərir. Faylın adı istifadəçilər tərəfindən seçilir. Adın genişlənməsi faylın
tipi ilə bağlı olduğundan onu dəyişmək olmaz. Adın genişlənməsi maksimum üç
simvoıdan ibarət olur. Faylın adının uzunluğu 255 simvola qədər ola bilər. Hər
bir sənəd kimi faylın öz adı var və kompyuter onu bu adla axtarır.
Misal üçün:
İnformatika.txt

Ad genişlənmə
 Windows-da genişlənmə faylın adı qarşısında xüsusi nişanla
göstərilir.Faylın adının yazılışında < . > : , ; = ? */ | \ “ ” bu işarələrdən istifadə
etmək olmaz. Adın genişlənməsini göstərmək vacib deyil. Faylın adında * və ?
işarəsindən istifadə edilərsə buna ümumiləşdirilmiş yazılışa adların şablon və
maska ilə verilməsi deyilir.Hər bir fayl yarandığı proqramdan asılı olaraq xüsusi
formata (genişləndiriciyə) malikdir.
Hər bir faylın öz unikal adı və ünvanı vardır. Ünvan faylın harada
yerləşdiyini göstərir. Eyni məqsədli faylları qovluqlarda quruplaşdırırlar. Bu
istifadəçiyə bu və ya digər faylı tez axtarıb-tapmağa imkan verir.
Bütün əməliyyat sistemləri faylların axtarışı ilə məşğul olan xüsusi proqrama
malikdir. Disketlər, bərk və kompakt disklər cığırlara və sektorlara bölünmüşdür.
Ən birinci cığır və ya 0-cı cığır - yükləmə sektoru (Boot Record) sistem
xarakterli olub, onda diskin formatı haqqında əməliyyat informasiya yerləşir.
Ondan sonra fayılların yerləşmə cədvəli (FAT-cədvəli) yerləşir. Bu
cədvəldə diskdəki
faylların ünvanları yerləşir. Əgər diskdən hər hansı fayl istifadə üçün çağırılsa,
bu zaman bu cədvəldən həmin faylın yerləşdiyi cığır və sektor müəyyən olunur.
Bundan sonra maqnit başlıq həmin yerdən faylı oxuyur, prosessor isə onu
operativ yaddaşa göndərir.
3,5 düyümlü disketlər (floppi) 1,44 Mbayt informasiya tutumuna malik olub,
hər cığırda 18 sektor olmaqla 80 cığıra bölünür.
Kompyuter faylları yaradıldığı və istifadə olunduğu proqramlardan asılı
olaraq aşağıdakı kateqoriyalara ayırmaq olar:
- sistem faylları – Əməliyyat sisteminin istifadə elədiyi daxili fayllardır.
Genişlənmələri-.sys, .ini, .dll, .com və s.;
- proqram faylları (əmrlər faylı) – Proqramları işlətmək üçün lazım olan
daxili fayllardır. Genişlənmələri. .exe, .bat;
- sənədlər – mətn, şəkil, təqdimat (prezentasiya), elektron cədvəlləri, musiqi,
video, və digər fayllardan ibarətdir. Genişlənmələri –.doc, .bmp, .jpg, . ppt,
.xls, .wav, .wm2, .mp3, .mid, .gif, .swf və s.;
- mətn redaktorlarında yaradılan fayllar (*.doc,*.odt, *.txt);
- verilənlər bazasının faylları (*.mdb, *.odb);
- elektron cədvəllərinin faylları (*.xls, *.ods);
- mediya-fayllar (səs faylları. *.wav, *.mp3, *.ogg, *.midi, *.au, video-
fayllar. *.avi, *.mov);
- qrafik fayllar (*.jpg, *.gif, *.bmp, *.tif, *.png);
 - prezentasiyalar (*.ppt, *.pps, *.odp),
- web-fayllar (*.htm, *.html).

Faylın adı Genişlənmə Nişan Açıqlanması

Yazı Doc Ms Word
Cədvəl Xls Ms Excel
Prezentasiyalar Ppt MsPower Point
Şəkillər,qrafik Bmp Paint

Şəkillər,qrafik Jpg Paint

Icraolunan(Proqram Exe, Com WinWord
fayllar)
İcraolunan (Proqram Sys Sistem
fayllar)
Yazı Txt, rtf WordPad

Rəqəmli səs faylları Wav, Mp3 Musiqi

Səs Mpg Video

Qrafik fayllar Qif Animasiya

Verilənlərin mübadilə buferindən (CLİPBOARD) istifadə

Verilənlərin mübadiləsi dedikdə - bir obyektdən digər obyektə

informasiyanın ötürülməsi başa düşülür.
Mübaqdilə buferi-yaddaşın xüsusi hissəsi olub,yeri dəyişən, sürəti çıxarılan
və ya silinən obyekti müvəqqəti saxlamaq üçündür.Mübadilə buferi əməliyyat
sistemi tərəfindən idarə olunur.

Windows –un müxtəlif proqramları arasında verilənlərin dəyişməsini

aşağıdakı üsullarla təşkil etmək olar.
- müəyyən proqramın verilənlərini buferə yerləşdirib, digər proqramlar üçün
verilənlər lazım olarsa, buferdəki verilənlərdən istifadə etmək olar;
- verilənlərin dinamiki dəyişməsi (DDE), yəni başqa proqram üçün
hazırlanmış informasiyanın digər proqramlar üçün də istifadə edilə bilməsi;
 - əlaqə mexanizmi, yəni bir proqramdan digərinə keçmək çox asanlıqla başa
gəlir. Məsələn qrafiki redaktor vasitəsi ilə displeydə alınmış şəkli mausun sol
düyməsini iki dəfə basmaqla başqa lazımı proqrama keçirmək olar.
Deyilənlərdən aydın olur ki, Windows – dan istifadə etməklə istifadəçi
mürəkkəb məsələlərin həllini asanlaşdırır və belə məsələlərin həlli üçün bir çox
proqramın əvəzinə bir proqramdan istifadə etmiş olur.
Windows – mühitində verilənlərin mübadiləsi ya mübadilə buferi vasitəsilə
ya da qeyd olunmuş obyekti maus vasitəsilə dartmaqla həyata keçirilir. Bufer
vasitəsilə verilənlərin mübadiləsi standart əmrlərin kəs, köçür, yapışdır
vasitəsilə həyata keçirilir. Xüsusi yapışdır (Paste Special) əmri verilənlərin
ötürdüyü formatı seçməyə imkan verir. Bu əmr bir çox tətbiqi
proqramlarda “ Edit” menyusunda yerləşir .
Windows əməliyyat sistemi verilənlərin elə bir mübadiləsi mexanizmini
təmin edir ki, bunun vasitəsilə istənilən tətbiqi proqram öz sənədinə praktiki
olaraq, istənilən verilənləri, hətta işləyə bilməyəcəyi verilənləri də daxil edə
bilər. Bu universal mexanizm OLE (Obyektlərin əlaqələndirilməsi və
quraşdırılması) texnologiyası əsasında təmin olunur. Müxtəlif tipli verilənlərə
malik sənəd heç də
adi sənədlərdən fərqlənmir. Bu sənədi də çap etmək, yadda saxlamaq
və onunla istənilən hərəkəti yerinə yetirmək olar. Bu cür sənədə mürəkkəb və ya
inteqrasiya olunmuş sənəd deyilir. Mürəkkəb sənəd dedikdə, müxtəlif tətbiqi
proqramlarda yaradılmış müxtəlif tipli verilənləri birləşdirən sənəd başa düşülür.
Bu texnologiyanın yaranmasına səbəb, müxtəlif tipli verilənlərdən ibarət
sənədlərin tərtib edilməsi olmuşdur. Microsoft firması tərəfindən hazırlanan bu
texnologiyanın üstün cəhəti ondan ibarətdir ki, o məhdudiyyətlərə malik
olmayıb, istənilən tətbiqi proqramlar arasında verilənlərin ötürülməsini təşkil edə
bilir. OLE texnologiyası Windows tətbiqi proqramlarınin qarşılıqlı əlaqə
qaydalarını (protokollarını) təmin edir. OLE texnologiyasının baza variantı OLE
2.0 versiyasına qədər genişləndirilmiş və hal-hazırda bu versiyadan geniş istifadə
edilir. OLE texnologiyasında tətbiqi proqramların bir neçəsini yalnız qəbuledici
kimi, digərini isə mənbə kimi istifadə etmək olar. Lakin bəzi tətbiqi proqramlar
hər iki formada ola bilir.
Məslən WordPad mətn redaktoru tərkibində şəkillər, səslər, cədvəllər,
videokliplər, və s.olan mətn sənədləri üçün yararlıdır o, tamamilə OLE
texnologiyası üzrə işi təmin edir. Paint qrafik redaktoru isə çox da mürəkkəb
olmayan şəkilləri hazırlamaq üçün yaradılmış və OLE texnologiyası ilə yalnız
mənbə tətbiqi proqram kimi işləyə bilmir. Word mətn prosessoru özü mürəkkəb
bir kompleks olub, özündə bir neçə tətbiqi proqramları birləşdirir. şəkillərin
redaktoru, düsturların redaktoru, mətn redaktoru və s. Bu tətbiqi proqramlar OLE
texnologiyasını müxtəlif cür istifadə edirlər. Düsturlar redaktoru yalnız mənbə
(OLE -server)-tətbiqi proqram kimi, mətn redaktoru isə həm mənbə rolunda həm
dəqəbuledici (OLE –kliyent) kimi işləyə bilir. OLE sistemində işləyən
serverlərin siyahısına baxışı həyata keçirmək üçün Word mətn prosessorunun
İnsert menyusunun “obyekt”əmrindən istifadə etmək lazımdır.
OLE texnologiyasında verilənlərin mübadiləsi 2 variantda həyata keçirir.
1.Obyektin yerləşdirilməsi- bu halda obyekt qəbuledici-sənəddə
yerləşdirilir. Sənədi ekranda təsvir etmək və ya çapa çıxartmaq üçün OLE-
obyekt mənbə-tətbiqi proqram vasitələrindən istifadə etmir.

2.Obyektin əlaqələndirilməsi-bu halda qəbuledici-sənədə obyektin özü yox,

mənbə -sənədə olan istinad daxil edilir. Belə olan halda OLE –obyekt mənbə-
tətbiqi proqram ilə deyil, obyektin yerləşdiyi mənbə-sənədlə əlaqədə olacaq.
Bunun nəticəsində qəbuledici-sənəddə obyektin təsvirini mənbə sənəddə olan
dəyişikliyə uyğun olaraq dəyişdirmək imkanı yaranır.
Obyekti daxil edən zaman qəbuledici-sənədə obyekt özü daxil edilir. Əgər
bu obyekt hər hansı bir mənbə sənəddən verilənlərin köçürülməsi nəticəsində
alınıbsa,bu halda verilənlər əvvəlki yerində saxlanılır, qəbuledici sənədə isə
onun sürəti daxil edilir. Bu halda obyektlə onun sürəti arasında əlaqə yaradılmır.
Bu əməliyyatı Paste (yapışdırma, yerləşdirmə) əmri ilə bərabər Paste Special
(xüsusi yapışdırma, yerləşdirmə) əmri vasitəsilə də etmək olar.
Maus vasitəsilə verilənlərin mübadiləsi. Bir çox tətbiqi proqramlarda
verilənlərin mübadiləsi maus vasitəsilə yerinə yetirilə bilər. Bu üsulla sürət
çıxarmaq, həm də yerdəyişmək əməliyyatını yerinə yetirmək olar.Yerdəyişmə
əməliyyatını o vaxt yerinə yetirmək lazımdır ki, ekranın monitorunda mənbə
qəbuledicidən çox da uzaq məsafədə olmasın. Mausla obyektin yerdəyişməsi
aşağıdakı kimi aparılır.
-yeri dəyişdirilən obyekt seçilir;
-Mausun sol düyməsini sıxmaqla, seçilmış obyekt lazım olan yerə qədər
aparılır.
Sürət çıxartmaq-əməliyyatı isə, ”Ctrl” düyməsini basılı saxlayaraq
yerdəyişmə əməliyyatı kimi həyata keçirilir.
 Windowsun xidməti proqramları:

Windows əməliyyat sistemində verilənlərin arxivləşdirilməsi, sərt diskin

tənzimlənməsi, diskin defraqmentasiyası kimi xidmət proqramları mövcuddur.

Windows əməliyyat sistemində Backup proqramından istifadə edərək

məlumatların ehtiyatını/arxivini istənilən yaddaş daşıyıcılarına və ya lokal
şəbəkə vasitəsilə digər kompyuterə göndərmək olar. Backup proqramına
-Baskup əmrlərindən istifadə etməklə daxil olmaq olar.
Diskin defraqmentasiya əməliyyatı sərt diskin birləşdirilməsi əməliyyatıdır.
Sərt diskdəki səliqəsiz olaraq səpələnən fayllar səliqəli olaraq yerləşdirilir və sərt
diskin oxuma sürəti artır. Bunu Start-Programs - Accessories - System Tools-
Disk Defragmenter əmrindən istifadə etməklə yerinə yetirmək olar.
Windows Update(yeniləmə)- Microsoft-un Web saytı ilə əlaqə quraraq
istifadə olunan əməliyyat sisteminin yeni fayllarını götürmək üçün istifadə
olunur. Bunu Start-Settings-Control Panel- Windows Update əmrindən istifadə
etməklə yerinə yetirmək olar.
Sistem haqqında məlumat almaq üçün (texniki qurğular və proqramlar
haqqında) istifadə olunan xidməti proqramlardan biri də System İnformation
proqramıdır. (Start- Programs - Accessories - System Tools - System
İnformation)
Disk Cleanup proqramı-istifadə olunmayan faylları silərək sərt diskdə
boş yer yaradır. Proqramdan istifadə etmək üçün sərt disk seçilir və onun
üzərində mausun sağ düyməsi sıxılaraq Proporties (xüsusiyyətlər) əmri seçilir.
Açılan pəncərədə Disk Cleanup seçilir və yeni pəncərə açılır. Açılan pəncərədə
təmizlənən elementin adının qarşısında işarə qoyulur. Ok düyməsi basılaraq
təmizləmə əməliyyatı aparılır.
Windows-un xidməti proqramlardan biridə System Restore (Sistemin
bərpası) proqramıdır. Bu proqramın məqsədi sistemlə bağlı əməliyyatlarda bir
yanlışlıqla və ya bilmədən sistemin hər hansıl bir proqramını dəyişdirdikdə onu
geri-bəlli vaxtlarda yaradılan sistem bərpa nöqtələrinə qaytarmaqdır.Bu proqram
istifadəçinin şəxsi məlumatlarını geri qaytarmaq qabiliyyətinə malik
deyil.Bunun üçün
Start - Programs - Accessories - System Tools - System Restore əmrindən
istifadə edilir. Bu proqram üç hissədən ibarətdir.
- Restore my computer to an earlier time-yaranmış bərpa nöqtələrinə
qaytarmaq üçün istifadə edilir.
- Create a restore point- yeni bərpa nöqtəsi yaratmaq üçün istifadə edilir.
- System Restore Settings- proqramın bəzi parametrlərini təyin etmək üçün
istifadə olunur.
Diski yoxlamaq üçün Windows Scandisk.exe proqramı ilə təchiz
edilmişdir.
 VIII FƏSİL
MS OFFİCE proqramlar kompleksinə daxil olan proqramlar

- WORD - mətn redaktoru.

- EXCEL - elektron cədvəli.
- POWER POINT – prezentasiyaların (təqdimatların) yaradılması.
- ACCESS - verilənlər bazasını idarə edən sistem.
- OUTLOOK– Xarici dünya ilə əlaqə yaratmağa imkan verən
proqram kompleksi.

Word-mətn redaktorunun əsas anlayışları

Yaradılan bəzi proqramlarda mətnin yalnız daxil edilməsi və redaktəsi

nəzərdə tutulur. Bu cür proqramlar mətn redaktorlaru adlanır. Digər proqramlar
isə əlavə olaraq mətnlərin formatlaşdırılmasına imkan verir ki, bunlara da mətn
prosessorları deyilir. Bütün mətn redaktorları yalnız mətnləri emal etdiyindən
bir-biri ilə uyuşandır.
Windows ƏS-ə standart Notepad (bloknot), Write mətn redakoru və sadə
Word Pad mətn processoru daxildir. Windows sistemində formatlaşdırılmış mətn
faylının günişlənməsi .txt, Word Pad mətn fayllarının genişlənməsi isə .doc-dur.
Daha geniş istifadə olunan mətn prosessorlarına Word, AmiPro və s. göstərmək
olar.

Bunlardan başqa sənədlərlə iş üçün nəşriyyat sistemləri də xüsusi yer tutur.

Bunlara Aldus page Maxer, Corel Ventura və QuarkXPress sistemlərini
göstərmək olar.
 Bir çox mətn prosessorları üçün ümumi olan bir sıra anlayışlara baxaq.
Hazırlanacaq sənəd müxtəlif elementlərdən-simvollardan, abzaslardan,
sətirlərdən, bölmələrdən, haşiyələrdən, kadrlardan və kolontituldan ibarət olur.
Simvol- sənəd mətninin minimal elementidir. Hər bir simvol ikilik kodla
ifadə olunur. Windows-da simvolların kod təsviri üçün ANSİ standartından
istifadə olunur.
Abzas – təyin olunmuş şəkildə mətn fraqmentlərinin tərtibatıdır. Windows-un
mətn prosessorlarında abzasları bir-birindən “Enter” klavişi vasitəsilə ayırırlar.
Kolontitul- arayış mətni yerləşdirilən səhifə sahəsidir. Adətən bu arayış mətni
səhifənin nömrəsindən, sənəd və ya fəslin adından ibarət ola bilər. Kolontitullar
yuxarı və aşağı olmaqla birlikdə istifadə oluna bilər.
Qeyd-əsas mətndən xaricdə (səhifənin aşağısında və ya sənədin sonunda)
yerləşən və mətnin hər hansı sözünə və cümləsinə verilən izahatdır.
Haşiyə-sənədin əsas mətninin xaricinə çıxarılmış və adətən digər mənbənin
mətninin istinadı olan şərhdir.
Kadr-mətn, şəkil və ya cədvəl yerləşdirmək üçün görünən və ya görünməyən
çərçivədir.
Mətn prosessorlarında yaradılan sənədlərə müxtəlif obyektləri, məsələn,
cədvəlləri , şəkilləri, diaqramları daxil etmək mümkündür. Mətn prosessorlarında
bu obyektlərin yaradılması və redaktəsi mühitdən çıxmadan yerinə yetirilir. Bu
zaman nəinki xüsusi vasitələrdən, həm də Windows-un digər tətbiqi proqram
vasitələrindən istifadə oluna bilər. Bu OLE standartanının köməyilə yerinə
yetirilir. Müasir OLE 2.0 texnologiyasında mətn prosessoru (OLE-kliyent)
mühütində sənədlərin yaradılmasında digər proqramların (OLE-server)
verilənlərindən və funksional imkanlarından istifadə etməyə imkan verir. OLE
2.0 texnologiyası Write ,Word (OLE-kliyent) və Excel, Power point, Paint
(OLE-server) proqramlarında istifadə olunur. Bundan əlavə draq-and-drop
(götürüb aparmaq və qoymaq) texnologiyasından istifadə olunur.
(Windows-un və Word-ün bəzi klaviatur kombinasiyaları əlavə də
verilmişdir)
Word proqram paketi Microsoft firması tərəfindən hazırlanmış və onun bir
çox variantı mövcuddur.
Word proqramı ilə mətn üzərində aparılan baza iş üsulları aşağıdakılardır:
- sənədin yaradılması;
- sənədin daxil edilməsi;
- sənədin redaktəsi;
 - sənədin formatlaşdırılması;
- sənədin yadda saxlanılması;
- sənədin çapı.
Proqramın işə qoşulması üçün tapşırıq sətrində başlanğıc (start) düyməsini
basın. Bu zaman əsas menyu açılacaq. İndi isə mausun göstəricisini programs-a
yaxınlaşdırın və daha sonra Microsoft Office Word sətrində mausun sol
düyməsini basın. Beləliklə, ekranda yeni boş sənəddən ibarət olan Microsoft
Word-redaktorunun pəncərəsi yaranacaq. Pəncərəyə aşağıdakı hissələr daxildir.
1. İdarəedici menyu qutusu 8. Bərpa et düyməsi
2. Başlıq çubuğu 9. Bağla düyməsi
3. Menyu çubuğu 10.Vəziyyət çubuğu
4. Standart alətlər çubuğu 11. Mətn(işçi) sahəsi
5. Formatlaşdırma alətlər çubuğu 12. Sürüşdürmə çubuqları
6. Xətkeş(üfüqi) 13.Sürüşdürmə düymələri
7. Kiçiltmə düyməsəi
İdarəedici menyu qutusunun üzərində mausun sol və ya sağ düyməsini
sıxsaq proqram pəncərəsinin sistem menyusu açılar. Sistem menyusunun 6 əmri
var. 1-bərpa etmək (Restore), 2-yerini dəyişmək(Move), 3-ölçüsünü dəyişmək
(Size), 4-kiçiltmək (bükmək) (Minimize), 5- tam ekran ölçüsündə açmaq-bərpa
etmək (Maximize), 6-bağlamaq (Close).

Proqram pəncərəsinin sol yuxarı küncündə başlıq çubuğu yerləşir. Başlıq

çubuğunda proqramın adı, cari faylın adı və proqramda yaradılan faylın
genişlənməsini əvəz edən nişan

yerləşir. Proqram pəncərəsinin sağ yuxarı

küncündə ekranı idarə edən sistem menyusunun 4 funksiyasını yerinə yetirən 3
düymə yerləşir.
- bükmək(Minimize)
- tam ekran ölçüsündə açmaq (Maximize)
- bağlamaq (Close)
- ölçüsünü dəyişmək (Size)
Başlıq çubuğunun altında menyu çubuğu yerləşir.
Menyu çubuğunun
hər bir əmrinin açılan alt menyusu vardır. Məsələn menyusunun
altmenyusuna aiddir.
 Müxtəlif proqramlarda müəyən işləri görmək üçün hər bir əməliyyatın adı
təyin olunmuşdur ki, bunlarada əmrlər deyilir. Eyni kareqoriyada saxlanılan
əmrlər toplusuna menyu deyilir. Menyu adlarından ibarət olan sahəyə menyu
çubuğu və ya menyu sətri deyilir. Word-də əməliyyatları yerinə yetirmək üçün
müxtəlif üsullardan istifadə edilir .
-Hər hansı menyunu açmaq istəyirsinizsə mausun oxunu menyu adının
üstünə gətirib, sol düyməsini sıxın.
- menyu adlarında hər hansı bir hərfin altından xətt çəkilmişdir (məsələn
File, View, İnsert, Format və s). Bu o deməkdir ki, menyulardan hər hansı birini
açmaq istəyirsinizsə klaviaturadan Alt
düyməsini və adın altından xətt çəkilmiş hərfi sıxın.
- Yalnız Alt düyməsini sıxmaqla menyu çubuğundakı ilk menyu
seçiləcəkdir. İlk menyu seçildikdən sonra ← və ya → düymələrini sıxmaqla
digər menyuların adlarını aça bilərsiniz..
- Menyu əmrlərinində hər hansı bir hərfinin altından xətt çəkilmişdir
(məsələn, New, Open, Save As). Əmri seçdikdən sonra həmin hərfi
klaviaturadan sıxmaqla onu açmaq olar.
- Açlmış menyuda (↓və ya↑) oxları sıxmaqla lazım olan əmrin üzərinə gəlib
Enter düyməsini sıxmaqla həmin əmri seçə bilərsiniz.
- Bəzi menyu əmrlərinin sağ tərəfində onları açmaq üçün düymələrin adları
göstərilmişdir (məsələn, New əmrində Ctrl +N, Save əmrində Ctrl +S və s.).
Bunlar qısa yol düymələri (shortcut) adlanır. Menyunu açmadan göstərilmış
düymələri sıxmqla əmri seçə bilərsiniz.
- Bəzi menyu əmrlərin qabağında onların rəsmləri (ikonları) göstərilmişdir.
Bunlar alət düymələridir. Alətlər lövhəsində həmin alətləri sıxmaqla əmri
seçmək olar.
- Menyuların bəzi adlarında ox işarəsi var ki, bunlar da alt menyunun
olmasını göstərir.
 - Menyu əmrlərindən sonar (…) olarsa, bu onun dialoq pəncərəsi olduğunu
göstərir.
Menyu çubuğunun altında Standart alətlər paneli yerləşir. Standart alətlər
panelindəki nişanlar baş menyunun tez-tez istifadə olunan əmrlərini əvəz edir.

Standart alətlər panelindəki əmrlər natamam olur, menyu çubuğunda isə daha
dolğundur. Standart alətlər panelindəki nişanlar yığımı şərtidir, yəni lazım
olmayan nişanları silmək və yeni nişanlar əlavə etmək mümkündür.
Hər hansı bir alətlər çubuğunu gizlətmək və ya ekrana gətirmək üçün
aşağıdakı yollardan istifadə edə bilərsiniz.
Görünüş (View) menyusundan alətlər çubuqları (Toolbars) altmenyusunu
seçin. Bu zaman müxtəlif alətlər çubuqlarının adları
görünən bir alt menyu açılacaqdır. Sol tərəfində işarə qoyulmuş alətlər çubuqları
ekranda görünənlər, işarələnməmiş olanlar isə gizlədilən alətlərdir. Bu alətlərdən
hər hansı birini seçərək ekrana gətirə və təkrar seçərək ekrandan çıxara bilərsiniz.
Alətlər çubuqlarının hamısı bu menyuda olmayada bilər. Adları menyuda
olmayan alətlər çubuqlarını ekrana gətirmək və ya gizlətmək üçün Görünüş
(View) menyusunun alətlər çubuqları (Toolbars) altmenyusundan Xüsusiləşdir
(Customize) əmrini seçin. Bu zaman Xüsusiləşdir (Customize) dialoq pəncərəsi
açılacaqdır.
Dialoq pəncərəsinin alətlər çubuqları(Toolbars) səhifəsinin eyni adlı
pəncərəsində göstərilmiş alətlər çubuqlarından istədiyinizin qarşısında işarə
qoyun (mausun sol düyməsini sıxaraq), lazım olmayanların qarşısından işarəni
götürün (mausun sol düyməsini təkrar sıxaraq).
Pəncərənin sağ tərfindəki sürüşdürmə çubuğu vasitəsilə digər alətlər
çubuğunun adlarını görünən sahəyə gətirə bilərsiniz.

Standart alətlər panelinin altında Formatlaşdırma alətlər çubuğu yerləşir.

Formatlaşdırma 2 cür olur. Simvolların və abzasların.

 Simvolların formatlanmasına - yazı şriftləri, yazı stilləri, simvolların
ölçüsü, rəngi, simvollar arasındakı məsafə, simvolun sətirdə mövqeyi, müxtəlif
effektlər və s. aiddir. Simvolları formatlamaq üçün Format menyusundan Yazı
tipi (Font) əmrini seçin. Bu zaman qarşınıza uyğun dialoq pəncərəsi açılacaqdır.

- Yazı tipi(Font) sahəsindən sürüşdürmə çubuğunun köməyi ilə yazi

tiplərindən istədiyinizi seçin (mausu yazı tiplərindən birinin üzərinə gətirib sol
düyməni sıxmaqla). İlkin baxış (Preview) sahəsində seçdiyiniz yazı tipinə uyğun
nümunə görünəcəkdir.
- Yazı tipi (Font) siyahısından seçdiyiniz yazı tipinə uyğun Yazı stili (Font
style) siyahısındakı yazı stiləri də dəyişir.
-Yazı tipi (Font) siyahısından istədiyiniz yazı stillərindən birini seçin. Düz
(Reqular), Kursiv (İtalic), Qalın (Bold) və Qalın – Kursiv (Bold İtalic).
-Altcızgi (Underine) siyahısından verilmiş müxtəlif formatlardan birini
seçin. (Heç biri (None), Tək (Sinqle), yalnız sözlər (Words only), İkiqat
(Double) və s.)
-Rəng (Color) düyməsinin aşağı düyməsini sıxaraq rəng siyahısını açın və
rəngi seçin.
- Effektlər (Effects) sahəsindən Uzəri xətli (Strikethrough), üst indeksli
(Superscript) və ya alt indeksli (subscript) parametrlərindən birini işarə etməklə
bu funksiyaları yerinə yetirə bilərsiniz.
 -Seçilmiş mətn sahəsinə effekt vermək üçün Text effects sahəsindən sözlərin
üzərindən xətt çəkmək, hərflərə kölgə vermək, hərfləri qabartmaq, hərfləri
böyütmək , kiçiltmək və s. kimi funksiyaları yerinə yetirə bilərsiniz.
- Yazı tipi (Şrift, Font) dioloq pəncərəsinin “İnterval”(Spacinq) vərəqində
simvollar arası interval və Kerninq təyin olunur. Kerninq ayrı-ayrı simvolar cütü
arasındakı intervaldır ki, bu da tələb olunan sıxlıq və seyrəklik dərəcəsini təyin
edir.
Abzasların formatlanmasına - abzaslar və sətirlər arasındakı məsafə,
sağ və sol məsafələr, abzasın ölçüsünün təyini, mətnin səhifədə vəziyyəti və s.
aiddir. Bu işləri görmək üçün / əmrindən istifadə olunur.

- Sətirlərarası boşluğu təyin etmək üçün Format menyusundan Paraqraf

(Paragraph) əmrini seçin. Açılmış dialoq pəncərəsindən Çəkmələr və Boşluq
(İndents and Spacing) səhifəsinin Boşluq (Spacing) sahəsindəki Sətr boşluğu
(Line spacing) əmrindən aşağı və yuxarı düyməsini sıxaraq istədiyiniz sətir
boşluğunu seçin.
- Tək(Single) -sətirlər arasında bir boşluq buraxmaq üçündür.
- 1.5 sətir (1.5 lines) –sətirlər arasında 1.5 boşluq buraxmaq üçündür.
- İkiqat (Double)-sətirlər arasında ikiqat boşluq buraxmaq üçündür.
-Tamamilə (Exactly)-bu parametr bütün sətr boşluqlarının eyni ölçüdə
olmasını təmin edir. Boşluğun hansı yazı tipi ölçüsünə uyğun təyin ediləcəyi isə
Boşluq (Spacing) səhifəsindəki sağdakı qutuya daxil edilir. Bu parametr bütün
sətirlər arasındakı boşluğu bərabər ölçüdə təyin edir.
- Çox (Multiple)-sətirlər arası boşluğu faizlə dəyişmək üçündür.
 Paraqraflar arasındakı boşluq buraxmaq üçün “Enter” düyməsin
basmaqlada yerinə yetirmək mümkün olsada bu mətnin sonrakı
formatlanmasında problem yaradır. Buna görə də paraqraflar arası boşluqları
təyin etmək üçün aşağıdakıları yerinə yetirn.
Format menyusundan Paraqraf (Paragraph) əmrini seçin
Hər bir paraqrafdan əvvəl yerləşdiriləcək boşluqları təyin etmək üçün
Boşluq (Spacing) sahəsindəki Əvvəl (Before) sahəsinə məsafəni daxil edin.
Hər bir paraqrafdan sonra yerləşdiriləcək boşluqları təyin etmək üçün Boşluq
(Spasinq) sahəsindəki Sonra (After) qutusuna boşluq məsafəsini daxil edin.
 Formatlaşdırma alətlər çubuğunun altında xətkeş yerləşir. Xətkeşin
köməkliyi ilə də abzasların formatlanmasını yerinə yetirmək mümkündür.
Word-də iki cür Üfüqi (Horizontal Ruler) və Şaquli (Vertikal Ruler)
xətkeşlərdən istifadə olunur. Üfüqi xətkeş hər an ekranda görünə bilər. Şaquli
xətkeş isə yalnız səhifə rejimində ekranda görünür. Səhifə rejiminə keçmək üçün
Görünüş (Viev) menyusundan Çap quruluşu (Print Layout) əmrini seçə
bilərsiniz. Bəzən ekranda xətkeş görünmür. Bu halda Görünüş (Viev)
menyusundan Xətkeş (Ruler) əmrini seçmək lazımdır. Bu əmri təkrar
seçdiyinizdə xətkeş görsənmir.
Xətkeş üzərində qara zolaqlar mətn düşməyən hissəni (kolontitulu) göstərir.
Kolontitulun ölçüləri

/ əmri vasitəsi ilə təyin olunur. Kolontitullarda, əsasən,

səhifələrin nömrələri olur. Bəzi hallarda müəllifin adı və ya onun oxucuya
tövsiyəsi salınır. Qalan sahə mətn (işçi) sahə adlanır. Mətn sahəsinin sağında və
aşağısında sürüşmə zolağı yerləşir. Məlumat ona ayrılan sahəyə yerləşmədikdə
sürüşmə zolağı əmələ gəlir. Sürüşmə zolağı üzərində
olan dairə onun üstündə və altında olan düymələrin hansı parametrə görə
keçidini təyin edir. O nişanlar qara rəngdə olanda mətni səhifələrə görə
vərəqləmək olur. Mavi rəngdə olanda isə başqa parametrlərə görə keçidi təmin
edir. Misal üçün, qeydlərə görə, başlıqlara görə və s.

Mətn sahəsindən aşağıdada vəziyyət çubuğu yerləşir. Vəziyyət

çubuğunda mətnin neçə səhifədən ibarət olduğu və kursorun yerləşdiyi səhifənin
nömrəsini görmək olar. Vəziyyət çubuğunda
həmçinin əmrləri də olur. OVR iki vəziyyət alır. Aktiv və
passiv. Mətnə simvolu əlavə etmək istəyəndə passiv, əvəz edəndə aktiv olur
(İnsert düyməsi).
Word standart menyudan başqa kontekst-asılı dinamik menyu da təqdim
edir. Belə ki, kontekst menyu mausun sağ klavişini basmaqla çağırılır.
Sənədin yaradılması. Word- də yaradılmış bir fayl sənəd adlanır. Sənədin adı
proqram pəncərəsinin başlıq çubuğunda olur.Yeni sənəd yaradan zaman ona yeni
ad verənə qədər onun adı document (1, 2 və s.) kimi saxlanılır. Word- də
hazırlanmış sənədlərin genişlənməsi .DOC və .DOT olaraq qəbul edilir.
Word mətn prosessorunda yeni sənəd ya şablon dialoq pəncərəsindən ya da
File menyusundan yeni (New) əmrinin köməyi ilə yaradılır. Sablonlar sənədlərin
hazırlanmasının asanlaşdırılması üçün istifadə edilir. Klaviaturadan ( Ctrl+N)
düymələrini sıxmaqlada yeni sənəd açmaq olar.

Boş sənədin əvvəlində kursor adlanan şaquli xətt yerləşir. Kursor

klaviaturadan daxil ediləcək simvolun ekranda mövqeyini göstərir. Qeyd etmək
lazımdır ki, sənədin istənilən hissəsində mausun düyməsini 2 dəfə basmaqla
kursorun mövqeyini seçmək olar.
Sözlər arası boşluğun yaradılması üçün Spacebar klavişini basın. Uzun sətirlərin
çapı zamanı Enter-i basmağa ehtiyac yoxdur. Növbəti sətrə keçmək üçün
cümlənin ardını yazmaq lazımdır yəni , Enter klavişini basmaqla növbəti abzasa
keçirik.
Mətnin daxil edilməsi zamanı hər zaman səhvlərə yol verilir. Word-də bu
kimi səhvləri "Delete" və "Backspace" indikator zonasında klavişlərinin
köməyilə aradan qaldırmaq olar.
Kursordan sağdakı simvolların silinməsi "Delete" klavişinin, kursordan
soldakı simvolların silinməsi isə "Backspace" klavişinin köməkliyilə yerinə
yetirilir.
Mətnin daxil edilməsi. İndikator zonasında dil lövhəsini açın və müvafiq
dili seçin. (Dil parametrlərini Start-Settings-Control panel-Language Regional
Settings əmri ilə yerinə yetirmək olar).

Formatlaşdırma (Formattinq) alətlər lövhəsi üzərindəki Şrift (Font)

siyahısından şrifti, Şiriftin ölçüsü (Font Size) siyahısından isə həmin şriftin
ölçüsünü seçin.(Format-Font)
 Hal hazırda azərbaycan dilində mətni daxil edərkən iki tip şiriftdən istifadə
olunur. UNİCODE və ASCII kod sistemlərinə uyğun şriftlər. Birinci tip
şriftlərdən istifadə edərkən “AZ –Azeri(latın) drayveri seçilir və mətn
istifadəçilərdə daha çox rast gəlinən klaviatura üzərindəki qara rəngli (yuxarı)
hərflərlə daxil edilir. İkinci tip şiriftlərlə işləyərkən (Times Roman Azlat) isə
“RU” dil rejimi seçilir və klaviatura üzərindəki qırmızı rəngli (aşağı) hərflərdən
istifadə edilir.
Formatlaşdırmanın əsas üsulları aşağıdakılardır:
- şriftin seçilməsi və dəyişdirilməsi;
- şrift ölçülərinin idarə edilməsi;
- şrift formasının və rənginin idarə edilməsi;
- bərabərləşdirmə (düzləndirmə) metodu ilə idarəetmə;
- işarələnmiş və nömrələnmiş siyahıların yaradılması;
- paraqraf parametrlərinin idarə edilməsi;
- mətnin sütunlara bölünməsi;
- mətnin böyük və kiçik hərflərini nizamlamaq;
- mətni çərçivəyə almaq
 Mətni iki- əlavə etmə (İnsert) və əvəz etmə (Overtype) rejimlərində daxil
etmək olar. İkinci rejimdən əsasən mətndə düzəliş edərkən istifadə edilir. Bunun
üçün məlumat sətrindəki OVR (əvəz etmə) iş rejimini aktivləşdirmək (mausun
düyməsini iki dəfə sıxmaqla) kifayətdir. Eyni qayda ilə həmin rejimi
passivləşdirmək mümkündür.
Klaviatura üzərində olmayan simvolları daxil etmək üçün.
-“İnsert → Symbol”daxil edin.
Açılmış pəncərədən lazımı simvolu seçib və İnsert düyməsini basın.

İcra edilmiş sonuncu hərəkət Ctrl+Z düymə kombinasiyaları ilə ləğv edilir.
(Edit-Undo və ya standart alətlər panelində Undo əmri ilə )
Ləğv edilmiş əməliyyatları geri qaytarmaq üçün Ctrl+ Y düymə
kombinasiyalarından istifadə edilir.(Edit-Redo və ya standart alətlər panelində
Redo əmri ilə )
Avtomətn- mətn fraqmentlərinin avtomatik daxil edilməsi rejimidir.O,iki
funksiya daşıyır. AutoCorrect (Avtomatik Təshih Et) və Auto text.( Tools-
AutoCorrect optinos)
 Yeni avtomətn daxil etmək üçün sözü seçib Alt+F3 kombinasiyasından
istifadə olunur.(İnsert-Auto text)
Sənədin yadda saxlanılması. Sənədin sonrakı istifadələri üçün onu mütləq
yadda saxlamaq lazımdır. Bunun üçün həmin fayla ad verib, onu sərt, yumşaq və
ya şəbəkə diskində yadda saxlamaq lazımdır.

Sənədin ilkin yadda saxlanılması zamanı onun adının və saxlanılacağı yerin

göstərilməsi vacibdir .Bunun üçün:
- Fayl menyusunu açın. Açılmış menyuda hansı adla yadda saxlamaq "Save
As" əmrini seçin. Beləliklə ekranda hansı adla yadda saxlamaq "Save As" dialoq
pəncərəsi yaranacaq. Harda yadda saxlamalı "Save in" sahəsində oxu basın və
açılmış siyahıdan sərt diski seçin. Açılmış qovluq siyahısında lazımi qovluğun
adında mausun sol düyməsini 2 dəfə sıxın.
Faylın adı "File Name" sahəsində verilənləri qeyd edin və faylın adını daxil
edin.
Faylın yadda saxlanılması prosesini tamamlamaq üçün Yadda saxlamaq
"Save" düyməsini sıxın.

Bir neçə fayli eyni anda açmaq. Sürətli işləmək üçün bir neçə faylı eyni
anda açmaq olar. Bunun üçün Fayl menyusundan Aç əmrini seçin. Açılan
pəncərədən lazım olan fayları seçib aç düyməsini sıxmaq lazımdır. Faylları
seçmək üçün Shift və Ctrl düymələrindən və mausdan istifadə olunur.
Mövcud faylı cəld açmaq üçün Fayl menyusunun sonundan istifadə etmək
lazımdır. Bu siyahıda ən çox 9 faylın adı saxlanıla bilər. Bunun üçün alətlər
dialoq pəncərəsindən Options –parametrlər əmrini seçin.
Açılmış pəncərədən ümumi səhifədən görünəcək fayların sayını qeyd edib Ok
düyməsini sıxmaq lazımdır.
 Simvollar sətrinin seçilməsi. Word mətn proqramında hər hansı bir
hissəni seçmək üçün mausun sol düyməsini basıb saxlamaq və onu lazımı
isiqamətdə hərəkət etdirmək kifayətdir.
Simvollar sətrinin seçilməsinin digər yolları:
- sözü- mausun sol düyməsini iki dəfə sıxmaqla;
- Cümləni-Ctrl və mausun sol düyməsini cümlənin istənilən yerində eyni
zamanda sıxmaqla;
- Abzası- mausun sol düyməsini üç dəfə sıxmaqla;
- Sütunlar üzərində blok şəklində seçmək üçün- Alt və mausun sol
düyməsini eyni zamanda sıxın və mausu hərəkət etdirin;
- Bütün mətni seçmək üçün-kursoru mətnin sol kənarına gətirin- Edit-
Sellekt Al(Hamısını seç) və ya Ctrl +A düyməsini sıxın.
Klaviatura düymələrindən istifadə etməklə seçmək.
- Hər hansı bir sözü seşmək üçün kursoru sözün başlanğıcında və ya sonunda
yerləşdirib uyğun olaraq (Ctrl+Shift→) və ya (Ctrl+Shift ←) düymələrini sıxın;
- Seçməni ləğv etmək üçün ox düymələrindən hər hansı birini yenidən sıxın;
- Sətri seçmək üçün kursoru sətrin başlanğıcına və ya sonuna yerləşdirib
uyğun olaraq (Shift +End) və ya (Shift+ Home) düymələrini sıxın;
- Bir ekran səhifəsi qədər yuxarıya doğru sahəni seçmək üçün kursoru
sahənin sonunda yerləşdirib (Shift+PageUp) düymələrini sıxın;
- Bir ekran səhifəsi qədər aşağıya doğru sahəni seçmək üçün kursoru
sahənin başlanğıcında yerləşdirib (Shift+Page Down) düymələrini sıxın;
- Kursorun olduğu yerdən mətnin sonuna qədər sahəni seçmək üçün
(Ctrl+Shift+End) düymələrini sıxın;
- Hər hansı bir mətnin sahəsini seçmək üçün kursoru bu sahənin
başlanğıcına gətirib (Shift) düyməsini sıxılmış vəziyyətdə ox düymələrini sıxıb
saxlayaraq uyğun istiqamətdə seçmə aparmaq olar.
- Düzbucaqlı bir sahəni seçmək üçün kursoru sahənin başlanğıcına
yerləşdirib (Ctrl+Shift+F8) düymələrini sıxmaq lazımdır. Kursorun işarəsi
nazikləşəcəkdir.Bundan sonra (Shift) düyməsi sıxılmış vəziyyətdə ox
düymələrini sıxıb saxlayaraq uyğun istiqamətdə seçmə aparmaq olar.Seçdikdən
sonra (Ctrl+Shift+F8) düyməsini yenidən sıxmaq lazımdır.
- Kursorun olduğu yerdən mətnin başlanğıcına qədər sahəni seçmək üçün
(Ctrl+Shift+Home) düymələrini sıxın.
Mətnin siyahi şəklində daxil edilməsi. MS Word proqramında 3 növ
siyahı daxil etmək olar.
Format menyusundan Bullets and Numbering (Maddə işarəsi və
Nömrələnmə) əmrini seçirik.
1.Nömrələnmiş(numbeed)
2.İşarələnmiş(bulleted)
3.Çoxsəviyyəli(Outline Numbered)
Format –Bullets and Numbering əmrini seçin.

- Numbering (Nömrələnmiş) səhifəsində verilmiş nömrə işarələrindən

birini seçin. None (heç biri)seçərsinizsə , sətirlər nömrələnməyəcək.
-Seçdiyiniz sətrlərin nömrələrini əvvəl nömrələnmiş sətirlərin davamı
olmasını istəyirsinizsə, List numbering (Nömrələnmə siyahısı) sahəsindəki
Continue previoust list (əvvəlki siyahını davam etdir) parametrini
işarələyin.Yenidən nömrələnməsini istəyirsinizsə, Restart numbering
(nömrələnməni yenidən başlat) parametrini işarələyin.
- Seçdiyiniz işarənin formatını təyin etmək üçün Customize
(Xüsusiləşdir) düyməsini sıxın. Customize numbering List (Nömrələnmiş
Siyahını Xüsusiləşdir) dialoq pəncərəsi açılacaqdır.
- Dialoq pəncərəsinin Number format (nömrə formatı) sahəsindəki
Number stule (Nömrə stili) qutusunun aşağı ox düyməsini sıxaraq siyahını
açın və uyğun stillərdən birini seçin.
- Nömrənin yazı tipini, stilini, ölçüsünü, rəngini və s. təyin etmək
üçün Font (yazı tipi) düyməsini sıxın və açılacaq dialoq pəncərəsindən
uyğun parametrləri təyin edin.
 - Nömrənin yerini Number position (nömrənin yeri) siyahısından
seçin. Nömrə ilə sətr arasındakı məsafəni Aligned (bərabərləşdirilmiş)
qutusuna daxil etməklə təyin edə bilərsiniz.
- Sətrin nömrəyə görə yerini isə Text position (mətn yeri)
sahəsindəki İndent at (Boşluq) daxil etməklə təyin edə bilərsiniz.
- Priview (ilkin baxış) sahəsində seçdiyiniz parametrlərə baxa
bilərsiniz.
- Alt sətr nömrələri vermək üçün Bullets and Numberinq (Maddə
işarəsi və Nömrələnmə) dialoq pəncərəsinin Outline Numbering (alt
nömrələnmiş) səhifəsindəki uyğun parametrlərdən istifadə edə bilərsiniz.

Mətnin böyük və kiçik hərflərini nizamlamaq.

Mətnlərdə böyük və kiçik hərfləri avtomatik nizamlamaq üçün Format
Change Case (Böyük/kiçik hərfə dəyişdir) əmrindən istifadə edilir.Bunun
üçün:
Mətnin lazım olan hissəsini seçin;
- Format menyusundakı Change Case (Böyük/kiçik hərfə dəyişdir)
əmrini seçin.Aşağıdakı dialoq pəncərəsi açılacaqdır.

- Sentence case (cümlənin baş hərfi)-Cümlənin ilk hərfini böyütmək

üçündür
- İowercase (kiçik hərf)-bütün hərfləri kiçiltmək üçündür.
- UPPERCASE (BÖYÜK HƏRF)-bütün hərfləri böyütmək üçündür.
- Title Case (başlıq hərfi)-Sözlərin birinci hərfini böyütmək üçündür.
- tOGGLE cAZE-sözlərin birinci hərfini kiçiltmək üçündür.
 Tabilyator məsafələri təyin etmək

Klaviaturadakı (TAB) düyməsi kursoru bir neçə boşluq buraxmaqla

sağa doğru sürüşdürür. Paraqrafları sütunlar şəklində nizamlamaq üçün bu
düymədən istifadə edə bilərsuiniz. Bu düyməni hər dəfə sıxdığınız
zaman kursor eyni ölçüdə məsafə qət edir. Fərqli məsafələr təyin etmək
üçün tabulyator işarələrindən istifadə edilir. Bu işarələrin yerini bir başa
üfüqi xətkeş üzərində və ya Tabs dialoq pəncərəsində təyin etmək olur.
Kursoru boş bir sətrdə yerləşdirdikdən sonra Format menyusundan Tabs
əmrini seçin.
Mətnin Sütunlarla daxil edilməsi. Sənədin xarici görünüşünü qazet
sütunlarından istifadə etməklə də dəyişmək olar. Sütunları görmək üçün
Səhifənin formatlaşdırılması "Print Layout" rejiminə keçin. İndi isə qazet
sütunlarını yerləşdirmək olar. Mausun göstəricisini Formatlaşdırma "Formatting"
alətlər lövhəsində Sütunlar "Columns" düyməsinə gətirin və onun üzərində
mausun sol düyməsini basın. Açılmış pəncərədə sütunların sayını göstərin.
 Səhifələri nömrələmək.Səhifələri nömrələmək üçün Əlavə et (İnsert)
menyusundan Səhifə nömrəsi (Page Number) əmrini seçin. Şəkildəki dialoq
pəncərəsi açılacaqdır.

Bu pəncərədən aşağıdakıları seçə bilərik.

-Səhifə nömrəsi səhifənin başlığında olacaqsa, vəziyyət (Pozition)
siyahısından səhifənin üstü (Top of page), səhifənin sonunda olacaqsa səhifənin
altı (Buttom of Page) parametrlərini seçin.
- Səhifə nömrəsini səhifə kənarlarına görə bərabərləşdirmək üçün
bərabərləşdirmə (Aliqnment) siyahısından aşağıda verilmiş parametrlərdən birini
seçə bilərsiniz.
- Sol (Left), sağ (Right), mərkəz (Center), xaric (Outside), yəni tək nömrəli
səhifələrdə sağda, cüt nömrəli səhifədə isə solda , İç (İnside), yəni tək nömrəli
səhifələrdə solda, cüt nömrəli səhifədə isə sağda .
- İlk səhifənin nömrəsini görmək istəyirsinizsə, ilk səhifə nömrəsini göstər
(Show number of first page) parametrini işarələyin.
- Səhifə nömrəsinin formatını təyin etmək üçün Format düyməsini sıxın.
Şəkildə göstərilən səhifə nömrəsi formatı (Page number Format) dialoq pəncərəsi
açılacaqdır.
 Nömrə formatindan rəqəm və ya hərflələ ifadə olunmuş formatlardan
birini seçin. Müxtəlif bölmələri ayriliqda nömrələmək mümkündür. Əvvəlki
səhifənin davami kimi nömrələmək istəyirsinizsə əvvəlkinin davami (continue
from previous section) işarələyin.
Adətən səhifəni nömrələyərkən avtomatik nömrələr birdən başlayir. İlk
səhifənin nömrəsinin birdən fərqli olmasi üçün başlat (start at) qutusuna ilk
səhəfəni daxil edin.
Qrafik obyektlərin daxil edilməsi. MS word proqraminda mətnlə birgə
müəyyən qrafiki obyektləri də daxil etmək olar. Qrafiki obyektləri daxil etmək
üçün Əlavə et “İnsert” menyusunun “Picture” altmenyusundaki aşağıdaki
əmrlərdən istifadə etmək olar.

- Clip Art
kolleksiyasından fayla şəkli daxil etmək olar.
- From File (fayldan)-müxtəlif tip qrafik faylların mətnə daxil edilməsi.
- From scaner or Camera (Skaner və kameradan)- skaner və rəqəmli
kameradan təsvirin yaddaşa yüklənilməsi və mətnə daxil edilməsi.
 - Orqanization chart (hazirlanmiş diaqramlar)-struktur diaqramin mətnə
daxil edilməsi. Bu obyektdən təşkilatlarin idarəetmə sxemini təsvir etmək üçün
istifadə edilir.
- New drawinq (şəkil yaratmaq) –qrafik redaktorlarin və şəkil əlavə
edilməsi üçün yeni lövhənin yaradilmasi.Yaranan boş çərçivədə drawinq
lövhəsində olan alətlərdən istifadə etməklə həmin çərçivənin daxilində müxtəlif
şəkillər çəkmək olar.
- Autoshapes (avtofiqur)-müxtəlif nov avtofiqurlarin siyahisi olan alətlər
lövhəsinin ekrana gətirilməsi. Bu alətləri Drawinq lövhəsindən də görmək olar.
–wordart pəncərəsinin açılmasi. Burada verilən variantlardan istifadə
etməklə müxtəlif dizaynlarda mətn daxil etmək mümkündür.

Dioloq pəncərəsindən mətnə verəcəyiniz formalardan birini seçin.

Aşağıdakı dialoq pəncərəsi açılacaqdır.

 Dialoq pəncərəsinin Mətn (Text) sahəsinə mətnin daxil edin. Elə bu
pəncərədən yazı tipini (Font), ölçüsünü (Size) və yazı stilini (Bold və ya İtalic)
seçə bilərsiniz.
Mətni hazırladıqdan sonra OK düyməsini sıxın. Həmin mətn bir obyekt
kimi sənəddə yerləşəcək.

Bu mətnin dəyişdirilmsini istəyirsinizsə, obyekt üzərində mausun sol

düyməsini iki dəfə sıxın, əvvəlki dialoq pəncərəsi (WordArt) yenidən
açılacaqdır. İstədiyinizi seçib OK düyməsini sıxın.

Obyekt üzərində mausun sol düyməsini sıxdıqda WordArt alətlər çubuğu

qarşınıza çıxacaqdır. Bu alətlərin köməyilə mətnə müxtəlif effektlər verə
bilərsiniz. Həmçinin Şəki (Draving) alətlər çubuğu üzərindəki alətlərlədə
müxtəlif işlər görə bilərsiniz.

draw- çək - insert clipart- clipart əlavəet

- selekt obyekt-obyekt seç - insert drawinq-şəkil əlavə et
-autoshapes (avtofiqur) - fill color-rəng doldur
- Line – xətt - line color-xətt rəngi
-Arrov-ox - font color-yazi tipi rəngi
- Rectangle-düzbucaqli - line style-xətt stili
- Oval (oval) - dash style- tire stili
-Text box-mətn qutusu - arrow style- ox stili
- İnsert wordat- wordat əlavə et - shadow- kölgə
- 3-D-üçölçülü
Cədvəllərlə iş .“MS word” proqraminda cədvəllə bağlı bütün
əməliyyatları cədvəl (table) menyusundaki əmrlər və standart alətlər
lövhəsindəki “insert table” düyməsi vasitəsilə yerinə yetirmək olar.
Bu düyməyə sixin və düymə sixilmlş vəziyyətdə mausun oxunu sağa
çəkdiyiniz zaman sütun sayini, oxu aşağiya çəkdiyiniz zaman isə sətir sayini
müəyyənləşdirən pəncərə açilacaqdir.

Cədvəl Yaratmaq üçün.

Kursoru boş sahədə yerləşdirin.
Table menyusunun Əlavə et (İnsert) alt menyusundan Cədvəl (Table) əmrini
seçin. Bir dialoq pəncərəsi açılacaqdır. Bu pəncərədən istifadə edərək müxtəlif
sayda sətir və sütunlardan ibarət cədvəllər hazırlaya bilərsiniz.
 - Dialoq pəncərəsinin sütunların sayı (Number of columns) qutusuna
hazırlayacağınız cədvəlin sütunlarının sayinı daxil edin (sütunların sayı
maksimum 63-ə bərabərdir).
- Sətirlərin sayı (Number of rows)-qutusuna isə sətirlərin sayını daxil edin.
Sətirlərin sayı 65536 ola bilər.
Cədvəldə hərəkət etmək üçün klaviaturadakı kursoru idarə etmə düymələrindən
və mausdan istifadə edə bilərsiniz.
Cədvəldə Tab düyməsi ilə sonrakı hücrəyə, Shift+Tab düymələri ilə isə
əvvəlki hücrəyə keçə bilərsiniz.
(←,↑,→,↓ ) düymələri ilə uyğun olaraq sola, yuxarı, sağa və aşağı keçə
bilərsiniz.
Cədvəldə hesablama əməliyyatı aparmaq. Sütunları cəmləmək üçün
cəm işarəsindən istuifadə edilir. Sətirləri cəmləmək üçün Formula pəncərəsindən
formula yuvasına =Sum(Left) daxil etmək lazımdır. Digər hücrələrdədə bu işləri
görməsi üçün kursoru hücrlərdə yerləşdirib F4 (təkrarlama əməliyyatı)
düyməsini sıxmaq lazımdır. Sütunlardakı rəqəmləri dəyişdikdə cəmin də
dəyişməsi üçün hücrədəki rəqəmi seçib F9 düyməsini sıxmaq lazımdır.

15 16 17 18 19 20 105

10 11 12 13 14 15 75

5 6 7 8 9 10 45
 30 33 36 39 42 45 225

-ABS(X) - ədədin mütləq qiymətini verir, yəni mənfi ədədlərdə müsbət olaraq
göstərilir
- AND(X,Y) – bütün arqumentlər doğrudursa, nəticə olaraq TRUE verir
(məntiqi VƏ)
- AVERAGE( )- bütün arqumentlərin orta qiymətini hesablayır
- Count ( ) sıfırların sayını, həqiqi qiymətləri, mətn formasında verilmiş tarix
və vaxtı hesablayır.
- DEFİNEQ(X)-x arqumenti rəqəmdirsə 1(true), fərqlidirsə 0 (false) verir.
- False- məntiqi sıfır qiymətini verir.
- İF(x,y,z) şərtin yoxlanılmasından asılı olaraq qiyməti hesablayır.
- İNT(x) -ədədi yaxın tam ədədə qədər yuvarlaqlaşdırır.
- MAX( ) – siyahıdan ən böyüyünü hesablayır.
- MİN( ) – siyahıdan ən kiçik qiyməti hesabalyır.
- MOD (X,Y)- x-in y-ə bölünməsindən alınan qalığı hesablayır.
- SİGN ( ) -ədədin müsbət və ya mənfi işarəsini göstərir. Sıfırdan böyük və ya
sıfıra bərabər ədədlər üçün funksiya 1-ə, sıfırdan kiçik ədədlər üçün isə -1-ə
bərabərdir.
- SUM( ) –siyahıdakı ədələri cəmləyir.
- TRUE- həqiqi qiymətləri hesablayır.
Sütunların enini və sətirlərin hündürlüklərinin təyin edilməsi. Hər şeydən
əvvəl lazımi sətr və ya sütunları qeyd edin. Sütunların eninin bərabərləşdirilməsi
üçün Cədvəllər və haşiyələr "Tables and Borders" alətlər lövhəsində Sütunların
eninin eyniləşdirilməsi "Distribute Columns Evenly" əmrini seçin. Sətirlərin
hündürlüklərinin bərabərləşdirilməsi üçün Cədvəllər və haşiyələr "Tables and
Borders" alətlər lövhəsində Sətirlərin hündürlüklərinin eyniləşdirilməsi
"Distribute Rows Evenly" əmrini seçin. Bu zaman seçdiyiniz sətirlərin
hündürlükləri və sütunların eni müvafiq olaraq təyin ediləcəkdir.
Xanaların birləşdirilməsi və bölünməsi. Xanaların birləşdirilməsi üçün
birləşdirilməsi nəzərdə tutulan xanaları qeyd edin. Cədvəllər və haşiyələr "Tables
and Borders" alətlər lövhəsində Xanaları birləşdirmək "Merge Cells" əmrini
seçin. Beləliklə seçilmiş bütün xanalar birləşəcəkdir.
 Xanaların bölünməsi üçün bölünəcək
xanaları qeyd edin. Cədvəllər və haşiyələr
"Tables and Borders" alətlər lövhəsində
Xanaları bölmək "Split Cells" əmrini
seçin. Açılmış dialoq
pəncərəsində: .
-Sütunların sayı "Number of Columns" sahəsində lazımi sütun sayını
göstərin;
- Xanaların bölünəcəyi sətrilər sayını (Number of rows) göstərin.
Bu əmrlərdən sonra cədvəliniz göstərdiyiniz rəqəmlərə uyğun olaraq
sütünlara bölünəcək.
Cədvəl daxilində mətnin istiqamətinin dəyişdirilməsi. Cədvəllərdə
bəzən xanalar ensiz olduğu üçün verilənləri yerləşdirmək çətin olur. Verilənləri
cədvələ yerləşdirmək üçün lazımi xanaları qeyd edin.

Cədvəllər və haşiyələr "Tables and Borders" alətlər lövhəsində mətnin

istiqamətini dəyişmək "Change Direction" əmrini seçin. Hər dəfə bu düymə
üzərində mausun sol düyməsini basdıqda mətnin istiqaməti şaquli aşağı, şaquli
yuxarı və ya üfiqü istiqamətlərdə çevrilir.
 Xanaların əlavə edilməsi və silinməsi. Cədvəlin istənilən hissəsinə xana və
ya xanalar qrupu yerləşdirmək olar.

Bunun üçün kursoru lazımi xanada yerləşdirin. Cədvəl "Table" menyusunda

Xanalar yerləşdir "Insert Cells" düyməsini basın. Eyni adlı dialoq pəncərəsi
yaranacaq. Verilənlərin içərisindən lazımi variantı seçin.
Məsələn bütöv sətrin yerləşdirilməsi "Insert entire Row" əmrini seçin. OK-i
basın. Bu zaman yeni sətr əmələ gələcək.
Sətr və sütunlardan xanaların silinməsi növbəti üsulla yerinə yetirilir.
Silinəcək xanaları qeyd edin. Cədvəl "Table" menyusundan
Xanaların silinməsi "Delete Cells" əmrini seçin. Açılmış dialoq pəncərəsindən
lazımi variantı seçin.
Məsələn, bütöv sətrin silinməsi "Delete entire Row" variantını seçin. Ok-i basın.
Bu zaman bütöv sətr silinəcəkdir.
Sənədə çapdan əvvəl baxış. Faylın çap olunmuş vəziyyətdə necə görünəcəyi
haqda təsəvvür yaratmaq üçün Sənədə çapdan əvvəl baxış "Print Preview"
pəncərəsindən istifadə etmək lazımlır. Bu pəncərədə mətnin real olaraq
səhifələrdə necə yerləşməsi göstərilir.
Sənədə çapdan əvvəl baxmaq üçün Standart "Standard" alətlər lövhəsində olan
sənədə çapdan əvvəl baxış "Print Preview" düyməsini sıxın. Eyni adlı pəncərə
yaranacaq ki , bu pəncərədə sənədin 1-ci səhifəsi görsənir. Bu pəncərədə Word-
ün menyu sətrindən sonra Sənədə çapdan əvvəl baxış "Print Preview" rejiminin
alətlər lövhəsi yerləşir.

Ekrana bütün səhifələrin çıxarılması üçün Sənədə çapdan əvvəl baxış "Print
Preview" alətlər lövhəsində Bir neçə səhifə "Multiple Pages" düyməsini qeyd
edin.
Açılmış cədvəldə mausun göstəricisinin sol düyməsi sıxılı vəziyyətdə xanalar
üzrə hərəkət etdirin.
Sənədlərin çapı. Sənədi çap etmək üçün ən sadə yol Standart "Standard"
alətlər lövhəsində olan Çap "Print"düyməsini sıxmaqdır. Bu zaman sənədin
bütün səhifələri əvvəlcədən qəbul edilmiş parametrlər əsasında çap edilir. Sənədi
həmçinin Sənədə çapdan əvvəl baxış "Print Preview" rejimində Çap "Print"
düyməsini basmaqla çap etmək olar.

Sənədin çap edilməsi üsullarından biri də Fayl "File" menyusunda olan Çap
"Print" əmridir. Ad "Name" sahəsində printerin adı göstərilir. Əgər siz yalnız
ekranda görünən, cari səhifəni çap etmək istəyirsinizsə Səhifələr "Page Range"
bölməsində cari səhifə "Current Page" variantını qeyd edin. Nəticədə yalnız
ekranda olan cari səhifə çap ediləcəkdir.
Əgər siz konkret səhifələri çap etmək istəyirsinizsə Səhifələr "Page Range"
bölməsində Səhifələr "Pages" variantını qeyd edin və nömrələr arası vergül
olmaq şərtilə lazımi nömrələri və ya nömrələr diapazonunu daxil edin. Məsələn
3,6,8. Nəticədə 3,6 və 8-ci səhifələr çap ediləcək.

Sənədin bir neçə surətinin çap edilməsi üçün Surətlərin sayı "Number of
copies" sahəsində surətlərin sayını qeyd edin. Məsələn, 2 daxil edin. Surətə görə
nizamlama "Collate" sahəsindən qeydi götürün. Bu əməliyyat əvvəlcə 1-ci
səhifədən 2 ədəd sonra 2-ci səhifədən 2 ədəd və s. bu ardıcıllıqla surətləri çap
etməyə imkan verir.
Əgər 1 səhifə üzərində 1 neçə səhifəni çap etmək lazımdırsa, Çap "Print"
dialoq pəncərəsində Miqyas "Zoom" bölməsində bir vərəqdə səhifələrin sayı
sahəsində "Pages per sheet" açılmış siyahıdan lazımi variantı seçin. Məsələn,
əgər siz 2 səhifəni 1 vərəqdə çap etmə istəyirsinizsə 2 qiymətini seçin. OK
düyməsini basın. Beləliklə də 1 səhifə üzərində 2 səhifəlik mətn çap ediləcək.
 MS EXCEL ELEKTRON CƏDVƏLI

MS Excel Microsoft offis proqram paketinə daxil olan çoxfunksiyalı elektron

cədvəl proqramıdır. ”MS Office” qrupuna daxil olan digər proqramlar kimi , MS
Excel- də Start menysnun proqrams altmenyusundan yüklənir.
Cədvəl prosessorlarından ən çox yayılanı və istifadə olunanı Lotus 1-2-3,
Quatro Pro, Super Calc və MS Excel-dir. MS Excelin sonuncu variantı 2007-dir.
Excel pəncərəsinin strukturu, Word mətn prosessorunun strukturna oxşayır.

1.Başlıq çubuğu (sətri) 2.Menyu çubuğu 3.Ünvan sahəsi 4.Ləğvetmə

düyməsi 5.Standart alətlər çubuğu 6.Daxiletmə düyməsi 7.Formul düyməsi
8.Formul çubuğu 9.Hücrə və ya xana 10.Formatlaşdırma alətlər çubuğu 11.Sütun
başlığı 12.Kiçiltmə düyməsi 13.Restore (bərpa et ) düyməsi 14.Bağla düyməsi
15.Sətir başlığı 16.Vərəqlər 17.Vəziyyət çubuğu 18.Sürüşdürmə zolağı
MS EXCEL riyazi, iqtisadi, ictimai, fiziki və s. məsələlərin həlli üçün
istifadə olunan Microsoft proqramlar paketinə daxil olan proqramlar toplusudur.

Excel-də işə başlayan kimi boş cədvəli yaddaşa yazmaq lazımdır. Bunun
üçün ünvan təyin edib məsələyə (fayla, kitaba) unikal ad vermək lazımdır.
Sonrakı iş prosesində müəyyən vaxt intervalı ilə avtomatik yaddaşa yazılma
əməliyyatı aparılacaq. Bunu etməklə məlumatın silinmə təhlükəsini aradan
qaldırılmasını təmin etmiş olursunuz (misal üçün iş prosesində işıq sönə bilər və
yaddaşa yazılmayan məlumat silinər). Excel proqramında ilkin verilənlər cədvəl
şəklində olmalıdır.
 Proqram pəncərəsinin sol yuxarı küncündə başlıq çubuğu yerləşir. Başlıq
çubuğuna proqramın adı, cari faylın adı və Excel proqramında yaradılan faylın
genişlənməsini əvəz edən nişan və ekranı idarə edən düymələr yerləşir.

nişanı (piktoqramı) üzərində mausun

sol düyməsini vurduqda proqramın
sistem menyusu açılır. Sistem
menyusunun 6 əmri var.

1) Proqram pəncərəsinin ölçüsünü bərpa

etmək
2) Proqram pəncərəsinin yerini dəyişmək
3) Proqram pəncərəsinin ölçüsünü dəyişmək
4) Proqram pəncərəsini bükmək
5) Proqram pəncərəsinin ölçüsünü maksimuma çatdırmaq
6) Proqram pəncərəsini bağlamaq
Proqram pəncərəsinin sağ yuxarı küncündə ekranı idarə edən və sistem
menyusunun 4 əmrini yerinə yetirən 3 düymə yerləşir.

1) - bükmək
2) - böyütmək
3) - bərpa etmək
4) - bağlamaq.
Birinci düymə bükmək əmrini yerinə yetirir və məsələni qeyri-aktiv edərək
məsələlər panelində piktoqram şəklində saxlayır. Məsələni aktivləşdirmək üçün
piktoqram üzərində mausun sol düyməsini sıxmaq kifayətdir. Cari anda işlənən
proqram aktiv proqram adlanır.
 Başlıq çubuğunun altında menyu çubuğu yerləşir.

Menyu çubuğunda MS Office üçün vacib əmrlər yerləşir ( , , ,

). Onların arasında Excel üçün spesifik olan əmrlər daxil olan əmrlər də
vardır ( , , , , ).
Menyu çubuğunun hər bir menyusunun açılan alt menyusu (əmrləri) vardır.
Məsələn menyusunun açılan alt menyusunun baxmaq üçün menyunun
üzərində mausun sol düyməsini sıxın.

Excel-də də Menyu çubuğundakı əməliyyatları Word-dəki kimi yerinə

yetirmək olar.
Menyu çubuğunun altında Standart alətlər paneli yerləşir.

Standart alətlər panelindəki nişanlar (piktoqramlar) menyu çubuğunun tez-

tez istifadə olunan əmrlərini əvəz edir. Fayl (File) menyusunun alt
menyusundan görünür ki, uyğun əmrlərin qarşısında standart alətlər paneldəki
piktoqramlar yerləşir. Standart alətlər panelindəki əmrlər natamamdır, tam
mənada əmrlər əsas menyuda yerləşir. Standart alətlər paneldəki nişanlar yığımı
şərtidir, yəni istifadəçinin istəyindən asılı olaraq lazımi əmrlərin nişanlarını
standart panelə əlavə etmək, lazım olmayanları isə standart paneldən çıxarmaq
olar. Bundan əlavə, nişanların görünüşünü, rəngini hətta şəklini də dəyişmək
olar. ( / əmrinin köməyi ilə, Word-də olduğu kimi)
Standart panelin altında Formatlaşdırma paneli yerləşir.
 Formatlaşdırma sənəddəki mətnin görünüşünün yaxşılandırılmasıdır.
Formatlaşdırma iki cür olur. simvolların və abzasların. Simvolların
formatlanmasına daxildir. yazı şriftləri, yazı stilləri, simvolların ölçüsü, rəngi,
simvollar arasında məsafələr, effektlər, yazı istiqamətləri və s. Abzasların
formatlanmasına daxildir. sağ və sol məsafələr, abzasın ölçüsü, abzaslar və
sətirlər arasında məsafələr, yazının səhifədə (oyuqda) vəziyyəti və s.
Formatlaşdırma panelinin altında Düstur sətri yerləşir
.

Düstur- cədvəlin verilənləri ilə müəyyən hesablamaların yerinə yetirilməsi

üçün riyazi yazıdır. Düstur sabit, operator, istinad, funksiya, diapozon və
hesablama ardıcıllığını dəyişmək üçün istifadə olunan mötərizələrdən təşkil
olunur. Düstur bərabərlik və riyazi operatorla başlayır və cədvəlin xanasına
yazılır (Xana verilənləri işçi vərəqin daxilində yrləşdirmək üçün ən kiçik struktur
vahiddir). Düsturun yerinə yetirilməsinin nəticəsi hesablamadan alınmış
qiymətdir. Həmin qiymət düsturun yerləşdiyi xanaya yazılır. Məsələn =SUM
(A1:A5)/$B$4+50
Burada SUM- funksiyanın adı, A1,A5, $B$4-istinad, A1:A5-xanaların
diapozonu, 50 isə sabitdir.
Düsturlarda +; -; *; /; %;^ (qüvvətə yüksəltmə); hesabi operatorlarından = ;
< ; > ; <= ; >=; <> (bərabər deyil) müqayisə operatorlarından və mətn
verilənlərini birləşdirən & operatorundan istifadə olunur.
Istinad-düsturun tərkibində xananın ünvanının yazılışıdır. İstinadlar mütləq
nisbi və qarışıq ola bilir.
Funksiya- təyin olunmuş hesalama əməliyyatlarını yerinə yetirməyi göstərən
riyazi yazıdır. Fünksiy adi və dairəvi mötərizədə göstərilmiş bir və ya bir neçə
arqumentdən ibarətdir. Məsələn,=SUM(A1:A5) və ya =LOG 10(C3).
Xananın göstəricisi- cədvəlin aktiv xanasını seçən çərçivədir. Göstəricinin
yeri maus və ya idarəedici klavişlərin köməyi ilə dəyişilir.
Excel xanalar diapozonunu göstərmək üçün üç ünvan operatoru tanıyır.
1.İki nöqtə (:) diapozon operatoru. Məsələn E1 xanasına =SUM(A1:D1)
funksiyasını daxil etsək, onda yazılmış düstura əsasən( A1:D1) diapozonuna
daxil olan A1(3), B1(5) ,C1(7) və D1(9) xanalarının tərkibindəki qiymətlərin
cəmi hesablanıb E1 (24) xanasına yazılacaqdır.
 2. Diapozonu birləşdirən nöqtə vergül (;) operatoru. Məsələn, E3 xanasına
=Sum(A3:C3;B1:C1) funksiyasını daxil etsək, onda yazılmış bu düstur qonşu
olmayan iki (A3:C3) və (B1:C1) diapozonlarının cəmini hesablayb E3 xanasına
yazacaqdır.

3.Diapozonların kəsişmə operatoru- boşluq.Məsələn, D11 xanasına =

Sum(A3:C8 A5:C10)fünksiyasını daxil etsək, onda yazılmış bu düstur
diapozonların kəsişməsi olan (A5:C8) diapozonunun cəmini hesablayıb D11
xanasına yazacaqdır.
 Düsturlarda istifadə olunan xanalara istinadın üç tipi olur.
1.mütləq ; 2.nisbi ; 3.qarışıq.
Mütləq və nisbi istinad (ünvan) Excel proqramında hesablamalar aparmaq
üçün ən vacib anlayışlardır. Onları bilmədən Excel-dən praktiki olaraq səmərəli
istifadə etmək mümkün deyil.
Mütləq istinadlar. Özündə sabit məlumat saxlayan ünvanlardır. Yəni həll
olunan məsələdə bütün hesablama prosesində xananın ünvanı dəyişmir.
Hesablama cədvəlinin müxtəlif ünvanlarından mütləq ünvana müraciət olunur.
Mütləq ünvanı nişanlamaq üçün $ işarəsindən istifadə olunur. Məsələn, $A$7 ,
$AC$3..

Nisbi istinadlar. Hesablama prosesində dəyişə bilən ünvanlardır. Onlarda

dəyişən məlumat yazılır. Misal üçün A5, B4, C15 və s. Sabit olmayan məlumatı
saxlamaq üçün nisbi ünvanlardan istifadə olunur.
 Qarışıq istinadda isə sətrin ünvanlaşması sütunun ünvanlaşmasından
fərqlənir. Məsələn, A$10 qarışıq istinaddır. Burada sütun nisbi sətir isə mütləq
ünvanlaşdırılıb. $A10- da qarışıq istinaddır burada sütun mütləq, sətir isə nisbi
ünvanlaşdırılmışdır.

Xana adları.

Bir xananı və xana sahəsini adlandırmağın ən sadə yolu, o xana və ya

sahəsini seçib formul çubuğunun sol tərəfindəki ad sahəsinə onların adını daxil
etməkdir.
Bu əməliyyatı İnsert- menyusunun Name (ad) alt menyusundan Define (təyin
et) əmrini seçməklə də yerinə yetirə bilərsiniz. Define Name (Ad təyin et) dialoq
pəncərəsi açılacaqdır.

- Dialoq pəncərəsindəki Names in workbook (işçi kitabdakı adlar)

siyahısında o ana qədər yaradılmış xana və ya xana qrupu adları görünəcəkdir
(boş da ola bilər). Siyahının yuxarısındakı sətrə yeni ad daxil edə bilərsiniz.
- Refers to (müraciət et) sətrində daxil etdiyiniz adın işçi kitab içərisində
hansı işçi səhifənin hansı xanasına və ya xana sahəsinə verildiyi göstərilir. Bunu
istədiyiniz kimi dəyişdirə bilərsiniz.
- Daxil etdiyiniz adı siyahıya əlavə etmək istəyirsinizsə, Add (Əlavə et)
düyməsini sıxın.
- Siyahıadn hər hansı bir adı çıxrmaq istəyirsinizsə, həmin adı
seçdikdən sonra Delete (Sil) düyməsini sıxın.
 - Parametrləri seçdiyinizə əmin olduqdan sonra OK düyməsini sııxın.
İşçi səhifədəki sütun və sətir başlıqlarından istifadə edərək adları
daha sürətlə yarada bilərsiniz. Bunun üçün məlumatları sətr və sütun
başlığları ilə birlikdə seçin.
İnsert menyusundakı Name (Ad) alt menyusundan Create (yarat) əmrini
seçin. Create Names (Adlar yarat) dialoq pəncərəsi açılacaqdır.

- Bu dialoq pəncərəsindəki Top row (Üst sətir) və Left column (Sol sütun)
parametrlərini işarələyib Ok düyməsini sıxın.
- Adlar ən çoxu 255 simvoldan ibarət ola bilər.
- Adların yazılışında hərf, rəqəm,”.” ,”?”, və “_” işarələrindən istifadə edə
bilərsiniz.
- Adın ilk işarəsi mütləq hərf olmalıdır.
Adın yazılışında boşluqdan istifadə etməyin. Əgər sözləri ayrı-ayrılıqda yazmaq
istəyirsinizsə “_” işarəsindən istifadə edin.

Hər hansı bir adı silmək üçün İnsert menyusundakı Name alt menyusundan
Define (təyin et) əmrini seçin və açılacaq Define Name dialoq pəncərəsindəki
Names in workbook (işçi kitabdakı adlar) siyahısından həmin adı seçib Delete
düyməsini sıxın.
Hər hansı adı dəyişdirmək istəyirsinizsə Names in workbook (işçi kitabdakı
adlar) siyahısından həmin adı seçin, sonra yeni ad yazıb Add (Əlavə et)
düyməsini sıxın.
İşçi səhifədə dolaşmaq üçün Go To (keç) əmrindən istifadə edə bilərsiniz.
F5 düyməsini sıxın və ya Edit (redaktə) menyusundan Go To əmrini seçin.
Açılmış dialoq pəncərəsindən uyğun adı seçib Ok düyməsini sıxın
 Məlumatların xanaya daxil edilməsi. Hər bir xanada rəqəm, mətn və düstur
yerləşdirmək olar.
Məlumatları xanaya daxil etməzdən əvvəl məlumatı daxil edəcəyiniz xananı
aktivləşdirmək lazımdır. Xananı aktivləşdirdikdən sonra, klaviatura
düymələrindən istifadə edərək məlumatı daxil edə bilərsiniz. Xanaya məlumatı
daxil edərkən yazdıqlarınızı həm xananın içərisində, həm də formul çubuğunda
görəcəksiniz. Yazı işini qurtardıqdan sonra onun bitdiyini qeyd etmək, başqa
sözlə, məlumatı qəbul etdirmək lazımdır . Bunu bir neçə üsulla etmək olar.
- Klaviaturadan Enter düyməsi vasitəsi ilə. Enter düyməsini
sıxdıqdan sonra məlumat aktiv xanaya yerləşəcək və aşağıdakı xana
aktivləşəcəkdir.
- Mausu başqa bir oyuğun üzərində sıxmaqla, bu zaman
yazdığınız məlumat əvvəlki xanaya yerləşəcək və mausu sıxdığınız xana
aktivləşəcəkdir.
- Klaviaturada düymələrdən istifadə etməklə.

- Ünvan sətrində nişanı üzərində

sıxmaqla. Bu zaman məlumat daxil edilən xana aktiv olur.
Ədədlər xanada sağ tərəfə görə, mətnlər sol tərəfə görə düzülür. Şəkildə
daxil edilən ədədin və mətnin oyuqdakı vəziyyəti göstərilib.

Excel-də işçi sahə. Excel proqramında düstur sətrindən aşağıda

işçi sahə yerləşir. Latın hərfləri ilə adlandırılmış sütunlardan və nömrələnmiş
sətirlərdən ibarətdir. Sətir və sütunların kəsişməsi xana adlanır. Bütün sütunu
seçmək üçün o sütunun adı üzərində, sətri seçmək üçün sətrin nömrəsi üzərində
mausun sol düyməsini sıxın.
Aşağıdakı şəkildə işçi sahənin fraqmenti göstərilib.
 Excel proqramında işçi sahənin hər bir xanasının ünvanı və yaxud
koordinatları var. Ünvana sütunun adı-birinci koordinat və sətrin nömrəsi-ikinci
koordinat daxildir. Misal üçün, A7, B5, C25 və s. Sütunlar A-dan Z-ə qədər baş
latın hərfləri (26 hərf) və AA-dan IV-yə qədər ikili hərflərlə işarə olunur. (256
sütun vardır) . Sonuncu sütunu açmaq üçün eyni zamanda Ctrl+ (klaviaturada
sağa baxan ox işarəsi) düymələrini birgə sıxmaq lazımdır. Aşağıdakı şəkildə
sonuncu sütunun şəkli göstərilir.

Birinci sütuna qayıtmaq üçün eyni zamanda Ctrl+ (klaviaturada sola baxan
ox işarəsi) düymələrini birgə sıxmaq lazımdır.
Sətirlər 1-dən 65536-ya qədər natural rəqəmlərlə nişanlanır. Sonuncu sətrə
keçmək üçün eyni zamanda klaviaturada Ctrl+ aşağı baxan ox düymələrini
səxmaq lazımdır. Şəkildə sonuncu sətrin nömrəsi göstərilir.
 Birinci sətrə qayıtmaq üçün klaviaturada Ctrl+ yuxarı baxan ox düymələrini
birgə sıxmaq lazımdır.
Hər bir işçi sahədə 16777216 ədəd xana vardır.
İşçi sahənin altında səhifələrə müraciət yerləşir. Exceldə yaradılan sənəd
Book (kitab) adlanır. Müxtəlif kitablarda fərqli sayda səhifələr ola bilər. Bir
kitabda səhifələrin sayını artırıb azaltmaq, həmçinin səhifələri adlandırmaq olar.

Müraciət sətrində səhifələrin nömrələri və ya adları yerləşir. Mausun sol

düyməsi ilə lazımi səhifəyə keçid təyin olunur. Mausun sağ düyməsini səhifənin
adı üzərində sıxmaqla onun kontekst asılı menyusunu açmaq olar. Bu menyudan
görünür ki, səhifələrin adlarını dəyişmək, səhifəni silmək, səhifənin yerini
dəyişmək, kopyalamaq olar.

Səhifələrin adlarını dəyişdikdən sonra pəncərə fraqmenti aşağıdakı şəkildə

göstərilib.

Bu sətirdən aşağıda çox zaman rəsm alətləri yerləşir.

Ən aşağıda Excel-in vəziyyət sətri yerləşir.
 Sətr və sütun üzrə əməliyyatlar .
İki sətir və ya sütun arasında yeni sətirlər və sütunlar əlavə edə bilərsiniz.
Sətr daxil etmək istəyisinizsə aşağıdakıları etmək lazımdır:

-Yalnız bir sətr daxil edəcəksinizsə, bu sətrin daxil ediləcəyi sətirdə istənilən
bir xananı seçin. Eyni vaxtda bir neçə sətr daxil edəcəksinizsə, bu sətrlərin daxil
ediləcəyi yerdən başlayaraq onların sayı qədər sətr seçin.
- Seçməni apardıqdan sonra İnsert (daxil et) menyusundan Rows (Sətirlər)
əmrini seçin. Bu əməliyyatı yerinə yetirmək üçün mausun sağ düyməsini sıxıb,
açılacaq menyudan İnsert (Daxil et) əmrini seçin. Bundan sonra açılmış dialoq
pəncərəsindən Entire row (Tam sətir) parametrini seçib təsdiqləyin. Seçdiyiniz
sətirlər aşağı sürüşərək araya əlavə ediyiniz sətirlər yerləşdiriləcəkdir.
Sütun daxil etmək üçün aşağıdakıları etmək lazımdır:
-Yalnız bir sütun daxil edəcəksinizsə, bu sütunun daxil ediləcəyi sütunda
istənilən bir xananı seçin. Eyni vaxtda bir neçə sütun daxil edəcəksinizsə, bu
sütunların daxil ediləcəyi yerdən başlayaraq onlsrın sayı qədər sütun seçin.
- Seçməni apardıqdan sonra İnsert (daxil et) menyusundan Columns
(Sütunlar) əmrini seçin. Bu əməliyyatı yerinə yetirmək üçün mausun sağ
düyməsini sıxıb, açılacaq menyudan İnsert (Daxil et) əmrini seçin. Bundan sonra
açılmış dialoq pəncərəsindən Entire columns (Tam sütun) parametrini seçib
təsdiqləyin. Seçdiyiniz sütunlar sağa sürüşərək araya əlavə ediyiniz sütunlar
yerləşdiriləcəkdir.
Əgər aktiv xananın olduğu sətr və ya sütunu silmək istəyirsinizsə aşağıdakı
əməliyyatı aparmaq lazımdır.
- Edit menyusundan Delete (Sil) əmrini və ya həmin sətr və ya sütun üzərində
Mausun sağ düyməsini sıxaraq açılacaq menyudan Delete(Sil) əmrini seçin.
- Açılacaq dialoq pəncərəsindən uyğun olaraq Entire row (Tam sətir) və ya
Entire column (Tam sütun) əmrlərini seçib təsdiqləyin.
Bu zaman aktiv xanadakı sətr və ya sütun işçi səhifədən silinəcək və
aşağıdakı sətirlər yuxarı, sağdakı sütunlar isə sola sürüşdürüləcəkdir.

Məlumatlari axtarmaq və dəyişdirmək. İşçi səhifədə hər hansı məlumatı

cəld axtarmaq və dəyişdirmək üçün Edit (Radktə et) menyusundan Find (Tap)
və Replace (Dəyişdir) əmrlərindən istifadə etmək lazımdır. Bunun üçün Edit
menyusundan Find əmrini seçin, dialoq pəncərəsi açılacaqdır. Dialoq
pəncərəsindən:
 - Find what (nəyi tap) sətrinə axtardığınız sözü, ifadəni və ya simvolu daxil
edin.
- Axtarışın istiqamətini təyin etmək üçün Search (Axtar) qutusunun
düyməsini sıxaraq siyahını açın. Siyahıdan By Columns (sütunlara görə) və ya
By Rows (sətirlərə görə) parametrlərdən birini seçərək axtarışı carı sətrdən
aşağıya doğru və ya sağa doğru aparılmasını təmin edə bilərsiniz.
- Lok in (Bax) qutusunun düyməsini sıxaraq siyahını açın. Siyahıdan
Formulas (Formullar), Values (Qiymətlər) və Comments (İzahatlar)
parametrlərindən birini seçərək Find What (Nəyi tap) daxil etdiyiniz sözü,
ifadəni və ya simvolu harda axtardığınızı təyin edin.
- Böyük- kiçik hərflərə görə axtarış aparmaq istəyirsinizsə, Match case
(böyük-kiçik hərf ) parametrlərini işarələyin.
- Find entire cels only (Yalnız tam hücrələrdə tap) parametrini seçsəniz, Find
What (nəyi tap) sətrinə daxil etdiyiniz söz, ifadə və s.tam söz olaraq
axtarılacaqdır.
Parametrləri təyin etdikdən sonra axtarışa başlamaq üçün Find Next
(sonrakını tap) düyməsini sıxın. Əgər axtardığınız söz, ifadə və s. tapılacaqsa ,
onun olduğu xana seçiləcəkdir. İşcı səhifədə növbəti eyni sözü, ifadəni və s.
tapmaq lazımdırsa Find Next (sonrakını tap) düyməsini təkrar sıxın.
Əməliyyatı yerinə yetirdikdən sonra Close (Bağla) düyməsini sıxaraq işçi
səhifəyə qayıdın.
Hər hansı məlumatı tapıb dəyişdirmək üçün Edit (redaktə) menyusunun
Replace (dəyişdir) əmrini seçin. Aıçlan dialoq pəncərəsində aşağıdakıları edə
bilərsiniz.
- Find what (nəyi tap) sətrinə axtardığınız sözü, ifadəni və ya simvolu daxil
edin.
- Replace with (ilə dəyişdir) sərinə dəyişdiriləcək yeni sözü , ifadəni və ya
simvolu daxil edin.
- Find Next (sonrakını tap) düyməsini sıxın. Əgər axtardığınız söz, ifadə və s.
tapılacaqsa , onun olduğu xana seçiləcəkdir.
- Tapılmış sözü, ifadəni və ya simvolu dəyişdirmək istəyirsinizsə, Replace
(dəyişdir) düyməsini sıxın.
- Əgər bu sözdən, ifadədən və ya simvoldan çoxdursa dəyişmə əməliyyatını
sürətləndirmək üçün Replace All (Hamısını dəyişdir) düyməsini sıxın.
Əməliyyatı yerinə yetirdikdən sonra Close (Bağla) düyməsini sıxaraq işçi
səhifəyə qayıdın.
 Xananın ünvan anlayışı. Excel proqramında 2 iş rejimi var. adi və düstur
rejimləri.
Düstur rejiminə keçmək üçün seçilmiş oyuqda “=” işarəsi yazılır. “=”
işarəsindən sonra lazımi düstur yerləşdirilir. Düsturlarda, əsas hallarda,
rəqəmlərin özləri deyil yerləşdikləri oyuqların ünvanları göstərilir (yazılır). Misal
üçün, kvadrat tənliyinin diskriminantının hesablanması düsturu d=b2-4ac
aşağıdakı kimi yazılır.

Diskriminantın hesablanması üçün düsturu yazma üsullarını araşdıraq.

1-ci üsul. Düsturu adi qayda ilə yazmaq. Bu halda əl ilə yazılır. düsturda
iştirak edən verilənlərin yerləşdiyi xanaların ünvanları yazılır.
2- ci üsul. Düsturda iştirak edən verilənlərin yerləşdiyi xanaların ünvanları
mausun köməkliyi ilə daxil edilir.
Diskriminantı hesablamaq üçün işçi sahənin E4 xanası seçilir;
E4 oyuğuna ilk növbədə “=” işarəsi daxil edilir;
- Sonra mausun b əmsalının yerləşdiyi C4 xanasının üzərində sıxırıq.
Düsturda “=” işarəsindən sonra b əmsalını ünvanı C4 yazılır;
- Vurma işarəsi (*) yazılandan sonra mausu yenidən b əmsalının ünvanı
olan C4 xanasında sıxın. Beləliklə, b2-nı aldıq;
“-“ işarəsini klaviaturadan yazılır. Sonra 4 rəqəmi və “*”(vurma) işarəsi
qoyulur;
- A əmsalının ünvanı B4 xanasının üzərində mausu sıxmaqla ünvan
düsturuna yazılır, “*”(vurma) işarəsindən sonra “C” əmsalının ünvanını yazmaq
üçün mausu “D4” xanasının üzərində sıxırıq;
- Düsturu yazdıqdan sonra Enter düyməsini sıxın.
E4 xanasında düsturu yazarkən düstur sətrində onu görmək olur.
Hesablamadan sonra xanada yaranırsa, o deməkdir ki,
hesablama nəticəsində alınan ədəd xanada yerləşmir. Hesablamadan sonra
oyuqda yaranırsa, o deməkdir ki, düsturda rəqəm olmayan element
iştirak edir. Hesablamadan xanada yaranırsa, o deməkdir ki, sıfıra
bölmə cəhdi var.
Cədvəldə verilənlərin emalı. Excel-də emal etdiyi verilənlər üç tipə bölünür.
ədədi , mətn və düstur.
Verilənlərin ədədi tipinə aşağıdakılar aiddir.
Konstant, məsələn: 147; 147,7; 672E+04
Tarıx, məsələn: 19.12.95, 11 fev 99.
Vaxt, məsələn : 12.24; 2.30.55
Tarix və vaxt məsələn: 19 dekabr, 1939 22.42 ;
Daxil edilən mənfi ədəd minus işarəsi ilə başlayır, müsbət ədədlərdə isə plyus
işarəsi qoyulmur. Ədədi eksponensial formada göstərmək üçün E və ya e
hərfindən istifadə olunur. Kəsr formada olan ədədi daxil edərkən ədədin tam və
kəsr hissəsi bir- birindən boşluqla ayrılır. Məsələn, 2 7/9 . Əgər təsvir olunan
ədəd üçün xananın eni azdırsa, Excel onu avtomatik olaraq, eksponensial
formada təsvir edir.

Tarixin qiymətini daxil edərkən, onun hissələrini bir- birindən ayırmaq üçün
“/” ,”.” ,”-“ simvollardan istifadə edilir.
Vaxtın qiymətini daxil edərkən isə saat, dəqiqə və saniyə bir-birindən iki
nöqtə (:) ilə ayrılır.
Eyni vaxtda tarix və saat da daxil edilərsə, bir-birlərindən boşluqla ayrıiırlar.
5-mart -2008 22.45
Mətn informasiyasının əsas əlaməti apastrofdur. Mətnləri xanaya daxil
edərkən mətndəki simvolların sayı 255-i aşmamalıdır. Xanaya daxil edilən mətn
xanada bir neçə sətrə Alt + Enter klavişlərindən istifadə etməklə bölünür.
Kitabın yaradılması, açılması və bağlanması. Yeni işçi kitabının
yaradılması üçün Standart alətlər lövhəsində olan New (Yeni) düyməsindən və
File (Fayl) menyusundan (New) əmrindən istifadə etmək olar. Standart alətlər
lövhəsində New (Yeni) düyməsini sıxın.
Bu zaman yeni sənəd yaranacaqdır (ilk dəfə sənədin adı (kitab) Book adlanır).
Yadda saxlanılmış fayllara baxmaq üçün alətlər lövhəsində Open (Açmaq)
düyməsini sıxın. Nəticədə Excel redaktorunda yaradılmış faylların siyahısı
açılacaq və bu siyahıdan istədiyiniz faylı ekrana çağıra bilərsiniz. Bağlamaq (X)
düyməsi həmçinin baxılan faylı bağlayır. Excel pəncərəsinin yuxarı sağ
küncündə yerləşən (X) bu düyməni basmaqla kitabı bağlayın. Menyu sətrindən
Fayl bölməsini seçin. Açılmış menyu səhifəsində Close (Bağlamaq) əmrini seçin.
Yerinə yetirilmiş əməliyyat nəticəsində cari kitab bağlanacaq. Kitabı
bağlamazdan əvvəl verilənləri saxlamaq məsləhətdir.
İşçi kitabın yadda saxlanılması. Excel kitabının yadda saxlanılması üçün
Fayl menyusunu açın və Save (Yadda saxlamaq) əmrini seçin. Açılmış eyni adlı
dialoq pəncərəsinin File Name (Faylın adı) sahəsində faylın adını "Kitab" yazın,
menyu sətrindən Tools (Xidmət) düyməsini sıxın. Açılmış menyu səhifəsindən
General options (Ümumi parametrləri) seçin. Nəticədə Save options (Yadda
saxlamanın parametrləri) dialoq pəncərəsi yaranacaq. Burada Faylın açılması
üçün Password to open (Açmaq üçün parol) və Password to modify
(Dəyişikliklərin daxil edilməsi üçün parol) daxil etmək olar. Cancel (Təkzib)
düyməsini sıxın. Siz yenidən Save (Yadda saxlama) pəncərəsinə qayıdacaqsınız.
Save (Yadda saxlama)düyməsini və ya sadəcə olaraq Enter -i sıxın.

İstəyinizə müvafiq olaraq Fayl menyusunda Save As (hansı adla yadda

saxlamaq) əmrindən istifadə edərək həmin faylın surətini yaratmaq olar.
 Fayla bəzi dəyəişikliklər etdikdən sonra File (Fayl) menyusundan Save As
(Hansı adla Yadda saxlamaq) əmrini seçin, faylın adı sahəsinə yeni ad məsələn,
Kitab1(Book1) yazın və Save düyməsini sıxın. Sənəd yeni Kitab1 adı ilə
saxlanılacaqdır.

Sənədə baxış rejimi, səhifənin parametrləri və çapı. Sənədə çap

etməzdən əvvəl baxmaq üçün standart alətlər lövhəsindəki Print Preview
(Çapdan əvvəl baxış) düyməsini və ya File (Fayl) menyusundan Print Preview
(Çapdan əvvəl baxış) əmrini seçməklə yerinə yetirmək olar. Bu funksiyalardan
hər hansı birini yerinə yetirdikdən sonra Excel pəncərəsi Print Preview (Çapdan
əvvəl baxış) rejiminə keçəcəkdir.
 Pəncərənin yuxarı hissəsində müxtəlif düymələr yerləşir. Bu düymələr
aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir.

- Next (Sonrakı)-növbəti səhifəyə keçir;

- Previous (Əvvəlki)-əvvəlki səhifəyə keçir;
- Zoom (Miqyaslaşdırma)-səhifənin görünüşünü miqyaslaşdırır;
- Print (Çap et)-eyni adlı dialoq pəncərəsini açır;
- Setup (Qur)- Page Setup (Səhifə qur) dioloq pəncərəsini açır;
- Margins (Boşluqlar) səhifə boşluqlarını göstərir;
- Page Break Preview (Səhifə kəsməsi Görünüşü)- normal görünüşə qayıdır.
- Close (Bağla) –rejimdən çıxmaq üçündür;
Faylları çap etmək. İşçi sahənin ayrı-ayrı səhifələrinə Çapdan əvvəl baxış
rejimində baxdıqdan sonra, həmin faylı (sənədi) çap edə bilərsiniz. Bunun üçün
standart alətlər lövhəsindən Print (Çap et) düyməsini və ya File (Fayl)
menyusundan Print (Çap et) əmrini seçin. Alətlər lövhəsindəki Çap et (Print)
düyməsini sıxmaqla cari sənədi çap etmiş olarsınız.
File (Fayl) menyusundan Print (Çap et) əmrini seçin. Qarşınıza Print (Çap
et) dialoq pəncərəsi açılacaqdır
 -Bütün səhifələri çap etmək istəyirsinizsə, Print Range (Çap genişliyi)
sahəsindəki All (Hamısı) parametrini seçin;
- Müəyyən etdiyiniz səhifələri çap etmək istəyirsinizsə həmin sahədən
Pade(s) (Səhifə(lər)) parametrlərini seçin və From və TO qutularına nömrələri
daxil edin. Məsələn Səhifə 1-dən 5-ə qədər çap etmək istəyirsinizsə, onda From
qutusuna 1, To qutusuna isə 5-i daxil edin.
- Copies (Nüsxələr) sahəsindəki Nüsxələrin sayı (Number of Copies)
qutusuna hər səhifədən çap edəcəyiniz nüsxə sayını qeyd edin;
- Çap ediləcək nüxsələrin avtomatik çeşidlənməsini istəyirsinizsə, Copies
(Nüsxələr) sahəsindəki Collate (Çeşidlə) parametrini seçin;
- Müxtəlif işçi səhifələrdəki məlumatları eyni vaxtda çap etmək
istəyirsinizsə, onda Print What (Nəyi çap et) sahəsindəki parametrlərdən birini
seçə bilərsiniz. Əgər Selection (Seçmə) parametrini seçərsinizsə, onda seçdiyiniz
(həmən məlumatları əvvəlcədən seçməlisiniz) hissə çap olunacaqdır. Aktive
sheet(s) (Aktiv işçi səhifə(lər)) parametrini seçərsinizsə, onda ancaq aktiv
işçisəhifə(lər) çap olunacaqdır. Entere Workbook (Bütün işçi kitab) parametrini
seçərsinizsə, onda işçi kitabdakı bütün işçi səhifələr çap olunacaqdır.
İşçi kitabın mühafizəsi. İşçi vərəqinə daxil edilənlərin mühafizəsi üçün
menyu sətrindən Tools (Xidmət) bölməsini seçin. Açılmış menyu səhifəsindən
Protection (Mühafizə) altmenyusunu və sonra Protect Sheet (Vərəqin
mühafizəsi) əmrini seçin. İşçi vərəqinə daxil edilən bütün verilənlərin mühafizəsi
üçün açılmış dialoq pəncərəsində 3 variantın 3-nü də saxlayın. Dialoq
pəncərəsinin Password (Parol) sahəsində İKT daxil edin. Ok- basın və Confirm
Password (Parolun təsdiqi) pəncərəsində həmin sözü təkrar edin. Bləliklə işçi
vərəqi mühafizə olunub. İşçi vərəqində qiymətləri dəyişdirməyə və ya yeni
verilənlər daxil etməyə cəhd edin. Gördüyünüz kimi heç bir dəyişiklik etmək
mümkün deyil.
İşçi kitabın mühafizəsi üçün Protection (Mühafizə) altmenyusunun Protect
Workbook (İşçi kitabın mühafizəsi) əmri istifadə edilir. Yaranmış dialoq
pəncərəsinin Password (Parol) sahəsinə kompyuter daxil edin . Confirm
Password (Parolun təsdiqi) pəncərəsində kompyuter sözünü təkrar edin. Artıq
Kitab mühafizə olunub. İndi siz dəyişiklikləri yalnız xanalara daxil edə
bilərsiniz, lakin kitabın strukturu dəyişməz qalır.
Mausun göstəricisini işçi vərəqlərin siyahısına gətirin və mausun sağ
düyməsindən kontekst menyunu çağırın. Gördüyünüz kimi artıq vərəqin ləğv
edilməsi, adının dəyişdirilməsi, yeni vərəqin yerləşdirilməsi əmrləri işləmir.
Protection (Mühafizə) əmrinin ləğvi Unprotect workbook (Mühafizənin
ləğvi) əmrinin köməyilə həyata keçirilir.
Bir neçə hücrəyə eyni məlumatı daxil etmək. Bir neçə hücrəyə eyni məlumatı
daxil etmək üçün əvvəl məlumatın daxil ediləcəyi hücrələri seçin. Məlumatı
yazıb (Ctrl+Enter) düymələrini sıxın.
 Hücrələri doldurma , Doldurma (FİLL) əmri. Redaktə (Edit )
menyusundakı Fill əmrindən istifadə edərək, hər hansı bir hücrəyə onun
ətrafındakı (aşağı, yuxarı, sol və sağ) hücrələrdə avtomatik yerləşdirmək olar.
- Əvvəlcə məlumatı yerləşdirəcəyimiz hücrəni seçin.
- Məlumatı seçdiyiniz hücrəyə daxil etmək istəyirsinizsə, Redaktə (Edit )
menyusunun FİLL alt menyusundan uyğun olaraq aşağı (Down), sağ (Right),
yuxarı (Up) və sol (Left) əmrlərindən uyğun olanı seçin.

Məlumatın yazılacağı xanaları əvvəlcədən təyin etmək. Bunun üçün

əvəlcədən məlumatı xanaların birinə yazıb, digər hücrələri secirik, sonra Enter
düyməsi ilə seçilmış xanaları aktivləşdirib, ora məlumatları yazırıq.

Məlumatı sırası ilə daxil etmək üçün seçilmiş sahəniin çərçivəsinin aşağı
sağ küncündə bir düymə görünür. Bu düymə doldurma qulpu adlanır. Mausun
oxunu bu düymənin üzərinə gətirdikdə, mausun oxu “+” işarəsinə çeviriləcəkdir.
Bu halda mausun sol düyməsini sıxıb saxlayaraq aşağıya doğru lazım olan yerə
qədər sürükləyin və düyməni buraxın. Seçdiyimiz sahədə məlumat sırası
doldurulacaqdır.
 Rəqəm məlumatların formatlaşdırmaq. Rəqəm məlumatlarını
formatlaşdırmağın ən sadə yolu, Formatting (Formatlaşdırma) alətlər
çubuğundakı düymələrdən istifadə etməkdir. Şəkildə bu düymələr və bu
düymələrin funksiyaları göstərilmişdir.

Currency Style -$ (Valyuta stili)- ədədin sonuna və ya başlanğıcına pul vahidi

simvolunu əlavə edir, kəsr hissədən sonra iki rəqəm saxlayır, tam hissəni isə
minliklərə ayırır.

1536306,59 $1.536.306.59
Percent Style-%(Faiz Stili)- ədədi yüzə vurub sonuna % işarəsi yerləşdirir.
0,4567 46%
Comma Style “,” (Vergül stili)- ədədin tam hissəsini vergül işarəsi ilə
minliklərə ayırır, kəsr hissəsini isə iki rəqəmə qədər yuvarlaqlaşdırır.
6567879,358 6,567,879,35
İncrease Decimal (onluq artım)-ədədin kəsr hissəsini bir rəqəm artırır.
45,187 45,1870
 Decrease Decimal (Onluq azaltma) - ədədin kəsr hissəsini bir rəqəm azaldır
və yuvarlaqlaşdırır.
54,2838 54,284
Funksiyaları daxil etmək: İnsert-Function(funksiya)
Formul çubuğundan”=”düyməsini sıxıb,sol tərəfdəki siyahıdan funksiyanı
seçmək.
COUNT funksiyası-arqument siyahısında verilmiş ədədlərin sayını təyin
edir. Siyahıda 30-dan artıq arqument ola bilməz. Count(value1,value2,...,).
Arqumentlər ədədlərdən, mətnlərdən, hücrə ünvanlarından ibarət ola bilər.
Ancaq hesabda yalnız ədədlər nəzərə alınır. Məsələn = COUNT(13;”top”;2;6).
Nəticədə 3 alınacaqdır. Çünki arqumentlər arsında yalnız 3 ədəd vardır.
=COUNT(B1:B10; ;1) nəticə 4 olacaqdır. Tərkibində boş arqument də sayılır.
COUNTA- funksiyası, içərisində mətn, rəqəm məlumatının olmasından
asılı olmayaraq arqument siyahısında “boş”olmayan qiymətlərin (həm ədədlərin,
həm də mətnlərin birlikdə) sayını təyin edir. Siyahıda 30-dan artıq arqument ola
bilməz.
IF funksiyası- Müəyyən şərtlərin ödənilməsi və ya ödənilməməsi halında
müxtəlif əməliyyatların yerinə yetirilməsi lazım gəlir.
Bu məqsədlə İF şərt funksiyasından istifadə olunur.
=IF(C3<100;C3*5;C3*3)
Funksiyalar:
1. Finansal (Maliyyə) - faiz qoyuluşlarını, aylıqları, amortizasiyanı və s.
hesablamaq üçündür.
Maliyyə sənədləri hazırlayarkən hesablamalarda əsasən TRUNC və ROUND
fünksiyalarından istifadə edilir. Yazılışı aşağıdakı kimidir.
TRUNC (number, num_digits) number ilə göstərilmiş ədəd, ədədlər, kəsr
hissəsində num_digits arqumentinə uyğun rəqəm saxlanmaqla qısaldılır və bu
zaman yuvarlaqlaşdırma aparılmır.
ROUND (number, num_digits) number ilə göstərilmiş ədəd, ədədlər, kəsr
hissəsində num_digits arqumentinə uyğun rəqəm saxlanmaqla
qyuvarlaqlaşdırılır.
Məsələn =TRUNC(B2;2) yazısı-o, deməkdir ki, vergüldən sonrakı 2 onluq işarə
saxlanacaqdır.
=Round (B2;2) yazısı-o, deməkdir ki, vergüldən sonrakı 2 ədədin
yuvarlaqlaşdırılmış forması daxil ediləcək.
 İllik amortizasiyanın məbləğini hesablamaq üçün SLN funksiyasından
istifadə edilir. =SLN(cost;salvage;life)-cost(məsrəf) hesabdan silinən ümumi
məbləği göstərir, salvage (qalıq) silinən avadanlığın qalıq qiymətini göstərir.
Amortizasiya müddəti arqumenti (life) göstəriləm məbləğin necə ildən sonra
hesabdan silinəcəyi göstərilir. =SLN(45000;0;5) nəticə 9000 olacaq.
2.Most Recently Used (ən son istifadə edilmiş)- ən son istifadə edilmiş
funksiyaların siyahılarını görmək üçündür.
3. All- bütün funksiyaların siyahısını görmək üçündür.
4. Date & Time (tarix və vaxt)-tarix və vaxt üzərində riyazi hesablamalar
aparmaq üçün funksiyalardan ibarətdir. NOW fünksiyası vasitəsilə cari tarixi və
saatı daxil etmək olar NOW( ).
5. Math & Trig (riyaziyyat və triqonometriya)-sadə və mürəkkəb riyazi
hesablamalar aparmaq üçün funksiyalardan ibarətdir.
6. Statistical (statistik) – məlumatlar üzərində statistik hesablamalar aparmaq
üçün funksiyalardan ibarətdir.
Statistika kateqoriyasına daxil olan MIN və MAX funksiyalarının yazılış forması
aşağıdakı kimidir:
=MİN(C3:C7) və ya=MİN(C1,C2,D6)
=MAX(C3:C7) və ya =MAX(C1,C2,D6)
7. Database (Məlumat bazası)- Məlumat bazası (verilənlər bazası) ilə
işləməyə xidmət edən funksiyalardan ibarətdir.
8. Text (mətn)-mətnlər üzərində dəyişiklər aparan funksiyalardan ibarətdir.
9. Logical (Məntiqi)-Məntiqi hesablamalar aparmaq üçün funksiyalardan
ibarətdir.
10. İnformation (İnformasiya)- məlumatlar üzərində müəyyən əməliyyatlar
aparmağa xidmət edən funksiyalardan ibarətdir.
11. Nper funksiyası məlum aylıq ödəmələrin cəminə(pmt arqumenti), ödəmə
faizinə (rate arqumenti) və kreditin həcminə (pv arqumenti) əsasən ödəmə
dövrlərinin sayını hesablayır.
NPER(rate;pmt;pv;fv;type)
=NPER(12%;/12;-720;45000)
Bu misala görə ödəmə dövrlərinin sayını 99 alırıq.Yəni 99 dəfə aylıq ödəmə
əməliyyatını aparmaq lazımdır.Bunu 12-yə böləriksə 8.25 alarıq, yəni krdeitin
ödənilməsi üçün lazım olan illərin sayını alırıq.
DAYS 360(“31/12/2004”;”02/01/2005”) formulu ilə günlər sayılır.
Columns( C1:F10) diapozondakı sütunları sayır.
Column(C30) sütunları sayır.
Rows diapozondakı sətirləri sayır.
Row- sətirləri sayır
Məlumatları sıralamaq üçün: Data – Sort əmrindən istifadə olunur.
Sıraların istiqamətini təyin etmək üçün Artan sıra (Ascending), Azalan
sıra(descending) seçin. Alətlər lövhəsindən (A-Z)

- Paste Special(Xüsusi yapışdır).Məlumatı köçürdükdən sonra digər yerə

yapışdırmaq üçün Paste Special əmrindən istifadə edilir.
- Formulu bir yerdən başqa yerə köçürdükdə Values (qiymət) parametrini
seçin.
- Əgər formulun özünü köçürmək istəyirsinizsə, onda Formulas əmrini seçin
- Bir xananın izahatını başqa xanaya vermək istəyirsinizsə, Comments
(İzahatlar) parametrini seçin.
Əgər bir xanadakı məlumatı digər xanadakı məlumatın üzərinə yapışdırmaq
istəyirsinizsə Operation (Əməliyyat) sahəsindəki None (Heç biri) əmrini
seçərsinizsə əvvəlki məlumat silinər, Add parametrini seçərsinizsə xanadakı
məlumatlar cəmlənəcək, Subtract (Çıx) parametri seçilərsə, yapışdırılan məlumat
o anda xanada olan məlumatdan çıxılacaq. Multiplu (vur), Divide (böl)
parametrləri isə uyğun olaraq vurma və bölmə əməliyyatlarını yerinə yetirir.
Transpose (çevir) parametrindən istifadə edərsinizsə seçilmş məlumatlar
səhifənin digər yerində sətirləri sütun, sütunları isə sətir kimi tərs çevirərək
yapışdıra bilərsiniz.
Diaqramların və qrafiklərin qurulması . Diaqram və qrafiki qurmazdan
əvvəl, mütləq diaqrama daxil olan sətr və ya sütun verilənlərini qeyd etmək
lazımdır. Bundan sonra diaqram qurmanın ən asan yolu F11 düyməsini
sıxmaqdır. Əgər Excel seçdiyiniz məlumatlara uyğun bir diaqram tipi təyin edə
bilməzsə, Diaqram Chart Wizard (Sehirbazı) dialoq pəncərəsi açılacaqdır.
 - Diaqram Sehirbazı (Chart Wizard) pəncərəsindən diaqramın tipini seçin
və Next düyməsini sıxın;

- Verilənlərin sətir və sütunlar üzrə qruplaşdırilmasını göstərin;

- Diaqramın adını qeyd edin;
Kiçik və böyük bölgü xətlərinin diaqramda görünüb-görünməməsini qeyd vedin;
- Diaqramda elementlərin izahatının yerləşmə qaydasını göstərin;
Göstəricilərin qiymətlərinin görünüş variantını seçin və Next (Irəli) düyməsini
sıxın;
Diaqramın yerləşdiyi vərəqi göstərin və Finiş (Son) düyməsini basın.
- Diaqramı ləğv etmək üçün diaqramı qeyd edib, klaviaturada olan Delete
düyməsini sıxmaq kifayətdir.
Exceldə aşağıdakı diaqram tiplərindən istifadə edilir.
Column (Sütun)-ən çox istifadə edilən diaqram tipidir. Bunlara bəzən histoqram
deyilir;
- Bar (Çubuq)- gündəlik çox rast gəldiyimiz diaqram tipidir, məlumatlar
üfüqi çubuqlar şəklində göstərilir;
Line (Xətt)-məlumatların nöqtədən nöqtəyə dəyişmə əyrisini görmək üçün bu tip
diaqramdan istifadə edilir;
Pie (Tort) –tort şəkilli diaqramlar məlumatlar arasındakı əlaqəni faizlərlə
göstərmək üçün istifadə edilir;
XY Scatter (Nöqtəli diaqram)- bu cür diaqramdan əsasən Y=F(X) şəklində bir
əlaqəni göstərmək üçün istifadə olunur;
- Area (Sahə)-bu tip diaqramlarda məlumatları öz ölçülərində deyil, digər
məlumatlarla qarşılaşdırılaraq görə bilərsiniz;
- Doughnut (Halqa)-bu tip diaqramlar tort şəkilli diaqramlara oxşayır.
Burada bir neçə məlumat sırası görünür. Hər bir məlumat sırası üçün müxtəlif
halqalardan istifadə edilir;
- Radar (Qütb)-xətti diaqramlara oxşayan bu diaqramlar məlumat sırasının
bütün qiymətlərini müqayisə etmək üçün istifadə edilir;
- Surface (Səth)- məlumatları üçölçülü şəkildə və xəritələmə məntiqi
çərçivəsində göstərə bilərsiniz;
- Bubble (Qabarcıq)-məlumatları qabarcıqlar vasitəsilə təsvir etmək
üçündür;
- Cylinder (Silindr)-məlumatları silindirlər vasitəsilə təsvir etmək
üçündür;
- Cone (Konus)- məlumatları konuslar vasitəsilə təsvir etmək üçündür;
- Pyramid (Piramida)- məlumatları piramidalar vasitəsilə təsvir etmək
üçündür.
Diaqram sahəsini formatlaşdırmaq üçün- Əvvəl bu sahəni seçmək
lazımdır. Format-Selected Chart Area (Seçilmiş diaqram sahəsi) seçin. Dialoq
pəncərəsi açılacaqdır. Dialoq pəncərəsi üç səhifədən ibarətdir: Patterns
(Naxışlar), Font (yazı tipi), Proporties (Xüsusiyyətlər)
Filtirləmə. Məlumat siyahılarında hər hansı bir yazını və yazı qrupunu
axtarmaq və məlumat almaq üçün filtirləmə xüsusiyyətindən istifadə edilir.
Avtomatik filtirləmə (autofilter). Exceldə axtarma əməliyyatını ən sadə bir
formada aparmağa imkan vardır.
AutoFilter əməliyyatını yerinə yetirmək üçün, məlumat siyahısında hər
hansı bir hücrəni seçin və Data (məlumat) menyusunun Filter alt menyusundan
AutoFilter əmrini seçin
Əgər siyahınıza sütun başlıqları əlavə etmisinizsə, başlıq sətrindəki hər bir
sahənin kənarında filtr düyməsi yerləşdiriləcəkdir. Bu düymələrə filtr düymələri
deyilir.
Hansı sütuna görə filtirləmək istəyirsinizsə, o sütun başlığının sağındakı
filtr düyməsini sıxın, lazım olanı seşin. Əgər bütün siyahını görmək istəyirsinizsə
All (hamısı) parametrini seçin. Filtirləmə məqsədi ilə istifadə edilmiş filtr
düyməsi mavi rəngdə görünür. Bu filtirləmə əməliyyatının aparıldığını göstərir,
yəni siyahı tam olaraq görünmür.
Filtirləmə əmrindən çıxmaq üçün Data (məlumat) menyusunun Filter alt
menyusundan AutoFilter əmrini yenidən seçin.

Siyahılarla iş zamanı filtrlərdən istifadə.Bəzən siyahı tipli cədvəllərdə

məlumatları müəyyən şərtə, əlamətə görə seçmək lazım olur. Bunun üçün Data-
filter-Autofilter əmri icra olunur. Nəticədə cədvəlin başlığında hər sütunda filtr
düymələri yaranır. Hər sütunun özünün filtr düyməsindən istifadə edərək, həmin
sütuna uyğun müəyyən məlumatları seçib ayırmaq mümkündür. Filtr düyməsi
üzərində mausun sol düyməsini bir dəfə basdıqda kiçik alt pəncərə açılır.
Buradakı siyahıdan filtirin işləməsi üçün müəyyən əlamət seçilir.
- Sort Asending-sütundakı məlumatlar artan sıra ilə nizamlanır ;
- Sort Descendinq-sütundakı məlumatlar azalan sıra ilə nizamlanır;
- ALL-məlumatlar müəyyən şərtlə filtirə salındıqdan sonra yenidən şərtsiz
olaraq tam siyahıyla təmin olunur;
- Ton 10- ilk ən böyük və ya ən kiçik qiymətli sahələrin siyahısı verilir. Say
dəyişmək mümkündür.
- Custom-filtr istifadəçi tərəfindən qoyulmuş müəyyən şərtə əsasən işləyir.
 Şərti ödəyən sahə yoxdursa siyahı görünmür və vəziyyət sətrində bu haqda
məlumat verilir.
Yenidən bütün siyahını görünən etmək üşün şərti filtr yaradılmış sütundan
All seçilməlidir.

Power Point proqramı

“MS Power Point” MS offis proqramına daxil olub start menyusunun

Proqrams alt menyusundan yüklənir. Bu proqram yükləndikdə şəkildə
göründüyü kimi sol tərəfdə prezentasiya sahəsi, mərkəzdə aktiv slayd, onun
altında qeydlər sahəsi, sağ tərəfində isə New Presentasion (Yeni prezentasiya)
tapşırıqlar sahəsi olan “Microsoft Power Point” pəncərəsi açılacaqdır.
 Pəncərənin sol hissəsində mövcud təqdimatlardan birini seçib açmaq olar.
Microsoft şirkətinin yaratdığı başqa proqramlarda olduğu kimi Power Point -in
pəncərəsinin yuxarı hissəsində siz proqramın adını görürüsünüz. Proqramın
adından sonra adətən [] mörtərizə daxilində təqdimatın adı yazılır. Hal-hazırda
pəncərədə heç bir açıq təqdimat olmadğından ad yazılmayıb.

Başlıq çubuğunun altında menyu çubuğu yerləşir . Menyunun altında

alətlər lövhələri yerləşir. Standart adlanan alətlər lövhəsinin köməyi ilə
təqdimatın açılması və bağlanması, obyektlərin və slaydların əlavə edilməsi,
obyektlərin surətinin çıxarılması və göstərilən yerdə yerləşdirilməsi kimi
əməliyyatlar yerinə yetirilir. Bu lövhənin altında Formatlaşdırma lövhəsi
yerləşir. Formatlaşdırma lövhəsinin düymələri ilə seçilmiş mətnin şrifti və
istiqaməti dəyişdirilir, hərəkət effektləri tətbiq edilir. Pəncərənin aşağısında
Rəsm lövhəsi yerləşir. Alətlər vasitəsilə yerinə yetirilən əməliyyatlar,
menyu bəndlərinin müəyyən sətrinin seçilməsi ilə də yerinə yetirilə bilər.
Bu pəncərədən təqdimatın yaradılma üsulu seçilir. Avtoməzmun Ustası
strukturu əvvəlcədən tə’yin edilmiş təqdimat hazırlayır. Təqdimatın hazır
Tərtibat şablonlarından (Slide Layout) istifadə edərək yaxud boş slaydlar
üzərində (Blank Presentation) öz istəyinizlə şəkil və mətn yerləşdirməklə yarada
bilərsiniz.
Prezentasiya - (ingilis sözündə götürülüb “presentation”- təqdimetmə
deməkdir) – müəyyən mövzuya aid olan rəngli şəkil-slayd toplusudur. Power
Point proqramı tətbiqi proqramlar sinfinə daxildir. Prezentasiyaların, öyrədici
slaydların, dəvətnamələrin və s. yaradılması üçün istifadə edilir. Bu proqramda
yaradılan faylların genişlənməsi .ppt-dir. Word proqramından fərqli olaraq
Power Point proqramında işləyən adam xüsusi yaradıcılıq qabiliyyətinə və bədii
zövqə malik olmalıdır. Power Point proqramında yaradılan faylları – rəngli
şəkillər, səslər, animasiya müşayiət edir. Yaradılan slaydlara kompyuterin
ekranında baxmaq üçün xüsusi əmrlərdən, geniş auditoriyada baxmaq üçün isə
xüsusi proyektorlardan istifadə edilir.

Power Point proqramında yeni fayl yaratdıqda açılan dialoq pəncərəsində

slaydın müxtəlif növləri (maketləri) təklif olunur. Lazımi maketi seçmək
lazımdır. Maket seçildikdən sonra lazımi atributlar (şəkil, mətn, başlıq) daxil
edilir. Slayd hazır olandan sonra dizayn işləri aparılır. Yəni mətnin
formatlanması, slaydın fon rənginin təyin edilməsi, istifadə olunan şəkillərin
ölçüsünü dəyişdirmək, sayını çoxaltmaq, animasiya effektləri vermək və s.
Power Point proqramında yaradılan sənədə baxış rejimi aşağıdakı kimidir.
Power Point-də yaradılmış slaydlara müxtəlif rejimlərdə baxmaq
mümkündür. Bir rejimdən başqa rejimə keçmək, eləcədə təqdimatın nümayişinə
başlamaq üçün təqdimat pəncərəsinin aşağısında yerləşən 5 düymədən birini
sıxmaq lazımdır. F5 düyməsi ilə də baxmaq olar.
Slayd rejimi (Slides) - ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək üçün nəzərdə
tutulub.
Struktur rejimi (Outline) - slaydların mətni üzərində işləmək üçün nəzərdə
tutulub.
Slaydları nizamlama rejimi (Slide Sorter) - bu rejimdə slaydların ardıcıl
yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq olar.
Adi rejim (Normal View ) - slayd, struktur və qeyd rejimlərini özündə
cəmləşdirir.
Slaydların nümayişi (Slide Show) - hazır təqdimatın nümayişi üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
Rejimi dəyişmək üçün menyunun Görünüş (View) bəndinin
əmrlərindən də istifadə etmək olar .
 Buradakı Qeyd səhifəsi ( Notes Page) rejimi - təqdimatın göstərilməsi
zamanı mühazirəçiyə kömək məqsədi ilə yazılmış qeydlər üçün istifadə edilə
bilər.
Yeni təqdimat yaradılan zaman avtomatik olaraq Adi rejim (Normal)
seçilir. Bu rejimdə təqdimatın pəncərəsi üç hissəyə bölünür. Slayd hissəsi -
slaydın ümumi görünüşünü, struktur hissəsi - struktur rejiminin kiçildilmiş
surətini əks etdirir.
Hər rejimin özünün düyməsi var və onlar ekranın sol aşağı tərəfində yerləşir.
Bundan əlavə həmin əmrlər baş menyunun View kateqoriyasına daxildir.
Başqa proqramlarda olduğu kimi slaydların üzərində standart əməliyyatlar
aparmaq mümkündür. Slayddan slayda keçmək, slaydı pozmaq, yeni slayd
açmaq və s.kimi işləri də görmək mümükündür.

Təqdimatda bir slayddan digər slayda keçmənin təşkili. Təqdimatı

slayd-film kimi təqdim etmək üçün Power Point proqramının əlavə
imkanların-dan istifadə edə bilərik.
Adətən təqdimatın nümayişi (View SlideShow) zamanı slaydlar mausun
düyməsini sıxmaqla sadəcə olaraq bir-birini ekranda əvəz edir. Slaydların
keçidini təşkil etməklə nümayişi daha maraqlı, baxımlı etmək olar. Nümayişə
Slaydların Keçidi (Slide Show Slide Transition) əmrini seçin.
 Açılan dialoq pəncərəsinin Effektlər (Effect) siyahısından Sağdan-Aşağıya
Örtulmə (Cover Right-Down) sətrini seçin. Orta sürətlə örtülmə üçün Orta
(Medium) seçin. İstəyinizlə Effektlər (Effect) siyahısından başqa effekt seçə
bilərsiniz.
Avtomatik (Autimatically After) sətrini işarələyin və yanındakı sahədə 4
yazın. Beləliklə hər slayd 4 saniyə nümayiş etdirildikdən sonra avtomatik olaraq
başqa slaydla əvəz olunacaq. Slaydların keçidini səslə müşayət etdirmək üçün
Səs (Sound) siyahısında verilən variantlardan birini seçin.
Ayrı-ayrı slaydlara fərqli keçid parametrləri tətbiq etmək üçün
Tətbiq (Apply) düyməsini basın, sonra keçidi növbəti slayda və onun
parametrlərini göstərin. Bu əməliyyatları slaydların hamısı üçün yerinə yetirmək
lazımdır.
Hamısına tətbiq etməli (Apply to All) düyməsi ilə göstərdiyi-miz keçid
parametrlərini təqdimatın bütün slaydlarına tətbiq edə bilə-rik.
Slaydların nümayişinə başlamaq üçün Slaydların Nümayişi Nümayiş (Slide
Showà View Show) əmrini seçin.
Slaydları nizamlama rejimi. Slaydın yerinin dəyişdirilməsi və surətinin
çıxarılması. Bunun üçün alətlər lövhəsinin Açmaq düyməsini sıxın. Dialoq
pəncərəsində Mənim Sənədlərim (My Documents) qovluğundan uyğun faylı
tapın (.ppt ) və onun üzərində mausun düyməsini iki dəfə sıxın.
Nizamlama rejimi düyməsini sıxaraq Nizamlama rejiminə keçin. Bu zaman
Formatlaşdırma alətlər lövhəsi yeni bir lövhə ilə əvəz olunur .
 Nizamlama rejimində slaydların ardıcıl yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq,
bir neçə slaydla eyni zamanda işləmək olar. Bu rejimdə slaydların dizaynının
eyni olub-olmadığını yoxlamaq, lazım gəldikdə slaydların fonunu, rəngini
dəyişmək, slaydların yerlərini dəyişmək, slaydları bir təqdimatdan başqasına
keçirmək və s. əməliyyatlar aparmaq olar. Nizamlama rejimindən Slayd rejiminə
keçmək üçün konkret slaydın üzərində mausun düyməsini iki dəfə sıxmaq
lazımdır. İstənilən slaydı bir yerdən başqa yerə aparmaq üçün maus-dan,
menyunun əmrlərindən yaxud alətlər lövhəsinin düymələrindən istifadə olunur.
İkinci slaydın yerini dəyişdirmək üçün mausun oxunu onun üzərinə gətirin.
Mausun sol düyməsini sıxın və buraxmadan yer göstərən şaquli xətti 1-cü
slaydların əvvəlinə keçirin. Mausun düyməsini buraxın. Beləliklə slayd yerini
dəyişdi. Eyni zamanda slaydların sıra sayları dəyişir.
Mausun vasitəsilə slaydın yerini dəyişdiyiniz zaman Ctrl düyməsini sıxılmış
vəziyyətdə saxlasanız 1-ci slaydın arasında 2-ci slaydın surəti yerləşdirilir.
Slaydların sıra sayları yenə dəyişir.
Bir neçə slaydın surətini çıxarmaq və ya yerini dəyişdirmək üçün bu
slaydları seçmək lazımdır. Bir neçə ardıcıl yerləşən , məsələn, 3,4 və 5-ci
slaydları seçmək üçün , 3-cü slaydın solunda mausun düyməsini sıxın və
buraxmadan mausun oxunu 4-cü və 5-ci slaydların üstundən keçirib düyməni
buraxın.
Bu əməliyyatı başqa yolla da yerinə yetirmək olar.
Mausun düyməsini hər hansı bir slaydın üzərində sıxaraq slaydların
seçilməsini ləğv edin. 2-ci slaydın üzərində mausun düyməsini bir dəfə sıxın.
Shift düyməsini sıxın və onu buraxmadan 3-ci slaydın üzərində mausun
düyməsini sıxın. Seçilmiş qrupa ayrı yerləşən 1-ci slaydı əlavə etmək üçün Ctrl
düyməsini sıxın və onu buraxmadan 1-ci slaydın üzərində mausun düyməsini
sıxın.
Seçilmiş slaydların sürətini alətlər lövhəsinin Surət (Copy) düyməsini sıxmaqla
çıxarın.

Slaydın əlavə və ləğv edilməsi. Təqdimata yeni slaydlar əlavə etmək,

gərək olmayanları isə ləğv etmək olar. Bunları Nizamlama rejimində yerinə
yetirmək məsləhətdir, çünki bu rejimdə edilən dəyişikliklərin təqdimatın ümumi
görünüşünə nə kimi təsir göstərəcəyi daha aydın görünür.
2-ci slaydı seçin. Alətlər lövhəsindəki Kəsmək düyməsi ilə onu ləğv edin.
1-ci slaydı seçin. Shift düyməsini sıxın və onu buraxmadan 3-cü slaydın
üzərində mausun düyməsini sıxın. 1,2 və 3-cü slaylar seçilir. Klaviaturanın
Delete düyməsi ilə onları ləğv edin. Yerdə qalan slaydlar yenidən sıralanır.
Təqdimata yeni slayd daxil edin. 1-ci slaydı seçin. Yeni Slayd

düyməsini sıxın. Yeni slayd (NewSlide) dialoq pəncərəsində Mətn və Şəkil

(Text&ClipArt) sxemini seçin (sağ tərəfdən). OK düyməsini sıxın. 1-ci slaydın
sağında yeni slayd yaranır. Bu slaydda Adi rejimdə, Slayd rejimində yaxud da
Struktur rejimində yeni obyektlər yerləşdirmək olar. Təqdimatı bağlayın.
Təqdimatın yadda saxlanması haqqında suala Hə (Yes) cavabı verin.
Təqdimatların hazırlanması prosesini üç mərhələyə bölmək olar.
- Təqdimatın bilavasitə yaradılması və yaxud hər slaydın ayrı-ayrılıqda
təqdim edilməsi;
- İstifadəçilər üçün hazırlanmış materialın paylanması-bu mərhələdə
hazırlanmış material ağ-qara variantda olan slaydı təcəssüm etdirir.İstifadəçilərə
hazırlanmış materialın paylanmasında əsas məqsəd onların materialı qane
ediləcək səviyyədə qavramaları ilə yanaşı mühazirənin gedişi zamanı müəyyən
qeydiyatları da həyata keşirmələri ilə bağlıdır;
- Slaydın nümayiş etdirilməsi – bu mərhələdə əsas məqsəd mühazirənin
gedişi zamanı mühazirələrin daha da dərindən mənimsənilməsi üçün müxtəlif
qrafiki qeydlərdən istifadə etməklə yanaşı hazırlanmış slaydların istifadəçilərə
nümayiş etdirilməsindən ibarətdir.
İstifadəçilər qarşısında qoyulmuş məsələnin lazımı səviyyədə həyata
keçirmək üçün 6 ədəd slaydın hazırlanması məqsədəuyğundur.
Hazırlanacaq birinci slayd istifadəçi tərəfindən mənimsədiləcək kursun
adını və onun keçirilmə müddətini göstərməlidir.
İkinci slayd öyrəniləcək kursun strukturunun qrafik göstərilməsi ilə bağlıdır.
 Digər slaydlar isə Microsoft Offis-ə daxil olan proqramların , həmçinin
istifadəçinin sənədlərlə işləməsinin təşkili ilə bağlı olmalııdır.
Slaydların, qeydlərin və strukturun çap edilməsi. Təqdimatı çap
etmək üçün Faylà Çap (Fileà Print) əmrini seçin.

Nəyin Çapı (PrintWhat) açılan siyahıdan çap olunmalı sənədin növünü

seçin. Burada Slaydlar (Slides) hər səhifədə bir slaydın, Tezislər (Handouts) -
bir səhifədə bir neçə slaydın çap edilməsini nəzərdə tutur. Bir səhifədə çap
olunmalı slaydların miqdarı Tezislər (Handouts) bölməsinin parametrləri
vasitəsilə göstərilir. Qeydlər (Notes Pages) seçilərsə bir səhifədə slaydla bərabər
ona aid qeydlər çap olunur. Struktur(Outline View) - təqdimatın strukturunu çap
etmək deməkdir.
Çap Etmə Diapazonu (Print Range) bölməsində çap edilməli slaydlar
göstərilir. Hamısı (All) təqdimata daxil olan slaydların hamısının, Cari Slayd
(Current Slide) - ekrandakı yaxud Nizamlama Rejimində seçilmiş, slaydın çap
edilməsini tə’min edir. Bir neçə slaydın çap edilməsi üçün Slaydlar (Slides)
seçəndən sonra çap olunmalı slaydların sayları göstərilməlidir.
Nəhayət qeyd edilmiş slaydları çap etmək üçün OK düyməsini sıxın.
 IX FƏSİL
Kompyuter qrafikasının əsasları

Kompyuter qrafikası proqram və aparat vasitələrinin köməyi ilə təsvirlərin

yaradılması üçün metod və vasitələri öyrənir.
Kompyuter qrafikası ilə işləmək üçün çoxlu sayda proqram təminatının
olmasına baxmayaraq qrafikanın üç növünü bir- birindən fərqləndirirlər.
Rastr redaktorları, Vektor redaktorlar və Fraktal.
Gündəlik həyatda təsvirin iki tipi ilə rastlaşırıq. Xüsusi alətlərin köməyi ilə
yaradılan şəkillər və fotoaparatın köməyi ilə dəqiq təsviri olan fotoqrafiya.
Kompyuter qrafikası da bu cür təsvirlərlə işləyir. Burada fotoqrafiya Rastr
qrafikası, şəkil isə vektor qrafikası adlanır.
Rastr qrafikası elektron(multimediya) və poliqrafik nəşrlərin hazırlanması
zamanı tərtib edilir. Rastr redaktor vasitəsilə yeni təsvirin yaradılması imkanı
məhdud olur, buna görədə rəssamlar ənənəvi alətlərdən istifadə edərək
yaratdıqları rəsmləri scanerlərlə kompyuterə daxil edirlər. Sonra rastr
redaktorunun köməyilə xüsusi effektləri tətbiq etməklə işi başa çatdırırlar. Son
zamanlar rastr qrafikasından daha səmərəli istifadə etmək məqsədilə rəqəmli
foto və videokameradan istifadə edirlər. Bu səbəbdən də rastr illisturasiyaları ilə
işləmək üçün yaradılmış qrafik redaktorların əksəriyyəti təsvirlərin
yaradılmasından çox, onların emalı üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Rastr təsvirlərinin saxlanılmasında JPEG, BMP, TİFF, GİF, PSD və PNG
kimi formatlardan istifadə olunur.
Təsvirlər TİFF (faylın genişlənməsi.Tif) formatında saxlandıqda heç bir
sıxılma formatından istifadə olunmur və orjinalın maksimal keyfiyyətli surəti
alınır. TİFF yeganə formatdır ki, peşəkar dizaynlar yüksək keyfiyyətli təsvirlərin
saxlanılmasında istifadə edirlər.
Təsvirlərin sıxılması vacib olduqda JPEG (Genişlənməsi.JPG) formatından
istifadə olunur. Bu format təsvir faylını 10 dəfələrlə sıxmağa inkan verir.
PSD-PhotoShop Dokument- Adobe PotoShop proqramının xüsusi
formatıdır. Bu formatda da sıxılma üsulu yoxdur (Adobe kompaniyası). Bunun
sonrakı versiyası Adobe Photoshop CS adlanır. CS- yaradıcılıq üçün dəst
deməkdir.
 GİF- formatı internet üçün yaradılıb. Bu format milyon rəngdən 64, 128 və
256 rəng almasına imkan verir.
GİF ilə anaoloji olan PNG formatından da istifadə olunur.
BMP formatının keyfiyyəti aşağı olur və standart Paint proqramı vasitəsilə
yaradılır.
WMF-Windows əməliyyat sisteminin vektor təsvirlərinin mühafizə
formatıdır.
Vektor verilənlərinin ekranda göstərilməsi üçün WMF, rastr verilənlərinin
göstərilməsi üçün isə TİFF formatı istifadə olunur.
Rastr təsvirinin yaradılması üçün əsas proqram vasitələri FRACTAL
DESİGN kompaniyasının istehsalı olan Painter, Macromediya kompaniyasının
istehsalı olan Free Hand və Fauve Matisse proqramlarıdır. Şəkil çəkmək və
rənglərlə işləmək üçün ən yaxşı proqram Painter proqramıdır.
Macintosh platformasında təsvirləri yaratmaq üçün rastr rəsmlərini və
təsvirləri redaktə etməyə imkan verən Oixel Resources kompaniyasının
yaratdığı Pixel Paint Pro paketini göstərmək olar.
Rastr təsvirinin əsas elementi onun nöqtəsidir. Əgər bu ekran təsviridisə,
nöqtə piksel adlanır.Təsvirin həlli onun ölçüsü ilə bilavasitə əlaqədardır. Bu
parametr bir dyüm uzunluq vahidinə düşən nöqtələrin sayı ilə (dpi) ölçülür.
Dioqnalı 15 dyüm olan ekranda təsvir təqribən 28x21 sm 2 ölçüdə olur. Bir
dyüm 2.54 sm olduğunu nəzərə alsaq, monitorun 800x600 piksel rejimində iş
zamanı ekran həlli 72 dpi-yə bərabər olur.
Çap zamanı monitorun ekran həlli xeyli yüksək olmalıdır. Məsələn, tam
rəngli təsvirin çapı üçün ekran həlli 300x200 = 60000 dpi tələb olunur. Məsələn
standart ölçülü (10x15sm) fotoşəkil üçün 1500x1000=1500000 dpi olur.
Ekranda bir nöqtənin kodlaşdırılması üçün üç bayt istifadə edilir.
Əgər ekrandakı təsvir rənglidirsə onda 4 Mbayt-a bərabər verilənlər massivi
tələb olunur.
Rasrt qrafikasının çatışmayan cəhətləri.
- Rastr təsvirlərində verilənlərin həcminin böyük olmasıdır. Bu da böyük
tutma malik ƏY və mikroprosessorun məhsuldarlığnı tələb edir (128 Mbayt və
daha çox).
- Rastr təsvirlərini böyüdülməsinin qeyri mümkünlüyüdür (nöqtələrdən
təşkil olunduğu üçün).
Vektor redaktorlarını rastr redaktorlarından fərqləndirən əsas xüsusiyyət
qrafik verilənlərin təsvir olunma üsuludur.
 Vektor təsvirinin element obyekti kimi nöqtə deyil, xətt götürülür. Rastr
qrafikasında da xətlərdən istifadə ounur, lakin bu xətlər nöqtələrin kombinasiyası
kimi deyil riyazi düstur şəklində təsvir olunur. Xətti əmələ gətirən nöqtəlrin sayı
artdıqca yaddaşda onlar üçün ayrılan xanaların sayı da mütənasib olaraq bir o
qədər artmış olur.
Vektor qrafikasında istifadə olunan təsvirlər xətlərdən ibarətdir. Sadə
obyektlər birləşərək mürəkkəb obyektləri əmələ gətirir. Xətlərin öz
xüsusiyyətləri vardır.
- xəttin forması (düz,əyri)
- xəttin qalınlığı
- xəttin rəngi
- xəttin qrafik təsviri (bütöv,qırıq)
Sadə xətt iki təpə nöqtəsinə malik olur, onlara da düyün deyirlər.
Vektor qrafikasında əksər hallarda bədii kompazisiyaların yaradılması üçün
deyil, layihə-konstruktor və çertyoj işlərinin həyata keçirilməsində istifadə
olunur.

Xətt kimi sadə obyektin əməli yaddaşda saxlanılması üçün vektor

qrafikasında cəmi 8 parametr tələb olunur. Bu obyektin ƏY-da saxlanılması üçün
təxminən 20-30 baytlıq yaddaş sahəsi kifayət edir. Deməli minlərlə sadə
obyektlərin əmələ gətidiyi mürəkkəb obyektləri yadda saxlamaq üçün yüzlərlə
Kbayt tutuma malik yaddaş lazımdır. Vektor qrafikasında təsvirləri böyütmək
olar.
Vektor qrafiki təsvirlər CDR və AI formatında saxlanılır.
Vektor qrafiklərinin yaradılması və emalı üçün istifadə olunan
əsas proqram vasitələrinə qrafik redaktorlar (Adobe İllustrator, Macromedia
Freehand, Corel Draw) və vektorizatorlar-rastr təsvirlərini vektor təsvirlərinə
çevirən xüsusi paketlər (məs. Adobe stream Line, Corol Trace) aiddirlər.
Fraktal qrafika ilə iş zamanı yaddaşda heç bir obyekt saxlanılmır. Burada
təsvirlər tənlik üzrə qurulur. Bu səbəbdən də istifadə edilən düsturlardan başqa
heç nəyi yaddaşda saxlamaq tələb olunmur. Fərdi kompyuterlərin ekranında bir-
birindən fərqli təsvirlər almaq üçün sadəcə olaraq istifadə olunan tənliklərdəki
əmsalları dəyişmək kifayətdir.
Təsvirin həll ölçüləri.
 - Ekran həlli
- Printer həll
- Təsvirin həlli
Ekranın həlli fərdi kompyuter sisteminin (monitorun və videokartın
parametrlərindən asılı olan) və əməliyyat sisteminin xassəsidir. Ekranın həlli
piksellərlə ölçülür və ekranı bütünlüklə tutan təsvirin ölçülərini müəyyənləşdirir.
Printerin həlli printerin xassəsi olub, vahid uzunluqda çap oluna bilən ayrı-
ayrı nöqtələrin miqdarını əks etdirir və dpi ilə ölçülür.
Təsvirin həlli təsvirin öz xassəsidir. Bu həll də bir dyümə düşən nöqtələrin
sayı ilə ölçülür.Təsvirin fiziki ölçüsü həm piksellə, həm də uzunluq vahidləri ilə
(mm,sm,dyüm) ölçülür.

X FƏSİL
Verilənlər bazasını idarə etmə sistemləri

Verilənlər bazası (VB) bir-biri ilə müəyyən əlamətlərinə görə

əlaqələndirilmiş, eyni prinsiplərlə və vasitələrlə təsvir olunan, saxlanılan, idarə
olunan və müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunan məlumatlar
toplusudur.Verilənlər əsasən fayllarda(cədvəllərdə) saxlanılır.
Verilənlər bazasının təşkili əsasən aşağıdakı kimi olmalıdır.
- Bazada məlumatların təkrarlanması minimum olmalıdır;
- Verilənləri axtarıb tapmaq ,onları dəyişdirmək üçün ümumi idarəetmə
üsulundan və vasitələrindən istifadə olunmalıdır;
- Sonrakı mərhələlərdə məlumatlar bazasının tətbiq sahəsinin
genişləndirilməsi üçün məlumatlar strukturlaşdırılmalıdır.
Verilənlər bazası konsepsiyasının əsas prinsipləri aşağıdakılardır.
- Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların aradan qaldırılması;
- Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması;
- Verilənlərin müstəqilliyi.(verilənlərin tətbiqi proqramlardan və əksinə
tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması çox vacib şərtdir);
-Verilənlərin tamlığının təmin edilməsi.(Bəzi hallarda təkrarlanmanı tam
aradan qaldırmaq olmur,bu halda eyni verilənlərin müxtəlif faylardakı
qiymətləri arasında uyğunluğun təmin üçün VB-də lazımı vasitələr nəzərdə
tutulur);
- Verilənlərin təhlükəsizliyinin təmin edilməsi (təhlükəsizlik dedikdə
təhriflərdən və zədələnmələr başa düşülür);
- Verilənlərdən müxtəlif məqsədlər üçün istifadə olunması;
- Optimallaşdırma və standartlaşdırma imkanları;
- Xərclərin minimallaşdırılması.

İstifadəçilərin İnformasiya sistemləri ilə əlaqə yaratması üçün 3 cür

dildən istifadə edilir. Sorğu dili (SQL dili- verilənlər üzərində əməliyyat
aparmaq üçün), menyu dili (əvvəlcədən planlaşdırılmış sorğular menyuya salınır
və sistem həmin sorğuların emalı üçün hazırlanır), təbii dil (bu dil İS ilə ünsiyyət
üçün ideal dildir). Sorğu dilində istifadəçinin informasiya tələbi təbii dilə yaxın ,
lakin ciddi formal qaydalarla qurulan dildə ifadə olunur.Bir çox hallarda bu
dildə verilənlər üzərində əməliyyat aparmaq üçün vasitələr də nəzərdə tutulr
(SQL3).
Hazırlıqsız istifadəçilər üçün ən əlverişli ünsiyyət vasitəsi menyu dilidir.
İstifadəçi yuxarı səviyyədən başlayaraq sonuncu səviyyəyə qədər seçmə prinsipi
ilə informasiya tələbini sistemə çatdırır.
Menyu dili sadə olmasına baxmayaraq ixtiyarı sorğuların emalı üçün yaramır.
Təbii dil İS ilə ünsiyyət üçün ideal vasitədir,lakin bu dilin mürəkkəbliyi- eyni
fikirlərin müxtəlif üsulları, vahid terminilogiyanın olması və s-dir. Bu onun
reallaşdırılmasını xeyli çətinləşdirir.
İnformasiya sistemləri kompyuterdən, onun xarici yaddaşında saxlanılan
verilənlər bazasından, verilənlər bazasının idarəetmə sistemindən və sistemin
adminstratorundan ibarət mürəkkəb bir kompleksdir (insan-maşın). İnformasiya
sistemlərinin əsasını verilənlər bazası təşkil etdiyindən, ona verilənlər bazası
sistemi də deyirlər.
İnformasiya sistemlərinin fəaliyyət dairəsinə görə iki sinifə bölünür.
1. Lokal İS- adətən bir kompyuterdə raeallaşır, bir VB-yə malik olur və
həmin VB-yə aid olan sorğulara cavab verir.
Verilənlərin məntiqi və fiziki müstəqilliyini təmin etmək üçün onlar üç
səviyyədə təsvir olunur. Xarici, məntiqi və fiziki. Hər səviyyəyə uyğun
verilənlərin modeli yaradılır. Bu modellər verilənlər bazasının idarəetmə sistemi
vasitəsilə bir-birilə əlaqələndirilir.
 Xarici model- istifadəçinin verilənləri necə görməsi deməkdir (verilənlərin
strukturunu və tərkibini əks etdirir).
Məntiqi model-verilənlərin mücərrəd təsvirini əks etdirir. Bu model VB-
nin əsası sayılır (konseptual model də adlandırılır).
Fiziki model verilənlərin kompyuterin xarici yaddaşında necə təşkil
olunmasını əks etdirir.
2. Paylanmış informasiya sistemləri (PİS).- paylanmış verilənlər bazsaında
verilənlərin paylanmış emalını yerinə yetirir. Paylanmış emal o deməkdir ki,
müxtıəlif məsafələrdə yerləşdirilmiş kompyuterlər kommunukasiya şəbəkəsi ilə
bir-biri ilə əlaqəlndirilir və verilənlərin emalı şəbəkənin kompyuterləri arasında
bölüşdürülür. Hazırda Paylanmış İS üçün ən perspektivli kliyent-server
arxitekturası hesab olunur.
Server dedikdə-kompyuter şəbəkəsinin resursunu idarə edən kompyuter
(proqram), kliyent dedikdə isə həmin kompyuterdən istifadə edən kompyuter
(proqram) başa düşülür.
Fərdi VB-nin və onların tətbiqlərinin yaradılması və idarə edilməsi üçün
Access, FoxPro, Pradox və s. kimi VBİS-lərdən istifadə olunur.

VERİLƏNLƏRİN MODELİ

Verilənlərin modeli (VM) onların necə və hansı qaydalarda

strukturlaşmasını təyin edir.
Verilənlərin aşağıdakı tip struktur modelləşdirilməsindən istifadə olunur.
Relyasion, şəbəkə, iyerarxik və obyektyönlü.
Relyasion(əlaqə,münasibət) tipli bazalarda verilənlər 2 ölçülü cədvəl
şəklində tərtib olunur. Relyasiyalı verilənlər bazsı nəzəriyyəsi E.F.Kodd
tərəfindən riyazi münasibətlər nəzəriyyəsinə əsasən yaradılmışdır. Bu
nəzəriyənin əsas anlayışlarına cədvəl,münasibət , sətr, sütun, ilkin və xarici açar
anlayışları daxildir. Relyasiya verilənlər bazasında cədvəlin hər sətrində (yazı)
bir obyekt haqqında məlumat saxlanılır və bu məlumat unikaldır, yəni təkrar
olunmazdır.

Cədvəldə sətrilərin unuikallığını təmin etmək üçün açarlardan istifadə olunur.

Cədvəlin bir və ya bir neçə sütunu açar ola bilər, bunlara da açar sütunları
deyilir. Relyasiya modelinin elementrlərindən ən mühümi nisbətdir.
 - Nisbət- hər hansı mahiyyət haqqında verilənləri VB-də saxlayan cədvəlin
başlığını təsvir edir.
- Mahiyyət –verilənləri nisbətdə saxlanılan istənilən təbiətli informasiya
obyektidir;
- Atribut –mahiyyəti xarakterizə edən xassədir.
- Nisbətin sxemi- Nisbətin adı və atributların siyahısıdır;
- Nisbətlər sxemi- VB-dəki nisbətlərin sxemləri və onlar arasındakı
əlaqələridir;
- Domen-cədvəlin sütunudur;
- Atribut-cədvəlin sütununun başlığıdır;
- Kortej-cədvəlin sətridir;
- Açar- bir və ya bir neçə atributdur;
- Verilənin tipi- domendəki elementlərin qiymətinin tipidir.
Relyasion modelin əsas üstün cəhətləri onun sadəliyi, proqram
reallaşdırılmasının asanlığı, verilənlər üzərində müxtəlif əməliyyatlrın
aparılmasının mümkünlüyü və s.-dir.
Daha mürəkkəb quruluşa malik olan məlumat toplusu şəbəkə və iyerarxik
sistemlərlə idarə olunur. İyerarxik modellərdə bir qayda olaraq hər bir obyekt
özündən yuxarı səviyyəli yalnız bir obyektə tabe olur. Bu model verilənlərin qraf
şəklində təsvirinə əsaslanır. İyerarxik modeldə “birin-birə”(1.1), “birin
çoxa”(1.M), çoxun –birə (M.1) funksional əlaqələri həyata keçirilir.
Şəbəkə modellərində isə ixtiyari bir obyekt bir neçə obyektə tabe ola bilər.
İyerarxik modeldən fərqli olarq“birin-birə”(1.1), “birin çoxa”(1.M), çoxun –birə
(M.1) fünksional əlaqələri ilə yanaşı çoxun-çoxa (M.N) əlaqəsi də həyata
keçirilir.
İyearxik modeldə müraciət bir qayda olaraq, obyektə ediləcək müraciət digər
obyektə tabeçiliyi olmayan ən yüksək səviyyəli obyektdən həyata keçirilir.
Şəbəkə modellərində obyektin quruluşu çox zaman xətti, bəzi hallarda isə
iyerarxik olur.
 Məlumatların relyasiya modelləri, nəzərdən keçirilən şəbəkə və iyerarxiya
modellərindən fərqli olaraq, məlumatların quruluşunun sadəliyi, istifadəçi üçün
əlverişli cədvəl formasında təqdim edilməsi və məlumatlara müraciətin
münasibətliyi ilə fərqlənir.
Relyasiya modelində cədvəl məlumatların quruluşunun əsas növü hesab
edilir. Onun quruluşu sütunların məcmusu ilə müəyyən olunur. Cədvəlin hər bir
sətrində müvafiq sütuna uyğun yalnız bir qiymət olur.Cədvəldə iki eyni sətr ola
bilməz və onların ümumi sayı məhdudlaşdırılmır. Sütun məlumatın müəyyən bir
elementinə uyğun gəlir və o məlumatın sadə quruluşundan ibarətdir.
Obyektyönlü model mürəkkəb struktura malik böyük VB-lərin qurulması
üçün istifadə olunur.(Relyasiya və şəbəkə modellərini özündə birləşdirir).
Fərdi kompyuterlərin proqram təminatında verilənlərin idarə olunması üçün 3
növ proqram təminatı vasitələrindən istifadə ounur.
1.Xarici yaddaşda saxlanan verilənlərə müraciət metodlarını yerinə yetrən
proqram vasitələri.
2. Verilənlərin idarə olunması üçün müxtəlif inteqrallaşdırılmış və xüsusi
proqram paketlərə daxil olan proqram vasitələri.
3. İnkişaf etmiş sərbəst VBİS-lər. Məsələn, dBase-in müxtəlif variantları,
dBase IV, FoxBase+ Clipper, dBase for Windows, Foxpro-nun müxtəlif
variantları, Paradox, Access, Oracle-nin müxtəlif variantları və s.
Verilənlər bazasının adminstratoru. Müəssisələrdə verilənlərin
mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasına məsuliyyəti verilənlərin adminstratoru
daşıyır. Bu işin texniki təminatı isə verilənlər bazasının adminstratorunun (VBA)
üzərinə düşür. Deməli,VBA verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasına
texniki səviyyədə cavab verir.VBA-nən yerinə yetirdiyi funksiyalar
aşağıdakılardır.
1.Konseptual sxemin tərtib edilməsi. Müəssisənin idarə olunmasında
tələb olunan informasiya əsasında verilənlərin adminstratoru VB-də hansı
verilənlərin saxlanmasını müəyyənləşdirir. Bu proses VB-nin konseptual
layihələndirilməsini əhatə edir.
2. Daxili sxemin tərtib edilməsi.VBA-həmçinin verilənlərin yaddaşda
necə saxlanılması məsələsini də həll etməlidir. Fiziki layihələndirmədə VBA
verilənlərin daxili təsvir dilindən istifadə etməklə verilənlərin saxlanma
strukturunu, yəni daxili sxemi təyin edir. Bu zaman o, konseptual sxemlə daxili
sxem arasında uyğun əksetməni təyin etməlidir. Konseptual sxemdə olduğu kimi,
daxili sxem və uyğun əksolunma ilkin və obyekt formalarda mövcud olur.
3. İstifadəçilərlə qarşılıqlı əlaqə. VBA-nın funksiyalarına
istifadəçilərlə qarşılıqlı əlaqələri, onlara lazım olan verilənlərin VB- də olmasını
təmin etmək, xarici təsvir dillərində sorğuların təsvirini yaratmaq və s. daxildir.
İstifadəçilərlə qarşılıqlı əlaqənin digər cəhəti tətbiq edilmələrin
işlənib hazırlanması, texniki təlimdə və istifadəçilərlə xidmətdə yaranan
problemlərin həllinə kömək etməkdir.
4. Verilənlərin təhlükəsizliyi və tamlığı. Verilənlərin təhlükəsizliyi və
tamlığını təmin edən qaydalara konseptual sxemin bir hissəsi kimi baxılır.
Verilənlərin konseptual təsvir dili bu qaydaların təyini üçün vasitələrə malik
olmaıdır.
5. Ehtiyat sürətin çıxarılması və bərpaetmə proseduru. Kompyuterin
və ya əməliyyat sisteminin nasazlığı VB-nin hər hansı bir hissəsinin
zədələnməsinin qarşısını almaq vacib məsələdir.VBA verilənlərin bərpası üçün
səmərəli üsul təyin etməlidir (məsələn VB-nin ehtiyat sürət qurğusuna
köçürülməsi “dampinq”). Deməli VB-nin bir bazada deyil, bir neçə bazada
saxlanılması məqsədə uyğundur.
6. Məhsuldarlığın təmini və dəyişilən tələblərə reaksiya. VBA
sistemin elə təşkilini təmin etməlidir ki, o bütün müəssisə üçün məhsuldarlığı
təmin etsin və dəyişilən tələblərə uyğun yenidən qurula bilsin. Fiziki səviyyədə
aparılan dəyişikliklər konseptual səviyyədə əksolunmanın dəyişilməsini tələb
edir, lakin bu halda konseptual sxem dəyişilməyə bilər.

Microsoft Access-in təyinatı və işə salınması

Microsoft Access verilənlər bazalarının yaradılması və idarə edilməsi üçün

nəzərdə tutulmuş bir proqramdır. O, müxtəlif növ informasiyanı toplamağa və
sistemləşdirməyə, verilmiş şərtlərə əsasən obyektlərin axtarışı və sıralanmasını
təşkil etməyə, verilənlərin daxil edilməsi üçün formalar tərtib etməyə və
hesabatlar hazırlamağa imkan verir.
Microsoft Access-i işə salmaq üçün mausun oxunu Start düyməsinin üstünə
gətirib sol düyməni sıxın. Açılan menyuda Programs sətirini, sonra isə Microsoft
Access sətirini seçin və mausun sol düyməsini sıxın.
Microsoft şirkətinin yaratdığı bütün proqramlarda olduğu kimi, Microsoft
Access pəncərəsinin yuxarı hissəsində proqramın adı, verilənlər bazasının adı
və idarəedici düymələr yerləşir. Başlığın altında menyu çubuğu, bunun altında
isə alətlər lövhələri yerləşir. Alətlər vasitəsilə yerinə yetirilən əməliyyatlar,
menyu bəndlərinin müəyyən əmrlərinin seçilməsi ilə də yerinə yetirilə bilər.
Şəkildə gördüyünüz dialoq pəncərəsinin köməyi ilə yeni verilənlər bazası
yaratmaq (Blank Access Database), yeni verilənlər bazasının yaradılması üçün
hazır şablonlardan istifadə etmək və yaxud mövcud bazalardan birini açmaq
(Open) olar.
File/ New DataBaze pəncərəsi açılacaq. İlk növbədə yaradılacaq verilənlər
bazasına ad verilməli və müəyyən ünvanda yadda saxlanılmalıdır. Verilənlər
bazasını tərtib etmək üçün aşağıdakı pəncərə açılır.

Cədvəllər konstruktor rejimində tərtib olunur.

Bu rejimdə verilənlərin tipini, sahələrin adlarını dəyişmək, lazım olmayan
sahələri pozmaq mümkündür.
Ms Access proqramında aşağıdakı obyektlərlə tanış olaq.
Cədvəl (Tabls)– verilənlər bazsının əsasını təşkil edir və sətir və
sütunlardan ibarətdir. Cədvəlin sətirlərinə yazı, sütunlarına isə sahə deyilir. Hər
bir cədvəldə eyni tipli obyektlər haqqında məlumat saxlanılır.
Forma (Forms) – Verilənləri cədvələ daxil etmək üçün vasitə obyektidir.
Sorğu (Quers)– Bir və ya bir neçə cədvəldən məlumat almaq imkanı verən
obyektdir.
 Hesabat(Reports) – Məlumatların ekranda, çapda əks etdirmək üçün
istifadə edilən obyektdir.
Makros (Macros) - əməliyyatları sürətləndirmək üçün makro əmr vasitəsi
ilə reallaşdırılan əməliyyatlar ardıcıllığıdır.
Modul (Modiles)– Qeyri-standart proseduraları həyata keçirmək üçün
Visual Basic proqram dilində tərtib olunan proqramdır.
Cədvəl Ustasının köməyi ilə cədvəlin yaradılması. Cədvəl Ustasının
köməyi ilə bir sıra çox işlədilən baza strukturları yaratmaq mümkündür.
Belə bazalardan birini yaradaq.
Cədvəllər (Tables) düyməsini sıxın.
Cədvəlin Usta köməyi ilə yaradılması (Create Table By Using Wizard)
işarəsinin üstündə mausun düyməsini iki dəfə sıxmaqla Ustanı işə salın.
Birinci açılan pəncərədə iki variantdan birini - İş (Business) variantını
seçin. Cədvəl nümunələri (Sample Tables) siyahısından lazım olan strukturu,
yəni Kadrlar (Employees) strukturunu seçin və Sahə nümunələri (Sample Fields)
siyahısından bir neçə sahəni seçmək üçün Soyadı (Last Name) sətrinin üstündə
mausun düyməsini sıxın. Sonra üstündə sağ tərəfə ox işarəsi olan düyməni sıxıb,
seçdiyiniz sahəni yaratdığımız cədvəlin strukturuna əlavə edin. Eyni üsulla daha
bir neçə sahəni struktura əlavə edin.
Sonra İrəli (Next) düyməsini basın.
Növbəti pəncərədə strukturunu yaratdığımız cədvəlin adını yazın, məsələn,
Kitablar. Burada Açar avtomatik təyin edilir (Yes, Set A Primary Key For Me)
şərti qeyd edilmişdir. Bu o deməkdir ki, Access özü avtomatik olaraq cədvələ
Açar sahəsi ələvə edir və bu sahə yazıları biri birindən fərqləndirən unikal
informasiya daşıyır.
Bir də İrəli (Next) düyməsini , sonra isə Son (Finish) düyməsini sıxın.
Usta cədvəli yaradır və onu verilənləri daxil etmə rejimində açır. Cədvəlin
axırındakı boş sətir yeni yazı əlavə etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.
Birinci yazının sahələrini doldurub, keçin ikinci , sonra üçüncü yazıya.
Beləliklə bütün cədvəli doldurun. Cədvəl doldurulan zaman səhvə yol verilərsə,
mausun düyməsini səhv sahənin üzərində sıxın və səhvi düzəldin.
Sahələrin (sütunların) adlarını dəyişdirək. Mausun sağ düyməsini sahə
adlarının uzərində sıxıb, Adını Dəyişdirmək (Rename.) sətrini seçin və sahələrin
adlarını dəyişdirin.

XI FƏSİL
 KOMPYUTER ŞƏBƏKƏLƏRİ

Kompyuter şəbəkəsi dedikdə verilənlərin ötürülmə vasitələri ilə öz

aralarında birləşmiş kompyuter toplusu başa düşülür. Verilənlərin ötürülmə
vasitələri dedikdə –bir-biri ilə kabellə birləşdirilən kompyuterlər, peyk, telefon,
lifli-optik kabellər, radio və s. ötürücülər, kommutasiya avadanlıqları və bir sıra
digər elementlər və qurğular başa düşülür.
Telefon xətti ilə kompyuter əlaqəsini yaratmaq üçün modemdən istifadə
edilir.Son zamanlar İnteqrasiya xidmətlərinə malik telefon şəbəkəsindən
(İSDN)istifadə edilir.
Kanalların buraxma qabiliyyətini artıtmaq üçün peyk rabitə kanalınadn
istifadə edilir. Bu zaman kliyent peyk antennasına malik olmalıdır.
Kompyuter şəbəkəsinin arxitekturası şəbəkə elementlərinin aparat və
proqram təminatının işləmə və qurulma prinsiplərini təyin edir.
Müasir şəbəkələri bir sıra əlamətlərə görə təsnifata bölmək
olar.Kompyuterlər arasında olan məsafəyə, topologiyaya, təyinatına, göstərdiyi
xidmətlərin sayına, mərkəzləşdirilmiş və qeyri mərkəzləşdirilmiş idarə
prinsiplərinə, kommutasiyasız,telefon kommutasiyalı, dövrələr kommutasiyası
və s.
Kompyuterlər arasındakı məsafəyə görə şəbəkələr lokal və qlabal
şəbəkələrə bölünürlər.
Lokal kompyuter şəbəkələrində(LKŞ) kompyuter arasındakı məsafə bir
neçə kilometrə qədər ola bilər. Onlar bir-biri ilə adətən mübadilə sürəti 1-dən 10-
a və daha çox Mbit/san. olan sürətli rabitə xətləri ilə əlaqələndirilir.Əksər
hallarda LKŞ bir təşkilat daxilində fəaliyyət göstərdiyinə görə, belə şəbəkələr
çox vaxt korporativ sistemlər və ya şəbəkələr adlanırlar. Belə olan halda
kompyuterlər bir qayda olaraq ,bir otaq və ya qonşu binalar daxilində yerləşirlər.
Hər hansı bir kompyuterin hansı şəbəkədə işləməsindən asılı olmayarq,
həmin kompyuterdə qoyulmuş proqram təminatının funksiyasını iki qrupa
bölmək olar. kompyuterin öz resurslarını idarə edən və digər kompyuterlərlə
mübadiləni idarə edən.
Kompyuterin öz resurslarını əməliyyat sistemi idarə edir.Şəbəkənin
resurslarını isə şəbəkə proqram təminatı idarə edir ki, bu da ya şəbəkə proqramı
şəklində ayrıca paket, ya da şəbəkə əməliyyat sistemi vasitəsilə yerinə yetirilir.
Kompyuter şəbəkələri qurarkən əsas diqqət istifadə edilən avadanlıqların
elektrik və mexaniki xarakteristikalarının uyğunluğuna, verilənlərin
kodlaşdırılmasına, formatlaşdırılmasına, proqram vasitələri ilə təmin olunmasına
fikir vermək lazımdır. Şəbəkə proqram təminatının işlənməsini qaydaya salmaq
və istənilən kompyuter sistemlərinin qarşılıqlı əlaqəsini təşkil etmək məqsədi ilə
Standartlaşdırma üzrə Beynəlxalq təşkilat –açıq sistemlərin qarşılıqlı əlaqəsini
təmin edən Etalon model(OSİ-Open system İnterconnection) təklif etmişdir.
Şəbəkə kartı və kabel protokolları məlumatın necə elektrik siqnalları halında
göndərilməsi məsələsini yerinə yetirir. Bütün protokollar və baş verən proseslər
bütünlükdə 7 əməliyyat səviyyəsi formasında həyata keçirilir və OSİ modelində
cəmlənir.
OSI modeli, kompyuter üzərindəki proqram məlumatının, şəbəkə mühitindən
keçərək digər bir kompyuter üzərindəki proqrama necə çatacağını təsvir edir.
Model bu prosesi 7 səviyyə formasında izah edir.
Yeddi səviyyəli OSI modeli iki bölmədə tədqiq edilə bilər. Application
Set (Tətbiqetmə şəbəkəsi) və Transport Set(Kanal şəbəkəsi) Application Set
(tətbiqetmə  şəbəkəsi) tətbiqetmə səviyyəsi və proqramlarla bağlı bölmədir.
Əsasən  proqram şəklində olur.
ADSL ( Asymmetric Digital Subscriber Line), Asimmetrik Rəqəmsal Abunə
Xətti, bu günlərdə internetə qoşulmaq üçün ən çox istifadə olunan
texnologiyalardandır.
Asimmetrik sözü, məlumatın transfer sürətinin, göndərmə və alma üçün
bərabər olmadığını göstərir. Yəni istifadəçinin məlumatı alma sürəti, göndərmə
sürətindən yüksək olur. SDSL- Simetrik DSL, yəni məlumat eyni tezliklə
ötürülür və qəbul edir.
VDSL (Very High-bit-rate Digital Subscriber Line) ADSL-ə çox bənzəyən
bu DSL texnologiyası, telefon və ISDN servislərində gəliş yönündə 55.2 Mbps,
gediş yönündə 19.2 kbps-2.3 Mbps arası trafikdən istifadə edə bilir. VDSL,
simetrik olaraq da işləyə bilir. VDSL-in ADSL-dən ən tez gözə çarpan fərqi
göndərmə məsafəsinin azlığındadır. 13 Mbps sürət üçün 1.5 km, 55.2 Mbps üçün
300 m məsafəyə göndərə bilir. VDSL əsasən FTTN (Fiber to The
Neighborhood)-də çox istifadə olunur.
Məlumat bağlantısı səviyyəsi .  Məlumat bağlantısı səviyyisi məlumatı fiziki
səviyyəyə çatdırmaq və istifadə eləməklə bağlı qaydaları tənzim edir. Məlumat
bağlantısı səviyyəsinin böyük bir bölməsi şəbəkə kartı içində həyata keçirilir.
Məlumat bağlantısı səviyyəsi şəbəkə üzərindəki digər kompyuterlərin
aydınlaşdırması, kabelin o anda kimin tərəfindən istifadə olunduğunun təsbit
edilməsi və fiziki səviyyədən gələn məlumatın xətalara qarşı nəzarət vəzifəsini
yerinə yetirir. Məlumat bağlantısı iki daxili bölməyə ayrılır.
Məntiqi Bağlantı Kontrolu -Logical Link Control (LLC)
Media Keçid Kontrolu -Media Access Control (MAC).
Şəbəkə səviyyəsi. Şəbəkə layında fərqli bir şəbəkəyə məlumat göndərilən
zaman yönləşdiricilərin istifadə edəcəyi məlumatın (yəni istiqamət bilgilərinin)
əlavə olunduğu səviyyədir. Ola bilsin məlumat göndərmək istədiyin kompyuter
sənin hub-unda yerləşmir və sən göndərilməli olduğun hub-un ünvanını verirsən.
Nəqliyyat(Ötürmə) səviyyəsi. Nəqliyyat səviyyəsi üst səviyyələrdən gələn
məlumatı şəbəkə paketi səviyyəsində parçalara
bölür. NetBEUI, TCP və SPX kimi protokollar bu layda çalışır. Bu protokollar
paketlərin xəta nəzarəti kimi məsələlərin yerinə yetirir. Nəqliyyat səviyyəsi alt
səviyyəlr Kanal şəbəkəsi və üst səviyyələr Tətbiqetmə şəbəkəsi arasında keçid
vəzifəsini görür.
Alt səviyyələr məlumatın nə olduğuna baxmadan qarşı tərəfə ötürmə işini
görən zaman, üst səviyyələr də istifadə olunan təchizat ilə maraqlanmadan
məlumatın özü ilə məşğul olurlar. Yəni baxmırlar hansı şəbəkədən gəlib, hansı
MAC adres göndərib, sadəcə olaraq məlumatı yoxlayırlar. Əgər məlumat tam
deyilsə alt səviyyələr vasitəsi ilə digər kompyuterə məlumatın tam gəlmədiyini
bildirirlər.
Sessiya səviyyəsi. Sessiya səviyyəsi bir kompyuterin eyni anda birdən çox
kompyuterlə əlaqədə olduğu zaman, lazım olan doğru kompyuterlə danışa bilmə
imkanı yaradır. Məsələn, A kompyuteri B üzəridəki printerə çap əmri verəndə, C
kompyuteri B üzərindəki diskdən istifadə edirsə, B həm A ilə olan, həm də C ilə
olan əlaqəni eyni anda saxlamaq məcburiyyətindədir. Bu səviyyədə çalışan
NetBIOS və Sockets kimi protokollar fərqli kompyuterlərlə eyni anda olan
əlaqələri idarə etmə imkanı verir.
Təqdim etmə səviyyəsi. Təqdim etmə səviyyəsinin ən əsas vəzifəsi ötürülən
məlumatın qarşı kompyuter tərəfindən başa düşülən halda olmasını təmin
etməkdir. Beləcə fərqli proqramların bir-birilərinin məlumatını istifadə edə
bilməsi mümkün olur.
Dos və Windows 9x, mətin tipli məlumatı 8 bit ASCII kimi qəbul edirsə
(məsələn, A hərfini 01000001 kimi), NT bazalı əməliyyat sistemləri üçün
istifadə olunan 16 bit Unicode (A hərfini 0000000001000001 kimi) qəbul edir.
Ancaq istifadəçi təbii ki, sadəcə A hərfi ilə maraqlanır. Təqdim etmə səviyyəsi
bu kimi fərqlilikləri aradan götürür.
 Göstərilən bu yeddi səviyyəli model müxtəlif məsafələrdə yerləşən
kompyuterlər arasında verilənlər mübadiləsinin prinsipini göstərir. Proqram və
aparat elementlərinin qarşılıqlı əlaqəsini göstərmək üçün isə protokollar və
interfeyslərdən istifadə edilir.
Tətbiq etmə səviyəsi. Tətbiq etmə səviyyəsi proqramların şəbəkəni istifadə
edə bilməsi üçün ləvazimatlar təqdim edir. Tətbiq etmə səviyyəsi üçün yaxşı
misal HTTP-dir. HTTP protokoldur, proqram deyildir. Yəni qaydalar toplusudur.
Bu qaydaya görə çalışan IE (İnternet Explorer) Browser eyni protokolu istifadə
edən Web təqdim edicisinə çatır və onu istifadəsi ilə birbaşa məşğul edir. Burada
birbaşa əlaqəyə yardım edən TCP/İP protokolları vardır.
Protokol dedikdə eyni adlı səviyyədə olan obyektlərin qarşılıqlı əlaqə
qaydaları və obyektlər arasında ötürülən blok verilənlərinin formatı başa
düşülür.Buna misal olaraq İSO tərəfindən qəbul edilmiş HDLC və İBM firması
tərəfindən verilmiş SDLC protokollarını göstərmək olar.
Kompyuter şəbəkəsi üçün protokol iki kompyuter və ya aparat arasında
müəyyən qaydalar daxilində informasiya mübadiləsinin aparılmasını təmin edir.
Sadə File Transfer Protocol (FTP) proqramı ilə məlumat göndərilən zaman
arxa planda bir çox protokol işləyir. FTP protokolu iki kompyuterin iki proqramı
arasında  necə məlumat mübadiləsi aparılmasını müəyyənləşdirir.
Transmit Control Protocol (TCP) göndərən sistem üzərindən yollanacaq
məlumatı parçalara bölünməsi və qəbul edən sistemin üzərində təkrar
birləşdirilməsi funksiyalarını yerinə yetirir.
Internet Protocol (IP) isə məlumatın fərqli yönləşdiricilər üzərində doğru
yolu izləyərək qarşı tərəfə çatdırılması fünksiyasını yerinə yetirir.
İnterfeyslər- qonşu səviyyələrin qarşılıqlı əlaqə prosedurunu və bu
obyektlər arasında ötürülən informasiyanın formatını təsvir edirlər.Bu cür
interfeysə misal olaraq X.25 interfeysini göstərmək olar.
İnternetə qoşulmaq istəyən təşkilat xüsusi kompyuterdən istifadə edir ki,
buna şlüz(gateway) deyirlər. Hər bir şlüzün öz İP ünvanı olur. Şlüz iki cür olur.
daxili şlüz(daha çox korporativ şəbəkələrdə istifadə olunur), xarici şlüz( böyük
şəbəkələrdə tətbiq olunur).
Lokal kompyuter şəbəkələrinin əsas aparat komponentləri kimi
aşağıdakılardan istifadə edilir.
- işçi stansiyalar (İST);
- serverlər;
- interfeys plataları;
 - kabellər
Serverin kompyuterlər toplusuna və onlara qoşulmuş İST-ə domen deyilir.
Server-öz ehtiyatlarını şəbəkə istifadəçilərinə təqdim edən,xüsusi proqram
təminatına malik olan xüsusi proqramdır.Yerinə yetirdiyi fünksiyalara görə
serverlər Fayl serveri, Printer serveri, Poçt serveri, Faks serveri, kommunikasiya
serveri, internet serveri və s. növlərə bölünür.
İstifadəçi(kliyent)- şəbəkə ehtiyatlarından istifadə edən kompyuterdir.
Mühit(media)- kompyuterlərin birləşdirmə üsullarıdır.
İST və serverlər şəbəkənin yerləşdiyi yerlərdə öz aralarında kabel şəklində
olan verilənlərin ötürmə xətti ilə birləşirlər. Kamputerlər kabelə interfeys
platası- şəbəkə adapteri vasitəsilə birləşdirilir. Son zamanlar verilənlərin
ötürülmə mühiti kimi istifadə olunan xətsiz şəbəkələr-radiokanalllardan istifadə
edilir.
İstifadə olunan şəbəkə adapterləri 3 əsas xarakteristikaya malikdirlər.
- kompyuterin qoşulduğu şinin tipi (İSA,EİSA, MicroChannel)
- mərtəbələr şəbəkəsinin sayı(32,64)
- yaradılan şəbəkənin topologiyası (Ethernet, Arcnet, Token-Ring).
Məsələn Ethernet topologiyalı və Noveli Net Ware və ya MS Windows for
Workgroups ƏS -ə malik şəbəkələr üçün Noveli firmasının NE3200 (32 bitli)
şəbəkə adapterindən istifadə etmək məqsədəuyğundur.
LKŞ-ə fasiləsiz qida mənbəsi(UPS), modemlər, transiverlər, repiterlər və
müxtəlif kontaktlar sistemi kimi istifadə olunan konnektorlar və terminatorlar
daxildir.
Transiver- İST-nı yoğun koaksial kabelə qoşan qurğudur.
Repiter-isə şəbəkə seqmentlərini birləşdirən qurğudur.
Konnektor (birləşdirici)-kompyuterin şəbəkə adapterini nazik kabellə
birləşdirmək üçündür.
Terminator- açıq kabellə şəbəkənin qoşulması üçün, həmçinin torpaqlama
məqsədilə də istifadə oluna bilər.
Modem- telefon xətti vaitəsilə LKŞ və ya ayrıca kompyuteri qlobal
şəbəkəyə qoşan qurğudur.

Lokal kompyuter şəbkələrinin strukturu

Elementlərin şəbəkəyə qoşulma konfiqurasiyasına topologiya deyilir.

 LKŞ topologiyasının təsnifatına yanaşmalardan biri topologiyanın 2 əsas
sinifə bölməkdir. genişyayılmış və ardıcıl tipli.
Genişyayılmış topologiya konfiqurasiyada hər bir kompyuterlərin
ötürdüyü siqnal yerdə qalan kompyuterlər tərəfindən qəbul edilir.Bu cür
konfiqurasiyaya “ümumşin”,”ağacabənzər”,”passiv mərkəzli ulduz”
topologiyalarını aid etmək olar.
Ardıcıl konfiqurasiyalı topologiyada isə hər bir fiziki alt-səviyyə
informasiyanı yalnız bir fərdi kompiterə verə bilər.
Buna misal olaraq, ixtiyari (kompyuterlər bir-biri ilə ixtiyari şəkildə birləşir),
”iyerarxik”, ”halqavarı”, ”zəncirvari”, ”intelekt mərkəzli ulduz”, qar dənələri
şəklində və s. topologiyalarını göstərmək olar.
LKŞ topologiyasının ən geniş yayılmış 3 növü vardır.
Ulduz topologiyasında hər bir kompyuter xüsusi şəbəkə adapteri vasitəsilə
ayrıca kabellə mərkəzi qovşağa qoşulur.

Mərkəzi qovşaq kimi , passiv birləşdirici və ya aktiv təkrarlayıcıdan istifadə

edilə bilər. Bu topologiyanın mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, ehtibarlığı azdır,
çünki mərkəzi qovşaq işdən çıxan kimi, bütün şəbəkə öz işini dayandırır və
həmçinin burada çox böyük uzunluqlu kabeldən istifadə edilir. Bəzi hallarda
işləmə ehtibarlığını artırmaq üçün mərkəzi qovşqda xüsusi rele qoyulur ki, bunun
vasitəsilə sıradan çıxmış kabellər dövrədən açılır.
Ümumuşin(Şin) topologiyasında bütün kompyuterlər bir kabelə
qoşulur.Burada informasiya kompyuterlərə növbə ardıcıllığı ilə verilir.
 Mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, əsas kabel zədələndikdə bütün şəbəkə öz işçi
funksiyasını itirir.
Ayrı-ayrı kompyuterlərin işdən çıxması şəbəkənin ümumi işinə xələl
gətirmir.
Halqavari topologiyada məlumat bir kompyuterdən digərinə ardıcıl olaraq
ötürülür.
Sadə ardıcıl şəbəkədən fərqli olaraq burada məlumat iki istiqamətdə ötürülə
bilir.Əgər hər hansı bir kompyuter ona aid olmayan verilənləri qəbul edibsə, o
zaman həmin kompyuter o verilənləri halqavari istiqamətdə o biri kompyuterə
ötürəcək. Bu topologiyanın üstün cəhəti kabel sıradan çıxan zaman sistemin iş
qabiliyyətinin saxlanılmasıdır. Çünki hər bir kompyuterə daxil olmanın iki yolu
vardır. Mənfi cəhəti ondan ibarətdir ki, kabel müəyyən qədər uzun olur. Ulduz
topologiyaya nisbətən sürəti kiçik, həmçinin ümumu şin topologiyasında olduğu
kimi informasiya zəif mühafizə olunur

Lokal şəbəkələrdə mərkəzləşdirilmiş və mərkəzləşdirilməmiş kimi 2 əsas

idarə prinsipi mövcuddur.
Mərkəzləşdirilmiş idarəetmədə verilənlər mübadiləsinin idarəsi fayl-server
stansiyaları tərəfindən idarə edilə bilərlər. Bir işçi stansiyanın faylına digər işçi
stansiya müraciət edə bilməz. Bu şəbəkənin müsbət cəhəti şəbəkə resurslarının
onlara icazəsiz daxil olmaların yüksək dərəcədə mühafizəsi, daha böyük saylı
qovşaqlara malik şəbəkələrin qurulmasının mümkünlüyüdür. Mənfi cəhəti isə ,
fayl server öz iş qabiliyyətini itirdikdə, sistemə icazəsiz daxil olmanın
mümkünlüyü, həmçinin server resurslarına daha yüksək tələblərin olmasıdır.
Mərkəzləşdirilməmiş (bir səviyyəli) şəbəkələrdə xüsusi ayrılmış serverlər
olmur. Şəbəkənin idarəetmə funksiyası növbə ilə bir İST-dən digər İST-yə
ötürülür. Bir İST-nin resurslarından digər İST istifadə edə bilər. Çox böyük
olmayan İST üçün bü cür şəbəkə daha səmərəlidir və real paylanmış hesablama
mühitinin qurulmasına imkan verir. Mərkəzləşdirilmiş şəbəkələrə nəzərən burada
proqram təminatı daha sadə olur. Burada fayl-serverdən istifadə etmək lazım
olmur, bu da sistemin daha ucuz başa gəlməsinə səbəb olur. Lakin bu şəbəkədə
informasiyanın mühafizəsi və inzbati idarəetmə məsələləri bir qədər zəif alınır.

Verilənlərin ötürmə üsulu

Kompyuterlər arsında informasiya mübadiləsini təşkil etmək məqsədilə

LKŞ-də Elektrotexnika və Radioelektronika sahəsində Beynəlxalq institut(İEEE)
tərəfindən hazırlanmış standart protokollardan istifadə olunur.
İEEE802.3 və İEEE802.4 standartlarında təsvir edilən və lokal şəbəkələrdə
(Ethernet,Arcnet və Token Ring) istifadə olunan mübadilə protokollarına nəzər
salaq. Bu protokollar vasitəsilə şəbəkə kanal verilənlərinə daxil olma üsulları
göstərilir. Bunlar OSİ modelinin kanal səviyyəsini həyata keçirirlər.
Arcnet üsulu-Datoponit Corp. Firması tərəfindən 1977-ci ildə təklif edilmiş
və burada “ulduz” topologiyasından istifadə edilmişdir. Bu halda bir İST-dən
digər İST-yə məlumatların ötürülməsi İST-nin birində təşkil edilən markerlər
vasitəsilə həyata keçirilir. Məlumatı ötürmək istəyən İST markerin ona gəlməsini
gözləyir, göndərənin və qəbuledənin ünvanları yazılmış sərlövhəyə malik
məlumatı buna birləşdirir. Əgər İST qəbulu gözləyirsə,o yenə də markerin
gəlməsini gözləməlidir. Marker gəldikdən sonra məlumat larlabirlikdə gələn
sərlövhə analiz olunmalıdır. Əgər alınan məlumatlar bu İST-ə aid olarsa o
zaman İST onu markerdən ayırır.
Arcnet şəbəkəsinin avadanlıqları Ethernet və Token Ring şəbəkələrinə
nəzərən daha ucuz olur, lakin həmin avadanlıqların etibarlığı və məhsuldarlığı
nisbətən aşağı olur. Arcnet əsasında minlərlə Novell NetWare 2.x şəbəkələri
qurulmuşdur, bəziləri hələ indiyədək işləyir. Amma buna baxmayaraq o köhnə
üsullardan sayılır və bu gün ona üstünlük verilmir.
Token Ring üsulu- halqavari topologiyaya malik olub, 1986-cı ildə İBM
firması tərəfindən təklif edilmişdir. Bu firmadan başqa, bu cür şəbəkələrin
avadanlıqlarını Proteon, 3Com , Noveli və Univation firmaları istehsal edirlər.
Bu üsul Arcnet üsuluna oxşayır.Əsas fərq ondan ibarətdir ki, burada üstünlük
mexanizmi vardır. Bunun sayəsində bəzi İST digərlərinə nəzərən daha tez
markerləri əldə edə bilirlər və onu bir qədər özündə saxlamaq imkanın malik
olurlar.
 LKŞ-də tipik proqramlardan istifadə etmək məqsədilə şəbəkədə
məlumatların mübadiləsi üçün hansı protokoldan istifadə olunur. Ən geniş
yayılmış protokollar bunlardır. İPX, SPX və NETBİOS.
İPX-(İnternetwork Packet Exchange) protokolu OSİ modelinin nəqliyyat
səviyyəsinin protokoludur. O,şəbəkənin aşağı səviyyələri ilə interfeysə malikdir.
SPX(Sequenced Packet Exchange)- daha yüksək səviyyə olan seans
səviyyəsinin protokoludur. O, İPX, NETBİOS(Network Basic İnput/outpit
System-şəbəkə giriş-çıxış baza sistemi) protokolları əsasında yaradılmışdır.
Bunun vasitəsilə OSİ modelinin şəbəkə, nəqliyyat və seans səviyyələrinin
funksiyaları həyata keçirilir.
Ethernet üsulu – Bu Xeror firması tərəfindən təklif edilmiş və burada
“ümumi şin” topologiyasından istifadə edilmişdir. Ümumi şin ilə ötürülən
məlumatların sərlövhəsində ötürülən və qəbul edilən mənbələrin ünvanları
göstərilir.
Bu üsul aparıcı tezliyi araşdırmaq və ziddiyyətləri yox etməklə, çoxşaxəli
mübadilə üsuludur. Bu üsulun mahiyyəti ondan ibarətdir
ki, İST yalnız o vaxt məlumatı ötürməyə başlayır ki, kanal boş olsun, əks
təqdirdə məlumatın ötürülməsi müəyyən zaman anı üçün gecikmiş olacaq. Eyni
zamanda verilənlərin ötürülmə imkanı avtomatik olaraq aparat üsulu ilə həyata
keçirilir.
80-100 İST eyni vaxtda işlədikdə şəbəkənin işləmə sürəti azalır. Bu kanalda
əmələ gələn münaqişələrlə əlaqədardır.

Qlobal şəbəkələr

Qlabal şəbəkələr lokal şəbəkələrin fəaliyyət dairəsini genişləndirərək,

müxtəlif binalarda, şəhərlərdə, rayonlarda və s.yerlərdə yerləşən şəbəkələri
özündə birləşdirir. Qlabal şəbəkələr ardıcıl xətllərlə birləşdirirlər ki, bu xətlərdə
də verilənlərin ötürülmə sürəti lokal şəbəkələrə nisbətən az olur. Qlobal
şəbəkələr əsasən 4 cür olur (Şəhər,regional,milli və transmilli). Adətən qlabal
şəbəkələrə aşağıdakı qurğular daxildir.
Marşurutlaşdırmalar. Bunlar lokal şəbəkələr arasında əlaqəni təmin edir və
interfeys vasitəsilə qlabal şəbəkni idarə edir.
ATM kommutatorları.- lokal və qlabal şəbəkələr arasındakı xanaların
yüksək sürətli kommutasiyası üçün istifadə edilir.
 X.25 kommutatorları və Frame Relay. Rəqəm siqnallarının göndərildiyi
şəxsi və ictimai verilənlərin ötürülmə kanallarını bir- biri ilə əlaqələndirir.
Modemlər. Analoq siqnallarının göndərildiyi şəxsi və ictimai verilənlərin
ötürülmə kanalarını bir- biri ilə əlaqələndirir.
Multipleksorlar. Bir fiziki kanal vasitəsilə eyni zamanda bir neçə siqnallar
göndərməyə imkan verir.
Kommutasiya serverləri.- Adətən zəng edən serverlər olub, uzaq məsafədə
yerləşən istifadəçilərə imkan verir ki, lazımı kliyentlə əlaqə saxlaya bilsin və
onun lokal şəbəkəsinə qoşulsun. Buna misal olaraq, AS5200 Cisco seriyalı rabitə
serverini göstərmək olar.
Kanallara xidmət modulları. Bu qurğular mərkəzi telefon qovşağı ilə,yəni
telefon kompaniyasının kliyentə ən yaxın olan kommutasiya qovşağı ilə
birləşdirilir.

Kliyent- server texnologiyasi

Orta və böyük kompyuter bazasında hesablama prosesinin mərkəzləşdirilmiş

idarəetmə sxemi son zamanlar “kliyent- server” texnologiyası ilə əvəz
edilmişdir.
Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sxemində bütün hesablama resursları,
verilənlər və onların emal proqramları bir kompyuterdə cəmləşdirilir.
Terminallar(displeylər) kompyuterə ya interfeys vasitəsilə ya da telefon xətləri
vasitəsilə qoşulurlar.

Son zamanlar “İnternet” şəbəkə ideyasını korporativ sisteminə mühitinə

keçən “İntranet” texnologiyası yaranmışdır. Kliyent – server texnologiyasından
fərqli olaraq, bu texnologiya verilənlərə yox, istifadəçi üçün hazırlanmış
informasiyaya yönəldilmişdir. İntranet texnologiyası yuxarıdakı hər iki sistemin
müsbət xüsusityyətlərini özündə cəmləşdirir.
Kliyent server texnologiyasında iki obyektin qarşılıqlı əlaqəsi zamanı iki
tərəf iştirak edir. müəyyən resurs (server, xidmət) imkanlarını ayıran tərəf və bu
resurslardan istifadə edən tərəf. Resurslardan istifadə edən kliyent, resursları
təmin edən tərəf isə server adlanır. Resurs kimi aparat komponent (disk, printer,
modem, skaner və s.) proqram, fayl, verilənlər bazası, hətta kompyuter ola bilər.
Server kimi fayl-server və ya disk – server, printer –server və ya çap-server,
verilənlər bazası serveri, SQL-server (SQL-dilində verilənlər bazasında
sorğuların emal proqramları), kompyuter-server və s.ola bilər
Şəbəkədə yerinə yetirilən hər hansı bir proqram bir halda kliyent, digər halda
isə server rolunda çıxış edə bilər.
Daha mürəkkəb kliyent-server modeli kimi-üçbəndli modeldən-
AS(Application server) modelindən istifadə edilir. AS modelinə əsasən
verilənlərin idarə olunması, emalı və son istifadəçiyə informasiyanın çatdırılması
kimi 3 funksiyadan hər birisi ayrı-ayrı kompyuterlər tərəfindən yerinə yetirilir.

XII FƏSİL
İnternet –in yaranma tarixi

  Texnologiyanın inkişafı ilə kompyuterlərin şəbəkələrdə birgə işləməsi

mümkün oldu. Bir-birinə qoşulmuş iki kompyuter isə artıq şəbəkə əmələ
gətirir. Faktiki olaraq İnternet bütün dünyada milyonlarla kompyuter, proqram,
informasiya bazaları, fayllar və əlbəttə ki, insanlar arasında əlaqə yaradan
şəbəkələrdən ibarət şəbəkədir.
    Hələ 60-cı illər “RAND Corporation” və bir neçə təhsil müəssisəsi - o
cümlədən, Massaçusets Texnoloji İnstitutu və Los-Ancelesdə Kaliforniya
Universiteti yeni şəbəkə protokolu üzərində işləyirdilər. Bu protokol hətta aralıq
birləşmələrdən biri sıradan çıxdıqda iki qurğu arasında yüksək sürətli rabitəni
təmin etməli idi.
    1969-cu ildə ABŞ MN Perspektiv Araşdırmalar Agentliyi yeni texnologiya
əsasında ilk kompyuter şəbəkəsini qurmağa başladı. İlk əvvəl agentliyin şəbəkəsi
(ARPA Network, ARPANET) ABŞ ərazisində yerləşən yalnız dörd
superkompyuteri birləşdirirdiyi halda 70-ci illərin ortasına kimi o, qarşılıqlı
əlaqədə olan şəbəkələrin “ümumdünya birliyi” səviyyəsinə qədər genişləndi.
  70-ci illərin sonu İnternet şəbəkəsində standart rabitə protokolu kimi TCP/IP
(Transmission Control Protocol/Internet Protocol- Ötürmənin idarəolunması
protokolu / İnternet protokolu) qəbul olundu. İnternet platforması kimi əsasən
ancaq UNIX əməliyyat sistemi istifadə olunurdu. Qeyd etmək lazımdır ki,
İnternetlə işləmək üçün vasitə və əmrlərin əksəriyyəti indi də öz üzərində bu
əməliyyat sisteminin izlərini daşıyır.

    80-ci illərdə elmi profilli açıq şəbəkə kimi ARPANET-in əvəzinə ABŞ
Milli Elmi Fondu (National Science Foundation, NSF) tərəfindən qurulmuş
yüksək sürətli NSFNET şəbəkəsi meydana gəldi. Elə həmin vaxt ABŞ höküməti
ARPANET-in hərbi məqsədlər üçün istifadəsini dayandırdı və ABŞ MN öz
qapalı şəbəkəsi MILNET-i qurmağa məcbur oldu. NSFNET isə tezliklə öz
local şəbəkələrini ümumi şəbəkəyə qoşan özəl şirkətlər və ictimai təşkilatlar
arasında populyarlıq qazandı, biznes sahəsində İnternet xidmətləri verən ilk
şirkətlər meydana gəldi.
    1995-ci ildə NSF İnternetin maliyələşdirilməsini kəskin şəkildə azaltdı. O
vaxtdan İnternetin işini əsasən özəl şirkətlər təmin edir. İnternetin ümumi qəbul
olunmuş mənada “sahib”-i yoxdur, buna baxmayaraq onun işlək vəziyyətdə
saxlanması ilə məşğul olan təşkilatlar mövcuddur. İnternet Fəaliyyət Şurası
(Internet Activities Board, IAB) ümumilikdə İnternetin arxitektura və
strukturuna nəzarət edir və iki qrup - Araşdırma (Internet Research Task Force,
IRTF) və Mühəndis (Internet Engineering Task Force, IETF) qrupundan
ibarətdir. Bunların hər biri İnternetin uyğun sahədə perspektiv inkişafını
müəyyənləşdirir, həmçinin yeni standartların təşkil olunması işini koordinasiya
edir.
    İnternetin əsası bir-biri ilə birləşdirilmiş regional şəbəkələrdir. Hər bir belə
şəbəkə İnternetə giriş nöqtəsi (Network Access Point, NAP) adlanır. Bir qayda
olaraq bu şəbəkələri müxtəlif İnternet xidmətləri təklif edən ticari şirkətlər idarə
edir. Regional NAP ən azı digər iki NAP-la yüksək sürətli kanallarla əlaqəli olur.
Sıravi istifadəçi İnternetə qoşulmaq üçün adətən İnternet xidmətləri təminatçısı
(Internet Service Provider, ISP) ilə müqavilə bağlamalıdır. ISP regional NAP-la
əsasən telefon xətləri ilə yüksək sürətli rabitə kanallarına malik yerli şirkət və
yaxud qlobal xidmət ola bilər.
    İnternet istifadəçisi şəbəkədə digər kompyuterlərlə “klient-server” modeli
üzrə mübadilə aparır. İstifadəçiyə İnternet resursları - informasiya və
xidmətlərini “server” adlanan host-kompyuter (host - sahib) təqdim edir.
İstfadəçi (klient) isə bu resurslara şəbəkə protokolu üzrə informasiyanın uyğun
şəkildə gətirilməsini təmin edən klient-proqramlar vasitəsilə müraciət edə bilir.
NSFNET- baza şəbəkəsi vasitəsilə informasiya mübadiləsi həyata keçirilir.
Şəbəkəyə qoşulmuş kompyuterlər arasında informasiya mübadiləsini
sadələşdirmək məqsədilə İnternet TCP/İP protokkolu ilə istifadə edilir.
TCP/İP iki müxtəlif protokoldan ibarətdir.
1.İP-qovluqlarda yerləşdirilmiş xüsusi hazırlanmış kompyuterlər İnternet
vasitəsilə informasiyanı hərəkət etdirmək üçün İP-dən istifadə edirlər. Burada
kiçik informasiya paketlərində kompyuterlərin İP ünvanları göstərilir ki,bunun
da köməyi ilə informasiya müəyyən olunmuş ünvana çatdırılır. İP ünvanları bir –
biri ilə nöqtələrlə ayrılmış dörd nömrədən ibarətdir.Məs. 198.70.150.9 Burada
axırıncı (dördüncü) rəqəmlər qrupu şəbəkədə kompyuterin nömrəsini, üçüncü
qrup isə şəbəkənin nömrəsini göstərir
2.TCP (ötürmənin idarə olunması protokolu)-internet vasitəsilə göndəriləcək
informasiyanın kiçik paketlərə hansı şəkildə bölünməsini təyin edir. Daha
doğrusu, müxtəlif vaxtlarda göndərilmiş müəyyən sayda kiçik paketlərdən ibarət
informasiyaların eyni zamanda istifadəçiyə çatdırılmasını təhlil edir.
İnternetdə kompyuterləri ünvanlandırmaq üçün DNC( sistemin domen adı)
adlı domen sistemindən istifadə edilir. Ünvanlar rəqəmlər və adlar ardıcılığı kimi
təqdim oluna bilər. İnternetdə kompyuterlər verilənləri göndərmək üçün rəqəmli
ünvanlardan, insanlar isə adlarla olan ünvanlardan istifadə edirlər. Rəqəmli
nömrələri yadda saxlamaq çətin olduğundan domen adlarından istifadə olunur.
Samir@ İnformasiya sistemləri .naxçıvan.edu.az
burada- Samir-istifadəçini göstərir.
@-ticarət işarəsidir.(elektron poçt)

Informasiya sistemləri –kompyuterin adını,Informasiya sistemləri naxcıvan-

kompyuterin Naxçıvan Dövlət Universitetinin İnformasiya sistemləri kafedrasına
aid olduğunu göstərir,edu-təhsil müəsisəsi olduğunu göstərir,az-Azərbaycan
Respublikasını göstərir. Birinci səviyyəli, təşkilat domenlərinə aiddir.
 com - kommersiya ilə məşğul olan təşkilatlar

edu - təhsillə məşğul olan təşkilatlar

org - kommersiya ilə məşğul olmayan təşkilatlar

gov - hökumət təşkilatları

mil - hərbi təşkilatlar

int - Beynəlxalq təşkilatlar

net - şəbəkə xidmətləri göstərən təşkilatlar

Məsələn. www.nokia.com ; www.openbook.org ; www.ntk.net.
Birinci səviyyəli təşkilat domenlərindən başqa, kompyuterin yerini
müəyyənləşdirən coğrafi domenlər də var.
Birinci səviyyəli coğrafi domenlər
az- Azərbaycan

de - Almaniya

fr - Fransa

se - İsveç

ru - Rusiya

jp- Yaponiya

us- ABŞ

tw- Taywan

tr- Türkiyə

ua- Ukrayna

ro- Ruminya
 kz- Kazaxıstan

tk- Takilao

ge- Gürcüstan

uk- Böyük Britaniya və sair.

    World Wide Web özündə hipertekst, multimedia və qlobal kompyuter

şəbəkələrini birləşdirərək publikasiya işində yeni bir dövrün başlanğıcını qoydu.
Sürətlə gedən inkişaf nəticəsində indi nəinki hipertekst və qrafik təsvir, hətta
animasiya, video-, audio-kliplər və nəhayət “virtual dünya” adını almış üçölçülü
realistik səhnələr şəklində informasiyanı bütün dünyada milyonlarla istifadəçiyə
çatdırmaq mümkün olmuşdur. Bu maraqlı yeniliklərlə bərabər bir o qədər də səs-
küyə səbəb olmayan yeni texnologiya - verilənlər bazası kimi informasiya
mənbəyinin Web-də publikasiyası sistemləri meydana gəldi.

İnternet xidmətləri

İnternetin əsas xidmət sahəsinə aşağıdakılar aiddir.

-World Wide Web(ümumdünya hörümcək toru-WWW)- layihəsi 1989-cu
ildə Tim Bernes-Li (Tim Bernes-Lee) tərəfindən CERN yüksək enerji fizikası
laboratoriyasında işlənməyə başlamışdı. Layihənin məqsədi bütün dünyada
alimlər arasında tədqiqatların nəticələri və ideyalar mübadiləsi üçün vahid bir
metodun hazırlanması idi.
    1992-ci ilin noyabrında ABŞ Milli Superkompyuterlər Mərkəzi NCSA
tərəfindən “Mosaic” adlanan ilk Web-ə baxış proqramının (web-brauzerin)
təqdim olunması WWW-nin populyarlaşmasının başlanğıcını qoydu. 1993-cü
ilin əvvəli dünyada ancaq 130 Web qovşağı olduğu halda, web-serverdən
informasiyanın alınmasını təmin edən bu web-klient meydana gəldikdən
ancaq yarım il sonra onların sayı 10000-i keçdi. 1994-cü ilin oktyabrında
keçirilmiş sorğunun nəticələrinə görə isə dünyada artıq 20 milyondan çox WWW
istifadəçisi var idi. Bir çox iri şirkətlər yeni texnologiyadan hətta öz lokal
şəbəkələrində istifadə etməyə başladılar, 1995-ci ilin ortaları bir müəssisə
daxilində informasiya mübadiləsinə xidmət edən bu cür şəbəkələri təsvir etmək
üçün “Intranet” termini meydana gəldi. Web və ümumən internetin coşqun
inkişafı kompyuter aləmində 80-ci illərin əvvəli fərdi kompyuter inqilabından
sonra ən görkəmli hadisə oldu.
WWW- xidməti internetin ən mühüm və ən geniş yayılmş xidmət
növüdür.Qısaca WEB adlanan bu xidmətdən istifadə etmək çox asan və rahatdır.
WEB resursları WEB –saytlar və WEB səhifələr şəklində təsvir
olunur.Bir səhifədən və ya saytdan digərinə, o cümlədən qrafiklərə, şəkillərə
keçmək üçün “keçid”(Link) adlanan mexanizmdən istifadə edilir. WEB
sənədlərini təsvir etmək və onların axtarışını asanlaşdırmaq üçün HTML(Huper
text Markup Lanquage) adlı xüsusi dil yaradılmışdır. HTML dil vasitəsilə
hazırlanmış WEB səhifələr “WEB –browser”( WEB-brauzer, yəni WEB-ə
baxış),”İnternet Explorer”(İnternet bələdçisi) adalanan proqramların köməyi ilə
oxunurlar. Keçidlər adətən başqa rənglə seçilir və altından xətt çəkilr. Keçid
əməliyyatı keçidin üzərində mausun düyməsini bir dəfə basmaqla yerinə yetirilir.
İnternetdə hər bir saytın unikal ünvanı olur. Bu ünvan URL (Uniform
Resourse Locator-Resursun vahid göstəricisi) adalnır.
http://www.kitab.baku.az
burada http-informasiyanın ötürülməsi protokolu, www-internet xidmətinin adı,
kitab.baku.az-WEB saytın yerləşdiyi host (əsas) kompyuterin İnternet adını
göstərir. Host kompyuterin adı şəbəkədə qeydə alınmış domenlərin adınadn
ibarət olur. Domenlərin adı ardıcıllıqla yazılır. Soldan başlayaraq əvvəlcə ən
aşağı səviyyənin domeni, sonra isə yuxarı səviyyənin domenləri. Ən yuxarı
səviyyə-
dəki (sağdan birinci) domendən solda yazılan domenlərə altdomenlər deyilir.
(altdomen1.altdomen2 və s)
WEB səhifə WEB saytın ayrıca bir hissəsi olub,”htm” və ya “html”
genişlənməsi ilə təyin olunan mətn faylıdır.
Digər tip qrafika, audio, video informasiya WEB səhifəyə daxil olmur.
-ELEKRTON POÇT(E-mail)- internet istifadəçilərinin ən çox istifadə
etdiyi xidmətlərdən biridir. E-mail vasitəsilə ani bir zamanda bütün dünya
miqyasında istənilən şəxslə (kompyuterlə) məktublaşmaq olar. Bu xidmətdən
istifadə etmək üçün elektron ünvan olmalıdır. DNC üslubunda elektron poçt
ünvanı ümumi şəklidə belə yazılr.
“userid”@ “nodeid”
burada “userid”-istifadəçinin identifikatoru, “nodeid”-şəbəkə qovşağının
identifikatorudur. Bu iki identifikator arasında @ (eta) işarəsini yazmaq lazımdır.
Məsələn azad@ mail.ru
Elektron poçtla işləmək üçün ən çox OUTLOOK, EXPRESS və NETSCAPE
proqramlarından istifadə edilir/
-FTP-File Transfer Protokol (Faylalrın ötürülməsi protokolu) . Bu xidmət
vasitəsilə bir şəbəkə kompyuteri ilə digəri arasında fayllar mübadiləsi aparıla
bilər. FTP protokolu TCP/İP standart protokollar ailəsinin tətbiq səviyyəsinə aid
protokollardan ibarətdir. Nəqliyyat səviyyəsində TCP protokolu tətbiq edilir.
FTP- arxivinin resurslarının axtarışı üçün “Archive” adlanan və WEB-də
yerləşdirilən qlobal axtarış sistemi mövcuddur.
- USENET-xidməti müxtəlif mövzulara aid yeni xəbərləri özündə toplayır və
onların yayılmasını təşkil edir. Xəbərlər mövzuya uyğun qruplarla təşkil edir.
Qrupa başqa sözlə konfrans da deyilir. Xəbərlər müxtəlif serverlərdə
yerləşdirilir. Xəbərlərin alınması, baxılması və göndərilməsi üçün NNTR
(şəbəkə xəbərlərinin göndərilməsi protokolu) protokolundan istifadə edilir. Məs.
”alt.binaries.sounds.midi”-midi formatlı musiqi faylları yayılır.
-TELNET xidməti.Terminalın emulyasiya protokoklu olan”Telnet” uzaq
məsafəli terminalın İntrenetə qoşulmasını təmin edir. Uzaq məsafəli
kompyuterdə yerləşən proqramları çağırıb istifadə etmək olar. Uzaq məsafəli
kompyuterlə əlaqə İnternet vasitəsilə yaradılır. Bunun üçün həmin kompyuterdə
“uçot resursu” (account) olmalıdır. TELNET protokolu internet-in STD8 və
RFC854 sənədlərində təyin edilmişdir.
TELNET xidmətlərindən əsas etibarı ilə WEB-ə daxil olmayan, lakin
qiymətli və faydalı məlumatların (məs.elektron katoloqları, müxtəlif sahələr üzrə
verilənlər bazaları) və proqramların əldə edilməsi üçün istifadə edilir.
-GOPHER- informasiya axtarış xidməti. Bu xidmət bütöv İnternet
şəbəkəsində verilənlər bazalarına müraciəti təmin edir və internet resurslarına
bələdçi rolunu oynayır.
 İnternet Axtarış sistemləri
İnternetdə lazımi məlumatın axtarışı, axtarış sistemlərinin köməyi ilə aparılır.
Aşağıda ən çox istifadə olunan axtarış sistemlərindən ibarət siyahı
göstərilmişdir.
http.//www.google.az
http.//www.rambler.ru
http.//www.yahoo.com
http.//www.yandex.ru
http.//www.aport.ru
http.//www.webzirve.com
http.//www.altavista.com
http.//www.webrehberi.com
İnternetdə informasiya axtarışını asanalşdırmaq üçün xüsusi serverlərdən
istifadə edilir.
Adlar üzrə faylları tapmaq üçün FTP- serverlərdə Archie serverlərindən
istifadə edilir.
Menyu bəndlərini axrtarmaq üçün Gopher serverlərindəki Veronica axtarış
proqramından istifadə edilir.
Açar sözlərinə görə şəbəkə verilənləri bazasında indeksləşdirilmiş
sənədlərin axtarışı WAİS proqramı vasitəsilə həyata keçirilir.
İnternet-in bütün WWW serverlərində informasiya axtarışı çox asan məsələ
deyildir. Bunu üçün aşağıdakı əsas yanaşmalardan istifadə edilir.
Web-indekslərin yaradılması. Bu yanaşmada avtomatik olaraq,
informasiyanın yığılması, baxış və indeksləşdirilməsi xüsusi axtarış proqramları
vasitəsilə həyata keçirilir. Bu proqramlara misal olaraq, Alta Vista(http.//
altavista.com), Hot Bot(http.// hotbot.com), həmçinin Open Text (http.//
www.open.text.com) proqramlarını göstərmək olar.

Web-katoloqların yaradılması. Bu yanaşmada katoloqlara malik

mövzuyönümlü informasiya sistemlərinin təşkili nəzərdə tutulur. Bu cür axtarış
sistemlərinə YAHOO (http.// www.yahoo.com) və Magellan(http.//
magellan.com) proqramlarını aid etmək olar.
Hibrid axtarış sistemi- Bu sistemlərdə indeksli və mövzular üzrə olan
kataloqlardan istifadə etmək olar. Bu cür sistemlərə Lycos (http.//www.
lycos.com), Excite(http.//www .excite.com) və Web Crawler(http.//www.
webcraver.com) sistemlərini aid etmək olar.
Online məlumatları. Bunlar əl ilə yaradılır və Web-kataloq –lardan fərqli
olaraq, daxili axtarış mexanizminə malik olmurlar. Bunalar Online Whole
Interney Gaxabor (http.//hearnet.gnn.com/gnn/wic/index.html), Web server
directory, mövzu üzrə məlumat sistemi- Big Book (http.//www .big.book.com),
qrafiki təsnifatı Hoovers(http.//www .hoovers.com).

Microsoft İnternet Explorer

Bu brauzerin tərkibinə aşağıdakı proqramlar daxildir.
- MSİE icmalçısı;
- Kanallar;
- Işçi stolunu yeniləşdirən komponentlər;
- Outlook Express;
- Microsoft Net Meetinq;
- Front Page Expres;
- Məsələlərin planlaşdırılması
MSİE – icmalçısı Windows-un “Provadnik”,”My computer”
pəncərələrindən və hətta idarə panelindən Web-səhifələrə baxış keçirməyə imkan
verir.
Bir çox hallarda maraqlı informasiya şəbəkədən birbaşa işçi stoluna
göndərilə bilər. Bunun üçün lazımı kanallara abunəçi olmaq lazımdır. Kanal işçi
stolda rənglə göstərilir və tərkibi hər dəfə informasiya göndəricisi tərəfindən
yeniləşdirilir. İstifadəçi özü onu maraqlandıran istənilən kanalı yarada bilər.
İşçi stolunu bilavasitə informasiyanı təsvir edən Web-səhifə şəklində tərtib
etmək olar.
Microsoft NetMeetinq- Web-səhifədə və ya lokal şəbəkədə müxtəlif
konfranslar keçirməyə imkan verir. Bu halda şəbəkə və ya modemdən istifadə
edilir.
Outlook Express- bi İnternet Explorer-in poçt və ya xəbərlər
proqramıdır.Onun vasitəsilə elektron poçtunun xəbərlər mübadiləsi, qrup
xəbərlərin oxunması və digər yerə göndərilməsi, telekonfranslarla iş yerinə
yetirilir.
Microsoft Chat- proqramından şəbəkədə xüsusi otaqda söhbət aparmaq
üçündür.
Front Page Exrpess- xüsusi Web-səhifələri yaratmaq, redaktə etmək və
çapa vermək üçün istifadə edilir.
 Məsələlərin planlaşdırılması- bəzi standart prosedurların planlaşdırılması
və yerinə yetirilməsi üçün istifadə edilir.
 Əlavə
Microsoft Word - ün bəzi klaviatur kombinasiyaları

Kombinasiyalar İcra etdiyi fünksiyalar

Alt-Backspace Axırıncı əmrin ləğvi

F4 Axırıncı əməliyyatın təkrarı

Ctrl-Num5 Hamısını qeyd etmək

Alt-Num5 Cədvəli qeyd etmək

F8 Fraqmentin qeyd olunmasına başlamaq

Shift-F8 Qeyd olunmuş blokun ölçüsünün

dəyişdirilməsi

Ctrl-Shift-F8 Düzbucaqlı blokun qeydinin başlanması

Ctrl-Backspace Əvvəlki sözü pozmaq

Ctrl-Delete Sonrakı sözü pozmaq

Shift-F10 Kontest menyunu çağırmaq

F10 Menyuya giriş

Alt
 Axtarış və keçid

Kombinasiyalar İcra etdiyi fünksiyalar

Ctrl-F  Axtarış

Ctrl-H Əvəzetmə

Shift-F4 Yeni axtarış və ya keçid

F5 Səhifəyə keçid

Shift-F5 Axrıncı düzəlişin yerinə keçid

Simvolların formatlaşdırma əmrləri

Kombinasiyalar İcra etdiyi fünksiyalar

Ctrl-aralıq Simvolların
Ctrl-Shift-Z formatlaşdırılmasını yığışdırmaq

Ctrl-D Şrift vermək

Ctrl-Shift-F Şriftin formatlaşması əmri

Ctrl-Shift-P Şriftin ölçülərini dəyişmək

Ctrl-I Şriftin maili yazılışı

Ctrl-B Şriftin yağlı yazılışı

Ctrl-U Şriftin qeyd edilərək yazılışı

Ctrl-Shift-W Yalnız sözlərin qeyd olunması

Ctrl-Shift-D İkiqat qeyd etmək

Ctrl-"=" Aşağı indeks

Ctrl-Shift-"=" Yuxarı indeks

Ctrl-Shift-A Sərlövhə/sətir

Shift-F3 Sərlövhə/sətir/cümlə şəklində

Ctrl-Shift-K Sözdəki hərflərin

böyüdülməsi/kiçildilməsi

Ctrl-Shift-H Gizli / adi mətn

Ctrl-Shift-Q Şrifti simvola dəyişmək

Ctrl-Q Abzasın əlavə formatlaşdırılmasının

ləğvi
Ctrl-Shift-N
Alt-Shift-Num Abzasın adi stilə salınması

Ctrl-J Abzasın sağdan və soldan

bərabərləşdirilməsi

Ctrl-E Abzasın mərkəzləşdirilməsi

Ctrl-L Abzasın soldan bərabərləşdirilməsi

Ctrl-R Abzasın sağdanbərabərləşdirilməsi

Ctrl-M Abzasın yerinin sağa doğru

sürüşdürülməsi

Ctrl-Shift-M Abzasın yerinin sola doğru

sürüşdürülməsi

Ctrl-T Abzasın çıxışını böyütmək

Ctrl-Shift-T Abzasın çıxışını kiçiltmək

Ctrl-Shift-L Sətiri markerlə işarələmək

Ctrl-1 İnterval 1 səti

Ctrl-2 İnterval 2 sətir

Ctrl-5 İnterval 1.5 sətir

Ctrl-Shift-S Stil pəncərəsinə keçid və ya format əmri

Windows-un əlavə düymələri ilə kombinasiyaları

Kombinasiyalar İcra etdiyi fünksiyalar

Windows Əsas menyunu çağırır

Windows-E Bələdçini işə salır

Windows-F Faylların axtarışı

Windows-Strl-F Lokal şəbəkədə kompyuterin axtarışı

Windows-V
Mübadilə buferin baxışına keçid
Windows-F7

Bütün pəncərələri bağlayır atır

Windows-M
aşağı(minimize) tapşırıqlar panelinə

Windows-Shift-M Əvvəlcədən bağlanmış pəncərələri açır

Windows-D1 Bütün pəncərələri açır və bağlayır

Windows-R (Run) pəncərəsini çağırır –icra et

Windows-ın arayışını hər hansı bir

Windows-F1
proqramdan çağırır

Windows-un bəzi klaviatur kombinasiyaları

Kombinasiyalar İcra etdiyi fünksiyalar

Alt-Tab
Keçid sonrakı(əvvəlki) aktiv tapşırığa
Shift-Alt-Tab

Çoxçərçivəli proqramların digər

Ctrl-Tab
pəncərəsinə keçid və yaxud dialoq
Shift-Ctrl-Tab
pənçərənin digər səhifəsinə

Alt-Esc Digər nişana yaxud digər məsələyə

 keçid

Ctrl- Esc Əsas menyuya giriş

Cari obyektin qeyd olunması və qeydin

Ctrl-aralıq
ləğv edilməsi

Alt- aralıq Sistem menyusunun pəncərəsinə giriş

Alt- altından xətt çəkilmiş hərfAlt-F kombinasiyası ilə File menyusu

menyunun baş hərfi açılır

Menyu altdığına giriş və əmrin icrası-

Alt- altından xətt çəkilmiş hərflər
baş hərfi ilə birlikdə sıxmaq lazımdır

Qeyd olunmuş obyektin xassələri,geniş

Alt-Enter
ekran rejiminə keçid və tərsinə

Ctrl-oxlar; Ctrl-Home; Ctrl-End; Ctrl-Qovluq daxilində obyektləri qeyd

Pg Up; Ctrl-PgDown etmədən faylların nişanlarına keçid

Ctrl-A(lat) Qeyd etmək(hamısını)

Ctrl-X Qeyd olunmuş obyektləri kəsmək

Qeyd olunmuş obyektlərin kopiyasını

Ctrl-C
çıxarmaq

Ctrl-V Yerləşdirmək(qoymaq)

Ctrl-Z Axırınçı əmrin ləğv edilməsi

F1 Ümumi arayışın çağırılması

Qovluğun yaxud nişanın adının

F2
dəyişdirilməsi

Cari qovluğa faylların axtarışı proqramı

F3; Ctrl-F
çağrılır

“Digər qovluğa keçid” siyahısı açılır,

F4
təkrar sıxdıqda-qayıdır

Alt-F4 Carı proqram yaxud pəncərə bağlanır

Nişanlardan qeyd ləğv edilir; yenidən

F5
pənçərələrlə işi başlamaq olar

"digər qovluğa keçid" siyahısına düşür-

F6
süz(əgər pəncərədə alətlər paneli varsa)

Pəncərə menyusunun sol yuxarı

F10; Ctrl-F10
küncünə keçid

Shift-F10 Kontekst menyu çağrılır

Xüsusi redaktə Əməliyyatları

Kombinasiyalar İcra etdiyi fünksiyalar

F7 Mətinin yoxlanışı

Alt-F7 Növbəti səhifəyə keçid

Shift-F7 Server-Tezarus əmri

Alt-F3 Qeyd olunmuş sözün "aftotekst"

menyusuna əlavə olunması

F3 Elementin adının öz adına

dəyişdirilməsi

Ctrl-F3 Faylı silmə

Ctrl-Shift-F3 Faylı daxilə qoymaq

Ctrl-K Hiper müraciət yaratmaq

Xüsusi simvollar

Kombinasiyalar İcra etdiyi fünksiyalar

Ctrl-Shift-defis Birləşmiş defis qoymaq

Ctrl-Shift-boşluq   Bölünməz boşluq işarəsi

Ctrl-Enter Sətirin bölünməsi (qırığı)

Shift-Enter Səhifənin bölünməsi (qırığı)

Ctrl-Shift-Enter Kalonkanın bölünməsi (qırığı)

Alt-Shift-D Hal-hazırki tarixin qoyulması

Alt-Shift-T Saatın qoyulması

Alt-Ctrl-P Qeyd etmə rejiminə keçid

Alt-Ctrl-O struktur rejiminə keçid

Alt-Ctrl-N Adi rejimə qayıdış

Alt-Ctrl-İ Səhifənin çapdan əvvəlki görünüşü və

geriyə

Ctrl-Shift-* Oxunulmaz simvolların görükməsi

Ctrl-F4(Ctrl-W) Pəncərənin bağlanılması

Ctrl-N Yeni boş pəncərənin yaradılması

Ctrl-F6 Növbəti pəncərəyə keçid

Ctrl-SHİFT-F6 Əvvəlki səhifəyə keçid

Alt-Ctrl-S Pəncərəaltının açılması\ bağlanması

F6 Başqa pəncərəaltına keçid

Alt-F10 WinWord pəncərəsinin bütün ekrana

yayılması

Ctrl-F10 Sənəd pəncərəsinin bütün ekrana

açılması

Alt-F5 Bağlı WinWord rejiminin qaytarılması

Ctrl-F5 Bağlı sənədin ekrana qaytarılması

Ctrl-F7 Cari pəncərəni oxlarla tərpətmək

Ctrl-F8 Pəncərənin şaquli ölçülərinin

dəyişdirilməsi

Shift-F12 Faylın saxlanılması

Ctrl-N Yeni sənədin yaradılması

Alt-Shift-sola ox Sərlövhənin səviyyəsinin qaldırılması

Ctrl-F12
Ctrl-O Faylın açılması

F12 Save as –komandası

Ctrl-Shift-F12
Ctrl-P Sənədin çapı

Alt-Shift-sağa ox Başlığın aşağı endirilməsi

Alt-Shift -yuxarı ox Seçilmiş fraqmentin yuxarı qaldırılması

Alt-Shift -aşağı ox Seçilmiş fraqmentin aşağı aparılması

Alt-Shift- rəqəm Başlıqların səviyyəsinin göstərilməsi

Test sualları
Informatikanın əsas anlayışları,yaranma
tarixi,fərdi kompyuterlər və arxitekturası

1. İnformasiyanın ən kiçik ölçü A)Yazı B) Kitab

vahidi hansıdır? C) Dəftər D) Qələm E) Elektrik
A) 1 bod B) 1bpi
C) 1 bit E) 1 kilobayt D)1 bayt 4. Informasiya ölçülür:
A) Kalori ilə B) Baytla
2. İnformasiyanın emalı nə C) Metrlə D) Kilometrlə
deməkdir? E) Hamısı doğrudur
A) Toplanan informasiyanın yığilması
B) Qarşıya qoyulan məsələnin həlli
C) Informasiyanın ötürülməsi 5. 1 Qb= ?
D) Hesabalma deməkdir A) 1024 Kb B) 1024 Bayt
E) İnformasiya üzərində müxtəlif C) 2 bayt D) 210 Tb E) 210 Mb
10

proseslərin məcmusudur
6. I nəsil kompyuterlərə aiddir...
3. Biliklərin gələcək nəslə A) Yarimkeçiricilər
ötürülməsinə aiddr... B) Inteqral sxemlər
C) Tranzistorlar
D) Lampalar
E) Böyük inteqral sxemlər
7.III nəsli kompyuterlərə aiddir..
A) Yarimkeçiricilər
B) Inteqral sxemlər
C) Tranzistorlar
D) Lampalar
E) Böyük inteqral sxemlər
A) 1 bayt B) 8 bit
C) 1 bit D) 2 bayt E) 32 bit1
13.”Televizor qülləsi - Televizor”
elektromaqnit dalğası …
A) İnformasiya qəbuledicisidir
B) İnformasiya ötürücüsüdür
C) informasiya mübadiləsidir
D) Rabitə kanalıdır E) Hamısı
doğrudur

8. IV nəsli kompyuterlərə aiddir... 14.İnformasiyanı saxlamaq olmaz

A) Yarimkeçiricilər A) Kağızda
B) Inteqral sxemlər B) İstənilən bir obyektdə
C) Tranzistorlar C) Ağacda
D) Lampalar D) Səs dalğasında
E) Böyük inteqral sxemlər E) Kompyuterin yaddaşında

9. İlk elektron rəqəm hesablama 15. 1 bitlik dəyişən hansı qiymətləri

maşını necə adlanırdı? ala bilər?
A) Eniac B) Eniqma C) Koloss D) A) İstənilən müsbət ədədi
Edvak E) Edsak B)Ancaq1 C)-1 və D) 0 və 1 E) 2

10. Hansı söz kompyuter sözünü əvəz 16.1bayt=?

edirdi? A) 10 bit B) 10 Kbayt
A) Alqoritm B) Hesablama Maşını C) C) 8 bit D) 1Mbayt E) 1söz
Modulyator D) Prosessor
E) Ana Plata 17. Meqabayt=?
A) 100000 bit B) 100000 bayt
C) 1024 bayt D)1024 kilobayt
11.Ən qədim say aləti hansıdır? E) 1024 Qbayt
A) Çötkə B) Mexaniki kalkulyator
C) Kalkulyator D) Abak 18. İnformasiyanın miqdarının
E) Loqarifmik xətkeş elementar ölçü vahidi:
A) Bit B) KB C) MB
12. 1 Söz bərabərdir... D) Bod E) Səkkiz bit.
 A) Rəqəmli kamera, klaviatura, skaner,
19. 1Qbayt neçə baytdır? maus
A) 230 bayt B) 2 bayt B)Monitor, plotter, səsgücləndirici,
C) 210 bayt D) 240 bayt printer
E) 220 bayt C) Mikrofon, klaviatura, maus,
prosessor
20. 640 kbayt neçə baytdır? D) Prosessor , skaner, printer, mikrofon
A) 640x1000 B) 640x100 E) Qrafiki planşet, printer, rəqəmli
C) 640x 1024 D) 640x8 kamera, maus
E) 649x32
25. Kompyuterin əsas hissələri
21. Məntiqi dəyişkənə aiddir... hansılardır?
A) Ədəd B) İşarə A) Sistem bloku, ana plata, monitor
C) Cədvəl D) Doğru B) Ana plata, printer, daxili yaddaş
E) Mətn C)Monitor,klaviatura, sistem bloku
D) Monitor, yaddaş, sistem bloku
22. Aşağidakilardan hansi mexaniki E) Skaner, maus, klaviatura
hesablama maşınıdir?
A) Kalkulyator, Kolos,Abakus 26. Kompyuterin giriş qurğusudur.
B)Kalkulyator,Abakus,Fərq Maşini A) Skaner və maus
C)Kompyuter, Kalkulyator, Kolos B) Printer və trekbol
D) Kompyuter, Loqarifmik xətkeş, C) Мaus, klaviatura, monitor
Eniak D) Şin və klaviatura
E) Eniqma, Kalkulyator, Koloss E) Modem və printer
27. 1 baytla nə qədər informasiya
23. Çıxış qurğularına aiddir… göndərmək olar?
A)Monitor,klaviatura,skaner, maus A) 1 və ya 0 B) 1 simvol
B)Monitor,plotter,səsgücləndirici, C) 1 söz D) yarımsöz E) 265
printer
C) Mikrofon, klaviatura, maus, 28. Böyükdən kiçiyə doğru sıralayın
prosessor 1. Ybayt 2. Qbayt 3. Zbayt
D) Prosessor, skaner, printer, mikrofon 4. Ebayt 5. Kbayt 6. Mbayt
E) Qrafiki planşet, printer, rəqəmli A) 1,3,4,2,6,5 B) 1,2,3,4,5,6
kamera, maus C) 6,5,4,3.2,1 D) 3,4,1,2,6.5
E) 2,3,4,5,6,1
24. Giriş qurğularına aiddir….
29. Vakuum lampası ilə işləyən ilk E) Mausla işləmək
kompyuter necə adlanlrdı?
A) ENİAK B) EDİAK 35. Sistem blokda yerləşir...
C) Apple D) Kolos A) Sərt disk B) Monipulyator
E) İBM C) Klaviatura D) Modem
E) Maus
30. PDP, VAX , CM-1, CM-2, CM-3,
CM 4 kompyuterləri aiddir... 36. İnformasiya üzərində hansı
A) İ nəsilə B) II nəsilə C)III nəsilə əməliyyatları aparmaq olar?
D) IV nəsilə E) Yeni nəsilə A) Toplamaq, ötürmək,saxlamaq
B) Əks etdirmək , emal etmək
31. İlk fərdi kompyuter C) Axtarmaq , çevirmək
yaradılmışdır... D) Formatlamaq, yığmaq
A) 1974 B) 1981 C) 1969 E) Hamısı döqrudur.
D) 1984 E) 1971
37. İnformasiyanı uzun müddət
32. Fərdi kompyuterin saxlamaq üçün...
fünksiyasıdır... A) Əməli yaddaşa yazmaq lazımdır
A) İnformasiyanı toplamaq B) Daimi yaddaşa yazmaq lazımdır
B) İnformasiyanı emal etmək C) Yumşaq maqnit diskinə yazmaq
C) İnformasiyanı daxil etmək lazımdır
D) İnformasiyanı saxlamaq D) Keş yaddaşına yazmaq lazımdır
E) Mətn yazmaq E) Bufer yaddaşına yazmaq lazımdır

33. Fərdi kompyuterin hissəsidir:

A) Modem
B) Klaviatura 38. Моdем ...
C) Skaner A) İnternetə bağlanmaq üçündür
D) Printer B) Informasiyanı emal etmək üçündür
E) Plotter C) Lokal şəbəkədə oyun oynamaq
üçündür
34. Кlaviaturanın fünksiyasıdır... D) Səsi çevirmək üçündür
A) Mətn toplmaq E) İnformasiyanı toplamaq üçündür.
B) Printeri qoşmaq
C) Əmrləri daxil etmək 39. Hansı parallel portdur?
D) Diskləri daxil etmək A) COM 1 B) COM 2
C) LPT1 D) USB E) USB 2.0 A) Yaddaşın həcmini artırır
B) İnformasiyanı kodlaşdırır
40. Hansı daha sürətli interfeysdir? C) Giriş qurğularını prosessorla
A) COM 1 B) COM 2 əlaqələndirir
C) LPT1 D) USB D) Prosessorun dərəcəliliyini artırır
E) USB 2.0 E) Sistem blokdakı şini əvəz edir.

41. Hansı daha sürətli interfeysdir? 46. Nazik diskin məntiqi adı...
A) Fire Wire B) COM 2 A) A B) C C) D
C) LPT1 D) USB D) E E) F
E) USB 2.0

42. Hansı elastik diskdir? 47. CD-ROM –un məntiqi adı...

A) Sərt disk B) Flash disk A) A B) C C) D D) B E) F
C) kompakt disk D) CD-ROM
E) Disket 48. İnformatika sözü neçə baytdır?
A) 11 B) 88 C) 22 D) 44 E)4

43. Hansı kompyuterə infor-masiya 49. Hansı kombinasiya çap

daxil edən giriş qurğusudur? funksiyasını yerinə yetirir?
A)Printer,Skaner,Monitor A) Shift+P B) Ctrl+P C) Alt+A
B)Skaner,Klaviatura,Rəqəmli kamera D) Ctrl+S E) Shif+S
C) Plotter, Strimmer,Monitor
D) Printer, Maus, Monitor 50. Hansı kombinasiya yadda
E) Monitor, Plotter,Printer saxlamaq funksiyasını yerinə yetirir?
A) Shift+P B) Ctrl+P C) Alt+A
44.Hansı kompyuterdən D) Ctrl+S E) Shif+S
informasiyanı xaric edən çıxış
qurğusudur? 51.Registrin funksiyası
A) Printer, Skaner, Monitor informasiyanı..
B) Skaner, Klaviatura, Rəqəmli kamera A) Yadda saxlamaqdır
C) Plotter, Klaviatura, Monitor B) Ötürməkdir
D) Printer, Maus, Monitor C) Emal etməkdir
E) Monitor, Plotter, Printer D) Hesablamaqdlr
E) Bütün cavablar döğrudur
45. Kontrollerə aiddir...
52. Xarici qurğuları idarə edən C) Delete D) Undo
elektron sxem hansıdır?
A) Plotter B) Şifrator
C) Drayver D) Kontroller
E) Skaner
53. Hansı klaviaturanın düymələr işləyir
qrupuna aid deyil?
A) Hərf və rəqəm düymələri
B) Fünksional düymələr
C) Kursoru idarəedən klavişlər
D) İstiqamətləndirici düymələr
E) Yaddaş düymələri
54. Böyük hərflərlə yazmaq üşün B) Hər bir düymə müxtəlif fünksiyalar
hansı düymədən istifadə olunur?
A) Alt B) Scroll Lock
C) Alt+Shift D) Caps Lock E) Ctrl
55. Əlifbanı hansı düymələrlə yetirir
dəyişmək olar?
A) Alt+Shift B) Alt+Ctrl
C) Ctrl+Tab D) Ctrl + End
E) Alt+End
56. Enter düyməsi...
A) Düymələri blokirovka edir
B) Xaricetmə düyməsidir
C) Şriftin formasını təyin edir
D) Kursorun hərəkətini
istiqamətləndirir
D) Kursoru növbəti sətrə daşıyır.
57. Sözdə səhv yığılmış simvolu A) ALU(CPU) B) HDD
silmək olar...
A) ← (baskspace) B) Insert
E) Page Up
58. Caps Lock indikatorunun
yanması nəyi göstərir...
A) Klaviatura yalnız rus hərfləri ilə
B) Xüsusi simvollar daxil edilir
C) Ancaq rəqəmlər daxil edilir
D) Klaviatira böyük hərflərlə işləyir
E) Funksional düymələrlə işləmək olar
59. Fünksional düymələr:
A) Hesab əməllərini yerinə yetirir
yerinə yetirir
C) Cədvəli formalaşdırır
D) Mətni formalaşdırır
E) F1 – köməkçi fünksiyasını yerinə
60. BİOS nə üçündür?
A) Lokal şəbəkədə istifadə üçün
B) Qlabal şəbəkədə istifadə üçün
C) Kompyuterə Point yükləmək üçün
D) Oyun oynamaq üçün
E) Kompyuterin əsas sistem
məlumatlarını yadda saxlamaq üçün
61.Hansı məntiq əməliyyatlarını
yerinə yetirir?
C) DVD D) CD-ROM E) FDD
62.Mikroprosessorda yaddaş kimi 67. Skaner nə üçündür?
istifadə olunur... A) Yazı yazmaq üçün
A) Cəmləyici B) Deşifrator C) B) Proqram yazmaq üçün
Şin D) Registr E) Kontroller C) Mətni ekrana vermək üçün
D) Şəkil oxutdurmaq üçün
63.Məntiqi dəyişkənin qiyməti ola E) İnformasiyanı kağızda çap etmək
bilər... üçün
A) Ixtiyari Ədəd B) İxtiyari Mətn
C) Simvol D) Ixtiyari Işarə 68. CD və DVD disklərin əsas fərqi
E) Doğru və Yalan nədir?
A) Disk qalınlıqlarında
64.İnternetə qoşulmaq üçün hansı B) Disk həcmlərində
qurğudan istifadə edilir? C) Disklərin diametrində
A) Printer B) TV kartı D) Rənglərində
C) Şəbəkə kartı D) Modem E) Hər ikisi eynidir
E) Ekran kartı
69.İnformasiyanı daxil edən qurğu
65. Kompyuterə daxil edilmiş hansıdır?
proqramı icra etmədən əvvəl tam A) PlotterB) Printer C)Monitor
şəkildə maşın dilinə çevrilirən prosesə D) Strimmer E) Klaviatura
nə deyilir?
A) İnterperetasiya 70. Kompyuter verilənləri müvəqqəti
B) Kompilyasiya yadda saxlamaq üçün hansı
C) Redaktə etmək yaddaşdan istifadə edir?
D) Köçürmə A) ROM B) EPROM
E) Tərcümə etmə C) EROM D) DROM E) RAM

66.Əməliyyat sistemini periferiya 71.Hansı kompyuterlər daha çox

qurğuları ilə qarşılıqlı əlaqələndirən istifadə olunur?
qurğu (proqram ) necə adlanır? A) Super kompyuterlər
A)Transliyator B) Mikro kompyuterlər
B) Kontroller C) Mini kompyuterlər
C)Drayver(sürücü) D) Böyük kompyuterlər
D) Kompilyator D) İxtisaslaşdırılmış kompyuterlər
E) Əməliyyat sistemi
72.Proqramlaşdırmada dəyişən B) Disket,sərt disk
tamamilə verilmiş hesab edilir, əgər C) Əməli yaddaş,BİOS
orada dəyişənin... verilmişsə E) Hamısı döğrudur
A) tipi, adı B) adı, qiyməti
C) tipi, qiyməti 79.Daxili yaddaş hansıdır?
D) tipi, adı, qiyməti E) strukuturu A) Sərt disk,əməli yaddaş qurğusu,
elastik disk
73.Hansı ad kompyuterin yaddaşının B) Əməli yaddaş qurğusu,Keş yaddaşı
adını ifadə etmir? C) Elastik disk, sərt disk
A) ROM B) RAM C) DRAM D) Daimi yaddaş qurğusu, elastik disk
D) EDRAM E) SDPAM E) Keş yaddaşı elastik disk
80."EHM nəsilləri" termininin
74. 8080,Celeron 233 Mhz,Pentium altında başa düşülür...
III 750 Mhz mikroprosessorları A) Bütün hesab maşınları
hansı firmaya aiddir? B) Eyni elmi və texniki prinsiplərdə
A) İntel B) Motorollo C) AMD qurulmuş EHМ-in bütün tiplər
D) Compact D) İBM modelləri
75.ASCİİ kod sistemində necə kod C) İnformasiyanın ötürülməsi, emalı və
vardır? saxlanılması üçün nəzərdə tutulmuş
A) 128 B) 1024 C) 256 D) 32 E) 8 EHM-lər
D) Bütün tipləri və modelləri eyni
76. Klaviaturada sağda yerləşən ölkədə yaradılmış EHМ
rəqəm düymələrdən istifadə etmək E) heç biri
üçün hansı düymə sıxılmalıdır?
A) Enter B) Caps Losk C) Bask Space 81.Daimi yaddaş qurğusunun
D) Num LooE) Skroll Lock funksiyasıdır...
A) Vacib təttbiqi proqramları yazmaq
77.Aşağıdakılardan hansı çıxış üçün
qurğusu deyildir? B)İş zamanı istifadəçinin proqramını
A) Monitor B) Printer C) Plotter yadda saxlamaq üçündür
D) Klaviatura E) Səsucaldan C)Kompyuterin başlanğıc
proqramlarını yadda saxlamaq və
78. Kompyuterin texniki kompyuterin hissələrini test etmək
vasitələridir. üçündür
A) Prosessor, port D)Ən qiymətli sənədləri yadda
B) Klaviatura ,maus saxlamaq üçündür
E) Hesab əməllərini aparmaq üçündür86.İnformasiyanın xassələrinə
aiddir...
A) Faydalılıq, tamliq, həqiqilik,
B) Qiymətlilik, nəticəlilik, köhnəlik
C) Faydalılıq, köhnəlilik, həqiqilik,
82.İnformasiyanı uzun müddət yadda D) Qiymətlilik, dəyərsizlik, təzəlilik
saxlamaq üçün... istifadə olunur. E) Hamısı döğrudur.
A) Disk sürücüsündən
B) prosessordan 87.Qrafik informasiya daşıyıcısı
C) Əməli yaddaşdan deyilir?
D) Maqnit diskindən A) Kağız B) Videolent
E) Keş yaddaşından C) Kətan D) Disket E) Səs

83. Aşağıdakılardan hansı döğru 88. İstifadəçi üçün əsas yaddaşın

deyil? vacib xarakteristikası..
A) Kompyuter informasiyanı sürətli A) Tələb olunan güc
emal edir B) Baytla tutumu
B) Kompyuter proqram təminatına C) Fiziki ölçüsu D) Çəkisi
malikdir E) İcra olunan əməliyyatların sayı
C) Kompyuter informasiyaları analiz
edir 89. Aşağıdakı informasiyalardan
D) Kompyuter informasiyanı qəbul edir hansı 1 bayt informasiyanı göstərir?
E) Kompyuter hər şeyə özü qərar verir. A) 0001 B) 12345 C) 01234567
D) 01110110 E) 087hgf
84. Aşağıdakılardan hansına
məlumat yazılmaz? 90. Kompyuterdəki informasiya
A) Disket B) Skaner D) Sərt disk kodlaşdırılır...
E) CD-ROM E) Hamısı doğrudur. A) Rəqəmlə B) Hərflə C) Simvolla
D) 0 və 1-lə E) Rəqəm və simvolla
85.Aşağıdakılardan hansında 91. Korsordan sətrin sonuna qədər
kompyuter şəbəkədən ayrıldıq-dan seçir...
sonra informasiya silinir? A) Shift+End B) Shif+home
A) DVD B) RAM C) CD C) Shift+ D) Shift+
D) Sərt disk E) Hamısı döğrudur E) Ctrl+End
92.Kompyuteri yendən yükləmək99. Dpi- nədir...
üçündür. A) Vahid uzunluqda bir dyümdə olan
A) Shif+home B) Shift+ nöqtələrin sayı
C) Shift+ D) Ctrl+End B) Vahid uzunluqda bir dyümdə olan
E) Ctrl+Alt+Del xətlərin sayı
C) İnformasiyanın ötürmə sürəti
93. Mətnin əvəzetmə rejimində daxil D) Prosessorin 1saniyədə gördüyü iş
olmasını təmin edir. E) Takt tezliyi
A)Home B) End C) İnsert(İns)
D) Pg Up E) Pg dn 100. CD-ROM-un tutumu
nəqədərdir?
94. Flatbed nədir? A) 1.44 Mbayt
A) Printer B) Skaner C) Maus B) 4,7 Qbayt-17 Qbayt
D) Plotter E) Diskovod B) 650-700 Mbayt
C) 4,7-17 Kbayt E) 1,44 Kbayt
95. EŞB monitorlarda ekranın bir
nöqtəsi hansı üç rəngdən biri ilə 101. Fərdi kompyuterlərdə sistem
işıqlanır. şini kimi istifadə olunur..
1) Sarı 2) Qırmzı 3) Yaşıl 1. İSA 2. USB 3. EİSA 4. PSI 5.
4) Ağ 5) Göy IDE 6. Serial ATA 7. SCSI
A) 1,2,3 B) 2,3,5 C)3,4,5 A) 1,2,3 B) 2,3,4 C) 2,3,5
D)1,4,5 E)1,3,5 D) 1,3,4 E) 5,6,7

96. LPT nədir...
A) Sərt disk B) Videoadapter
C) Şin D) Port E) Yaddaş
97. Monitora ötürülən məlumatları disk tələb olunur.
idarə edir.
A)Videoakart B) Kontroller
C) Plotter D) BİOS E) Slot
98.VGA nədir?
A) Sərt disk B) Videoadapter
C) Şin D) Port E) Yaddaş
102. ... işi üçün güclü prsossor böyük
əməli yaddaş və bir qayda olaraq
böyük tutuma malik olan və bir-
birlərini təkrar edən bir neçə sərt
A) Stolüstü ev Kompyuterlərinin
B) Nəşriyyat Kompyuterlərinin
C) Stolüstü Mini Kompyuterlərin
D) İşçi Stansiyaların
E) Serverlərin
103. Sərt maqnit disk qurğul-arını 108. Windowsda bir pəncərədən
(vinçester) ana plataya qoşmaq üçün digər pəncərəyə keçmək üçün hansı
istifadə olunur... düymələr sıxılır?
1. İSA 2. USB 3. EİSA 4. PSI 5. A)Ctrl+Tab B)Ctrl+End
IDE 6. Serial ATA 7. SCSI C) C) Shift+tab D) Alt+tab
A) 1,2,3 B) 2,3,4 C)2,3,5 E) D) Ctrl+shift
D) 1,3,4 E) 5,6,7
109.Ən çox istifadə olunan
104.Kompyuterdə istifadə olunan disketlərin (elastik maqnit disk)
əsas kodlaşdırma sistemi hansıdır? tutumu
A) ABCD B) ASCS İİ A) 1,5 Mb B)1.44 Mb C) 2 Mb D) 1
C) Barcode cod D) ASC İİ Qb E) 1Mb
E) Abc
110.Skanerdən başqa təsviri
105.Telefon insan üçün nədir? kompyuterə daxil edir...
A) İnformasiya mənbəyi A) Printer B) Monitor
B) İnformasiya ötürücüsü C) Rəqəmli kamera D) Maus
C)İnformasiya mübadilə vasitəsidir E) Klaviatura
D)Rabitə vasitəsidir
E)İnformasiya saxlamaq vasitəsidir 111.Monitorun əsas parametri-dir
hansıdır?
106.Sistem Diski nə üçündür... A) Tətbiq olunan güc
A) Faylları Sistemləşdirmək üçün B) Təsvirdəki piksellərinin sayı
B) Əməliyyat sistemini yükləmək üçün C) Yaddaşın tutumu
C) Faylları yadda saxlamaq üçün D) Prosessorun takt tezliyi
D) Faylları köçürmək üçün E) Qabarit ölçüləri
E) Virislardan qorunmaq üçün
112.Modemin əsas xarakteristi-kası
107.Windowsda pəncərəni bağlamaq hansıdır?
üçün klaviaturada hansı düymələr A) Daxili və xarici modemin olması
sıxılmalıdır? B) Modemin qabarit ölçüləri
A) Alt +tab B) Alt+Esc C) Alt+F4 C) 1 saniyədə icra olunan əmrlərin sayı
D) Alt+Pc E) Alt+Spacebar D) 1 saniyədə ötürülən bitlərin sayı
E) İnformasiyanın həcmi
113.Hansı bir baytlıq informasiyanı 117. 12,5 = 12,5*100 = 1,25*101 təsvir
əks etdirmir? hansı formada verilmişdir?
A) 01010101 B) 110 01101 A) Sürüşkən nöqtəli formada
C) 12000000 D) 11111111 B) Məntiqi formada
E) 00000000 C) Tam formada
D)Sabit formada
114. Müəyyən əməliyyatı yerinə E) simvol
yetirmək üçün kompyuterin başa
düşdüyü dildə ona verilən göstəriş ... 118. Bod Nədir?
A)Yaddaşdır B) Əmrdir A) Informasiya tutumu
C) Proqramdır D) Takt tezliyidir E) B) İnformasiyanın ötürmə sürəti
Tezlikdir C)Yadda həcmi D) Heç biri
E) Nöqtələrin sayı

115. Xarici qurğular... 119.Elektron məlumat kitabçala-rına

A) Çip olub hesab və məntiqi nəyin köməyi ilə daxil olmaq olar?
əməliyyatlarını yerinə yetirmək A) Plotter B) Monitor
üçündür. C) Modem D) Klavivatura
B) Kompyuteri idarə etmək, E) Printerin
proqramları yerinə yetirmək üçündür.
C) Bütün daxil edilənlər üzərində 120. Pentium/75Mhs -ə aiddir…
əməliyyatlar məhz orada yerinə A) Prosessorlarda takt tezliyi saniyədə
yetirilir. 75 milyon taktdır.
D) İinformasiyanı kompyuterə daxil B) Prosessorlarda takt tezliyi saniyədə
etmək, kompyuterdəki informasiyanı 750 milyon taktdır
təsvir etmək və uzun müddət yadda C) Prosessorlarda takt tezliyi saniyədə
saxlamaq üçündür 7,5 milyon taktdır
E) Hamısı döğrudur. D) Prosessorlarda takt tezliyi saniyədə
75 min taktdır
116. Məlumatı maqnit lenti üzərində E) Prosessorlarda takt tezliyi saniyədə
saxlayan yaddaş qurğusudur 750 min taktdır
A)Strimmer B) Floppy disk
C) CD-ROM D) Əməli yaddaş E) 121. BİOS...
Keş yaddaş A) Müvəqqəti yaddaşdır
B) Xarici yaddaşdır
C) Güriş-çıxış qurğusudur
D) Genişləndirmə kartldlr. A) Printer B) Ana plata
E) Hamısı yalandır.. C) Monitor D) Modem
E) Sistem bloku

122. Keş yddaşı... 127. Kompyuterdə informasiya-nın

A) Xarici yaddaşdır
B) Daxili daimi yaddaşdır
C) BİOS- da yerləşir
D) Prosessorda yerləşir
E) Hamısı doğrudur
123. Bufer yaddaşı...
A) Xarici yaddaşdır
B) Daxili daimi yaddaşdır
C) BİOS- da yerləşir
D) Prosessorda yerləşir
E) Qida blokunda yerləşir
hesablanması , emalı və idarə
edilməsi funksiyalarını yerinə
yetirir…
A) Yaddaş qurğusu B) Prosessor C)
Monitor D) Printer
E) Ana plata
128. Kompyuterə səsli informa-
siyanın daxil edilməsinə xidmət
edir…
A) Mikrofon B) Maus C) Printer D)
Dinmaiklər E) Kabellər

124. Kompyuterin nə qədər məlumat 129.Sxemdə hansı qurğu

saxlaya bilməsi... buraxılmışdır?
A) Daimi yaddaşın həcmindən asılıdır.
B) Əməli yaddaşın həcmindən asılıdır
C) Keş yaddaşın həcmindən asılıdır
D) Xarici yaddaşın həcmindən asılıdır
E) Hamısı doğrudur
A)
Prosessor B) Klaviatura
125. lomeqa Jazz ...
C) Sərt disk D) Daxili yaddaş E)
A) Yaddaş qurğusudur
Mikrosxem
B) Arxivləşdirmə qurğusudur
C) Şindir
D) Interfeysdir
130.Kompyuterdə emal olunan
E) Sərt disk kontrolleridir
verilənlərin tipidir..
1.Tam ədədlər 2.Qarışıq ədədlər
126. İnsan sağlamlığı üçün
3.Sabit nöqtəli(vergüllü) ədələr
təhlükəlidir...
4.Sürüşkən nöqtəli ədədlər 5.Analoq
əddələr 6.Simvol tipli verilənlər 135.Əgər operator hava haqqında
7.Məntiqi verilənlər 8.Hibrid əddədlər olan informasiyanı kağız üzərində
A) 1,3,5,7,8 B) 2,4,5,6,7 qeyd edirsə, bu hansı informasiya
C)1,2,3,4,5 D)1,3,4,6,7 prosesidir?
E) 1,3,4,6,8 A) İnformasiyanın ötürülməsi
B) İnformasiyanın emalı
131.Ümumi təytinatlı kompyu- C) İnformasiyanın saxlanılması
terlərdə simvol verilənlərinin E) Informasiyanın saxlanılması və
kodlaşdırılmasında istifadə edilir. qorunması
1. EBCDİC 2.ASCII 3. DKOİ
4.UNİCODE 136.İnsanın kitabı nəmlikdən vəya
A) 1,3 B) 2,4 C) 1,2 D) 3,4 E) 1,4 oddan qoruması, hansı informasiya
prosesidir?
132. “Yolun uzunluğu 210 km”-dir A)İnformasiyanın ötürülməsi
ifadəsində veriləinlərin hansı B)İnformasiyanın emalı
tipindən istifadə edilmışdir? C)Informasiyanın alınması və axtarışı
A) Hesabı B) Məntiqi C)Yazı D)İnformasiyanın saxlanılması
D) Göstərici E) Cədvəl E)Informasiyanın saxlanılması və
qorunması
133. “Kitab qalındır” ifadəsində
veriləinlərin hansı tipindən istifadə
edilmışdir? 137.Mütəmadı olaraq referat, kitab
A) Yazı B) Məntiqi C) Mətn və s. vasitələrdən informasiyanın
D) Göstərici E) Cədvəl alınması hansı informasiya
134.Hava məlumat bürorosu ətraf prosesidir?
mühitdə baş verən dəyişiklikləri A)İnformasiyanın ötürülməsi
ölçür. Bu hansı informasiya B)İnformasiyanın emalı
prosesidir? C)Informasiyanın alınması və axtarışı
A) İnformasiyanın ötürülməsi D)İnformasiyanın saxlanılması
B) İnformasiyanın emalı E)Informasiyanın saxlanılması və
C) Informasiyanın alınması qorunması
D) İnformasiyanın saxlanılması
E) Informasiyanın saxlanılması və 138. Məktubun poçt vasitəsilə
qorunması göndərilməsi və alınması hansı
informasiya prosesidir?
A) İnformasiyanın ötürülməsi
B) İnformasiyanın emalı C) İnformasiya mübadiləsidir
C) Informasiyanın alınması D) Rabitə kanalıdır E) hamısı
D)İnformasiyanın ötürülməsi və doğrudur
alınması
E)Informasiyanın saxlanılması və 143. İlk kompyuterdə istifadə olunan
qorunması sərt diskin tutumu nəqədər idi?
A) 100 Mb B) 100 Qb
139. İlk dəfə uzaq məsafəyə C) 10 Mb D) 20 Qb E) 10 B
informasiya göndərilmişdir…
A) Radio ilə B) Televizor ilə
C) Teleqrafla D) Poçtla
E) Telefonla
144.Daimi yaddaşda informa-siyanın
mübadilə sürəti asılıdır.
A) Diskin formasından
B) Diskin qalınlığından
C) Dskin fırlanma sürətindən
140. Tələbə Kitab oxuyur. Kitab…? D) Sektorların sayından
A) İnformasiya qəbuledicisidir E)Bufer yaddaşından
B) İnformasiya ötürücüsüdür
C) İinformasiya mübadiləsidir 145.Xarici yaddaş qurğularında
D) Rabitə kanalıdır E) hamısı yazılan informasiya enerjidən asılı
doğrudur olurmu?
A) Olur B) Bəzi qurğularda
141. Tələbə Kitab oxuyur. Tələbə C) Olmur D) Istifadəçidən asılıdır
…? E) Istifadə olunan kompyuterdən
A) İnformasiya qəbuledicisidir asılıdır
B) İnformasiya ötürücüsüdür
C) İnformasiya mübadiləsidir 146. İnformasiyanın toplanılması
D) Rabitə kanalıdır E) hamısı ,analizi çevrilməsi və s. hansı
doğrudur informasiya prosesidir?
A) İnformasiyanın ötürülməsi
142.Tələbə Kitab oxuyur. İşıq B) İnformasiyanın emalı
dalğası…? C) Informasiyanın alınması
A) İnformasiya qəbuledicisidir D) İnformasiyanın saxlanılması
B) İnformasiya ötürücüsüdür
E) Informasiyanın saxlanılması və 151. Aşağıdakılardan hansı
qorunması periferiya qurğusudur?
A) Prosessor B) Skaner C)BİOS
147. PS/ 2 portuna hansı qurğu D) Daimi yaddaş qurğusu
qoşulur? E) Ana Plata
A) Printer B) Skaner
C) Klaviatura D) Modem E) Flash 152. Fərdi kompyuterin əsas hissələri
hansılardır?
1. Sistem bloku 2. Modem 3.Displey
4. Maus 5.Klaviatura
148. Fərdi kompyuterin Periferiya A)1,2,5 B) 1,3,5 C)2,3,4
qurğuları hansılardır? D) 2,3,5 E) 2,4.5
1. Sistem bloku 2. Modem 3.Displey
4. Maus 5.Printer 153. Aşağıdakılardan hansı idarə
A)1,2,5 B) 1,3,5 C)2,3,5 qurğusudur.
D) 2,4,5 E)1,4,5 A) Maus B) Monitor
C) Printer D) Skaner E) Modem
149. Monitor hansı qurğunun idarəsi
ilə işləyir. 154. Modem hansı porta qoşulur.
A) Videoadapter B) Klaviatura A) LPT1 B ) PS/2
C) Şəbəkə kartı D) BİOS C) LPT2 D) COM E) PS/1
E) Modem
155.Kod nəyə deyilir?
150. Con Fon Neymanın fikrincə A) Müəyyən əlifba vasitəsilə müəyyən
kompyuter hansı hissələrdən ibarət üsulla yazılan sözə
olmalıdır? 1. Hesablayici- məntiq B) Müəyyən əlifba vaitəsilə yazılmış
qurğusu 2.Şəbəkə kartindan kodun açılmasına
3.Idarə qurğusundan C) Prosessorun bir saniyədə yerinə
4.Xarici qurğulardan 5.Multimediya yetirdiyi sadə əməliyyatalrın sayına
vasitələrindən D)İnformasiyanın analoq forma-sından
6. Qrafiki interfeysdən diskret formaya çevrilmsinə
7.Yaddaş qurğusundan E) Saxlamaq, emal etmək və ötürmək
A) 1,2,3,4 B) 1,2,4,5 C) 1,3.4,7 üçün müəyyən formada qeyd olunmuş
D) 1 ,3,5 ,7 E) 2,1,7,3 məlumatdır
156.Kompyuterin işləmə sürəti nəyə D) İnformasiyanın analoq formasından
deyilir? diskret formaya çevrilməsi
A)Müəyyən əlifba vasitəsilə müəyyən E) Saxlamaq, emal etmək və ötürmək
üsulla yazılan sözə üçün müəyyən formada qeyd olunmuş
B) Müəyyən əlifba vaitəsilə yazılmış məlumatdır
kodun açılmasına
C) Prosessorun bir saniyədə yerinə 159 . Hal-hazırda vacib və
yetirdiyi sadə əməliyyatalrın sayına əhəmiyyətli informasiya necə
D) İnformasiyanın analoq formasından adlanır?
diskret formaya çevrilməsi A) Faydalı B) Zəruri
E) Saxlamaq, emal etmək və ötürmək C) Həqiqi D) Obyektiv E) Tam
üçün müəyyən formada qeyd olunmuş
məlumatdır 160. Döğru vəziyyəti əks etdirən
informasiya necə adlanır?
157. Analoq- kod çeviricisi nəyə A) Faydalı B) Zəruri
deyilir? C) Həqiqi D) Obyektiv E) Tam
A)Müəyyən əlifba vasitəsilə müəyyən
üsulla yazılan sözə 161. Hansı idarə qurğusudur?
B) Müəyyən əlifba vaitəsilə yazılmış A) Skaner B) Monitor
kodun açılmasına C)Modem D) Klavivatura
C) Prosessorun bir saniyədə yerinə E) Plotter
yetirdiyi sadə əməliyyatalrın sayına
D) İnformasiyanın analoq formasından
diskret formaya şevrilməsi
E) Saxlamaq, emal etmək və ötürmək 162.Skaner nədir?
üçün müəyyən formada qeyd olunmuş A) Bufer yadaşı olub ,verilənlər üçün
məlumatdır yığıcı rolunu oynayır.
B) Ən mürəkkəb riyazi hesablamalar
üçün istifadə olunur.
158. Verilənlər nədir? C) İnformasiya magistralı olub,sistem
A)Müəyyən əlifba vasitəsilə müəyyən platasına qoşulan qurğuları
üsulla yazılan sözə əlaqələndirir.
B) Müəyyən əlifba vaitəsilə yazılmış D) Şəkilləri,cizgiləri və digər qrafiki
kodun açılmasına informasiyanı kompyuterə daxil etmək
C) Prosessorun bir saniyədə yerinə üçündür.
yetirdiyi sadə əməliyyatalrın sayına E) Hamısı döğrudur
 1. Əmrlər sistemi 2. Yaddaşın tutumu
163. Soprosessor nədir? 3.Xarici yaddaşı
A) Bufer yadaşı olub ,verilənlər üçün 4. Işləmə sürəti 5.Keş yaddaşı
yığıcı rolunu oynayır. A) 1,2,4 B) 1,3,4
B) Ən mürəkkəb riyazi hesablamalar C) 5,1,3 D) 2,4,5 E) 1,5,4
üçün istifadə olunur.
C) İnformasiya magistralı olub,sistem 168.Müasir universal hesablama
platasına qoşulan qurğuları maşınının yaradılması ideyası kimə
əlaqələndirir. aiddir?
D)Şəkilləri,cizgiləri və digər qrafiki A) Blez Paskal
informasiyanı kompyuterə daxil etmək B) Alan Tyurinq
üçündür. C) Çarlz Bebbic
E) Hamısı döğrudur D) Con Fon Neyman
E) Ada Avqusta
164.Aşağıdakılardan hansı printerin
növü deyil?
A) Matrisli B) Lazerli 169. V nəsil kompyuterlərin element
C) Strimmerli D) Şırnaqlı E) bazasına aiddir.
Stolüstü A) Böyük inteqral sxemlər
B) Ən böyük inteqral sxemlər
165. İşləmə prinsipinə görə xarici C) Optik- elektron elementlər
yaddaş bölünür: D) Tranzistorlar
1.Ardıcıl müraciətli 2.Qarışıq E) Lampalar
müraciətli 3.Birbaşa müraciətli
4.Paralel müraciətli 170. Yaddaşın tutumu nədir?
A) 1,3 B) 2,3 C) 1,4 D) 3,4 E) 1,2 A) Kompyuterin yaddaşında yerləşən
maksimum iiformasiya miqdarıdır
166.Hansı qurğular periferiya B) Mikroprosessorun bir saniyədə
qurğularıdır? yerinə yetirdiyi əməliyyatların sayıdır
1. Strimmer 2. Kontroller  C) Kompyuterin daxili qurğuları
3. Digitayzer 4. Drayver 5. Maus arasında sıqnalın ötürülməsini təmin
A) 1, 4  B) 1, 2, 4  C) 2, 4  edən naqillər sayıdır
D) 2, 5 E) 1, 3, 5. D) Kompyuterdə verilənləri müvəqqəti
yadda saxlayan mikrosxemdir
167.Fərdi kompyuterlərin səciy-yəvi E) Hamısı döğrudur
xüsusiyyətlərini göstərin.
171.Plotter nə üçündür?
A) Kompyuterləri lokal şəbəkəyə 176. Veilənlərin xarakteristikası
qoşmaq üçün deyildir?
B) Prosessoru dövrəyə qoşmaq üçün A) Adı B) Qiyməti
C) Səs məlumatlarını canlandırmaq C) Forması
üçün D) Tipi E) Strukturu
D) Kağız üzərində çertyojları çəkmək
üçün 177. Alınan bilik nə vaxt informasiya
E) Hamısı doğrudur deyildir?
172.Port nədir? A) Yenidirsə B) Obyektivdirsə
A) Əməliyyat sisteminin yüklənməsini C)Təkrarlanırsa D) Təkrarlanmırsa
təmin edən proqramlar toplusu. E) Tədqiqatçı üçün əhəmiyyət kəsb
B) Mikroprosessorun xarici qurğuları edirsə
ilə informasiya mübadiləsini həyata
keçirən yuva. 178. Hansı informasiyanın
C) Şəbəkədən gələn gərginliyi müxtəlif ötürülməsi vasitəsi deyildir?
qiymətli gərginliyə çevirən qurğu. A) Kabel B) Modem
D) Disketlərə proqram və verilənləri C) Modulyator
yazmaq üçün qurğu D) Kompyuter
E) Kağız üzərində çertyojları çəkmək E) Telefon
üçün qurğu
179. Hansı informasiya daşıyıcısı
173.”Gərginlik 20 voltdur” deyildir?
ifadəsində verilənin qiyməti A) Prefokart B) Kətan
hansıdır? C) Kağız
A) Gərginlik B) Voltdur C) 20 D) Disket E) Modem
D) Gərginlik 20 E) Gərginlik voltdur
180. Komputerlə emal olunan in-
174.Hansı Verilənlərin tipi deyildir? formasiya istifadəçilərə çatdırılr.
A) Rəqəm B) Məntiqi C) Göstərici A) Skanerlə B) Klaviatura ilə
D) Mətn E) Qiymət C) Modemlə D) Mausla
E)Qrafikçəkən qurğu ilə
175. 1ZB=?
A) 210 bayt B) 260 bayt 181.İnformasiya texnologiyasına uyğun
80 70
C) 2 bayt D) 2 bayt gələni göstərin:
E) 240 bayt 1.Emal obyekti A. Informasiyanın
 alınmasıdır C) İnformasiyanın real obyektə uyğun
2.Məqsəd B. Veriləndir olmasıdır
3.Emal C. Aparat,proqram D) Obyekt və hadisə haqqında
prosesinin və aparat proqram informasiyanın keyfiyyətini təyin edir
vasitələri vasitələri E) İnformasiyanın axtarışıdır
A) 1-A, 2-B ,3-C B) 1-B, 2-A, 3-C
C) 1-B, 2-C, 3-A D) 1-C, 2-B, 3-A 185 İnformasiyanın obyektivli-yinə
E) 1-C, 2-A, 3-B aiddir...
A) İnformasiyanın xüsusi xassəsi olub,
182. Hansı informasiya xassələ-rinə informasiya mübadiləsinin məqsədinə
aiddir? və vəzifəsinə uyğundur
A) Etibarlılıq, izafilik B) Cari vaxt anına uyğun gələn
B) Obyektivlik, sadəlik informasiya xidmətidir
C) Dolğunluq, obyektivlik C) İnformasiyanın real obyektə uyğun
D) İdarəçilik,həqiqilik olmasıdır
E) Mürəkkəblik,adekvatlıq D) Obyekt və hadisə haqqında
informasiyanın keyfiyyətini təyin edir
183. Kompyuterin mərkəzi hissəsi ilə E) İnformasiyanın axtarışıdır
periferiya hissəsi arasında əlaqə ....
vasitəsilə yaradılır.
A) Şin 186. İnformasiyanın dolğunlu-ğuna
B) Texniki qurğular aiddir...
C)Sərt disk A) İnformasiyanın xüsusi xassəsi olub,
D) LPT portu informasiya mübadiləsinin məqsədinə
E) Sistem interfeysi və vəzifəsinə uyğundur
B) Cari vaxt anına uyğun gələn
informasiya xidmətidir
C) İnformasiyanın real obyektə uyğun
184. İnformasiyanın adekvatlı-ğına olmasıdır
aiddir... D) Obyekt və hadisə haqqında
A) İnformasiyanın xüsusi xassəsi olub, informasiyanın keyfiyyətini təyin edir
informasiya mübadiləsinin məqsədinə E) İnformasiyanın axtarışıdır
və vəzifəsinə uyğundur
B) Cari vaxt anına uyğun gələn 187.İnformasiyanın aktuallı-ğına
informasiya xidmətidir aiddir...
A) İnformasiyanın xüsusi xassəsi olub, D) Əmrlər toplusu, mərtəbəliliyi , say
informasiya mübadiləsinin məqsədinə sistemi
və vəzifəsinə uyğundur E) Əmrlər toplusu, mərtəbəliliyi , vaxt
B) Cari vaxt anına uyğun gələn
informasiya xidmətidir 192. Bir simvolu kodlaşdırmaq üçün
C) İnformasiyanın real obyektə uyğun neçə bayt lazımdır?
olmasıdır A) 1 bayt B) 2 bayt C) 3 bayt
D) Obyekt və hadisə haqqında D) 4 bayt E) 5 bayt
informasiyanın keyfiyyətini təyin edir
E) İnformasiyanın axtarışıdır 193. Əsas kodlaşdlrma sxemləri
hansılardır?
1. Analoq kodlaşdırılması
188. Ədədlərin tam hissəsini kəsr 2. Cədvəl kodlaşdlrılmas
hissədən ayırmaq üçün hansı 3. Cədvəl –simvol kodlaşdırılması
simvoldan istifadə edilir? 4.Rəqəm kodlaşdırılması 5.Cədvəl-
A) Nöqtə ilə B) Vergül ilə rəqəm kodlaşdırılması
C) Nöqtəli vergül ilə A) 1,2,3 B) 2,3,4 C) 1,2,4
D) Tire ilə E) İki nöqtə ilə D) 2,3,5 E) 3,4,5

194. Səsin, videonun, təsvirin

189. Hansı ədəd tam ədədir? yazılmasında hansı kodlaşdır-madan
A) 12,5 B) 12,5*100 C) - 12 istifadə olunur?
D) -12.5 E) -12,5*100 A) Rəqəm B) Cədvəl
C) Cədvəl-rəqəm
190. Hansı ədəd sabit mövqeli D) Analoq E) Cədvəl -simvol
ədəddir?
A) 12 B) 12,5*100 C) - 12 195.İnformasiya teleqrafla və ya
D) -12.5 E) -12,5*100 elektron poçtla göndərilərsə hansı
kodlaşdırma tətbiq edilər?
191. Mikroprosessorun əsas A) Rəqəm B) Cədvəl
parametri hansıdır? C) Cədvəl- cədvəl
A) İşçi gərginliy,mərtəbəliliyi ,takt D) Analoq E) Cədvəl -simvol
tezliyi
B) Əmrlər toplusu ,mərtəbəlilik, 196. Hansı rəqəm kodlaşdırılma-sının
qalınlığı tətbiq sahəsidir?
C)Takt tezliyi, ölçüsü, əmrlər toplusu A) Calnı təbiət B) Cəmiyyət
C) İnsanla texnika arasında
D) Texnika E) Elm 202.Fərdi komputerlər neçənci nəsil
komputerlərə aiddir?
197. Unix əməliyyat sistemində tətbiq A) I nəsil B) II nəsil C) III nəsil
olunan kod sistemi hansıdır?
A) Bekon kodu B) Morze kodu C) D) IV nəsil E) V nəsil
KOİ-8R D) Unicode 203. Aşağıdakılardan hansı böyük
E) Windows -1251 kompyuterlərə aiddir?
A) PDP,VAX, CM-3, CM-4
198. Multimedia informasiyası hansı B) Fərdi kompyuterlər
kod sistemi ilə kodlaşdırılır? C) EC-1036, EC 1130
A) Rəqəm B) Analoq D) EC-1065, EC1066
C) Analoq-rəqəm kodlaşdırılması D) E) EC-1040, EC -1050(İBM 360)
Cədvəl kodlaşdırılması
E) Cədvəl-simvol kodlaşdırılması 204.Aşağıdakılardan hansı mikro
kompyuterlərə aiddir?
199. Maqnit diskindən ilk dəfə A) PDP,VAX, CM-3, CM-4
neçənci nəsil komputerlərdə istifadə B) Fərdi kompyuterlər
edilmişdir? C) EC-1036, EC 1130
A) I nəsil B) II nəsil C) III nəsil D) EC-1065, EC1066
D) IV nəsil E) V nəsil E) EC-1040, EC -1050(İBM 360)

200. Aparat və proqram vasitələrinin

205.Aşağıdakılardan hansı super
birgə istifadəci neçənci nəsil
kompyuterlərə aiddir?
maşınlara aiddir? A) PDP,VAX, CM-3, CM-4
A) I nəsil B) II nəsil C) III nəsil
B) Fərdi kompyuterlər
D) IV nəsil E) V nəsil C) EC-1036, EC 1130
D) EC-1065, EC1066
201. IV nəsil maşınların əməli E) EC-1040, EC -1050(İBM 360)
yaddaşı hansı elementlər üzərində
qurulmuşdur? 206. Aşağıdakılardan hansı orta
A) Lampaların kompyuterlərə aiddir?
B) Tranzistorların A) PDP,VAX, CM-3, CM-4
C) Maqnit disklərinin B) Fərdi kompyuterlər
D) İnteqral sxemlərin C) EC-1036, EC 1130
E) Yarımkeçiricilərin D) EC-1065, EC1066
E) EC-1040, EC -1050 A) 1,5,6 B) 1,3,5 C) 2,4,6 D) 1,3,4 E)
1,2,4
207. Hansı ardıcıl müraciətli yaddaş 211. İdarə pultunun funksiyasıdır...
qurğusudur? A) Operator tərəfindən sistem
A) Maqnit diski B) Fləş disk əməliyyatlarını yerinə yetirmək
C) Sərt disk D) Maqnit lenti üçündür
E) Optik disk B) İstifadəçi ilə kompyuter arasında
ünsiyyəti təmin edir.
208.Aşağıdakılardan hansı mini C) Kompyuterin qurğuları arasında
kompyuterlərə aiddir? informasiya mübadiləsini təmin edir
A) PDP,VAX, CM-3, CM-4 D) Prosessorun bir saniyədə yerinə
B) Fərdi kompyuterlər yetirdiyi sadə əməliyyatları sayır
C) EC-1036, EC 1130 E) Müəyyən şərtlər daxilində və
D) EC-1065, EC1066 E) EC-1040, EC müəyyən müddətində kompyterin öz
-1050 xassəsini saxlamaq qabiliy-yətidir.

209.Neyman arxitekturalı hər bir 212. Yuvalar nə məqsədilə istifadə

kompyuterin periferiya hissəsinə olunur?
aiddir... A) Əlavə qurğuların qoşulmasını təmin
1. Hesab məntiq qurğusu edir.
2.İdarəetmə qurğusu 3.Daxiletmə- B) Verilənləri uzun müddət yadda
xaricetmə qurğuları 4.Daxili yaddaş saxlayır.
qurğusu 5 . İdarə pultu C) Kompyuterin daxili qurğularının
6. Xarici yaddaş qurğusu işini idarə edir.
A) 1,2,5 B) 3,5,6 C) 2,4,6 D) 1,3,4 E) D) İnformasiya dəyişmə tezliyini
1,2,4 göstərir.
E) Heç biri
210. Neyman arxitekturalı hər bir .
kompyuterin mərkəzi hissəsinə
aiddir... 213. Sistem interfeysinin
1. Hesab məntiq qurğusu funksiyasıdır...
2.İdarəetmə qurğusu 3.Daxiletmə- A) Operator tərəfindən sistem
xaricetmə qurğuları 4.Daxili yaddaş əməliyyatlarını yerinə yetirmək
qurğusu 5 . İdarə pultu üçündür
6. Xarici yaddaş qurğusu B) İstifadəçi ilə kompyuter arasında
ünsiyyəti təmin edir.
C) Kompyuterin qurğuları arasında E) Müəyyən şərtlər daxilində və
informasiya mübadiləsini təmin edir müəyyən müddətində kompyuterin öz
D) Prosessorun bir saniyədə yerinə xassəsini saxlamaq qabiliy-yətidir
yetirdiyi sadə əməliyyatları sayır 218. Verilənləri mübadilə edən
E) Müəyyən şərtlər daxilində və qurğulara aiddir.
müəyyən müddətində kompyterin öz A) Rəqəmli fotokamera
xassəsini saxlamaq qabiliy-yətidir. B ) Maqnitaoptik qurğu
C) Faks-modem D) Monipulyator E)
214. Təsvirlərin kodlaşdırılması Printer
üsuluna aid deyildir?
A) Rastr modeli B) Vektor modeli 219.Xüsusi dildə yazılmış və
C) Üçölçülü qrafiki model kompyuterdə istifadə olunan ardıcıl
D) OSİ modeli yerinə yetirilən ….
E) Avtomatlaşdırılmış layihə sitemi A)Təlimatdır B) Fayldır C) Əmrdir
215. Verilənləri daxil edən qurğulara D)Proqramdır E) Konfiqurasiyadır
aiddir. 220.Hansı doğrudur?
A) Printer B) Maqnitaoptik Qurğu A) Klaviatura giriş-çıxış qurğusudur
C) Faks-Modem D) Monipulyator E) B) Printer kodlaşdırma qurğusudur
Skaner C) NoteBook kompyuterləri – cib
216. Hansıl əmrlər sisteminin üçündür
formalaşması üsuludur? D) Monitor çıxış qurğusudur
1.Cisc(tam dəstli əmrlər kompleksi) E) CD-ROM – çap qurğusudur.
2.Risc(ixtisarlanmış dəstli əmrlər) 221. Kompyuterin işləmə sürəti
3. OSI 4. RAM 5.ROM nədir?
A)1,2 B) 2,3 C) 1,3,4 A) Operator tərəfindən sistem
D) 3,4 E) 4,5 əməliyyatlarını yerinə yetirmək
217. Kompyuterin iş etibarlığı nədir? üçündür
A) Operator tərəfindən sistem B) İstifadəçi ilə kompyuter arasında
əməliyyatlarını yerinə yetirmək ünsiyyəti təmin edir.
üçündür C) Kompyuterin qurğuları arasında
B) İstifadəçi ilə kompyuter arasında informasiya mübadiləsini təmin edir
ünsiyyəti təmin edir. D) Prosessorun bir saniyədə yerinə
C) Kompyuterin qurğuları arasında yetirdiyi sadə əməliyyatların sayıdır
informasiya mübadiləsini təmin edir E) Müəyyən şərtlər daxilində və
D) Prosessorun bir saniyədə yerinə müəyyən müddətində kompyuterin öz
yetirdiyi sadə əməliyyatları sayır xassəsini saxlamaq qabiliy-yətidir.
222. Daxiletmə - xaricetmə qur- 225.Rəqəm hesablama maşını nədir?
ğusunun funksiyasıdır... A) Diskret şəkildə təqdim olunan
A) Operator tərəfindən sistem infornasiyaları təhlil edir.
əməliyyatlarını yerinə yetirmək B) Kəsilməz şəkildə təqdim olan
üçündür informasiyanı təhlil edir.
B) İstifadəçi ilə kompyuter arasında C) Həm diskret, həm də kəsilməz
ünsiyyəti təmin edir. şəkildə olan informasiyanı təhlil edir
C)Informasiyanı kompyuterə daxil D) Xüsusi təyinatlı məsələləri həll edir.
etmək və informasiyanı uzun müddət E) Əlavə qurğuların qoşulmasını təmin
yadda saxlamaq üçündür D) edir.
Prosessorun bir saniyədə yerinə
yetirdiyi sadə əməliyyatları sayır 226. Hibrid hesablama maşını nədir?
E) Müəyyən şərtlər daxilində və A) Diskret şəkildə təqdim olunan
müəyyən müddətində kompyterin öz infornasiyaları təhlil edir.
xassəsini saxlamaq qabiliy-yətidir B) Kəsilməz şəkildə təqdim olan
223.Şəbəkə kartı nə üçündür? informasiyanı təhlil edir.
A) Kompyuterləri lokal şəbəkəyə C) Həm diskret, həm də kəsilməz
qoşmaq üçün şəkildə olan informasiyanı təhlil edir
B) Prosessoru dövrəyə qoşmaq üçün D) Xüsusi təyinatlı məsələləri həll edir
C) Səs məlumatlarını canlandırmaq E) Əlavə qurğuların qoşulmasını təmin
üçün edir.
D) Kağız üzərində çertyojları şəkmək 227. Verilənləri yadda saxlayan
üçün qurğulara aiddir.
E) Verilənləri uzun müddət yadda A) Rəqəmli fotokamera
saxlayır B) Maqnitaoptik qurğu
224.Analoq hesablama maşını nədir?
A) Diskret şəkildə təqdim olunan C) Skaner D) Faks-modem
infornasiyaları təhlil edir. D) Monipulyator
B) Kəsilməz şəkildə təqdim olan
informasiyanı təhlil edir. 228. Kompyuterin aparat və
C) Həm diskret, həm də kəsilməz proqram vasitələri kompleksi
şəkildə olan informasiyanı təhlil edir verilənlərin mübadiləsini ….
D) Xüsusi təyinatlı məsələləri həll edir vasitəsilə yerinə yetirir..
E) Əlavə qurğuların qoşulmasını təmin A) Maus B) Şəbəkə C) İnterfeys D)
edir. Sxem E) Alətlər
229.Digər kompyuterlə informasiya A) 1,2,3 B) 1,3 C) 1, 4
mübadiləsini rabitə kanalı vasitəsilə D) 2 E) 3.
yerinə yetirən qurğu hansıdır?
A) Skaner B)Modem 235.Kompyuterdə multimedia
C) Disk sürücüsü proqramının işləməs üçün ...
D) Plotter E) Strimmer A) Takt tezliyi 50 МhS olmalıdır
230.Cari halda istifadə etdiyimiz B) Disk yaddaşı 500 Мbaytdan çox
proqram harada yerləşir? olmalıdır;
A) Klaviaturada B) Prosessorda C) Windows əməliyyat sitemi olmalıdır
C) Buferdə D) Monitorda D) Səs kartı olmalıdır
E) Əməli yaddaşda E) Oyun portu olmalıdır

231. Verilənləri yadda saxlayan 236. Periferiya qurğusunun

qurğulara aiddir. funksiyasıdır...
A) Rəqəmli fotokamera A)Verilmiş proqram əsasında EHM-i
B) Toplayıcı qurğu idarə edir
C) Faks-modem D) Monipulyator E) B) İinformasiyasını kompyuterə ötürür
Monitor və qəbul edir
C) İnformasiyanın xassəsidir
232. 1 dyüm nəyə bərabərdir? D) İnformasiyanı emal edir
A) 2.54 sm B) 2.54 mm E) İnformasiyanı mərətbələrə bölür
C) 3,54 mm D) 3,54 sm E) 254 sm
237. İlk əməliyyat sistemi hansı nəsil
233. Rəqəmlərin blokirovka maşınlarda əmələ gəlmişdir?
rejiminin qoşulub və ya açılmasını A) I nəsil B) II nəsil C) III nəsil
hansı düymə yerinə yetirir? D) IV nəsil
A) Home B) Caps Lock E) Yeni nəsil
C) Num Lock D) Ctrl E) Insert
238. Hansı siqnal analoq siqnalıdır?
234.Hansı döğrudur? A) Svetoforun siqnalı
1. Kompakt –disk informasiyanı uzun B) Gəminin mayakı
müddət saxlayır C) Yol işarələri
2. Skaner giriş qurğusu deyildir D) İkilik say system
3. Plotter giriş-çıxış qurğusudur E) Elekrtokardioqramma
4. Modem informasiyanın qəbulu və
ötürülməsi üçün qurğudur 239. İnformasiya mübadilə-sidir…
A) İnformatikadan ev tapşıırğını yerinə C)Tətbiqi proqramları icra etmək üçün
yetirmək D) Əsas yaddaşın idarə edilməsi üçün
B) Telefonla danışmaq E) Xarici qurğuların idarə edilməsi
C) Kompyuterdə yazı yazmaq üçün
D) Kinoya baxmaq
E) Akvariumdakı balığın hərəkətini 243.Hansı döğrudur?
izləmək 1) RAİD-daxili kontrollerdir.
2) Müasir elektron hesablama
maşınlarının əsasını Horbertт Vinner
qoymuşdur
3) Kompilyator- faylların fraqmentini
köçürmək üçündür.
240. Telefonla iki şəxs A) 1 B) 2 C) 3; D) 1 , 2 E) 1, 3.
danışır:Ardıcıllıqla düzün?
informasiya mənbəyi, informa-siya 244.Hansı doğrudur?
qəbuledicisi və rabitə kanalı 1) Assembler –fortran dilində yazılmış
A) Dinləyən şəxs, danışan şəxs , proqramı maşın dilinə çevirir
telefon şəbəkəsi 2)Kompilyator ilkin proqramı
B) Dinləyən şəxs, danışan şəxs, rabitəni bütövlükdə maşın dilinə çevirir.
təşkil edən texniki qurğular 3) Ikin proqramı işçi proqrama
C) Danışan şəxs,dinləyən şəxs, rabitəni çevirmək üçün translyatordan istifadə
təşkil edən texniki qurğular olunur
D) Danışan şəxs, rabitəni təşkil edən A) 1 B) 2 C) 3 D) 2 , 3 E) 1, 2.
texniki qurğular, dinləyən şəxs 245. Tələbə-magistr
E)Danışan şəxs, telefon stansiyası, ifadəsində neçə bit vardır?
dinləyən şəxs A) 13 B) 14 C) 196
241. İnformasiyanı kompyuter-dən D) 169 E) 112
xaric edən qurğuları göstərin. 246.İnformasiya-sistemləri ifadəsində
1. Monitor 2. Mikrofon 3. Skaner neçə bayt vardır?
4. Plotter 5. Printer A) 17 B) 22 C) 26 D) 192 E) 29
A) 1,2,3 B) 1,3,4 C) 3,4,5
D) 1,4,5 E) 2,3,5 247. ASCİİ nəyi kodlaşdırır?
A) İngilis hərflərini
242. Əməliyyat sistemi lazımdır… B) Latın hərflərini
A) Diskdəki faylları idarə etmək üçün C) Rəqəmləri D) Simvolları
B) Bütün cavablar doğrudur E) hər şeyi
248.Yüksək oxuma-yazma sürətinə B) Kompyuterə təsviri daxil etmək
malik olan maqnit diskləri ilk dəfə üçün
hansı nəsil kompyuterlərdə tətbiq C) Səs məlumatlarını canlandırmaq
edildi? üçün
A) I nəsil B) II nəsil D) Kağız üzərində çertyojları çəkmək
C) III nəsil D) VI nəsil üçün
E)Yeni nəsil E) Hamısı doğrudu
249. Analoq siqnalları hansı 253. Transformator nədir?
parametrlərlə səciyələndirilir? A) Əməliyyat sisteminin yüklənməsini
1. Amplitudu 2. Gərginliyi təmin edən proqramlar toplusu.
3.Tezliy 4.Fazası 5.Buraxma B) Mikroprosessorun xarici qurğuları
zolağı ilə informasiya mübadiləsini həyata
A) 1,3,4 B) 1,3,5 C) 2,4,5 keçirən yuva.
D) 1,25 E) 3,4,5 C) Şəbəkədən gələn gərginliyi müxtəlif
250. Şəs adapteri nə üçündür? qiymətli gərginliyə çevirən qurğu.
A) Kompyuterləri lokal şəbəkəyə D) Disketlərə proqram və verilənləri
qoşmaq üçün yazmaq üçün qurğu
B) Prosessoru dövrəyə qoşmaq üçün E) gərginliyi sabit saxlamaq üçündür
C) Səs məlumatlarını canlandırmaq
üçün 254. Hansı düymə ekran sürətinin
D) Kağız üzərində çertyojları çəkmək fayla köçürülməsini (Buferə) təmin
üçün edir .
E) Hamısı doğrudur A) Esc B) PrtSc
251. Plotter nə üçündür? C) Ctrl+Shift+F1
A) Kompyuterləri lokal şəbəkəyə D) Backspac
qoşmaq üçün E) Ctrl+end
B) Prosessoru dövrəyə qoşmaq üçün
C) Səs məlumatlarını canlandırmaq 255. 28800 bit/san sürəti ilə internetə
üçün qoşulan modem 1 saniyədə ən çox nə
D) Kağız üzərində çertyojları çəkmək qədər informasiya yükləyə (ötürə)
üçün bilər?
E) Hamısı doğrudur A) 3600 bayt B) 57.6 kilobayt
252. Rəqəmli kamera nə üçündür? C) 7200 bayt D) 57600 bayt
A) Kompyuterləri lokal şəbəkəyə E)576 bayt
qoşmaq üçün
256. Kompyuterin göstəricilərini
təsvir edilərkən yazılan "HDD-80 261.İngilis dili aiddir...
GB" nəyi bildirir? A) Süni dilə
A) Əlavə yaddaş qurğularının 80 GB B) Proqramlaşdırma dilinə
olmasını C) Təbii diliə
B) Sərt diskin 80 GB-lıq olmasını D) Məntiqi proqramlaşdırma dilinə
C) Kompyuterin ana plata markasını E) Qrafiki dilə
D) Kompyuterin prosessorunun
markasın
E) Keş yaddaş tutumunu
262. Piksel...
257. 240 bayta bərabər olan A) Qrafik informasiyada ikilik koddur
məlumatın miqdar vahidi hansıdır? B) Komputerin yaddaşındakı bir
A) Qbayt B)Tbayt C) Kbayt simvoldur
D) Mbayt E) Zbayt C) Monitorda təsvirin ən kiçik sahəsidir
258.Komputerin ekranına çıxarılmış D) Təbii dildəki bir simvolun kodudur
ikilik kod təsvirləri harada saxlanılır. E) Komputerin yaddaşındakı bir
A) Əməli yaddaşda simvolun ikilik kodudur
B) Daimi yaddaşda
C) Sərt diskdə 263. Standart CD-ROM diskinin
D) Video yaddaşda informasiya həcmi nəqədərdir?
E) Bufer yaddaşında A) 650-700 Mb B) 650-700 Kb
C) 1,44-1,52 Qb D) 1500 Mb
259. VGA və SVGA nədir? E) 4 Gb
A) Port B) Şin
C) Videokart 264. AGP slotu (portu) nə üçündür?
D) Modem A) Sərt disk üçün
E) Plotter B) Əməli yaddaş üçün
C) Videoplatanı qoşmaq üçün
260.Morze əlifbasında istifadə D) Modemi qoşmaq üçün
olunur... E) Disk qurğularını qoşmaq üçün
A) Sıfır və bir
B) Noqtə,tiredən 265. Aşağıdakılardan hansı giriş
C) Müxtəlif on işarədən qurğusu deyil?
D) Bir işarədən A) Skaner B) Monitor C) Maus
E) Müxtəlif simvollrdan D) Monipulyator E) Klaviatura
266. Mən*yaxşı*oxuyuram - C) Mikroprosessorun xarici qurğular ilə
ifadəsində neçə bit vardır? informasiya mübadiləsini həyata
A) 18 B) 80 C)144 D) 240 E) 320 keçirir.
267. Şin nədir? D) Komputerdə verilənləri müvəqqəti
A) Komputerin yaddaşında yerləşən yadda saxlayan mikrosxem
maksimum iiformasiya miqdarı E) Komputerin hesab məntiq qurğusu
B) Mikroprosessorun bir saniyədə
yerinə yetirdiyi əməliyyatların sayı 270. Win+E düyməsi nə üçündür?
C) Komputerin daxili qurğuları A) Sistemin baş menyusunu açır
arasında sıqnalın ötürülməsini təmin B) Bələdçi proqramını açır
edən naqillər yğımı
C) Kömək pəncərəsini açır
D) Komputerdə verilənləri müvəqqəti
yadda saxlayan mikrosxem D) Bütün pəncərələri açır
E) Komputerin hesab məntiq qurğusu E) Əvvəlcədən bağlanmış proqramları
açır
268. Əməli yaddaş qurğusu nədir?
A) Komputerin yaddaşında yerləşən
maksimum iiformasiya miqdarı
B) Mikroprosessorun bir saniyədə 271.Takt tezkiyi nədir?
yerinə yetirdiyi əməliyyatların sayı A) Komputerin yaddaşında yerləşən
C) Komputerin daxili qurğuları maksimum iiformasiya miqdarı
arasında sıqnalın ötürülməsini təmin B) Mikroprosessorun bir saniyədə
edən naqillər yğımı yerinə yetirdiyi əməliyyatların sayı
D) Komputerdə verilənləri müvəqqəti C) Komputerin daxili qurğuları
yadda saxlayan mikrosxem arasında sıqnalın ötürülməsini təmin
E) Komputerin hesab məntiq qurğusu edən naqillər yğımı
D) Komputerdə verilənləri müvəqqəti
yadda saxlayan mikrosxem
269. Yuvalar nə məqsədilə istifadə E) Komputerin hesab məntiq qurğusu
olunur?
A) Komputerin yaddaşında yerləşən
maksimum iiformasiya miqdarı 272. Port nədir?
B) Mikroprosessorun bir saniyədə A) Əməliyyat sisteminin yüklənməsini
yerinə yetirdiyi əməliyyatların sayı təmin edən proqramlar toplusu.
B) Mikroprosessorun xarici qurğuları
ilə informasiya mübadiləsini həyata
keçirən yuva.
C) Şəbəkədən gələn gərginliyi müxtəlif
qiymətli gərginliyə çevirən qurğu.
D) Disketlərə proqram və verilənləri
yazmaq üçün qurğu
E) Komputerin elementlər bazasıdır
273. BİOS nədir?
A) Əməliyyat sisteminin yüklənməsini
təmin edən proqramlar toplusu.
B) Mikroprosessorun xarici qurğuları
ilə informasiya mübadiləsini həyata
keçirən yuva.
C) Şəbəkədən gələn gərginliyi müxtəlif
qiymətli gərginliyə çevirən qurğu.
D) Disketlərə proqram və verilənləri
yazmaq üçün qurğu
E) Komputerin elementlər bazasıdır
274. Disk sürücüsü nədir?
A) Əməliyyat sisteminin yüklənməsini
təmin edən proqramlar toplusu.
B) Mikroprosessorun xarici qurğuları
ilə informasiya mübadiləsini həyata
keçirən yuva.
C) Şəbəkədən gələn gərginliyi müxtəlif
qiymətli gərginliyə çevirən qurğu.
D) Disketlərə proqram və verilənləri
yazmaq üçün qurğu
E) Komputerin elementlər bazasıdır
275. Kontroller nədir?
A) Əməliyyat sisteminin yüklənməsini
təmin edən proqramlar toplusu.
B) Giriş – çıxış qurğularını prosessorla
əlaqələndirən elektron sxemdir.
C) Şəbəkədən gələn gərginliyi müxtəlif
qiymətli gərginliyə çevirən qurğu.
D) Disketlərə proqram və verilənləri
yazmaq üçün qurğu
E) Komputerin elementlər bazasıdır
276.EİSA nədir?
A) Yuva B) Port C) Şin
D) USB E) Registr
277. Win düyməsi nə üçündür?
A) Sistemin baş menyusunu açır
B) Bələdçi proqramını açır
C) Kömək pəncərəsini açır
D) Bütün pəncərələri açır
E) Əvvəlcədən bağlanmış proqramları
açır
278.Win+Ddüyməsi nə üçündür?
A) Sistemin baş menyusunu açır
B) Bələdçi proqramını açır
C) Kömək pəncərəsini açır
D) Bütün pəncərələri açır
E) Əvvəlcədən bağlanmış proqramları
açır
279. Sərt maqnit diski digər
disklərdən nə ilə fərqlənir?
A) İinformasiyanın ötürülməsinə görə
B) İinformasiyanın yüksək sürətlə
yazılması və oxunmasına görə
C) İnformasiyanın emalına görə
D) Yaddaşının kiçikliyinə görə
E) Hamısı döğrudur
280. Lokal şəbəkəyə qoşulmuş 3.Əməli yaddaş əməliyyatların getdiyi
komputer sərt disksiz işləyə bilərmi? yaddaşdır.
A) Hə B) Yox
C) Şəbəkədən asılıdır
D) Şəbəkənin tutumundan asılıdır
E) Komputerdən asılıdır
281.Optik disk nədir?
A) Çap qurğusu
B) Yaddaş qurğusu
C) Vinçestr
D) Monitor E) Skaner
282.Modulyasiya nədir?
A) Rəqəmli siqnalların
siqnallarına çevrilməsi.
B) Analoq siqnallarının
siqnallara çevrilməsi.
C) Siqnalla amplitudu
D) Siqnalların tezliyi
E) Siqnalların fazası
283. Demodulyasiya nədir?
A) Rəqəmli siqnalların
siqnallarına çevrilməsi.
B) Analoq siqnallarının
siqnallara çevrilməsi.
C) Siqnalla amplitudu
D) Siqnalların tezliyi
E) Siqnalların fazası
284. Hansılar döğrudur?
1.Prosessor iş vaxtı yaddaşın istənilən
oyuğuna müraciət edə bilməz.
2.Klaviatura əmrləri komyuterə daxil
edən qurğudur.
4. Keş- yaddaş böyük tutumlu çox zəif
sürətli yaddaşdır
A) 1,2,3 B) 2,1 C) 1
D) 3,1 E) 2,3
285.Əməli yaddaşla prosessor
arsında bufer olan və əməliyyatın
yerinə yetirmə sürətini artıran
yaddaş neçə adlanır?
A) Cache memory B) RAM
C) Memmory D) ROM
E) DVD-ROM
analoq
rəqəmli 286.III nəsil kompyuterlərin əsas
səciyəvi cəhətidir
A)Aparat və proqram vasitələrindən
birgə istifadə
B) Giriş- çıxış qurğularının və xarici
yaddaşın fünksional məhdudluğu
C) Kompyuterin proqram və aparat
analoq hissələri bir-birindən asılı olmadan
hazırlanırdı
rəqəmli D)Mikrokompyuterelərin yaradıl-ması
E) Əməli yaddaş inteqral sxemlər 291. Hansı kompyuterləri meynfreym
üzərində qurulur. adlandırırlar?
A) Mini kompyuterləri
287 .I nəsil kompyuterlərdə mətn B) Mikro kompyuterləri
informasiyasının emalını C) Super kompyuterləri
çətinləşdirirdi D) Böyük və orta kompyuterləri
A) Giriş- çıxış qurğularının və xarici E) Mini və mikro kpmpyuterləri
yaddaşın fünksional məhdudluğu
B)Aparat və proqram vasitələrindən 292.SİMM, DİMM, RİMM nədir?
birgə istifadə A) Daimi Yaddaş B) Əməli yaddaş
C) Kompyuterin proqram və aparat C) Keş yaddaşı D) Şin E) Port
hissələri bir-birindən asılı olmadan
hazırlanırdı
D) Mikrokompyuterelərin yaradıl-ması 293.Hansı kompyuterin çıxış
E) Əməli yaddaş inteqral sxemlər qurğusudur?
üzərində qurulur A) Sistem bloku, Printer, Klaviatura,
CD ROM
288.Əməli yaddaş inteqral sxemlər B) Klaviatura, Monitor, Skaner,
üzərində qurulur. Maus
A) I nəsil B) IV nəsil C) II nəsil D) C)Spiker,Printer, Plotter, Strimmer
III nəsil E) V nəsil D) Klaviatura, Monitor, Kamera,
Digitayzer
289. II nəsil kompyuterlərə aiddir. E)Monitor,Kamera,Plotter,Sistem bloku
1. Minsk-2 2.Minsk-1 3.Ural 14 4.İBM 294.Aşağıdakılardan hansı
360 5. BESM-4 6.PDP 7.CM-4 döğrudur?
8.Strela 1. Bərk diskin tutumu kompyuterin
A) 1,3,5 B) 2, 8 C) 4,6,7 məhsuldarlığını təyin edir
D) 1,4,7 E) 2,5,8 2. Monitorların təsvirinin keyfiy-yətini
təyin edən xarakteristikalara onun
290. I nəsil kompyuterlərə aiddir. ölçüləri, çəkisi, korpusun materialı
1. Minsk-2 2.Minsk-1 3.Ural 14 4.İBM aiddir
360 5. BESM-4 6.PDP 7.CM-4 3. Prosessor iki əsas qurğudan hesab-
8.Strela məntiq və idarəetmə qurğusundan
A) 1,3,5 B) 2, 8 C) 4,6,7 ibarətdir
D) 1,4,7 E) 2,5,8 A) 1,2 B) 2 C ) 3 D) 1,2,3 E) 2,3
295.ASCII- də 0-31-ə qədər kodlar nə A) İnterfeys B) Port C) Yuva D)
üçün istifadə edili? Ana plata E) Sistem bloku
A) Xüsusi simvollar üçün
B) Riyazi simvollar üçün 301.Müxtəlif platformalı komp-
C) Hesab əməlləri üçün yuterelər arasında proqramları
D) Əlifbanın baş hərfləri üçün işlətmək üçün lazımdır...
E) İdarəetmə kodları üçün A) Şin B) Magistral xətt
C) İnterfeys D) Emmulyator
296.Enter düyməsinin vəzifəsi nədir? E) Konnektor
A) Daxil etmək
B) Ekranı qaraltmaq 302. Kompyuterin məhsuldar-lığı....
C) Qovluqları açmaq A) Prosessorun hansı əməliyyatı yerinə
D) Rejimdən çıxmaq yetirdiyini, əmrdəki operandların
E) Faylları açmaq sayını, əmrin formatını təyin edir
297.3.5 düyümlük diskin şərti adı B) Müəyyən şərtlər daxilimdə və
nədir? müəyyən vaxt müddətində kompyuterin
A) C B) D C) A D) E E) F öz xassələrini saxlamaq qabiliyyətidir
C) Vahid zaman ərzində kompyuterdə
298.Takt tezliyi ölçülür... həll olunan məsələlərin orta sayı ilə
A) Bitlə B) Mhs/san C) Piksellə D) təyin edilir
Dpi –ilə E) dyümlə D) Prosessorun bir saniyədə yerinə
299.Kompyuter nə üçün ikilik say yetirdiyi sadə əməliyyatların sayıdır
sistemində işləyir? E) Onun yaddaşında saxlanılan
A) Çünki yalnız iki vəziyyətdə olan informasiyanın maksimum sürətini
fziki qurğulardan qurulmuşdur təyin edir.
B) 2-lik say say sistemində hesablama
asandır 303.Ilk fərdi kompyuterlərdə
C) 2-lik Say sitenindən digər say olmuşdur
sistemlərinə keçmək asandır A) Sistem blok, monitor
D) 2–lik say sistemi sadə sistemdir B) Sistem blok, klaviatura
E) Çünki yalnız iki vəziyyətdə olan C) Sistem blok, maus
məntiqi qurğulardan qurulmuşdur D) Klaviatura, manitor
E) Manitor,maus
300.Kompyuterin bütün aparat 304.Kompyuterin yaddaş tutumu....
hissəsini özündə birləşdirən hissə
necə adlanır?
A) Prosessorun hansı əməliyyatı yerinə D) Prosossorun nüvələrini artırmaq
yetirdiyini, əmrdəki operandların E)Bufer yaddaşına informasiya
sayını, əmrin formatını təyin edir. ötürmək
B) Müəyyən şərtlər daxilimdə və
müəyyən vaxt müddətində kompyuterin 308 Digitayzerin seyrəklik qabiliyyəti
öz xassələrini saxlamaq qabiliyyətidir ölçülür..
C) Vahid zaman ərzində kompyuterdə A) Dpi ilə B) Dyüm ilə
həll olunan məsələlərin orta sayını təyin C) Lpi ilə D) Hs ilə D) Bayt ilə
etmək
D) Prosessorun bir saniyədə yerinə 309.RAMDAC nədir?
yetirdiyi sadə əməliyyatların sayıdır A) Təsvirin ekrana çıxarılması üçün
E) Onun yaddaşında saxlanılan Rəqəm Analoq Çevricisi olan xüsusi
informasiyanın maksimum miqdarını mikrosxemdir.
təyin edir B)Televiziya siqnallarını qəbul edir və
monitora ötürür
305. Keş yaddaşı haqqında verilən C) İnternetə videotəsvir çıxarır.
fikirlərdən hansı döğrudur? D) Səs platasıdır
A) Əməli yaddaşa müraciəti E) Oyun platasıdır
sürətləndirir.
B) İşləmə sürəti çox azdır 310.Kompyuterin əsas xarak-
C) Sərt diskin üzərində olur eristikasıdır.
D) İnformasiyanı daima yadda saxlayır 1.işləmə sürəti 2. yaddaş tutumu
E) Ən çox tutuma malikdir 3.portların sayı 4.əmrlər sistemi 5.rəngi
6.hesablama dəqiqliyi
306.Ikinci səviyyəli keş yaddaşının 7.çəkisi
tutumu nə qədərdir? A) 1,2,4,5 B) 1,2,4,6 C) 2,4,5,6 D)
A) 64- 128 Kb B)32- 64 kb 1,2,3,7 E) 1,2,6,7
C) 128 Kb-2 Mb
D) 2MB-4 Mb E) 8 Mb 311.CMOS-un daimi yaddaş
qurğusundan fərqi nədir ?
307. Kulerin funksiyasıdır? A) Yaddaş qurğusudur
A) Prosessoru soyutmaq B) CMOS-dakı verilənləri sərbəst
B) Əməli yaddaşı soyutmaq dəyişmək olar
C) Qida blokunu soyutmaq C)Daxili qurğudur
D) Kompyuterin hissəsidir
E) Bütün cavablar doğrudur
 318. Təzyiq altında bir sıra kiçik
312.Hansı şin videoadapterin deşiklərdən mürəkkəbləri kağıza
qoşulmasına xidmət edir? püskürən mürəkkəb çap başlıqlı
A) PSİ B) EİSA C) İSA printerdir...
D) AGP E) PSMCİA A) Lazerli B) Şırnaqlı C) Optik D)
Matrisli E) Diskli
313. Hansı şin kiçik ölçülü yaddaş 319.Hansı qurğudur?
kartlarının qoşulmasına xidmət edir
və portativ kompyuterelərdə istifadə
edilir?
A) PSİ B) EİSA C) İSA
D) AGP E) PSMCİA

314. Hansı şin (interfeys) prosessoru

əməli yaddaşla birləşdirir?
A) PSİ B) EİSA C) FSB D) AGP A) Şəbəkə kartı B) Əməli yaddaş C)
E) PSMCİA Videokart D) DVD-ROM
E) Sərt
315.Əmrlər şinində əmrlər .... təqdim 320. Hansı qurğudur?
olunur.
A) Simvol şəklində
B) Kod şəklində C) İşarə şəklidə
D) Hərf şəklində E) Bayt şəklində

316.İlk disk qurğusunun sürəti

nəqədər olub?
A) 150 Kb/san B) 250 Kb/san
Mb/san D) 100 Kb/san
E) 52 Kb/san
317.24xMX disk qurğusunun
sürəti nəqədərdir?
A) 3000Kb/ san B) 3600
C)150Kb/san D) 5000 kb/san
E) 36Mb/san
C)150
A) Şəbəkə kartı B) Prosessor
işləmə C) Əməli yaddaş D)DVD-ROM E)
Sərt disk
Kb/san
321. Disklərdən hansına informasiya
yalnız bir dəfə yazılar?
A) DVD-R B) HDD C)DVD
D) CD E) DVD-RW
322. Hansı qurğudur? A) HDD B) DVD-W
C) DVD D) DVD-R E)DVD-RW

325. Home düyməsi sıxıldıqda nə baş

verir?
A) Kursor cari sətrin əvvəlində
yerləşdirilir
A) Şəbəkə kartı B) Prosessor B) Kursor mətnin əvvəlində
C) Əməli yaddaş D)DVD-ROM E) yerləşdirilir
Sərt disk C) Kursor cari səhifənin əvvəlində
323. Hansı qurğudur? yerləşdirilir
D) Cari sənəd yaddaşa göndərilir
E) Kursor cari sətrin sonunda
yerləşdirilir

326.III nəsil kompyuterlərə aiddir.

A) Şəbəkə kartı B) Prosessor 1.Minsk-2 2.Minsk-1 3.Ural 14 4.İBM
C) Əməli yaddaş D) DVD-ROM E) 360 5. BESM-4 6.PDP 7.CM-4
Sərt Disk 8.Strela
A) 1,3,5 B) 2, 8 C) 4,6,7
324. İnformasiyanı bir neçə dəfə yaza D) 1,4,7 E) 2,5,8
/ poza bilən Optik disk hansıdır
 SAY SİSTEMLƏRİ VƏ KODLAŞDIRMA
1. X(2) =1010101001 ədədini 16- liq 7. 2016-ədədi onluq say sistemində
say sistemində ifadə edin. hansı ədədə bərabərdir?
A) 2A9 B) 2B9 A) 1010 B) 101010
C) 3A8 D) 2A5 C) 1610 D) 3210 E) 6410
E) 2AB
8. F16 ədədi onluq say sitemində
2. 27410 ədədini səkkizlik say hansı ədədə bərabərdir?
sisteminə çevirin. A) 1010 B) 101010
A) 101111000 B) 01011110 C) 1610 D) 3210 E) 1510
C) 422 D) 11001100 E) 126
9. FA16 ədədi onluq say sitemində
3. 10,112-ədədinin onluq say hansı ədədə bərabərdir?
sistemində düzgün yazılışını A) 25010 B) 25610
göstərin. C) 1610 D) 3210 E) 101810
A) 2,7510 B) 3,7510
C) 2,7410 D) 2,7310 10. 100101102 ədədi onaltılıq say
E) 2,7010 sistemində hansı ədədə bərabərdir?
4. İkilik say sistemində göstərilən A) 9516 B) 9416
ədədlərin hansı kiçikdir? C) 9716 D) 9216
A) 111111 B) 100111 E) 9616
C) 110000 D) 100001
E) 110011

5. 11010012 = X10
A) 101 B) 105 11. 110101112 ədədi səkkizlik say
C) 110 D) 104 sistemində hansı ədədə bərabərdir?
E) 95 A) 3278 B) 3288 C) 4348
D) 678 E) 1258
12. Ən böyük ədədi göstərin.
6. 196710 = X 8 A) 1566 B) 15610
A) 3657 B) 3658 C) 15616 D) 1568
C) 3689 D) 3567 E) 3536 E) 1564
13. 100012 ikilik ədədi hansı onluq
ədədə uyğun gəlir?
A) 1000110 B) 100110 C) 1610 D)1510
C) 1710 D) 25610 E) 3210
E) 1110 20. Əlifbada iki hərfi varsa və hər
14. 248 ədədinə bərabərdir. bir söz 7 hərfdən ibarətdirsə , ən çox
A) 2016 B) 1011016 neçə söz yazmaq olar?
C) BF16 D) 7616 A) 16 B) 1024
E) 1416 C) 64 D) 128
15. Hansı ədəd artıqdır E) 256
A) 111111112 B) 22610
C) 3778 D) FF16 21. Əlifbada iki hərfi varsa və hər
E) Hamısı eynidir bir söz 8 hərfdən ibarətdirsə , ən çox
neçə söz yazmaq olar?
16. Ən böyük ədədi tapın: A) 16 B) 1024
A) 14410 B) 1448 C) 64 D) 128
C) 14416 D) 1446 E) 256
E) 1445
17. I LOVE mətni ASCII kod- 22. Əlifbada iki hərf varsa və hər bir
laşdırma sistemində 733276798689 söz 10 hərfdən ibarətdirsə , ən çox
kimi kodlaşdırılmışdır, onda I LIVE neçə söz yazmaq olar?
mətni necə kodlaşar? A) 16 B) 1024
A) 737376867369 C) 64 D) 128
B) 733276738689 E) 256
C) 737676737686
D) 733276898673 23. Onluq say sistemində 25 ədədi
E) 767376878689 16-lıq say sistemində necə təsvir
olunur?
18. Onluq say sistemindəki 10 ədədi A) 19 B) 29
ikilik say sistemində hansı ədədə C) 16 D) 25
bərabərdir? E) 41
A) 1100 B) 1001
C) 1101 D) 1010 24. 1101012 = X 10
E) 1110 A) 101 B) 105
C) 53 D) 104
19. A16 ədədi ikilik say siste-mində E) 103
hansı ədədə bərabərdir?
A) 102 B) 10102 25. A516 = X 10
A) 165 B) 365 31. Aşağıdakılardan hansı daha
C) 136 D) 567 böyükdür?
E) 155 A) MCMXCVIII (rum)
B) 1100101001(ikilik)
26. A,B,C,D hərflərini kodlaş- C) 51323 (səkkizlik)
dırmaq üçün ikimərtəbəli ikilik D) 8AF (onaltılıq)
ədədlərdən istifadə etmək lazımdır. E) 10001(ikilik)
(00- 11).Bu üsulla DBAC
simvollarını kodlaşdırıb nəticəni 16- 32. X=1001 və Y=101 ikilik
lıq say sistemində yazın. ədədlərinin hasilini tapın.
A) D2 B) B3 A) 101101 B) 111101
C) 3101 D) 11010010 C) 110001 D) 111100
E) DBAC E) 101011

27. Onaltılıq say sistemində neçə 33. 8 bitlə kodlaşdırılmış ən böyük

hərf var? natural ədəd hansıdır?
A) 4 B) 5 C) 6 D) 7 E) 8 A) 127 B) 255
C) 256 D) 512 E) 99999999
28. 194,5 onluq ədədinin ikilik say
sistemindəki təsvirində neçə vahid 34. 282 ədədini kodlaşdırmaq üçün
vardır? neçə ən azı neçə bit lazımdılr?
A) 5 B) 6 C) 3 A) 5 B)10 C) 83 D) 82 D)256
D) 2 E) 4
35. 244 -ə qədər ədədləri
29.150 Kb-lıq faylı 1.44 Mb –lıq kodlaşdırmaq üçün ən azı neçə bit
diskə neçə dəfə yazmaq olar? lazımdılr?
A) 9 B) 10 C) 8 D) 12 E) 7 A) 5 B) 45 C) 11 D) 44 E) 88

30. İkilik say sistemində verilmiş 36. 814 ədədini kodlaşdırmaq üçün
111100011011 ədədin 16-lıq say neçə bit lazımdır :
sistemindəki qarşılığı hansıdır? A) 43 B)10 C) 42 D)12 E) 19.
A) F1B B) E2B
C) F3B D) FB1 37. Hər səhifədə 40 sətir və hər
E) F15 sətirdə 64 simvol (1 simvol 8
bitdir)olarsa 20 Kb həcmli test
kitabında neçə səhifə var?
A)10 B) 16 C) 8 D)4 E) 12. 10111000101110001001
A) 2 B) 4 C) 5 D)  E) 3
38. Əməkdaşlar haqqında saxlanılan
məlumat 2048 simvoldur. 8192 43. Yarımbaytla kodlaşdırılmış eyni
əməkdaş haqqında saxlanılan simvolların sayı neçədir?
informa-siyanı ən azı neçə 1.2 Mb 101110011011100010011100
disketə yerləşdirmək olar? A)4 B) 2 C) 5 D) 3 E) 6
A) 14 B) 12 C)10
D) 8 E) 16. 44.Yarımbaytla kodlaşdırılmış
təkrar olunmayan simvolların sayı
39. Əgər hər səhifədə 32 sətir və hər neçədir?
sətirdə 64 simvol olarsa(1 simvol 8 111010001011100010011110
bitdir) 640 Kbatlıq faylda A)4 B) 2 C)5 D)6 E)3
maksimum neçə səhifəlik kitab
saxlamaq olar? 45. VELE,VIDE,VICI ifadəsinin
A)320 B) 640 C) 160 yazılması üçün neçə bit lazımdır?
D) 540 E) 1280 A) 14 B) 16 C) 72 D) 88 E) 112

40. 9-11-ci sinif şagirdlərinin orta 46. 16 bitlə kodlaşdırılmış ən böyük

oxuma sürəti dəqiqədə 160 sözdür.(1
söz 6 simvoldur) 4 saat ərzində
fasiləsiz oxuma zamanı şagird neçə
Kbayt informasiya oxuyar?
A)9 B) 25 C) 225
D) 256 E) 4096
41. Baytla kodlaşdırılmış müxtəlif
simvolların sayı neçədir?
1110010100111100011111011110010
101111101
A)3  B)4  C)5  D)1 E)2
42.Yarımbaytla kodlaşdırılmış
müxtəlif simvolların sayı neçədir?
natural ədəd hansıdır?
A) 255 B) 255 C) 32768
D) 65535 E) 99999999
47. 40 sıhifəlik (hər səhifədə 40 sətir
və 80 simvol vardır) mətn
informasiyasının tutumu nə
qədərdir?
A)1 Мb B) 120 Кb
C)12 Кb D) 125 Кb E)  0,1 Мb.
48. Tutumu 600 Mbayt olan lazer
diskində hər biri 200 səhifə , hər
sıhifədə 60 sətir və hər sətirdə 80
simvol olmaqla maksimium necə
kitab yerləşdirmək olar?
A)655 B)605 C) 63 D)10 E) 652.
49. Avtomatik qurğu Unicode
də kodlaşdırılmış əlifbanı
ASCII -yə çevirdikdən sonra
informasiya həcmi 240-bit-ə
qədər azaldı. İnformasiyada
istifadə olunan simvolların
sayını təyin edin.
A) 15 B) 30 C) 45 D) 60 E) 240
50.İkilik say sistemində olan
1111000110111000 ədədi onaltı-lıq
say sistemində nece təsvir olunur?
A) F1B8 B) 8BF1 C) FB18
D)18FB E) cavabların hamısı səhvdir
51.1 Kilobayt nəyə bərabərdir?
A) 210 bayt B) 103 bayt
C) 1000 bit D) 1000 bayt
E) 210 bit
52.Üç simvol neçə bitdir?
A) 3 B) 6 C) 24 D) 12 E)8
53.10 kilobaytda neçə bayt vardır?
A) 10 B) 1024 C) 1000
D) 10240 E) 210
54. Bir bayt neçə simvoldur?
A) 1 B) 2 C) 8 D) 16 E) 20
55.256-1 ədədini yazmaq üçün neçə
bayt lazımdır?
A) 5 B) 6 C) 7 D) 56 E) 55
56. 3510=X2
A) 100011 B) 101010 C) 111000 D)
111001 E) 1011010
57. Bir baytla kodlaşdırıla bilən ən
kiçik ədəd hansıdır?
A) 1 B) 0 C) 255 D) 256 E) 400
58. Bir baytla kodlaşdırıla bilən ən
böyk ədəd hansıdır?
A) 1 B) 0 C) 255 D) 256 E) 400
59. Baytın dörddə bir hissəsindən
ibarət olan məlumatda neçə bit
informasiya vardır?
A) 2 B) 1 C) 8 D) 16 E) 0
60.Kilobaytın səkkizdə bir hissəsində
neçə bit vardır?
A) 1000 B) 2048 C) 128
D) 512 E) 1024
61. 4 Kbaytda neçə bayt vardır?
A) 1024 B) 2048 C) 4096
D) 521 E) 128
62.10102 ikilik say sistemindəki
ədəd onluq say sistemindəki 8
ədədindən nə qədər çoxdur? Cavabı
ikilik say sistemində göstərin.
A) 102 B)112 C) 1002
D) 1012 E) 0012
63. Magistraturada təhsil alan
tələbələr haqqında olan məlumat 8
Mb yaddaşa malikdir. Hər bir tələbə
haqqında məlumat 16 səhifə təşkil
edir.Hər səhifə 32 sətirdən,hər bir
sətr isə 64 simvoldan ibarətdir.
Magistraturada neçə tələbə təhsil
alır?
A) 265 B) 256 C) 512
D) 1024 E) 2048 72. 102 +108 +1016 cəminin ikili
sistemində qiymətini hesabla-yın.
64. 8-lik say sistemində verilmiş 37 A) 11110 B) 11010
ədədi 16-lıq say sistemində neçə C) 10100 D)10100010
olar? E) 101010
A) 37 B) 1F C) 9F D) 9A E) F1
73. 5 latın əlifbasının hərfi üçün
65. Hansı yazılış səhfdir? onların ikilik kodları verilmişdir
A) 18E16 B) 1816 C) 1810 (bəzi hərflər üçün - iki bit, bəziləri
D) 188 E)189 üçün - isə üç bit).
66.1816+1416 = ? a b c d e
A) 3C B) 2C C) 32 000 110 01 001 10
D) FF E) 21 Bu ikilik koda 1100000100110
uyğun olanı tapın...
67. 3510= 43X : X=? A) bacdb B) badde
A) 2 B) 8 C) 10 D) 11 E) 16 C) bacde D) baade
E) abcda
68. 110012 ədədi onluq say
sistemində neçəyə bərabərdir? 74. Meyvə bağında 100x- meyvə
A) 25 B) 21 C)24 D) 19 E) 18 ağacı vardır: Bunlardan 33x- i alma
ağacı, 22x –i armud ağacı, 16x-i
69. Saylardan hansı ən böyükdür alça , 17x -i isə gavalı ağacıdır. x
1112, 10102, 1110, 916 , 78? =?
A)1110 B) 1112 C) 10102 A) 2 B) 4 C) 6 D) 9 E) 10
D) 78 E) 9

70. Alınan məlumatın informa-siya 75. 5Mb+3Kb =…?

həcmini 32 bit -ə bərabərdir. A) 5123 Mb B)5003 Kb
Baytlarla bu həcm nəyə bərabərdir? C) 5123*210 bayt D)5120 Kb
A) 4 B) 2 C) 3 D)5 E)7 E) 40984*210 bit

71. 2510 ədədi ikilik sistemdə 76.4710=21x olduğunun bilərək x-in

bərabərdir...? tapın.
A)110012 B)110102 B)100112 C) A) 20 B) 21 C) 22 D) 23 E) 24
10012 D) 100102
77.Onluq saysitemində göstərilmiş
rəqəmlərin ikilik say sitemində
təsviri zamanı rəqəmlərin sayı neçə
olar?
1+2+4+8+16+32+64+128+256+
+512+1024
A) 1 B) 11 C) 17 D) 21 E 31
78. Hər biri 6 ikilik simvoldan
ibarət olan kodlaşdırılmış ən böyük
ədəd hansıdır?
ALQORİTM
1. Alqoritmin təsvir vasitəsi deyil?
A) Nəqli təsvir
B) Operator təsvir
C) Budaqlanan təsvir
D) Proqram təsvir
E) Blok-sxem təsvir
A) 0 B) 6 C) 64 D) 63 E) 128
79. 2810=53 x
A) 5 B) 8 C) 10 D) 9 E) 16
80. 44x+12 x= 100x
A) 6 B) 5 c) 8 D) 10 E) 16
81. 2 Kb+512 bayt=?
A) 2952 Bayt B) 2560 Bit
C) 2048 bayt D) 2.5 Kbayt
E) 1960 bayt
2.Hansı alqoritmdə bəzi hissələr bir
neçə dəfə təkrarlanır.
A) Xətti B) Budaqlanan
C) Sadə dövrü
D) Mürəkkəb dövrü
E) Mürəkkəb budaqlanan
3. Keçid operatorunun funksiyasıdır. bloku
.
A) Dövrü təşkil etmək
B) Şərti yoxlamaq
C) Proqramı sadələşdirmək
D) Proqramı içra etmək A) 1,2,3,4 B) 4,3,2,1
E) Göstərilmiş ünvandan başlayaraq C) 1,3,5,4 D) 1,4,2 ,3
proqramı yerinə yetirməyə davam E) 5,3,1,2
etmək
8. Alqoritmin xassəsinə aiddir...
4.Alqoritmə xassəsi deyil. A)Nəticəlilik B) Dövrülük
A) Diskretlik B) Müəyyənlik C)Sonuncu əmri dəyişmək imkanı
C) Dövrülük D) Nəticəlilik D) Əks istiqamətdə alqoritmin yerinə
E) Kütləvilik yetirilməsi
E) Birinci əmri dəyişmək imkanı
5.Xətti alqortmdir:
A) Hər hansı bir obyektin uzunluğunu 9. Məsələ həllini dəqiqliklə yerinə
hesablayır yetriən ardıcıllıq necə adlanır?
B) Eyni bir əmri ardıcıl olaraq yerinə A) Drayver
yetirir B) Transliyator
C) Budaqlanmaya və dövrə malk deyil C) Əməliyyat sistemi
D) Basic dilində yazılmışdır
D) Proqram təminatı
E) Əmrlərə uyğun işləmir.
E) Alqoritm
6. Alqoritmi nə ilə təsvir etmək olar?
A) Misallarla , sözlə 10. Alqoritm təsvir olunmur?
B) Sxemlə, əmrlə A)Təbii dildə B) Blok-sxemlə C)
C) Əmrlə, yazı ilə Nəqli üsulla D) Proqramla
D) İfadə ilə, operatorla E) Cədvəllə
E) Qrafiklə, mətnlə
11.Y= Ax+B/Xc -nin alqoritmik dildə
7. Ardıcıllıqla düzün. Hesablama yazılışı necə olar?
bloku, şərtin ödənilməsini göstərən A) Y=( a*x+ b/x^ c)
blok, başlanğıc və son blok, çap B) Y= a^x+ b/x^c)
C) Y=( a^x+ b/x *c)
D) Y=( a^x+ b/x^c)
E)Y=( a^x- b/x^ c)

12.Alqoritmin kütləvilik xassəsi
hansıdır?
A) Alqoritm ayrı-ayrı aydın
addımlardan təşkil olunmalıdır.
B) Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və
birqiymətli olmalıdır
C) Sonlu sayda əməliyyatlardan sonra
nəticə olmalıdır.
D) Eyni tip məsələlərin hamısının
həllində istifadə oluna bilməlidir
E) Alqoritmi sonlu mərhələdən sonra növünə aiddir?
qurtarmalıdır
13. Alqoritmin müəyyənlik xassəsi
hansıdır?
A) Alqoritm ayrı-ayrı aydın
addımlardan təşkil olunmalıdır.
B) Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və
birqiymətli olmalıdır
C) Sonlu sayda əməliyyatlardan sonra
nəticə olmalıdır.
D) Eyni tip məsələlərin hamısının
həllində istifadə oluna bilməlidir
E) Alqoritmi sonlu mərhələdən sonra
qurtarmalıdır
14.Alqoritmin blok sxem təsvirində
müqayisə bloku hansı fiqurla təsvir
olunur?
A) Düzbucaqlı ilə B) Romb ilə C)
Paraleloqram ilə D) ellipis ilə
E) Çevrə ilə
15. Alqoritmin sonluluq xassəsi
hansıdır?
A) Alqoritm ayrı-ayrı aydın
addımlardan təşkil olunmalıdır.
B) Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və
birqiymətli olmalıdır
C) Sonlu sayda əməliyyatlardan sonra
nəticə olmalıdır.
D) Eyni tip məsələlərin hamısının
həllində istifadə oluna bilməlidir
E) Alqoritmi sonlu mərhələdən sonra
qurtarmalıdır
16. A+B məsələsi alqoritmin hansı
A) budaqlanan B) dövrü
C) sadə dövrü D) xətti
E) mürəkkəb dövrü
17.Alqoritmin nəticəlilik xassəsi
hansıdır?
A) Alqoritm ayrı-ayrı aydın
addımlardan təşkil olunmalıdır.
B) Alqoritmin hər bir addımı dəqiq və
birqiymətli olmalıdır
C) Sonlu sayda əməliyyatlardan sonra
nəticə olmalıdır.
D) Eyni tip məsələlərin hamısının
həllində istifadə oluna bilməlidir
E) Alqoritmi sonlu mərhələdən sonra
qurtarmalıdır
18.Xətti alqoritm
A) Verilmiş şərtin yerinə
yetirilməsindən asılı olaraq alqoritmin
icrası müxtəlif istiqamətlərdə davam 21. Kompyuterdə məsələnin həlli
etdirilir. mərhələlərinə aid deyildir:
B)Addımlar göstərilən ardıcıllıqla A) Məsələnin qoyuluşu və riyazi
yerinə yetirilir modelin qurulması
C)Alqoritmin müəyyən addımları bir B) Alqoritmin tərtibi
və ya bir neçə dəfə təkrarlanır C)Alqoritmik dildə proqramın tərtibi
D)Alqoritmdə heç bir təkrarlanma və translyasiyası
yoxdur D) Proqramın saxlanması, icrası və
E) Hamısı səhvdir nəticənin alınması
E) Nəticənin elektron poçt ilə müxtəlif
19. Budaqlanan alqoritm ünvanlara göndərilməsi
A) Verilmiş şərtin yerinə
yetirilməsindən asılı olaraq alqoritmin 22. Alqoritmin başlanğıc və son
icrası müxtəlif istiqamətlərdə davam bloku aşağıdakı hansı əməliyyatı
etdirilir. yerinə yetirir?
B)Addımlar göstərilən ardıcıllıqla A)Alqoritmin icra istiqamətini göstərir
yerinə yetirilir B) Dəyişənin qiymətini giriç-çıxış
C) Alqoritmin müəyyən addımları bir qurğuları ilə əlaqələndirir
və ya bir neçə dəfə təkrarlanır C) alqoritmi budaqlayır və onun
D)Alqoritmdə heç bir təkrarlanma icrasını bu budaqlardan biri istiqamətdə
yoxdur təşkil edir
E) Hamısı səhvdir D) Əməliyyatların başlanmasını və
yekunlaşmasını təşkil edir
20. Dövrü alqoritm E)Dəyişənlərə məlum qiymət və ya
A)Verilmiş şərtin yerinə hesablanmış qiymət mənimsədir
yetirilməsindən asılı olaraq alqoritmin 23. İlbiz hansı ardıcıllıqla hərəkət
icrası müxtəlif istiqamətlərdə davam etsə sonda əvvəlki yerində durduğu
etdirilir. kimi durar?
B)Addımlar göstərilən ardıcıllıqla A) İrəli (1 sm), sağa (900 ), irəli (1 sm),
yerinə yetirilir sağa (900), irəli (1 sm), sağa (900 ),
C) Alqoritmin müəyyən addımları bir irəli (1 см), sağa (900 )
və ya bir neçə dəfə təkrarlanır B) İrəli (1 sm), sağa (900), irəli (1 sm),
D)Alqoritmdə heç bir təkrarlanma sağa (900), irəli (1 sm), sağa (900),irəl
yoxdur (1см)
E) Hamısı səhvdir C) irəli (1 sm), sağa (900), irəli (1 sm),
sağa (900 ), irəli (1 sm), sağa (900 )
 26. Alqoritm blok sxem şəklində
0
D) irəli (1 sm), sağa (90 ), irəli (1 sm), göstərilmişdir. Nəticədə S
sağa (900), irəli (1 sm) dəyişəninin hansı qiymətinin çap
E) irəli (1 sm), sağa (900 ), irəli (1 olunacağını təyin edin?
sm),sağa (900),irəli(1sm),sağa1sm

24. Məsələnin fərdi kompyuterdə

həll mərhələləri ardıcıllığını düzün.
1. Məsələnin qoyuluşu
2. Testdən keçirmə və sazlama
3.Məsələninm riyazi qoyuluşu.
4. Proqramlaşdırma
5. Alqoritmin hazırlanması
6. Məsələnin həllinin nəticələrinin
analizi .
A) 1,3,5,4,2,6 A) 12 B) 15 C) 3 D) 6 E) 8
B) 1,2,3,4,5,6 27. Blok sxemdə alqoritmin hansı
C) 5,6,4,3,1,2 tipi göstərilmişdir?
D) 2 ,1,3,4,6,5
E) 1,5,3,6,4,2

25. Blok sxemdə alqoritmin hans tip

strukturu göstərilmiuşdir?

A) Dövrü B) Budaqlanan
C) Altproqram D) Xətti
E) Sonluluq

28. Aşağıda hansı alqoritm

A) Dövrü B) Budaqlanan göstərilmişdir?
C) Altproqram D) Xətti
E) Mürəkkəb dövri
 qiymətini təyin edin.

A) Dövrü
B) Xətti
C) Tam formalı budaqlanan 31. Alqoritm yerinə yetirildikdən
D) Mürəkkəb dövrü sonra A və C dəyişənlərinin çıxış
E) Natamam formalı budaqlanan qiymətini təyin edin.
29. Aşağıda hansı alqoritm
göstərilmişdir?

A) Dövrü B) Xətti
C) Mürəkkəb dövrü
D) Tam formalı budaqlanan
E) Natamam formalı budaqlanan
32. Kompyuterə daxil edilmiş
30. Alqoritm yerinə yetirildikdən proqram proqramçı tərəfindən
sonra A və C dəyişənlərinin çıxış yoxlanılır və səhvlər düzəldilir. Bu
kompyuterdə məsələlərin həll
olunma mərhələsinin hansında hesablayın.
yerinə yetirilir?
A) Məsələnin qoyuluşu
B) Testdən keçirmə və sazlama
C) Məsələninm riyazi qoyuluşu
D) Alqoritmin hazırlanması
E) Məsəslənin həllinin nəticələrinin
analizi .
33. Alqoritm yerinə yetiril-dikdən
sonra A və C dəyişənlərinin çıxış
qiymətini təyin edin. A) 7   B) 3     C) 4     D) 5     E) 6
35. 3, 3, 1 (A,B,C) giriş qiymətlərinə
görə- blok-sxemə əsasən F
dəyişəninin çıxış qiymətini
hesablayın

34. 1, 1, 3 (A,B,C) giriş qiymətlərinə

görə- blok-sxemə əsasən F A) 4   B) 6     C) 5     D) 7     E) 3
dəyişəninin çıxış qiymətini 36. 1,1,4 (A,B,C) giriş qiymətlərinə
görə blok-sxemə əsasən F
dəyişəninin çıxış qiymətini
hesablayın hesablayın

A) 7   B) 5     C) 6     D) 8     E) 9

37. 1, 2, 6 (A,B,C) giriş qiymətlərinə

görə blok-sxemə əsasən F A) 3  B) 5     C) 6     D) 9     E) 8
dəyişəninin çıxış qiymətini
hesablayın 39. 2,2, 3 (A,B,C) giriş qiymətlərinə
görə blok-sxemə əsasən F
dəyişəninin çıxış qiymətini
hesablayın

A) 10  B) 7  C) 8     D) 11     E ) 9

38.1, 2, 6 (A,B,C) giriş qiymətlə-rinə
görə blok-sxemə əsasən F
dəyişəninin çıxış qiymətini
A) 5     B) 6     C) 7  D) 9     E) 8

40. Problemin həll olunma

metodikası müəyyən olunur və
məsələnin ilkin şərtləri verilir.Bu
kompyuterdə mə-sələlərin həll
olunma mərhələsinin hansında A) 2 B) 6 C) 1 D) 16 E) 10
yerinə yetirilir?
A) Məsələnin qoyuluşu 42. Blok sxemdə alqoritmin hansı
B) Testdən keçirmə və sazlama tipi göstərilmişdir?
C) Məsələninm riyazi qoyuluşu
D) Alqoritmin hazırlanması
E) Məsəslənin həllinin nəticələrinin

41. Alqoritmin icrasından sonra m

dəyişəninin qiymətini müəyyən edin.

A) Budaqlanan B) Xətti
C) Sadə budaqlanan D) Dövrü
E) Mürəkkəb dövrü
 PROQRAM TƏMİNATI

1. İş üsuluna görə proqram B) Bütün cavablar doğrudur

təminatına daxil olan proqramlar C) Tətbiqi proqramları icra etmək üçün
hansılardır? D) Əsas yaddaşın idarə edilməsi üçün
1.Sistem proqramları E) Xarici qurğuların idarə edilməsi
2.İnstrumental proqramlar üçün
3.İnstrumental sistemlər 4.Rezident 6. Antivirus proqramına aid deyil?
proqramlar A) İnterpretatorlar B) Faqlar
5.Q. rezident proqramlar C) Müfəttişlər D) Detektorlar
6. Tətbiqi proqramlar E) Vaksinlər
A) 1,3,5 B) 1,2,3 C) 1,4,5 7. Detektor antivirusların funksiyası
D)1,3,6 E ) 2,3,6 nədir?
A) Əməli yaddaşda və xarici
2. Hansı xidmət(servis) proqramı qurğularda virusların axtarışını təmin
deyil? edir
A) Örtük proqramları B) Onlar təhlükəli proqramları daim
B) Utilitlər izləyir və resident proqramdır
C) Antivirus proqramları C) Virusları vaksinləşdirmə yolu ilə
D) Arxiv proqramları ləğv edir
E) Sistem proqramları D) Proqramlarn, katoloqların faylların
məzmununun dəyişməsinə nəzarət edir.
3. Bunlardan hansı kompyuter E) Virusların aşkar edilməsinə və
virusudur? zərərsizləşdirilməsinə xidmət edir
A)Detektorlar B)İmmunizatorlar 8. Hansı doğrudur?
C) Vaksinlər D) Soxulcanlar 1. Assembler – Fortran dilində yazılmış
E) Müfəttişlər proqramı maşın dilinə çevirir
4. CASE texnologiyası hansı tətbiqi 2.Kompilyator ilkin proqramı
proqrama aiddir? bütövlükdə maşın dilinə çevirir.
A) Üsulyönlü B) Ümumi təyinatlı 3.Ikin proqramı işçi proqrama
C) Problemyönlü çevirmək üçün translyatordan istifadə
D) Qlobal şəbəkələr E) Heç biri olunur
5. Əməliyyat sistemi lazımdır… A) 1 B) 2 C) 3 D) 2,3 E) 1,2.
A) Diskdəki faylları idarə etmək üçün
9. Rezident proqramdır:
A) Kompyuter tıklanan kimi işə 13. Faylları arxivləşdirmə
başlayır proqramları hansılardır?
B) Daimi olaraq sərt diskdə yerıəşir 1.ARJ 2. Point 3.Super Calc 4.
C) Daimi olaraq əməli yadaşda yerıəşir ZİP 5.Win RAR
D) Gizli fayllarda saxlanılır A) 1,4,5 B) 2,3,4
E) Rezident virusları aşkar edir C) 2,3,5 D) 1,3,5
E)1,5,2
10. Fünksional təyinatına görə
proqram təminatına daxil olan
proqramlar hansılardır?
1. Sistem proqramları 2.İnstrumental
proqramlar 3.İnstrumental sistemlər 14. Mətn, cədvəl, iqtisadi analiz və
4.Rezident proqramlar 5.Q.rezident nəşriyyat sisteminə aid olanları
proqramlar ardıcıllıqla düzün.
6. Tətbiqi proqramlar 1 “Azmühasib” 2.Word 3. Page
A) 1,3,5 B) 1,2,3 Marker 4.Exsel
C) 1,4,5 D)1,3,6 A) 1,3,4,2 B) 2,4,1,3
E ) 2,3,6 C) 2,4,3,1 D) 2,3,1,4 E) 4,2,3,
11. Sistem proqramlarına aiddir.
1.Əməliyyat sistemləri 15. Şəbəkə proqram təminatnın
2. Rezident sistemlər köməyi ilə yerinə yetirirlir:
3. Şəbəkə sistemləri A) Kompyuter və istifadəçi arasında
4. Xidmət proqramları 5.Birməsələli dioloq yaranır
əməliyyat sistemləri B) Paylanmış hesablama şəbəkəsinin
A) 1,3,4 B) 2,3,4 C) 2,3,5 D) ümumu ehtiyatlarını idarə edir
1,3,5 E) 2,5,4 C) Kompyuterin aparat hisssəsinin
işinə nəzarət adir.
12. Əməliyyat sistemlərinə aiddir. D) Yeni proqram vasitələri yaratmaq
1. Çoxməsələli əməliyyat sistemləri 2. üçün istifadə edilir
Rezident sistemlər 3. Şəbəkə E) Əməliyyat sistemi yüklənir
əməliyyat sistemləri 4. Xidmət
proqramları 16. İnstrumental sistemlərin köməyi
5. Birməsələli əməliyyat sistemləri ilə yerinə yetirirlir.
A) 1,3,4 B) 2,3,4 A) Kompyuter və istifadəçi arasında
C) 2,3,5 D) 1,3,5 E) 1,5,2 dioloq yaranır
B) Paylanmış hesablama şəbəkəsinin
ümumu ehtiyatlarını idarə edir 19. Aşağıdakılardan hansılar cədvəl
C) Kompyuterin aparat hisssəsinin redaktoruna aiddir?
işinə nəzarət adir. A) Sətir və sütunlar üzrə yerləşdirilmiş
D) Yeni proqram vasitələri yaratmaq verilənlər üzərində düsturlar əsasında
üçün istifadə edilir. əməliyyatlar aparilması
B) Çap ediləcək səhifə və başlıqların
E) Əməliyyat sistemi yüklənir ölçülərinin qurulması
C) Kitab ,qəzet və jurnalların
17.Xidməti proqram təminatının hazırlanması
köməyi ilə yerinə yetirirlir... D) Mühasibat qeydiyyatı və maliyyə
A) Kompyuter və istifadəçi arasında hesablamaları işlərinin yerinə
dioloq yaranır yetirilməsi
B) Paylanmış hesablama şəbəkəsinin E) Prezentasiaylar hazırlamaq
ümumu ehtiyatlarını idarə edir
C) Kompyuterin aparat hisssəsinin 20. Aşağıdakılardan hansılar
işinə nəzarət adir. nəşriyyat sisteminə aiddir?
D) Yeni proqram vasitələri yaratmaq A) Sətir və sütunlar üzrə yerləşdirilmiş
üçün istifadə edilir verilənlər üzərində düsturlar əsasında
E) Əməliyyat sistemi yüklənir əməliyyatlar aparilması
B) Çap ediləcək səhifə və başlıqların
18. Aşağıdakılardan hansılar mətn ölçülərinin qurulması
redaktoruna aiddir? C) Kitab ,qəzet və jurnalların
A) Sətir və sütunlar üzrə yerləşdirilmiş hazırlanması
verilənlər üzərində düsturlar əsasında D) Mühasibat qeydiyyatı və maliyyə
əmıliyyatlar aparilması hesablamaları işlərinin yerinə
B) çap ediləcək səhifə və başlıqların yetirilməsi
ölçülərinin qurulması E) Prezentasiaylar hazırlamaq
C) Kitab ,qəzet və jurnalların
hazırlanması
D) Mühasibat qeydiyyatı və maliyyə
hesablamaları işlərinin yerinə 21. Tətbiqi proqram paketı nədir?
yetirilməsi A) Diskdə saxlanılan,bir-birilə
E) Prezentasiaylar hazırlamaq əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdirilmiş
idarə olunan fayllar məcmusudur.
B)Qrafiki sənədlərin (dioqram, şəkil və yazan proq-amdır.
s.) emalı üçün tətbiq olunur.
C) Mətnli informasiyaların emalı üçün A) 1-C,2-A ,2-B B) 1-A,2-B,3-C
istifadə olunur. C) 1-C,2-B,3-A D) 1-B,2-C,3-A
D) Mətn,sənəd,qrafiki verilənlər və E)1-B,2-A,3-C
rəsmlərin yaradılması üçün təyin
olunan TPP-dir. 25. Tətbiqi proqramlara aid deyi:
E) Müəyyən olunmuş sinif məsələləri A) Əməliyyat sistemləri
həll etmək üçün təyin olunmuş B) Mətn redaktorları
kompleks proqramdır C) Prezentasiya proqramları
D) Qrafik redaktorlar
22. Şəbəkə əməliyyat sitemi deyildir? E) Animasiya proqramları
A) Unix B) Windows NT
C) Soloris D) DOS
E) IBM LAN

23. Hansı tətbiqi proqram Microsoft

şirkətinə məxsus deyil?
A) Power Point B)Excel 26.Uyğun gələni qeyd edin.
C) Photoshop 1.Translyator A. Slaydlar toplusu-dur
D) Outlook Express
2.Şəbəkə B. Kompyuterləri şə-
E) Word
topologiyası bəkəyə qoşma üsul-larıdır
C. C proqramlaşdır-ma
24.Uyğun gələni qeyd edin. dilində yazılmış proqramı
3.Prezentasiya
maşın dilinə çevirən
A . Elektron cədvəl-lərin proqramdır
yaradılmasına və
1. Əməliyyat A) 1-C,2-A ,2-B B) 1-A,2-B,3-C
verilənlərin monipul-
sitemi
yasiyasına imknan ve-rən C) 1-C,2-B,3-A D) 1-B,2-C,3-A
proqram paketidir E)1-B,2-A,3-C
B. Кomputerin bütün
2 . Cədvəl 27. ABBYY Finereader proqramı
resurslarını idarə edən
prosessoru skanerdən keçirilmiş şəklin daxilində
proqram komp-leksidir
olan mətnləri oxuyub tekst
C. İnformasiyanı dis-kə formatına çevirmə qabiliyyətinə
3.Arxivator malikdir. Onda bu proqram hansı
sıxlaşdırılmış for-mada
tip tətbiqi proqramlara aiddir? tutulmuşdur?
A) Tərcüməçi-çevirici A) Microsoft PowerPoint
B) İtmiş informasiyanın bərpası B) Adobe Photoshop
C) Qrafiki C) Adobe Dreamweaver
D) Simvolların tanınması D) ABBYY Lingvo
E) Cədvəl prosessoru E) Google Sketchup
32. Aşağıdakılardan hansılar iqtisadi
analiz proqramlarına aiddir?
A) Sətir və sütunlar üzrə yerləşdirilmiş
verilənlər üzərində düsturlar əsasında
əmıliyyatlar aparilması
28. Hansı proqram Verilənlər B) Çap ediləcək səhifə və başlıqların
Bazasını İdareətmə Sistem- ölçülərinin qurulması
lərinə(VBİS) aid deyil? C) Kitab ,qəzet və jurnalların
A) Microsoft Access hazırlanması
B) Oracle D) mühasibat qeydiyyatı və maliyyə
C) Microsoft SQL Server hesablamaları işlərinin yerinə
D) Adobe Flash yetirilməsi
E) Sybase SQL Server E) Prezentasiaylar hazırlamaq

29. Hansı fayl uzantısı Arxivasiya 33. Proqram təminatı sistemi yerinə
proqramlarına məxsus deyil? yetirdiyi fünksiyalara görə
A) ZİP B) RAR bölünür…
C) CAB D) ACE E) DOC 1. Sitem proqramlarına 2.
Çoxməsələli əməliyyat sisteminə
30. DOC və DOCX fayl uzantı-ları 3. Şəbəkə əməliyyat sisteminə 4.
hansı tətbiqi proqrama aiddir? Tətbiq proqramlarına
A) Microsoft Word 5. Servis proqramlarına
B) Microsoft Excel A) 1,2 B) 2,3 C) 1,4
C) Quark Express D) 1,5 E) 3,5
D) Adobe Premier
E) Microsfot Paint 34. Aşağıdakılardan hansı sistem
proqramıdır?
31. Hansı proqram əsasən A) Acces B) Unix
prezentasiyalar, slayd şoular C) Ms-Dos D) Visual-Basic
hazırlamaq üçün nəzərdə E) Excel

35. Sistem proqramına aid deyil?
A) İnteqrallaşmış şəbəkə
B) Birməsələli ƏS
C) Test proqramı
D) Ortüklər
E) Xidmət proqramları
36.Tətbiqi proqram deyil?
A) Case texnologiyası
B) Qlobal kompyuter şəbəkələri
C) Texniki xidmət proqramları
D) Verilənlər bazasının
edilməsi(VBİS)
E) Nəşriyyat proqramları
37.Texniki xidmət proqramına əlavə xidmətlər göstərir.
aiddir...
A) Proqram örtükləri
B) Şəbəkə əməliyyat sistemi
C) Birməsələli əməliyyat sistemi
D) Təqdimatların hazırlanması
E) Xüsusi nəzarətçi qurğular
C)İstifadəçiyə kompyuterlə işlə-yərkən
əlavə xidmətlər göstərir.
D) İnformasiya emalının idarə
olunmasını və aparat vasitələri ilə
istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin
edir
E) Konkret bir məsələ ilə bir
istifadəçinin işi üçün nəzərdə
tutulmuşdur.
40. Birməsələli əməliyyat sistemi ...
A)Lokal və qlabal şəbəkələrin bü-tün
resurslsrına müraciəti təmin edir.
idarə B)Kompyuterin düzgün işlə-məsinə
nəzarət etmək və nasazlığı aradan
qaldırmaq üçündür.
C)İstifadəçiyə kompyuterlə işlə-yərkən
D) İnformasiya emalının idarə
olunmasını və aparat vasitələri ilə
istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin
edir
E) Konkret bir məsələ ilə bir isti-
fadəçinin işi üçün nəzərdə tutulmuşdur

38. Tətbiqi proqramlarda adətən

kömək pəncərəsi hansı düymə ilə 41. Şəbəkə əməliyyat sistemi ...
çağırılır? A) Lokal və qlabal şəbəkələrin bütün
A) F1 B) F2 C) F3 resurslsrına müraciəti təmin edir.
D) F4 E) F5 B) Kompyuterin düzgün işlə-məsinə
nəzarət etmək və nasazlığı aradan
39. Servis proqramları... qaldırmaq üçündür.
A) Lokal və qlabal şəbəkələrin bütün C) İstifadəçiyə kompyuterlə işlə-
resurslsrına müraciəti təmin edir. yərkən əlavə xidmətlər göstərir.
B) Kompyuterin düzgün işlə-məsinə D) İnformasiya emalının idarə
nəzarət etmək və nasazlığı aradan olunmasını və aparat vasitələri ilə
qaldırmaq üçündür.
istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin A) Lokal və qlobal şəbəkələrin bütün
edir resurslsrına müraciəti təmin edir.
E) Konkret bir məsələ ilə bir B) Kompyuterin düzgün işlə-məsinə
istifadəçinin işi üçün nəzərdə nəzarət etmək və nasazlığı aradan
tutulmuşdur qaldırmaq üçündür.
C) İstifadəçiyə kompyuterlə işlə-
42. Əməliyyat sistemi ... yərkən əlavə xidmətlər göstərir.
A) Lokal və qlabal şəbəkələrin bütün D) İnformasiya emalının idarə
resurslsrına müraciəti təmin edir. olunmasını və aparat vasitələri ilə
B) Kompyuterin düzgün işlə-məsinə istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin
nəzarət etmək və nasazlığı aradan edir
qaldırmaq üçündür. E) Konkret bir məsələ ilə bir
C) İstifadəçiyə kompyuterlə işlə- istifadəçinin işi üçün nəzərdə
yərkən əlavə xidmətlər göstərir. tutulmuşdur
D) İnformasiya emalının idarə 45.Həkim antivirus proq-ramlar….
olunmasını və aparat vasitələri ilə A) Rezident proqram olmaqla,
istifadəçinin qarşılıqlı əlaqəsini təmin təhlükəli əməliyyatlara nəzarət edir
edir B)Kataloq, proqram , sistem
E) Konkret bir məsələ ilə bir sahələrinin məzmununu yadda
istifadəçinin işi üçün nəzərdə saxlamaqla dövrü olaraq cari
tutulmuşdur vəziyyətlə müqayisə edir.
43. Detektorlar…. C) Rezident proqram olmaqla, bir çox
A) Rezident proqram olmaqla, virusları vaksinləşdirmə yolu ilə
təhlükəli əməliyyatlara nəzarət edir yoluxmasının qarşısını alır
B) Kataloq, proqram , sistem D)Virusların aşkar olunmasına və
sahələrinin məzmununu yadda zərərsizləşdirilməsinə imkan verir
saxlamaqla dövrü olaraq cari E)Əməli yaddaşda və xarici qur-
vəziyyətlə müqayisə edir. ğularda virusların axtarışını təmin edir.
C) Rezident proqram olmaqla, bir çox 46. Müfəttiş….
virusların vaksinləşdirmə yo-lu ilə A)Rezident proqram olmaqla, təhlükəli
yoluxmasının qarşısını alır əməliyyatlara nəzarət edir
D)Virusların aşkar olunmasına və B) Kataloq,proqram , faylların və
zərərsizləşdirilməsinə imkan verir sistem sahələrinin məzmununu yadda
E)Əməli yaddaşda və xarici qur- saxlamaqla dövrü olaraq cari
ğularda virusların axtarışını təmin edir vəziyyətlə müqayisə edir.
44. Texniki xidmət proqramalrı...
C) Rezident proqram olmaqla, bir çox
virusları vaksinləşdirmə yolu ilə
yoluxmasının qarşısını alır
D)Virusların aşkar olunmasına və
zərərsizləşdirilməsinə imkan verir
E) Əməli yaddaşda və xarici
qurğularda virusların axtarışını təmin
edir
47. Filtr….
A)Rezident proqram olmaqla, təhlükəli
əməliyyatlara nəzarət edir
B) Kataloq,proqram , faylların və
sistem sahələrinin məzmununu yadda
saxlamaqla dövrü olaraq cari
vəziyyətlə müqayisə edir.
C) Rezident proqram olmaqla, bir çox
virusları vaksinləşdirmə yolu ilə
yoluxmasının qarşısını alır
D)Virusların aşkar olunmasına və
zərərsizləşdirilməsinə imkan verir
E) Əməli yaddaşda və xarici
qurğularda virusların axtarışını təmin
edir
48. İmmunizator….
A) Rezident proqram olmaqla,təhlükəli
əməliyyatlara nəzarət edir
B) Kataloq,proqram , faylların və
sistem sahələrinin məzmununu yadda
saxlamaqla dövrü olaraq cari
vəziyyətlə müqayisə edir.
C) Rezident proqram olmaqla, bir çox
virusları vaksinləşdirmə yolu ilə
yoluxmasının qarşısını alır
D)Virusların aşkar olunmasına və
zərərsizləşdirilməsinə imkan verir
E) Əməli yaddaşda və xarici
qurğularda virusların axtarışını təmin
edir
49.Antivirus proqramı deyildir?
A) Doctor Web
B) Norton Antivirus C) Aidstest
D) Windows 2000 server
E) Nod32
50. Skaner diskdəki virusları
yoxlayıb tapan zaman hansı variantı
təklif edir?
A) Faylı başqa fayla köçürmək
B) Faylları birləşdirmək
C) Viruslu faylın yerini xüsusi qovluğa
dəyişdirmək
D) Viruslu faylı yaddaşa vermək
E) Viruslu faylı çapa göndərmək
51.Skaner...
A) Naməlum virusları tutmağa imkan
verir
B) Kompyuterdə yüklənən bütün
faylları avtomatik yoxlayır və virus
olan zaman siqnal verir
C) Diskdəki virusları yoxalyır
D) Elektron poçtun məlumatlarının
yoxlanılmasına nəzarət edir
E) Hər bir yüklənən sənədin
yoxlanılması üçündür.
52. Monitor...
A) Naməlum virusları tutmağa imkan
verir
B) Kompyuterdə yüklənən bütün
faylları avtomatik yoxlayır və virus
olan zaman siqnal verir
C) Diskdəki virusları yoxalyır
D)Elektron poçtun məlumatları-nın
yoxlanılmasına nəzarət edir
E) Hər bir yüklənən sənədin
yoxlanılması üçündür.
53. İnspektor...
A) Naməlum virusları tutmağa imkan
verir
B) Kompyuterdə yüklənən bütün
faylları avtomatik yoxlayır və virus
olan zaman siqnal verir
C) Diskdəki virusları yoxalyır
D)Elektron poçtun məlumatla-rının
yoxlanılmasına nəzarət edir
E) Hər bir yüklənən sənədin
yoxlanılması üçündür.
54. Office Guard...
A) Naməlum virusları tutmağa imkan
verir
B) Kompyuterdə yüklənən bütün
faylları avtomatik yoxlayır və virus
olan zaman siqnal verir
C) Diskdəki virusları yoxalyır
D)Elektronpoçtun məlumatları-nın
yoxlanılmasına nəzarət edir
E) Hər bir yüklənən sənədin
yoxlanılması üçündür
55. Mail Checker...
A) Naməlum virusları tutmağa imkan
verir
B) Kompyuterdə yüklənən bütün
faylları avtomatik yoxlayır və virus
olan zaman siqnal verir
C) Diskdəki virusları yoxalyır
D)Elektron poçtun məlumatları-nın
yoxlanılmasına nəzarət edir
E) Hər bir yüklənən sənədin
yoxlanılması üçündür
56. Proqramlaşdırma sitemləri-nin
növü deyildir?
A) Maşınyönlü B) Proseduryönlü
C) İnstrumental D) Problemyönlü
E) Köməkçi
57. Kompilyator nədir?
A)İlkinproqramların operatorla-rını
bir-bir təhlil edib, kompyuter dilinə
çevirir və icra edir.
B) İlkin proqramı bütövlükdə maşın
dilinə çevirir və səhvləri istifadəçiyə
xəbər verir.
C) Assembler dilindəki proqramı
kompyuter dilinə çevirən proqramdır.
D) Proqramlaşdırma dilində yazılmış
proqramı maşın dilinə çevirir
E) Verilənlərin emalı zamanı bir sıra
köməkçi funksiyaları yerinə yetirmək
üçün əvvəlcədən hazırlanmış
proqramlardır.
58. Aşağıdakılardan hansı tətbiqi
proqram paketinə aid deyil?
A) Ümumi təyinatlı B)
Problemyönlü
C) Qlobal komputyer çəbəkələri D)
Proqramlaşdırma sitemləri E)
Üsulyönlü
59. Ümumi təyinatlı TPP-ə aid deyil?
A) Mətn və qrafik redaktorlar B)
Elektron cədvəllər
C) Riyazi proqramlaşdırma D)
Ekspert sistemləri
E) Nəşriyyat sitemləri
60. İnterpretator nədir?
A)İlkin proqramların opera-torlarını
bir-bir təhlil edib, kom-pyuter dilinə
çevirir və icra edir.
B) İlkin proqramı bütövlükdə maşın
dilinə çevirir və səhvləri istifadəçiyə
xəbər verir.
C) Assembler dilindəki proqramı
kompyuter dilinə çevirən proqramdır.
D)Proqramlaşdırma dilində yazıl-mış
proqramı maşın dilinə çevirir
E) Verilənlərin emalı zamanı bir sıra
köməkçi funksiyaları yerinə yetirmək
üçün əvvəlcədən hazırlanmış
proqramlardır
61. Köməkçi sistemlər nədir?
A)İlkin proqramların opera-torlarını
bir-bir təhlil edib, komp-yuter dilinə
çevirir və icra edir.
B) İlkin proqramı bütövlükdə maşın
dilinə çevirir və səhvləri istifadəçiyə
xəbər verir.
C) Assembler dilindəki proqramı
kompyuter dilinə çevirən proqramdır.
D)Proqramlaşdırma dilində yazıl-mış
proqramı maşın dilinə çevirir
E) Verilənlərin emalı zamanı bir sıra
köməkçi fünksiyaları yerinə yetirmək
üçün əvvəlcədən hazırlanmış
proqramlardır
62. Assembler nədir?
A)İlkin proqramların opera-torlarını
bir-bir təhlil edib, komp-yuter dilinə
çevirir və icra edir.
B) İlkin proqramı bütövlükdə maşın
dilinə çevirir və səhvləri istifadəçiyə
xəbər verir.
C) Assembler dilindəki proqramı
kompyuter dilinə çevirən proqramdır.
D)Proqramlaşdırma dilində yazıl-mış
proqramı maşın dilinə çevirir
E) Verilənlərin emalı zamanı bir sıra
köməkçi fünksiyaları yerinə yetirmək
üçün əvvəlcədən hazırlanmış
proqramlardır
63. Üsulyönlü TPP-ə aid deyil?
A) Kütləvi xidmət nəzəriyyəsi
B) Elektron cədvəllər
C) Riyazi proqramlaşdırma
D) Riyazi statistika
E) Şəbəkəli planlaşdırma və idarəetmə
64. Mətn readaktorunun funk-
siyasıdır ...
A) Diskdə saxlanılan,bir-birilə
əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdirilmiş
idarə olunan fayllar məcmusudur.
B) Qrafiki sənədlərin (dioqram,şəkil
və s.)emalı üçün tətbiq olunur.
C) Mətnli informasiyaların emalı üçün
istifadə olunur.
D) Mətn,sənəd,qrafiki verilənlər və E) 1,4,5
rəsmlərin yaradılması üçün təyin 68. Qrafiki redaktora aiddir
olunan TPP-dir. A) Lotus-1
E) Müəyyən olunmuş sinif məsələləri B) Page maker
həll etmək üçün təyin olunmuş C) Oracle
kompleks proqramdır. D) Adobe PhotoShop
E) MultiEdit
65 Elektron cədvəldir ...
A) Quatro Pro B) Page maker 69. Nəşriyyat sistemidir...
C) Oracle A) Quatro Pro B) Page maker
D) Adobe PhotoShop C) Oracle
E) MultiEdit. D) Adobe PhotoShop
E) MultiEdit

70. Verilənlər bazasının idarə etmə

66.Redaktor nədir ... sitemidir...
A) Diskdə saxlanılan,bir-birilə A) Lotus-1 B) Page maker
əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdirilmiş C) Oracle D) Adobe PhotoShop
idarə olunan fayllar məcmusudur. E) MultiEdit
B) Qrafiki sənədlərin (dioqram, şəkil
və s.)emalı üçün tətbiq olunur. 71. Elektron cədvəldir
C) Mətnli informasiyaların emalı üçün A) Lotus-1 B) Page maker
istifadə olunur. C) Oracle D) Corel Draw
D) Mətn, sənəd, qrafiki verilənlər və E) MultiEdit
rəsmlərin yaradılması üçün təyin
olunan TPP-dir. 72. Qarfiki redaktordur
E) Müəyyən olunmuş sinif məsələləri A) Lotus-1 B) Page maker
həll etmək üçün təyin olunmuş C) Oracle
kompleks proqramdır D) Adobe PhotoShop
E) MultiEdit
67. Nəşriyyat sitemlərinə aiddir?
1. Microsoft Excel 2. Ventura 73. Mətn redaktorudur
Publisher 3. Quark Xpress A) Quatro Pro B) Page maker
4. MultiEdit 5. Page maker C) Oracle D) Corel Draw
A) 1,2,3 B) 2,3,4 E) MultiEdit
C) 2,3,5 D) 3,4,5 74. Qarfiki redaktordur
A) Lotus-1 B) Page maker B) Daha az yer tutur
C) Oracle D) Corel Draw C) Fayla giriş daha az vaxt tələb edir
E) MultiEdit D) Fayl icazə olunmamış girişdən
qorunur;
E) Böyük dərəcədə redaktə etmə üçün
75. Arxivator proqramı adlanır.. rahatdır
A) Faylların informasiya həcmi-nin
sıxlaşdırması üçün proqramı 79. Kompyuter virusu nədir?
B) Faylların ehtiyat hissəsini çıxaranA) Disklərin yoxlanma və müalicə
proqram proqramları
C) transliyator B)Aşağı səviyyəli proqramlaş-dırma
D) Verilənlər bazasının idarə dili ilə yazılan istənilən proqram
etməsistemi. C) Sitemin defreqmentasiyası
E) Kompilyator D) Kiçik ölçülü başqa proqramlara
daxil olan bilən və arta bilən proqram
76. Sıxılmış fayla aiddir... E) Ekranın məzmununu printerə ötürən
A) Kompyuter virusuyla yolux- proqram
durulmuş fayl.
B) Kopyalamadan qorunan fayl 80.Ekspert sistemlərinin yaradılması
C) İcazə olunmadan giriş qada-ğan üçün istifadə edilir.
olunmuş fayl A) Proloq dilindən
D) Uzun müddət istifadə edil-məyən B) Packal dilindən
fayl C) Basic dilindən
E) Arxivatorun köməyi ilə sıxlaş- D) Access- dən
dırılmış fayl E) Publisher-dən

77. Hansını sıxılmış fayllara tətbiq

etmək olar?
A)Açmaq B) gözdən keçirmək
C)Yenidən formatlamaq
D) Redaktə etmək 81.Nəşriyyat sistemləri özündə hansı
E) İcraya buraxmaq proqram təminatı tiplərini
birləşdirir?
78. Sıxılmış fayl ilk vəziyyə-tindən nə A)Verilənlər bazasının idarə etmə
ilə fərqlənir sistemlərini və cədvəl prosessorlarını
A)Viruslardan daha asan qorunur;
B) Elektron təqdimatları və mətn C) Alqoritmin xüsusiyyətinə görə
redaktorlarını D) Destruktiv imkanlarına görə
C) Mətn və qrafik redaktorlarını E) aktivləşmə üsuluna görə
D) Cədvəl və qrafik redaktorlarını
E) Cədvəl və mətn redaktorlarını 86.Verilənlərin təşkil üsulundan asılı
olaraq hansı VBİS düzgün
82.Xidmət proqramlarının həyata göstərilmişdir
keçirdiyi fünksiya deyil? A) Cədvəl modelli VBİS
A) Mətnin şriftinin dəyişdirilməsi B) Mətn modelli VBİS
B)İstifadəçi interfeysinin dəyiş- C) Şəbəkə modelli VBİS
dirilməsi D) Baza modelli VBİS
C) Verilənlərin bərpası E) dizayn modelli VBİS
D) Arxivləşdirmə-arxiv açma
E) Viruslarla mübarizə 87.Üsulyönlü tətbiqi proqram
paketinə aid deyil?
83.Ümumi təyinatlı tətbiqi proqram A) Riyazi statistika
paketinə aid deyil. B) Kütləvi xidmət nəzəriyyəsi
A) Redaktorlar və inteqrallaşmış C) Riyazi proqramlaşdırma
paketlər D) Naviqasiya və müraciət
B) Elektron cədvəllər və Case E)Şəbəkə planlaşdırma və idarəetmə
texnologiyası
C) VBİS və Riyazi üsullar 88.Xidmət proqramına aid deyil?
D) Ekspert sistemləri A)İstifadəçi interfeysinin təkmin-
E) Verilənlər bazası (VBİS) ləşdirilməsi
B) Verilənlərin bərpası
C) Mətnin redaktə edilməsi
84. Hansı tətbiqi proqram paketinə D) Arxivləşdirmə
aid deyil? E) Viruslarla mübarizə
A)Ümumi təyinatlı B) Assembler
C) Problemyönlü D) Üsulyönlü 89.Örtük proqramının fnksiyasıdır...
E) Hesablama prosesinin təşkili A) Virusların yaradılması
B) Məlumatların bərpası
85.Virusların təsnifatına aid deyil? C) Şəbəkənin bərpası
A) Mətn redaktor faylına və formaya D) İstifadəçiyə yeni interfeysin təqdim
görə təsnifat edilməsi
B) Yerləşdiyi mühitə görə E) Arxiv açma
 94. Verilənler bazasını idarəet-me
90.Servis proqramların fünksiyası sistemi kommunikasiya pa-ketləri
deyildir? hansı növ proqram təmi-natına aid
A) İstifarəçi interfeysinin edilir?
təkmilləşdirilməsi A) Ümumi təyinatlı tətbiqi proqramlara
B) Verilənlərin mühafizəsi B)İxtisaslaşdırılmış tətbiqi proqramlara
C) Verilənlərin bərpası C) Xidmətçi proqramlara
D) Arxivləşdirmək D) Proqram instrumental vasitəlerinə
E) Miqyaslaşdırmaq E)İnteqrasiya olunmuş tətbiqi
proqramlara
91.Hansı Antivirus proqramı 95. Hansı qrafik redaktor Microsofta
deyildir? aiddir və Windows əməliyyat
A) Doctor Web B) Nod 32 sistemində çalışan hər bir
C) Norton antivirus D) Aidstest E) kompyuterdə olur?
Transliyator A) Photoshop B) Paint
C) Photo edito D) İllustrator
92. Disklere xidmet proqramları D) İmageready
hansı növ proqram teminatına aid
edilir? 96.Notepad,Wordpad,Clock,
A) Əməliyyat sisteminə calculyator proqramlarını işlətmək
B) Əməliyyat örtüklərinə üçün hansı menyudan istifadə
C) Utilit proqramlara olunur?
D)Proqram instrumental vasitələ-rinəE) A) Microsoft Office
Tətbiqi proqram təminatına B) Start up
93. Elektron teqdimatların teşkili C) Documents
vasiteleri hansı növ proqram D) Accessories
teminatına aid edilir? E) Control panel
A) Ümumi teyinatlı tetbiqi proqramlar
paketine 97.Fayllar və qovluqlar üzərində
B) İxtisaslaşdırılmış tetbiqi proqramlar müxtəlif əməliyyatlar aparmaq üçün
paketine hansı proqram pəncərəsindən
C) Xidmetçi proqramlara istifadə olunur?
D) Proqram instrumental vasitelerine A) İnternet Explorer
E) İnteqrasiya olunmuş tətbiqi B) Windows Explorer
proqramlar paketinə C) Excel
D) Internet
E) Paint

ƏMƏLİYYAT SİSTEMLƏRİ

1. Monitorun ekranı adlanır: C) ölçüyə görə, tipinə görə, avtomatik,

A) Windowsun pəncərəsi rənginə görə
B) Windowsun işçi stolu D) rənginə və tipinə görə
C) Windowsun paneli E) ölçüyə görə, vaxta görə, avtomatik ,
D) Windowsun aboyu tipə görə,ada görə
E) Wördun pəncərəsi
3. Qısa yol...
2. Windows-da qovluqların ni- A) Faylın hissəsi
şanlarını hansı formada nizam- B) Proqramın və sənədin adı
lamaq olar? C) Proqram və sənədə istinaddır
A) ölçüyə görə, tarixə görə, avtomatik , D) Sənəddir
rənginə görə E) Qovluqdur
B) ölçüyə görə, ada görə, avtomatik,
rənginə görə 4. Tapşırıqlar paneli...
A) Diskdə olan faylların düymələrini
əks etdirir
B) Açıq faylları əks etdirir
C) Bağlı faylları əks etdirir
D) Bütün fayları göstərir
E) Bütün qovluqları göstərir
5.“Start”menyusundakı
“proqrams”menyusunda vardır
A) Disk və qısa yol
B) Qisa yol və fayl
C) Fayl və qovluq
D) Qovluq və qısa yol
E) Heç biri
6.“Start”menyusundakı
“ Dokuments”menyusunda...
A) 20-yə qədər proqram faylı
B) 15-ə qədər sənəd
C) 20-yə qədər qısa yol sənədi
D) 15-ə qədəq qısa yol sənədi
E) Heç bir.
7.Səbət(zibil qutusu) ...
A) Faylları saxlayır və növlərə
ayırır
B) Fayllatrı saxlayır
C)Yeni yaradılmış faylları
saxlayır
D) Menyu sətirlərini saxalyır
E) Qısa yol nişanlarını
saxlayır
8.Faylın qısa yolu silindikdə...
A) Qısa yol silinir
B) Fayl silinir
C) Fayl və qısa yol silinir
D) Heç biri silinmir
E) düzgün cavab yoxdur
9. Windows ...:
A) Qrafik proqramdır
B) Əməliyyat sistemidir
C) Mətn redaktorudur
D) Cədvəldir
E) Simvoldur
10. Qısa yol əsl fayldan
fərqlənir...
A) Onun piktoqramında üçbucaq
olur
B) Onun piktoqramında ox olur
C) Onun piktoqramında hərf olur
D) Onun piktoqramı olmur
E) Onun piktoqramı gizli olur
11. Start menyusunun alt menyusu
deyildir?
A) Proqrams(Proqramlar)
B) Dokuments(Sənədlər)
C) Settinqs(qurmalar)
D) Explore(tədqiq et)
E) Help (yardım)
12. Windowsun fayl sitemi hansı
quruluşa malikdir?
A) Cədvəl B) Mətn
C) İyerarxik D) Həlqə
E) Ulduz
 17. Əməliyyat sistemləri yerinə
13. Windowsda pəncərəni bağlamaq yetirdikləri fünksiyaya görə
üçün klaviaturada hansı düymələr bölünür...
sıxılmalıdır? 1.Birməsələli 2. Servis 3.Şəbəkə
A) Alt +tab B) Alt+Esc 4.Çoxməsələli 5.Tətbiqi
C) Alt+F4 D) Alt+Pc A) 1,2,3 B) 2,3,4 C) 3,4,5
E) Alt+Spacebar D) 1,3,4 E) 2,4,5

14. Windowsda bir pəncərədən digər 18. İstiafdəçi interfeysi nədir?

pəncərəyə keçmək üçün hansı A) Hesabalma sistemi çərçivəsində
düymələr sıxılır? qurğu və proqramların qarşılıqlı
A) Ctrl+Tab B) Ctrl+End əlaqəsini təmin edən vasitələr
C) Shift+tab D) Alt+tab məcmusudur
E) Ctrl+shift B) İstifadəçinin komputrlə qarşılıqlı
əlaqəsi üçün proqram və aparat
15. Proqram nədir? vasitəsidir.
A) Maşının addım-addım yerinə C) Kompyuterlər arasındakı əlaqəni
yetirəcəyi təlimatlar və yaxud əmrlər təmin edir
toplusudur. D) Şəbəkəni iarə edən proqramdır
B) Latınca qayda-qanun deməkdir E) Xüsusi serverdir
C) Antivirusdur
D) Transliyatordur
E) Kompilyatordur

19. Proqram interfeysi nədir?

16. Kompyuterin işini idarə edən əlaqəsini
əsas vasitə hansıdır?
A) Mətn redaktoru
B) Əməliyyat ssitemi
C) Qarfik redaktorlar
D) Proqram hazırlanma sitemi
E) Elektron cədvəllər
A) Hesabalma sistemi çərçivəsində
qurğu və proqramların qarşılıqlı
təmin edən vasitələr
məcmusudur
B) İstifadəçinin komputrlə qarşılıqlı
əlaqəsi üçün proqram və aparat
vasitəsidir.
C) Kompyuterlər arasındakı əlaqəni
təmin edir
D) Şəbəkəni iarə edən proqramdır
E) Xüsusi serverdir A) Hesabalma sistemi çərçivəsində
qurğu və proqramların qarşılıqlı
20. Hansı Windows XP-əməliyyat əlaqəsini təmin edən vasitələr
sisteminin versiyası deyil? məcmusudur
A) Windows experience B) İstifadəçiyə kompyuter resurslarının
B) Windows XP server idarə olunması üçün əmrləri
C) Windows XP Profesional klaviaturadan daxil etməyə imkan verir
D) Windows XP Home C) Kompyuterlər arasındakı əlaqəni
E) Windows ZP təmin edir
D) Şəbəkəni iarə edən proqramdır
21. Windows əməliyyat sistemində E) Obyektlər üzərində əməliyyatları
pəncərəni idarə edən əsas bilavasitə həyata keçirən hesablama
elementlərə aiddir... sisteminin resurslarını idarə edir
A) Pəncərə başlığı
B) Bükmə və açma düymələri 24. Əgər tez başama paneli yerində
C) Pəncərə kənarları yoxdursa nə etmək lazımdır?
D) Bağla düyməsi A) Tapşırıqlar paneli üzərində sağ
E) Başlat(start) düyməsi düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
Toolbars-Quick Launch” əmrini
seçmək lazımdır.
B) Tapşırıqlar paneli üzərində sağ
22. Windows NT Server və düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
Windows NT Work Station Toolbars-Lock the Taskbar” əmrini
əməliyyat sistemləri üçün doğru seçmək lazımdır
olmayanı göstər. C) Tapşırıqlar paneli üzərində sol
A) Hər ikisi Windows ailəsinə aiddir düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
B) Hər ikisi 32 mərtəbəli şəbəkə Toolbars-Lock the Taskbar” əmrini
əməliyyat sistemidir seçmək lazımdır.
C) Hər ikisi Windows NT- nin D) Tapşırıqlar paneli üzərində sol
modifikasiyasıdır. düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
D) Hər ikisi lokal kompyuterlərdə və Toolbars-Quick Launch” əmrini
işçi stansiyalarda işləmək üçün nəzərdə seçmək lazımdır.
tutulub E) SHİFT+ ALT düyməsini sıxmaq
E) Hər ikisi çöxməsələli sistemdir. lazımdır

23. Obyektyönlü interfeys ....

25.Bunlardan hansı standart 27.Ekrana saat indikatorunu
proqramdır? haradan salmaq olar...
A) Word Pad ,Exsel A)Control panel B) My computer
B) Power Point,Exsel C)My Network D) My documents E)
C) Paint, Calc,CharMap Explorer
D) Word, Exsel 28.Ekranın görünüşünü necə dəyişə
E) Outlook, Notepad bilərsiniz?
A) Tapşırıqlar paneli üzərində sağ
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
Toolbars-Quick Launch” əmrini
seçmək lazımdır.
26.Əgər tez başama panelinin B) Tapşırıqlar paneli üzərində sağ
dəyişilməsini istəmirsinizsə nə etmək düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
lazımdır? Toolbars-Lock the Taskbar” əmrini
A) Tapşırıqlar paneli üzərində sağ seçmək lazımdır
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “ C) Tapşırıqlar paneli üzərində sol
Toolbars-Quick Launch” əmrini düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
seçmək lazımdır. Toolbars-Lock the Taskbar” əmrini
B) Tapşırıqlar paneli üzərində sağ seçmək lazımdır.
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “ D) Tapşırıqlar paneli üzərində sol
Toolbars-Lock the Taskbar” əmrini düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
seçmək lazımdır Toolbars-Quick Launch” əmrini
C) Tapşırıqlar paneli üzərində sol seçmək lazımdır.
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “ E) Mausun sağ düyməsini işçi stolun
Toolbars-Lock the Taskbar” əmrini boş yerində sıxıb açılmış menyudan
seçmək lazımdır. “Displey Proportis”
D) Tapşırıqlar paneli üzərində sol əmrini seçmək lazımdlr.
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
Toolbars-Quick Launch” əmrini 29. Windows ƏS-də Start
seçmək lazımdır. menyusunun hansı bölməsini
E) Mausun sağ düyməsini işçi stolun seçməklə MS DOS mühitindəki kimi
boş yerində sıxıb açılmış menyudan klaviatura ilə əmrlər verilə bilər?
“Displey Proportis” A) Programs B)Favorites
əmrini seçmək lazımdlr. C) Settings D) Help E) Run
30.Iş stolunda qısa yol necə
yaratmaq olar?
A) Obyektin üzərində mausun sağ
düyməsini sıxıb açılan menyudan Send
to-Desktop (create Shortcut) ımrini
seçmək lazımdır.
B) Mausun sağ düyməsini işçi stolun
boş yerində sıxıb açılmış menyudan “
New-Folder”
əmrini seçmək lazımdlr.
C) B) Tapşırıqlar paneli üzərində sağ
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
Toolbars-Lock the Taskbar” əmrini
seçmək lazımdır
D) Tapşırıqlar paneli üzərində sol
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
Toolbars-Lock the Taskbar” əmrini
seçmək lazımdır.
E) Tapşırıqlar paneli üzərində sol
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
Toolbars-Quick Launch” əmrini
seçmək lazımdır.
31.Papkanı (Oovluq) necə yaratmaq
olar?
A) Obyektin üzərində mausun sağ
düyməsini sıxıb açılan menyudan Send
to-Desktop (create Shortcut) ımrini
seçmək lazımdır.
B) Mausun sağ düyməsini işçi stolun
boş yerində sıxıb açılmış menyudan “
New-Folder”
əmrini seçmək lazımdlr.
C) B) Tapşırıqlar paneli üzərində sağ
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
Toolbars-Lock the Taskbar” əmrini
seçmək lazımdır
D) Tapşırıqlar paneli üzərində sol
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
Toolbars-Lock the Taskbar” əmrini
seçmək lazımdır.
E) Tapşırıqlar paneli üzərində sol
düyməni sıxıb, açılmış menyudan “
Toolbars-Quick Launch” əmrini
seçmək lazımdır.
32.Proqram interfeysi nədir?
A) Proqram və aparat vasitələri
arasında qarşılıqlı əlaqə
B) Xarici qurğuların drayveri, əmrlər
sitemi
C) Müxtəlif proqramların qarşı-lıqlı
əlaqəsi
D) Hesablama sistemlərinin
resurslarından istifadə
E) İstifadəçi tərəfindən komp-yuter
resurslarının idarə olunması
33..Windows ƏS-də Disc Cleanup
proqramı hansı əməliyyatı yerinə
yetirir?
A) Əməliyyatlarda bir yanlışlıqla və
ya bilmədən sistemin hər hansı bir
proqramını dəyişdirdikdə onu geri-bəlli
vaxtlarda yaradılan sistem bərpa
nöqtələrinə qaytarır.
B) İstifadə olunmayan faylları silərək
sərt diskdə boş yer yaradır
 C) Sistem haqqında məlumat almaq
üçün (texniki qurğular və proqramalar
haqqında) istifadə olunur
D)Microsoft-un Web saytı ilə əlaqə
quraraq istifadə olunan əməliyyat
sisteminin yeni fayl-larını götürmək
üçün istifadə olunur.
E) Sərt diskdəki səliqəsiz olaraq
səpələnən fayllar səliqəli olaraq
yerləşdirilir və sərt diskin oxuma sürəti
artır
34. Windows ƏS-də Backup
proqramı hansı əməliyyatı yerinə
yetirir?
A) Əməliyyatlarda bir yanlışlıqla və
ya bilmədən sistemin hər hansı bir
proqramını dəyişdirdikdə onu geri-bəlli
vaxtlarda yaradılan sistem bərpa
nöqtələrinə qaytarır.
B)İstifadə olunmayan faylları silərək
sərt diskdə boş yer yaradır
C)Sistem haqqında məlumat almaq
üçün (texniki qurğular və proqramalar
haqqında) istifadə olunur
D)Məlumatların ehtiyatını yaradır.
E) Sərt diskdəki səliqəsiz olaraq
səpələnən fayllar səliqəli olaraq
yerləşdirilir və sərt diskin oxuma sürəti
artır
35. Windows ƏS-də defraqmen-
tasiya proqramı hansı əməliy-yatı
yerinə yetirir?
A) Əməliyyatlarda bir yanlışlıqla və ya
bilmədən sistemin hər hansı bir
proqramını dəyişdirdikdə onu geri-bəlli
vaxtlarda yaradılan sistem bərpa
nöqtələrinə qaytarır.
B)İstifadə olunmayan faylları silərək
sərt diskdə boş yer yaradır
C)Sistem haqqında məlumat almaq
üçün (texniki qurğular və proqramalar
haqqında) istifadə olunur
D)Microsoft-un Web saytı ilə əla-qə
quraraq istifadə olunan əməliy-yat
sisteminin yeni fayllarını götürmək
üçün istifadə olunur.
E) Sərt diskdəki səliqəsiz olaraq
səpələnən fayllar səliqəli olaraq
yerləşdirilir və sərt diskin oxuma sürəti
artır
36.Windows ƏS-də Windows
Update proqramı hansı əməliyyatı
yerinə yetirir?
A)Əməliyyatlarda bir yanlışlıqla və ya
bilmədən sistemin hər hansı bir
proqramını dəyişdirdikdə onu geri-bəlli
vaxtlarda yaradılan sistem bərpa
nöqtələrinə qaytarır.
B)İstifadə olunmayan faylları silərək
sərt diskdə boş yer yaradır
C) Sistem haqqında məlumat almaq
üçün (texniki qurğular və proqramalar
haqqında) istifadə olunur
D) Microsoft-un Web saytı ilə əlaqə
quraraq istifadə olunan əməliyyat
sisteminin yeni fayllarını götürmək
üçün istifadə olunur.
E) Sərt diskdəki səliqəsiz olaraq
səpələnən fayllar səliqəli olaraq
yerləşdirilir və sərt diskin oxuma sürəti
artır
37. Windows ƏS-də System Restore E) Sərt diskdəki səliqəsiz olaraq
proqramı hansı əməliyyatı yerinə səpələnən fayllar səliqəli olaraq
yetirir? yerləşdirilir və sərt diskin oxuma sürəti
A) Əməliyyatlarda bir yanlışlıqla və artır
ya bilmədən sistemin hər hansı bir
proqramını dəyişdirdikdə onu geri-bəlli
vaxtlarda yaradılan sistem bərpa
nöqtələrinə qaytarır.
B)İstifadə olunmayan faylları silərək
sərt diskdə boş yer yaradır
C) Sistem haqqında məlumat almaq
üçün (texniki qurğular və proqramalar
haqqında) istifadə olunur
D)Microsoft-un Web saytı ilə əla-qə
quraraq istifadə olunan əməliy-yat
sisteminin yeni fayllarını götürmək
üçün istifadə olunur.

MS DOS əməliyyat sistemi və fayl

C) Əməli yaddaşdakı proqramdır
1. Fayl nədir ... D) İnformasiya ölçü vahididir
A) Printerdə çap olunan mətndir E) Windowsun pəncərəsidir
B) Diskdə müəyyən adla saxlanılan
proqram və ya veriləndir.
2. Faylın tam yolu göstərilmişdir
C:\DOC\PROBA.TXT.Faylın tam 7. Groff-GNU mətn prosessoru hansı
adı hansıdır? əməliyyat sisteminə aiddir?
A) DOC\PROBA.TXT A) UNİX B) LİNUX
B) TXT C) PROBA.TXT C) MS-DOS D) Windows
D) C:\DOC\PROBA.TXT E) Norton Commander
E) DOC\PROBA
8. Mətn faylı hansıdır?
3. Mətn faylının genişlənməsi A) *.ТХТ B) *.СОМ
hansıdır? C) *.ВМР D) *.ЕХЕ
A) *.ТХТ B) *.СОМ E) *. XLS
C) *.ВМР D) *.ЕХЕ 9.Windows-un MS-DOS-dan fərqi
E) ?.ЕХЕ hansıdır?
A) Hər ikisi əməliyyat sitemidir
4. Aşağıdakılardan hansılar mətn B) Hər ikici müxtəlif versiyalara
redaktorunun genişlən-məsidir? malikdir
1. doc 2. exe3. zip 4. txt 5. bmp. C) Hər iksi klaviatura və printerlə
A) 2, 3 B) 1, 5 C) 1, 2, 4   birbaşa işləyir
D) 2, 4 E) 1, 4. D) Hər iksi müxtəlif əmrlərə malikdir.
5. Fayl sistemi ağac formasında E) Hər ikisisinin birinci və sonrakı
təsvir olunur. Ağacın budaqları versiyaları uzlaşır
kataloq (qovluq), yarpaqları isə
fayldır (sənəd). Baş 10.Aşğıdakılardan hansı düzgün
kataloqda(ağacın gövdəsində) nə yazılmış MS-DOS faylıdır?
yerləşə bilər? A) İnfor1.doc B) İnformatika.txt
A) Kataloq və fayl C) İnfor 1.txt D) Sənəd 1 .doc
B) Kataloq C) Fayl E) Sənəd.txt.doc
D) Heç nə E) Disk
11.Kompyuterdə istifadəçi bir neçə
6. MS – DOS faylını adında ola proqramla işləyir. Sonra iş masasına
bilər... keçir və Alt+F4 kombinasiyasından
A) İstənilən sayda latın hərfləri istifadə edir, bu zaman nə baş verir?
B) İstənilən sayda latın rəqəmləri A) Kompyuter yenidən yüklənir.
C) İstənilən simvollar B) Kompyuterin əməli yaddaşında olan
D) 8- ə qədər latın hərf və rəqəmləri bütün proqramlar tət-tək bağlanır
E) 255-ə qədər latın hərf və rəqəmləri
C) Kompyuterin əməli yaddaşında olan
bütün proqramların hamısı birdən
bağlanır
D) Windows sistemindən çıxış dialoq
pəncərəsi ekrana çıxır.
E) Kompyuteri söndürmək üçün dialoq
pəncərəsi ekranda görsənir
12. Başlanğıc yükləyici yerləşən
sistem yükləyicisinin fünksiyasıdır...
A) Kompyuterə qoşularkən yaddaş və
qurğuların işini yoxlayır.
B) Klaviatra və ya əmrlər faylından
daxil olan əmrləri qəbul edir
C) BİOS-da genişlənmə modulu və
kəsilmələrin ehtimalı modu-lunu əməli
yaddaşa yükləyir.
D) Com və ya Exe tipli fayllarda
saxlanılan tətbiqi proqramları yükləyir
E) Faylların və kataloqların
yaradılması üçün verilən əmrləri
yaradır
13.APPLE FK- də hansı əmə-liyyat
sistemindən istifadə edilir
1. MS DOS 2. Wndows 3.1
3. Mac 7.0 4. Mac OS
5. MS DOS 6.0
A) 1,2 B) 2,4 C) 2,5
D) 3,4 E) 4,5
14.Əmrlər prosessorunun
fünksiyasıdır...
A) Kompyuterə qoşularkən yaddaş və
qurğuların işini yoxlayır.
B) Klaviatra və ya əmrlər faylından
daxil olan əmrləri qəbul edir
C) BİOS-da genişlənmə modulu və
kəsilmələrin ehtimalı modu-lunu əməli
yaddaşa yükləyir.
D) Com və ya Exe tipli fayllarda
saxlanılan tətbiqi proqramlarıyükləyir
E) Faylların və kataloqların
yaradılması üçün verilən əmrləri
yaradır
15. Giriş-çıxış sistemini
fünksiyasıdır...
A) Kompyuterə qoşularkən yaddaş və
qurğuların işini yoxlayır.
B)Klaviatra və ya əmrlər faylından
daxil olan əmrləri qəbul edir
C) BİOS-da genişlənmə modulu və
kəsilmələrin ehtimalı modu-lunu əməli
yaddaşa yükləyir.
D) Com və ya Exe tipli fayllarda
saxlanılan tətbiqi proqramları yükləyir
E) Faylların və kataloqların
yaradılması üçün verilən əmrləri
yaradır
16. Daxili əmrlər nədir?
A) Kompyuterə qoşularkən yaddaş və
qurğuların işini yoxlan proqramdır.
B) Klaviatra və ya əmrlər faylından
daxil olan əmrləri qəbul edir
C) BİOS-da genişlənmə modulu və
kəsilmələrin ehtimalı modu-lunu əməli
yaddaşa yükləyir.
D) Com və ya Exe tipli fayllarda
saxlanılan tətbiqi proqramlardır
E) Faylların və kataloqların 22. Fayl yaradan əmri göstərin:
yaradılması üçün verilən əmrlərdir A) CD B) COPY
C) COPY CON D) MD
17. Faylın adını dəyişən əmri E) Rename
göstərin:
A) RENAME B) RMDIR 23. Cari kataloqu dəyişən əmri
C) TYPE D) COPY E) MD göstərin:
A) CHDIR B) RMDIR
18. Faylın tam yolu göstərilmişdir C) MKDIR D) DIR/W
C:\DOC\PROBA.TXT. Faylın E) CD
genişlənməsi hansıdır?
A) DOC\PROBA.TXT B) TXT 24.Fayl nədir?
C) PROBA.TXT D) C:\DOC\ A) Proqramlaşdırma dilini maşın
E) C:\DOC\PROBA.TXT dilinə çevirən proqramdır.
B) Giriş-çıxış qurğularını qoşmaq üçün
19. Mətn faylının adının düzgün istifadə olunan proqramdır
yazılışını göstərin: C) Diskdə adalndırılmş sahədir
A) $sigma.txt B) SIGMA.SYS D) Diskdə xüsusi bir yerdir .
C) Sigma.txt D) Sigma.сом E) Kompilyatordur
E) Siqma*?.doc
25. Faylın adındakı "?"nəyi
20.Faylın tam yolu göstərilmişdir göstərir?
C:\DOC\PROBA.BMP.Onun tipini A) İstənilən genişlənməyə malik
göstərən faylın genişlənməsini bütün fayları
göstərin: B) Genişlənməsi məlum olmayan bir
A) PROBA.BMP B) BMP neçə faylı
C) DOC\PROBA.BMP C) Faylın adında və genişlənmə-sində
D) C:\DOC\PROBA.BMP olan istənilən sayda simvolu
E) DOC\PROBA D)Faylın adında və genişlənmə-sində
olan istənilən bir simvolu
21. Faylın adının düzgün yazılışını E) Faylın düzgün yazılmadığını
göstərin:
A) #s3.txt B) Paper.doc 26. CD yazısı nəyi göstərir?
C) Bas.c.txt D) a.bgdk A) Katoloqun başlıqlarına nəzarəti
E) documentl.c B) Cari kataloqun adının dəyişilməsini
C) Katoloqların yerdıyişməsini
D) Direktoridən baş katolqa keçməni A) CHDIR B) RMDIR
E) Kataloqun boş oilmasını C) MKDIR D) DIR/P
E) CD

27.Kataloq-nədir ?Daha dolğun 31. Katoloqların silinməsi əmrini

cavabı göstərin? göstərin:
A) Diskdə xüsusi yerdir ki, burada A) REN D) CD C) RD
faylın adı, faylın ölçüləri , fayldakı D) CD E) MD
sonuncu dəyişiklik və faylın atributu
haqqında məlumatlar saxlanılır. 32. Kataloqun düzgün yazılmış adını
B) Diskdə xüsusi yerdir ki, bura-da göstərin:
istifadəçi tərəfindən hazırlan-mış A) SIGMA.TXT
proqramlar saxlanılır. B) SIGMA11_ITOG
C) Diskdə xüsusi yerdir ki, bura-da C) Suitimator_1
sitemin aparat və resurslarını idarə D) SIGMA E) SIGMA1 1.txt
edən proqramlar saxla-nılır.
D) Kompyuterlə istifadəçi arasın-da 33. Faylın yolu....
dialoq yaratmaq üçündür. A) Baş kataloqda yığılmış kata-
E) Faylın alt kataloqudur loqların siyahısıdır
B) Bir kataloqda yığılmış fayl-ların
28. Faylın tam yolu göstərilmişdir siyahısıdır
C:\DOC\PROBA.BMP. Faylda C) "\" simvolla ayrılmış kataloq
yerləşən kataloqun adı necədir? adlarının ardıcıllığıdır.
A) ТХТ B) PROBA D) Diskdə adlandırılmış sahədir
C) C:\DOC\PROBA.TXT E) Ağaçın yarpaqlarıdır
D) PROBA.TXT E) DOC

29. Kataloq yaratmaq üçün əmri

göstərin:
A) CHDIR B) RMDIR
C) MD D) DIR/P
E) C:Dir 34. Hər hansı proqram təminatının
kompyuteri açan zaman avtomatik
icra olunmasını həyata keçirmək
30. Kataloq başlıqlarına baxmaq üçün lazım olan pəncərəni hansı
üçün əmru göstərin: keçidlər ilə açmaq olar?
A) Start>Run>Regedit
B) Start>Run>Msconfig 40. Faylların silinməsi əmri
C) Start>Settings>Control Panel>Add hansıdır?
or Remove Programs A) REN B) DEL
D) My Computer >Properties> C) MD D) DİR
General E) COPY
E) My Computer >Properties>
Hardware 41.Faylların siyahısını göstərən əmr
hansıdır?
35. Diskdən shift+delete əmri ilə A) REN B) DEL
silinmiş faylları yenidən bərpa edən C) MD D) DİR E) COPY
proqramlar necə adlanır?
A) Restore B) Recover 42. Faylların sürətinin alınması əmri
C) Restart D) Reload hansıdır?
E) Retype A) REN B) DEL
C) MD D) DİR E) COPY
36. Hansı ƏS birməsələli əməliyyat
sistemidir? 43. Cari kataloqun dəyişdiril-məsi
A) Windows B) MAC OS əmri...
C) Solaris D) MS DOS A) CD B) DEL
E) Linux C) MD D) DİR E) COPY

37. Aşağıdakılardan hansı DOS 44. Əməliyyat sisteminin

faylının atributu deyil? mərtəbəliliyi...təyin edilir.
A) R B) H C) S D) A E) F A) İstifadəçilərin sayına görə
38. Kataloqun silinməsi əmri B) Prosessorun mərtəbəsinə görə
hansıdır? C) İnterfeysin tipinə görə
A) REN B) RD D) Prosessorun sayına görə
C) MD D) DİR E) İnformasiya emalına görə
E) COPY
45. MS DOS – aid deyil?
39. Kataloqun yaradılması əmri A) Birməsələlidir
hansıdır? B) Kiçik ölçülü(640 Kbayt) əməli
A) REN B) RD yadddaşa malikdir
C) MD D) DİR C) Çoxməsələlidir
E) COPY D) Qrafik redaktora malik deyil
E) Müxtəlf versiyaları vardır E) Başlanğıc sektor,faylların yerləşmə
cədvəli,baş kataloq və verilənlər sahəsi
46. Diskin fiziki strukturu nədir?
A) Sektorun baytlarla ölçüsünü, 49. FAT 32 faylarının yerləşmə
cığırdakı sektorların və üzlərin sayını cədvəlində hər bir klaster üçün nə
təyin edir. qədər yer ayrılılr?
B) Vinçestr məntiqi disklərə A) 2 bayt B) 3 Bayt
bölündükdən sonra diskin yaradılan C) 4 bayt D) 8 bayt E) 16 bayt
sitem sahəsidir
C) Disk kontrolleri vasitəsilə oxunan 50. FAT 32-də ən az klaster nəqər
və yazıla bilən minimal həcmi ola bilər?
veriləndir. A) 65536 B) 255 C) 256 D)
D) Faylı verilənlər sahəsində 1024 E) 65527
yerləşdirmək üçün istifadə olunan ən 51.Sektor nədir?
kiçik vahiddir A) Sektorun baytlarla ölçüsünü,
E) Başlanğıc sektor, faylların yerləşmə cığırdakı sektorların və üzlərin sayını
cədvəli, baş kataloq və verilənlər təyin edir.
sahəsi B) Vinçestr məntiqi disklərə
47. Klasterin ölçüsü ən çoxu nə bölündükdən sonra diskin yaradılan
qədər ola bilər? sitem sahəsidir
A) 32 KB B) 16 KB C) Disk kontrolleri vasitəsilə oxunan
C) 64 KB D) 1 QB E) 4 QB və yazıla bilən minimal həcmi
veriləndir.
48. Diskin məntiqi strukturu nədir? D) Faylı verilənlər sahəsində
A) Sektorun baytlarla yerləşdirmək üçün istifadə olunan ən
ölçüsünü,cığırdakı sektorların və kiçik vahiddir
üzlərin sayını təyin edir. E) Başlanğıc sektor, faylların yerləşmə
B) Vinçestr məntiqi disklərə cədvəli, baş kataloq və verilənlər
bölündükdən sonra diskin yaradılan sahəsi
sitem sahəsidir
C) Disk kontrolleri vasitəsilə oxunan 52. FAT 16 faylarının yerləşmə
və yazıla bilən minimal həcmi cədvəlində hər bir klaster üçün nə
veriləndir. qədər yer ayrılılr?
D) Faylı verilənlər sahəsində A) 2) bayt B) 3 Bayt
yerləşdirmək üçün istifadə olunan ən C) 4 bayt D) 8 bayt E) 16 bayt
kiçik vahiddir
53.Hansı icra faylının D) Faylı verilənlər sahəsində
genişlənməsidir? yerləşdirmək üçün istifadə olunan ən
A) .qif B) .Sys kiçik vahiddir
C) .Txt D) .Xls E) .Bmp E) Başlanğıc sektor,faylların yerləşmə
cədvəli,baş kataloq və verilənlər sahəsi
54. Hansı qrafik faylının 57. Hansı prezentasiya faylının
genişlənməsidir? genişlənməsidir?
A) .qif B) .Sys A) .qif B) .Sys
C) .Txt D) .Xls E) .Ppt C) .Txt D) .Xls E) .Ppt

55.Klaster nədir? 58. Hansı cədvəl faylının

A) Sektorun baytlarla ölçüsünü, genişlənməsidir?
cığırdakı sektorların və üzlərin sayını A) .qif B) .Sys
təyin edir. C) .Txt D) .Xls E) .Ppt
B) Vinçestr məntiqi disklərə
bölündükdən sonra diskin yaradılan 59. Hansı mətn faylının
sitem sahəsidir genişlənməsidir?
C) Disk kontrolleri vasitəsilə oxunan A) .qif B) .Sys
və yazıla bilən minimal həcmi C) .Txt D) .Xls E) .Ppt
veriləndir.
D) Faylı verilənlər sahəsində 60. Hansı mətn faylının
yerləşdirmək üçün istifadə olunan ən genişlənməsidir?
kiçik vahiddir A) .Mp3 B) .Sys
E) Başlanğıc sektor,faylların yerləşmə C) .Txt D) .Xls E) .Ppt
cədvəli,baş kataloq və verilənlər sahəs
56. Fayl strukturunun elementləri 61. Maus vasitəsilə verilənlərin
nədir? mübadiləsinə aiddir.
A)Sektorun baytlarla ölçüsünü, A) Obyektin əlaqələndirilməsi
cığırdakı sektorların və üzlərin sayını B) Obyektin sürətinin çıxarılması
təyin edir. C) Obyektin yeniləşməsi
B) Vinçestr məntiqi disklərə D) Obyektin göndərilməsi
bölündükdən sonra diskin yaradılan E) Obyektin ləğv edilməsi
sitem sahəsidir
C) Disk kontrolleri vasitəsilə oxunan 62. Qovluq ibarətdir...
və yazıla bilən minimal həcmi A)Obyektlərdən B) Pəncərələrdən
veriləndir. C) Fayllardan D) İfadələrdən
E) Şəkillərdən C) Obyektin yerdəyişməsi, obyektin
63.Maus vasitəsilə verilənlərin əlaqələndirilməsi
mübadiləsinə aiddir. D) Obyektin əlaqələndirilməsi,
A) Obyektin əlaqələndirilməsi obyektin yerləşdirilməsi
B) Obyektin yerdəyişməsi E) Obyektin alınması, Obyektin
C) Obyektin yeniləşməsi əlaqələndirilməsi
D) Obyektin göndərilməsi
E) Obyektin ləğv edilməsi 68. FAT nədir?
A) Şəbəkəni idarə edən xüsusi
64. OLE texnologiyasında
proqramdır
verilənlərin mübadiləsinə aiddir.
A) Obyektin yerləşdirilməsi B) Xüsusi şebeke qurğusudur
B) Obyektin sürətinin çıxarılması C)Faylların yerləşməsi cədvəlidir
C) Obyektin yerdəyişməsi D) Ünvan fəzasıdır
D) Obyektin göndərilməsi E) Diskin bərabər bölgülü hissəsidir
E) Obyektin ləğv edilməsi
69.Faylın adı neçə hissədən
65. MS DOS- da diskin strukturu...
ibarətdir:
A) Fiziki və qrafiki
B) Məntiqi və rəqəm A) 1 B) 8 C) 2 D) 255
C) Fiziki və məntiqi E) cavabların hamısı doğrudur
D) Rəqəm və təsviri 70. Aşağıdakılardan hansı düzgün
E) Məntiqi və təsviri fayl adıdır?
A) CON. txt B) AUX. bat
66. Obyektin yerləşdirilməsi hansı C) COM1. bak D) LPT2. com
mübadilə vasitəsilə yerinə yetirilir?
E) DOC. doc
A) Mausla B) Klaviatura ilə
B) OLE texnologiyası ilə 71.Faylın genişlənmə hissəsi bildirir:
D) Mubadilə biferi ilə A) Faylda saxlanan informasiya-nın
D) Bios-la növünü
B)Faylda saxlanan kataloqun adını
67.OLE texnologiyasına aiddir.. C) Faylın ölçüsünü
A)Obyektin sürətinin çıxarılması, D) Faylın tam adını
obyektin əlaqələndirilməsi
E) Faylın tam yolunu
B) Obyektin təyini, obyektin
əlaqələndirilməsi
72. Fayl üzərində hansı əməliy-yatı 77.Aşağıdakı hansı əmr vasitəsi ile
yerinə yetirmək olmaz? "Text.txt" faylını çap etmək olar?
A) Surət çıxarma B) Yerdəyişmə A) Type Text.txt
C) Silmə D) Miqyaslaşdırma B) Copy Text.txt
E) Ad dəyişdirmə C) Recover Text.txt
D) Print Text.txt
73. Faylın genişlənmə hissəsi adətən E) Erase Text.txt
neçə işarəden ibarət ola bilər:
A) 1 B) 8 C) 2 D) 3 78.MS-DOS əməliyyat siste-mində
E) cavabların hamısı düzdür aşağıdakı hansı faylın adı düzgün
verilib:
74.Faylın tam adında əks olunmur: A) Test.txt B) Txt.test
A) Məntiqi diskin adı C) Test\.txt D) Test. /txt
B) Fayl yolu C) Faylın ölçüsü E) "Text".txt
D) Faylın adı
E) Cavabların hamısı düzdür 79.MS-DOS əməliyyat siste-mində
75. Bir kompyuterdə iki eyni adlı hansı əmr faylı silmək üçündür
faylı saxlamaq olmaz: A) Type B) Copy
A) Müxtəlif disklərde yerləşersə C) Recover D) Print E) Erase
B) Müxtəlif kataloqlarda yerlə-şərsə
C) Müxtəlif altkataloqlarda yerlə-şərsə 80. Aşağıdakı hansı əmr vasitəsi ilə
D) Eyni altkataloqlarda yerləşərsə E) "Text.txt" faylının silmək olar ?
Cavabların hamısı düzdür A) Type Text.txt
B) Copy Text.txt
76. Klaster nədir? C) Recover Text.txt
A) Şəbəkəni idarə edən xüsusi D) Print Text.txt
proqramdır E) Erase Text.txt
B) Xüsusi şəbəkə qurğusudur 81. Obyektləri qrup şəklində
C)Faylların yerləşməsi cədvəlidir axtarmaq üçün aşağıdakı hansı
D) Ünvan fəzasıdır simvoldan istifadə etmək olar?
E) Diskin bərabər bölgülü hissəsidir A) * simvolundan
B) + simvolundan
C) @ simvolundan
D) # simvolundan
E) $ simvolundan
82. Resurs deyil?
A) İstifadəç B) Mərkəzi prosessor C)
Tətbiqi proqramlar
D) Daxili və xarici yaddaş qurğusu
E) modem
83. Explorer-də fayllarrı köçürmək
üçün nə etmək lazımdır?
A) Fayl üzərində mausun sol
düyməsinini sıxib saxlayaraq,sol
paneldəki hər hansı qovluğun üzərinə
sürükləmək
B) Shift düyməsi sıxılmış vəziyyətdə
faylı digər qovluq uzərinə sürükləyib
enter düyməsini vurmaq
C) Ctrl düyməsi sıxılmış vəziy-yətdə
faylı digər qovluq üzərinə sürükləyib
end düyməsini vurmaq
D) Fayl üzərində sol düyməni iki dəfə
sıxmaq
E) Fayl üzərində sağ düyməni iki dəfə
sıxmaq
84.Faylın tam adının yazılışı
necədir?
A) disk\\kataloq1\\...\\fayl
B) kataloq1\kataloq2\...\fayl
C) disk:\kataloq1\ fayl
D) disk\/kataloq1/.../fayl
E) bütün cavablar doğrudur
85.Əgər D diskindəki DİR
kataloqunda İnformatika,onun
içində isə Proqram altkataloqu və
onun işində də Kitab mətn faylı
yerləşirsə, onda faylın tam adının
yazılışını göstərin.
A)C:/DİR/İnformatika/Proqram/
kitab.doc
B)C:/DİR/ Proqram/İnformatika /
kitab.doc
C)D:/DİR/İnformatika/Proqram/
kitab.xls
D)D:/DİR/İnformatika/Proqram/
kitab.txt
E)D:\DİR\İnformatika\Proqram\
kitab.txt
86. İki eyni tipli faylı eyni adla
kompyuterin yaddaşında saxla-maq
olarmı?
A) Olmaz
B) Olar,ünvanlar eyni olmalıdır
C) Olar ölçüləri müxtəlif olarsa
D) olar, ölçüləri eyni olarsa
E) olar, əgər ünvalar ayrı olarsa
87.Copy Inform.txt PRN əmrinin
funksiyası nədir?
A) Inform.txt faylının sürəti çap olunur
B) Inform.txt faylının sürəti ekranda
alınır
C) Inform.txt faylı yaradılır
D) kafedra txt faylın cari kataloqda
inform.txt adlı sürəti alınır
E) kafedra.txt və inform.txt fayl-ları
kitab.txt faylı adı altında birləşir
88.Copy kafedra.txt+inform.txt
kitab.txt əmrinin funksiyası nədir?
A) Inform.txt faylının sürəti çap olunur
B) Inform.txt faylının sürəti ekranda
alınır
C) Inform.txt faylı yaradılır
D) kafedra txt faylın cari kataloqda
inform.txt adlı sürəti alınır
E) kafedra.txt və inform.txt faylları
kitab.txt faylı adı altında birləşir
89. Copy Com inform.txt əmrinin
funksiyası nədir?
A) Inform.txt faylının sürəti çap olunur
B) Inform.txt faylının sürəti ekranda
alınır
C) Inform.txt faylı yaradılır
D) kafedra txt faylın cari kataloqda
inform.txt adlı sürəti alınır
E) kafedra.txt və inform.txt faylları
kitab.txt faylı adı altında birləşir
90. Copy inform.txt Com əmrinin
funksiyası nədir?
A) Inform.txt faylının sürəti çap olunur
B) Inform.txt faylının sürəti ekranda
alınır
C) Inform.txt faylı yaradılır
D) kafedra txt faylın cari kataloqda
inform.txt adlı sürəti alınır
E) kafedra.txt və inform.txt faylları
kitab.txt faylı adı altında birləşir
91.Copy kafedra.txt inform.txt Com
əmrinin funksiyası nədir?
A) Inform.txt faylının sürəti çap olunur
B) Inform.txt faylının sürəti ekranda
alınır
C) Inform.txt faylı yaradılır
D) Kafedra.txt faylın cari kataloqda
inform.txt adlı sürəti alınır
E) Kafedra.txt və inform.txt faylları
kitab.txt faylı adı altında birləşir
92. Dir<yol> <faylın adı> /p hansı
fünksiyanı yerinə yetirir?
A) Siyahı ekranda bir sütunda
yerləşir,hər dəfə ekran dolduqdan
sonra,fasilə alınır
B) Siyahı ekranda bir sütunda yerləşir
C) Verilmiş atributa görə faylların
siyahısı ekrana çıxarılır
D) Faylın siyahısı çeşidlənmış şəkildə
ekrana çıxır
E) Faylın siyahısı Tarix üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana çıxır
93. Dir<yol> <faylın adı> /O:D hansı
fünksiyanı yerinə yetirir?
A) Yalnız oxunan faylar ekrana çıxır
B) Faylın siyahısı Ölçü üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
C) Yalnız sistem faylar ekrana
D) Faylın siyahısı Genişlənmə üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
E) Faylın siyahısı Tarix üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana çıxır
94. Dir<yol> <faylın adı> /O:S hansı
fünksiyanı yerinə yetirir?
A) Yalnız oxunan faylar ekrana çıxır
B) Faylın siyahısı Ölçü üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
C) Yalnız sistem faylar ekrana
D) Faylın siyahısı Genişlənmə üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
E) Faylın siyahısı Tarix üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana çıxır
95. Dir<yol> <faylın adı> /O:E hansı
fünksiyanı yerinə yetirir?
A) Yalnız oxunan faylar ekrana çıxır
B) Faylın siyahısı Ölçü üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
C) Yalnız sistem faylar ekrana
D) Faylın siyahısı Genişlənmə üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
E) Faylın siyahısı Tarix üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana çıxır
96. Dir<yol> <faylın adı> /O:N hansı
fünksiyanı yerinə yetirir?
A) Yalnız oxunan faylar ekrana çıxır
B) Faylın siyahısı əlifba üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
C) Yalnız sistem faylar ekrana
D) Faylın siyahısı Genişlənmə üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
E) Faylın siyahısı Tarix üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana çıxır
97. Dir<yol> <faylın adı> /A:R hansı
fünksiyanı yerinə yetirir?
A) Yalnız oxunan faylar ekrana çıxır
B) Faylın siyahısı Ölçü üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
C) Yalnız sistem faylar ekrana çıxır
D) Faylın siyahısı Genişlənmə üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
E) Faylın siyahısı Tarix üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana çıxır
98. Dir<yol> <faylın adı> /A:S hansı
fünksiyanı yerinə yetirir?
A) Yalnız oxunan faylar ekrana çıxır
B) Faylın siyahısı Ölçü üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
C) Yalnız sistem faylar ekrana çıxır
D) Faylın siyahısı Genişlənmə üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
E) Faylın siyahısı Tarix üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana çıxır
99. Fayllardan hansı ?? P*.A??
Şablonuna (maskaya ) uyğun gılir?
A) ppepsi.abc B) pedgy.arj;
C) pepper.arj D) pepsi.a1;
E) cola.doc.
100.Dir<yol> <faylın adı> /A:H
hansı fünksiyanı yerinə yetirir? A)
Yalnız Gizli faylar ekrana çıxır
B) Faylın siyahısı Ölçü üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
C) Yalnız sistem faylar ekrana çııxr
D) Faylın siyahısı Genişlənmə üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
E) Faylın siyahısı Tarix üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana çıxır
101. Dir<yol> <faylın adı> /A:D
hansı fünksiyanı yerinə yetirir?
A) Yalnız oxunan faylar ekrana çıxır
B) Faylın siyahısı Ölçü üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
C) Yalnız Kataloq və ya qovluq ekrana
çıxır
D) Faylın siyahısı Genişlənmə üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana
E) Faylın siyahısı Tarix üzrə
çeşidlənmış şəkildə ekrana çıxır
 MƏTN REDAKTORU

1.Mətn redaktorunda istifadə olunan

ən minimal obyekt:
A) Söz B) Piksel
C) Abzas D) Simvol
E) Cədvəl
A) Test B) Test kitab
2.Mətn redaktorunda mətndə C) Test kitab yeni
dəyişiklik apararkən nə dəyişir? D) Microsoft Word
A) Şriftin ölçüsü E) Yeni
B) Abzas parametrləri
C) Simvollar ardıcıllığı 6. Sənədi çap etmək üçün hansı
D) Səhifə parametrləri düymə sıxılmalıdır ?
E) Şriftin forması

3. Hansı mətn redaktoruna aid deyil?

A) Microsoft Word
B) Word Perfekt
C) Multi Edit
D) ChiWritter A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
E) Boienq Graf
7. Sənədə çapdan əvvəl baxış üçün
4. Sənədi yadda saxlamaq üçün hansı hansı düymə sıxılmalıdır ?
düymə sıxılmalıdır?

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

5. Sənədin adı nədir? 8. Sənədlərə baxmaq üçün hansı

düymə sıxılmalıdır ?
 A) 1 B) 3 C) 6 D) 4 E) 5

12. Menyu sətrini göstər.

A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5

9. Boş səhifə açmaq üçün hansı

düymə sıxılmalıdır ?
A) 1 B) 3 C) 6 D) 4 E) 5

13. Cədvəldə sətirlər üzrə cəmləmə

aparmaq üçün hansı düymə
A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5 sıxılmalıdır?

10. İdarəedici menyu qutusunu

göstər.
A) 1 B) 2 C) 6 D) 4 E) 5 A) 1 B) 3
C) 6 D) 4 E) 5

14. Standart alətlər lövhəsini göstər.

11. Geri qaytarma düyməsi hansıdır?

A) 1 B) 3 C) 6 D) 4 E) 5
15.Yazıları üst indekdə yerləşdirmək D) İnsert-Symbol E) Edit-Undo
üçün hansı düymə sıxılmalıdır?
20. Yalnız Alt düyməsi sıxılarsa
A) Menyu sətrinin ilk menyusu
seçiləcəkdir
B) Edit menyusu açılacaqdır
C) Bütün mətn seçiləcəkdir
D) Seçilmiş mətn silinəcəkdir
E) Dialoq pəncərəsi açılacaqdır
A) 1 B) 3
21. Hər hansı bir menyunu açmaq
C) 6 D) 4 E) 5
üçün...
A) Ctrl +A B) Shift +Alt
16. Aşağıdakılardan hansı alt indeksi
C) Alt + Menyu adında altından xətt
göstərir?
çəkilmiş hərfi sıxmaq lazımdır
A) Effects B) Superscript
D) Ctrl +N E) Ctrl+G
C) Shadow D) Emboss
22.Menyu əmrlərinin sol tərəfindəki
D) Subscript
ikonlar... göstərir.
A) Menyu sətirlərini
B) Dialoq rejimini
17. Fayl menyusunda ən çox neçə fayl
C) Alt menyusu olduğunu
adı saxlanıla bilər?
D) Alət düymələrini
A) 4 B) 6 C) 7 D) 20 E) 9
E) Seçilmiş əmri
18. Kursorun vəziyyəti haqqında
23.Menyu əmrlərinin adlarından
məlumatı haradan almaq olar?
sonra “... “ nəyi göstərir?
A) Menyu sətrindən
A) Menyu sətirlərini
B) Alətlər lövhəsindən
B) Dialoq rejimini
C) İşçi sahədən
C) Alt menyusu olduğunu
D) Vəziyyət çubuğundan
D) Alət düymələrini
E) İndikator lövhəsindən
E) Seçilmiş əmri
19. Alətlər çubuğunun parametrlərini
24.Menyu əmrlərinin adlarından
dəyişmək üçün ...
sonra ox işarəsi nəyi göstərir?
A) Toolbars – Optinos
A) Menyu sətirlərini
B) File-Page Setpu
B) Dialoq rejimini
C) Format-Paraqraf
C) Alt menyusu olduğunu A) Sətr seçilir
D) Alət düymələrini B) Bütün mətn seçilir
E) Seçilmiş əmri C) Söz seçilir
D) Cümlə seşilir
25. Yazılmış mətni yadda saxlamaq E) Simvol seçilir
üçün hansı düymələr sıxılmalıdır?
A) Ctrl +A B) Shift +Alt 30. MS Word mətn redaktorunun
C) Alt + Tab D) Ctrl +N Miqyaslaşdır (Scale) əmri vasitəsilə...
E) Ctrl+S A) Seçilmiş mətni böyütmək olur
B) Mətn pəncərəsinin ölçüsünü
dəyişdirir
26.Dialoq pəncərələrində para-metr C) Pəncərə başlığını dəyişdirir
sahələrinə keçmək üçün hansı D) Menyu sətrini dəyişdirir
düymədən istifadə olunur? E) Mətn sahəsinin olçüsünü dəyişdirir
A) Esc B) Delete
C) End D) Home E) Tab 31. Kolontitul nədir?
A)Səhifənin üst və alt hissəsindəki
27. Xətkeşlərin ekranda təkrarlanan informasiya
görünməsi üçün hansı əmr B) Şriftin ölçüsü
seçilməlidir? C) Sətirlərarası məsafə
A) Format –Font D) Sənədin əsas mətninin xaricinə
B) Edit- Sellekt All çıxarılmış və adətən digər mənbənin
C) View- Toolbars mətninin istinadı olan şərhdir.
D) View- Ruler E) Əsas mətndən xaricdə yerləşən və
E) Format –Paraqraf mətnin hər hansı sözünə və cümləsinə
verilən izahatdır.
28. Formatlaşdırma alətlər
lövhəsində hansı düymə yoxdur. 32. Haşiyə nədir?
A) Şriftin tipini və ölçüsünü seçmə A)Səhifənin üst və alt hissəsindəki
B) Sətriləri nömrələmə təkrarlanan informasiya
C) Səhifəni çərçivəyə almaq B) Şriftin ölçüsü
D) Sətirlər arası məsafəni təyin etmək C) Sətirlərarası məsafə
E) Məlumatı yadda saxlama D) Sənədin əsas mətninin xaricinə
çıxarılmış və adətən digər mənbənin
29. Sözün üzərində mausun mətninin istinadı olan şərhdir.
düyməsini iki dəfə sıxdıqda ...
E) Əsas mətndən xaricdə yerləşən və B) Sətirdən sağ tərəfdə mausun sol
mətnin hər hansı sözünə və cümləsinə düyməsini bir dəfə sıxmaqla
verilən izahatdır. C) Sətr üzərində mausun sol düyməsini
33. Qeyd nədir? bir dəfə sıxmaqla
A)Səhifənin üst və alt hissəsindəki D) Sətr üzərində mausun sağ düyməsini
təkrarlanan informasiya bir dəfə sıxmaqla
B) Şriftin ölçüsü E) Alt və mausun sol düyməsini eyni
C) Sətirlərarası məsafə zamanda sıxıb və mausu hərəkət
D) Sənədin əsas mətninin xaricinə etdirməklə.
çıxarılmış və adətən digər mənbənin
mətninin istinadı olan şərhdir. 37. Mətndə sümləni seçmək üçün nə
E) Əsas mətndən xaricdə yerləşən və etmək üçündür?
mətnin hər hansı sözünə və cümləsinə A) Sətirdən sol tərəfdə mausun sol
verilən izahatdır. düyməsini bir dəfə sıxmaqla
34. Mətn informasiyasını xaric edən B) Sətirdən sağ tərəfdə mausun sol
qurğudur... düyməsini bir dəfə sıxmaqla
A) Maus B) Adapter C) Ctrl və mausun sol düyməsini
C) Klaviatura D) Printer E) Plotter sıxmaqla
D) Sətr üzərində mausun sağ düyməsini
35. Mətndə sətri seçmək üçün nə bir dəfə sıxmaqla
etmək lazmıdır? E) Alt və mausun sol düyməsini eyni
A) Sətirdən sol tərəfdə mausun sol zamanda sıxıb - mausu hərəkət
düyməsini bir dəfə sıxmaqla, etdirməklə
B) Sətirdən sağ tərəfdə mausun sol
düyməsini bir dəfə sıxmaqla.
C) Sətr üzərində mausun sol düyməsini
bir dəfə sıxmaqla.
D) Sətr üzərində mausun sağ düyməsini 38.Microsoft Word proqra-mında
bir dəfə sıxmaqla. Cədvəlin xassələrindən Alignment
E) Alt və mausun sol düyməsini eyni üçün Right seçimini etmək hansı işi
zamanda sıxıb və mausu hərəkət görür?
etdirməklə: A)Cədvəlin doğru qurulub
36. Mətni sütunlar şəklində blok qurulmadığını yoxlayır
kimi seçmək üçün nə etmək üçündür? B)Cədvəlin mətnlərini sağa nəzərən
A) Sətirdən sol tərəfdə mausun sol cərgəyə düzür.
düyməsini bir dəfə sıxmaqla C) Cədvəli sənəddə sağ tərəfə çəkir.
D) Cədvəli yeni sətrə keçirir 43. Mətn redaktorunda digər
E ) Cədvəlin stilini standart stilə çevirir pəncərəyə keçmək üçün... istifadə
etmək lazımdır?
39. Word tətbiqi proqramında riyazı A) Alt+Tab B) Shift+Delete
düsturları yazmaq üçün istifadə C) Ctrl+A D) Esc
edilən köməkçi redaktor necə E) Caps Lock
adlanır?
A) Excel B) Symbol 44. Mətn redaktorunda seçilmiş
C) Equation D) Math mətni silmək üçün hansı
E) Formulas kombinasiyadan istifadə etmək
lazımdır?
40. Mətn redaktorunda bütün mətni A) Alt+Enter B) Shift+Delete
qeyd etmək üçün hansı C) Ctrl+A D) Esc
kombinasiyadan istifadə etmək E) Caps Lock
lazımdır?
A) Alt+Enter B) Shift+Delete
C) Ctrl+A D) Esc
E) Caps Lock 45. Microsoft Word ...
A) Qrafik redaktordur
B) Mətn redaktorudur
C) Cədvəl redaktorudur
D) Şəkil redaktorudur
41. Monitorun ekranındakı mətni E) Slayd üçndür
hansı düymənin köməyi ilə
vərəqləmək olar? 46. Hansı panel mətnin görünüşünu
A) Home B) End təyin edir.
C) Ctrl+ D) Pg dn E) Tab A) Standart B) Qrafik
C) Formatlaşdırma
42.Formatlaşdırma alətləri hansıdır? D) Şəkil E) Xətkeş

47. Faylların saxlanılması və açılması

əmri hansı menyuda yerləşir?
A) File B) Edit
C) Tools D) Format
A) 1 B) 2 C) 3 E) View
D) 4 E) heç biri
48. Seçilmiş hissəni buferdə 53. Mətn redaktorunun əsas
yerləşdirmək üçün hansı əmrdən fünksiyasıdır.
istifadə olunur? A) Köçürmək,yerləşdirmək, teks
A) Ctrl+Z B) Copy mətnini ləğv etmək və tiplərə ayırmaq
C) Paste D) Ctrl+A B) Redaktə etmək, yadda saxlamaq və
E) Undo mətni çap etmək
C) Mətn tərtib edən zaman istifadə
49. Sənədə şəkil yerləşdirmək üçün olunan proseslərə nəzarət və idarə
hansı menyu əmrindən istifadə etmək
olunur? D) Təqdim olunmuş mətn faylını
A) File B) Edit avtomatik emal etmək
C) İnsert D) Format E) View E) Yeni slaydlar hazırlamaq

50.Bufer yaddaşdan informa-siyanı 54. Yazıların ölçüsünü , yazı tipini,

necə çıxarmaq olar?
A) Hissəni seçib,Edit-Cut
B) Hissəni seçib,Edit-Paste
C) Edit-Sellekt All
D) Edit-Paste
E) Edit-Undo
paraqrafın xüsusiyyətlərini və s.
dəyişmək üçün hansı menyunun
əmrlərindən istifadə edilir?
A) İnsert B) Tools
C) Format D) Edit
E) File

51.Kompyuter vasitəsilə mətn 55. Pəncərəni aşağıdakı şəkildə

informasiyasını... olar sıralamaq üçün hansı əmrdən istifadə
A) Saxlamaq, qəbul etmək və emal edilir?
etmək
B) Yalnız saxlamaq
C) Yalnız qəbul etmək
D) Yalnız emal etmək
E) Səhvləri düzəltmək

52. Mətn informasiyasını daxil edən

qurğudur.
A) Maus B) Monitor A) Minimize All Windows
C) Klaviatura D) Printer E) Plotter B) Tile Windows Horizontally
C) Tile Windows Vertikally
D) Caskade Windows
E) Caskade Windows və Tile Windows 60. Yazılmış mətnin şriftinin
Vertikally ölçüsünü dəyişmək üçün ..... seçmək
lazımdır.
A) Tools- Customize
56. Word proqramında sənədin
avtomatik yadda saxlanılması üçün B) Edit- paste
hansı əmr yerinə yetirilməlıdir? C) View –Customize
A) File-Save As –Save as type D) Edit-replace
B) File- Save As –file name E) Format- Font
C)Tools-Options-Save-automatic Save 61. Word proqramında klaviatura
Every əməliyyatlarındakı hansı əməliyyat
D) File-save
səhv göstərilmişdir?
E)Standart alətlərdən Save düyməsini
sıxmaqla A) Page Dn- səhifə aşağı
B) Del- sağdakı simvolu sil
57. Microsoft Word proqramında C) Çaps Lock – rəqəmlərlə işləməyi
File menyusunda hansı əməliyyatları ləğv et
aparmaq olar? D) Enter- növbəti sətrə keç
1. Çap etmək 2.Çapdan əvvəl baxış E)Baskspace- solodakı simvolu sil
3.Simvol əlavə etmək 4.Axırıncı 62. Microsoft Equation adlı düstur
açılmış sənədlər baxmaq 5. Mətni redaktorunu işə salmaq üçün hansı
seçmək əmr yerinə tetirilməlidir?
A) 1,2,3 B) 1,2,3 C) 1,2,4 A) İnsert- obyekt
D) 3,4,5 E) 1,2,5 B) İnsert – Symbol
C) İnsert-chart
58. Bufer əmrləri hansı menyudadır? D) Format- change Case
A) File B) Format C) Edit E) Edit- Find
D) table E) İnsert 63.Hansı alətlər paneli Microsoft
Word proqramında yoxdur?
59. Word sənədinin genişlənmə-sidir A) Formating-Tolbar
A) . doc B) .xls C) . txt B) Standart- Toolbar
D) .bmp E) .bat C) Tables- and Borders
D) Picture
E) Animation Schemes
64..Mətnin böyük-kiçik hərflərini C) İnsert-Text box
nizamlamaq üçün istifadə olunur D)Table-insert table
A) Format- Font E)Edit menyusundan istifadə etməklə
B) View –Customize 68.Print dioloq pəncərəsində mətnin
C) Format-Change Case ançaq tək səhifələrini necə çap etmək
D) Format- Schemes olar?
E) Edit-Undo A) Print- All Pages in range
B) Print- Odd pages
65. Faylı çap edərkən çap qurğusunu C) Print- Even pages
necə seçmək olar? D) Properties E) Curren page
A) Page setup əmrinin köməyi ilə 69. Print dioloq pəncərəsində mətnin
B) Print Priview pəncərəsindən ançaq cüt səhifələrini necə çap etmək
printerin piktoqramının üzərində olar?
mausun sol düyməsini sıxmaqla A) Print- All Pages in range
C) Standart alətlər lövhəsinəsindən B) Print- Odd pages
printerin piktoqramının üzərində
mausun sol düyməsini sıxmaqla C) Print- Even pages
D) Print pəncərəsindən Print name D) Properties E) Current page
sahəsində çap qurğusunun adını
seçməklə E) Hamısı döğrudur 70. Print dioloq pəncərəsində mətnin
səhifələrinin hamsını necə çap etmək
66. Sənədi çap etmək üçün çap olar?
miqyasını necə dəyişdirmək olar? A) Print- All Pages in range
A) File- PrintB) File- Print Priview B) Print- Odd pages
C) View- Print Priview C) Print- Even pages
D) File-Page setup D) Properties E) Current page
E) File Print pəncərəsindən miqyası
göstərməklə 71. Print dioloq pəncərəsində çap
67.Hansı əmri icra etməklə mətni qurğusunun parametrlərini necə
çərçivəyə almaq olar? dəyişmək olar?
A) Format- Borders and shading B) A) Print- All Pages in range
Table- draw-table B) Print- Odd pages
C) Print- Even pages 75. Çap əməliyyatı gedişində digər
D) Properties E) Current page işləri necə yerinə yetirə bilərsiniz?
A) File –print –options-Draft output
72. Print dioloq pəncərəsindən B) File –print –options-Reverse print
kursorun olduğu səhifələrinin necə order
çap etmək olar? C)File –print –options-Background
A) Print- All Pages in range D) File –print –options-Hidden text
B) Print- Odd pages E) File –print –options-Drawing
C) Print- Even pages obyects
D) Properties
E) Current page 76. Sənəddəki gizli məlumatları çap
etmək üçün hamsı əmr seçilməlidir?
73. Sənədi eskiz formasında çap A) File –print –options-Draft output
etmək üçün hamsı əmr seçilməlidir? B) File –print –options-Reverse print
A) File –print –options-Draft output order
B) File –print –options-Reverse print C) File –print –options-Background
order D) File –print –options-Hidden text
C) File –print –options-Background E) File –print –options-Drawing
D) File –print –options-Hidden text obyects
E) File –print –options-Drawing
obyects
77. Sənəddə hazırlanmış şəkilləri çap
74. Sənədi azalan sıra ilə çap etmək etmək üçün hamsı əmr seçilməlidir?
üçün hamsı əmr seçilməlidir? A) File –print –options-Draft output
A) File –print –options-Draft output B) File –print –options-Reverse print
B) File –print –options-Reverse print order
order C) File –print –options-Background
C) File –print –options-Background D) File –print –options-Hidden text
D) File –print –options-Hidden text E) File –print –options-Drawing
E) File –print –options-Drawing obyckts
obyects 78.Seçilmiş mətndən imtina etmək
üçün hansı düymə sıxılmalıdır?
A) Shift – F8 B) Shift C) Ctrl-f4 D) A) Edit- Raste B) Edit-GO TO C)
Ctrl E) Alt-Esc Edit- Copy D) Edit-Find
E) Edit –clear
79.Hansı mətn redaktəsinə aiddir?
1.Fraqmentin sürətinin alınması 83. Sənəddəki hər hansı bir səhifəyə,
2.Şriftin parametrinin dəyişdi-rilməsi bölməyə,sətrə və s. cəld keçmək üçün
3.Mətnin yerdəyişdirilməsi 4.Abzasın hansı əmrdən istifadə olunr?
parametrinin dəyişdiril-məsi A) Ctrl-F B) Ctrl –A B) Ctrl-Alt C)
A) 1,3 B) 1,2 C) 2,3 Shift-end D) Ctrl-G
D) 3,4 E) 1,4
84. Sənəddəki hər hansı bir
80. Word proqramında sənədin səhifəyə,bölməyə,sətrə və s. cəld
avtomatik saxlanması hansı menyuda keçmək üçün hansı fünksional
yerinə yetirilir? düymədən istifadə olunr?
A) File B) Edit C) Tools A) F1 B) F2 C) F5
D) Format E) Table D) F7 E) F11

81. Word proqramında sənədə simvol 85.. Word proqramında yazıya

əlavə edilməsi üçün hansı əmr yerinə effekt vermək üçün hansı menyudan
yetirilməlıdir? istiafadə edilir?
A) File-Save As –Save as type A) Edit B) Format C) İnsert
B) File- Save As –file name D) Tools E) Table
C)Tools-Options-Save-automatic Save
Every 86. Word proqramında bir paraqrafı
D) İnser-Syumbol nömrələmkək üçün hansı əməliyyat
E) Standart alətlərdən Save düyməsini
yerinə yetirilməlidir?
sıxmaqla
A) İnsert- Bullets and Numberinq B)
82.Sənəddəki hər hansı bir Edit- Bullets and Numberinq
səhifəyə,bölməyə,sətrə və s. cəld C) Format- Bullets and Numberinq
keçmək üçün hansı əmrdən istifadə D)File- Bullets and Numberinq
olunr? E) İnsert-Page numbers
 90. Kursor nədir?
A) Ekranda təsvirin ən kiçik elementi
B) klaviaturadan daxil edilənləri
87. Vəziyyətlər sətrindəki TRK-nə
monitorun ekranında əks etdirmək üçün
üçündür?
istifadə olunan nişandır.
A) F8 klavişinin aktivliyində seşilir
C) mətn informasiyasının giriş
B)Makroəmrlərin yazılmasında
qurğusudur
aktivləşir
D) klaviaturada düymədir
C) Düzəlişlərin nişanlanmasında
E) Mausun ekrandakı hərəkətidir
aktivləşir
D) Simvoların əvəzetmə rejiminin
91.Kursorun vəziyyəti haqqında
aktivliyi üçündür
məlumat verir...
E) Böyük hərflərlə yazmaq üçündür
A) mətn redaktorunun vəziyyət sətrində
B)Mətn redaktorunun menyusunda
C)Mətn redaktorunun pəncərə-sində
88. Vəziyyətlər sətrindəki EXT-nə
D) məsələlər panelində
üçündür?
A) Makroəmrlərin yazılmasında
92.Mətni yığan zaman bir söz
aktivləşir
digırindən ayrılır..
B) Düzəlişlərin nişanlanmasında
A) Vergül ilə B) Boşluq ilə
aktivləşir
C) İki nöqtə ilə D) Nöqtə ilə
C) Simvoların əvəzetmə rejiminin
E) Tire ilə
aktivliyi üçündür
D)F8 klavişinin aktivliyində seşilir.
93.Mətn redaktorunda istifadə
E) Şriftləri dəyişmək üçündür
olunan ən minimal obyekt:
A) Söz B) Piksel C) Abzas D)
89. Vəziyyətlər sətrindəki OVR-nə
Simvol E) Cədvəl
üçündür?
A) F8 klavişinin aktivliyində seçilir.
94.Mətn redaktorunda mətndə
B) Makroəmrlərin yazılmasında
dəyişiklik apararkən nə dəyişir?
aktivləşir
A) Şriftin ölçüsü
C) Düzəlişlərin nişanlanmasında
B)Abzas parametrləri
aktivləşir
C) Simvollar ardıcıllığı
D) Simvoların əvəzetmə rejiminin
D) Səhifə parametrləri
aktivliyi üçündür
E) Şriftin forması
E) Paraqraf qoymaq üçündür
 A) Alt+Enter B) Shift+Delete
C) Ctrl+A D) Esc E) Caps Lock

96.Yığilmış mətnə müəyyən

fraqmenti əlavə etmək üçün hansı
düymədən isyifadə etmək olar?
A) Del B) İnsert
C) Esk D) Print Sc
E) Pg Dn

95. Mətn redaktorunda bütün mətni

qeyd etmək üçün hansı kombinasiya-
dan istifadə etmək lazımdır?

EXCEL CƏDVƏL PROSESSORU

1. Elektrin cədvəldə A1:B3 xanalar 1 10 20 =A1+B$1
qrupu seçilmişdir.Bu qrupda neçə 2 30 40
xana vardır?
A) 6          B) 5     C) 4          A) 20 B) 30 C) 50
D) 3 E) 8 D) 4 E) 60

2. Cədvəldə göstərilmiş C1 ifadəsini C2 3. Elektron cədvəldə sətrin formatı

xanasına köçürsək neçə alarıq? necə adlandırılır?
А В С A) B, C. Z, AA. B)1, 2, 3...;
C) İxtiyarı D) Sağdan sola ədədi ortasını hesablayır?
E) Aşağıdan yuxarı A) ASİN B) COUNT
C) AVERAGE D) ODD
4. Elektron cədvəldə sətirin əvvəlində E) SERİESSUM
"$" işarəsi nəyi göstərir?: 9. Xanaya düstur daxil etmək üçün
A) Pul-kredit formatını hansı simvoldan istifadə edilir?
B) Formula başlanğıcını A) Sum B) = C) $ D) * E) %
C) Mütləq ünvanı
D) Xanaların başlanğıcını 10. Aşğıdakı ifadələrdən hansı
E) Cari sətrdən başlayaraq düzgün yazılmışdır?
hesablamanın aparılmasını A) A2*A2+B3 B) =Sum(a3,a5)
5. Excel-də A1:E8 xanalar qrupu C) =Max(a3:a8) D) Sqrt(x)
qeyd olunubsa, cəmi neçə xana qeyd E) A2+b2
olunub? 11. Yaddaşda saxlanılan kitab
A) 8   B) 48   C)40 D) 32 E) 9 faylının genişlənməsi hansıdır?
A) .exe B) .com C) .txt
6. Microsoft Exceldə F1-dən F4-dək D) .xls E) .bak
sütun üzrə cəmləmə aparıb qiyməti
yeni xanaya yazmaq üçün yeni 12.Exceldə kitab hansı element-
xananın düstur hissəsinə hansı əmri lərdən təşkil olunmuşdur?
yazmaq lazımdır? A) Vərəqlərdən B) Sətirlərdən
A) Sum(F1+F4) C) Sütunlardan D) Xanalardan
B) =Sum(F1,F4) E) Cədvəllərdən
C) =Sum(F1:F4)
D) =Sum(F4) E) =Sum(F) 13. İşçi səhifədki ən kiçik struktur
hansıdır?
7. Microsoft Excel proqramın-da A1 A)Fünksiya B) Sətir
xanasında 6 yazılıbsa, A2 xanasının C) Sütun D) Xana E) Cədvəl
formul hissəsinə A1^2 yazsaq, A2
xanasına nəti-cədə hansı ədəd 14. Diaqram qurduqdan sonra daxil
yazılmış olar? edilmiş qiymətləri dəyiş-dikdə bu
A) 152 B) 36 C) 17 dəyişiklik diaqramda öz əksini
D) 13 E) 225 tapırmı?
A) Diaqram dəyişmir
8. Microsfot Exceldə hansı funksiya B)Diaqramı yenidən qurmaq lazımdır
hər hansı sütunlar üzrə ədədlərin C) Diaqram dəyişir
D) Diaqramın tipi dəyişir 17. B5 xanasında yazılmış ədədin
E) Sütunlar dəyişir 30%-ni necə tapmaq olar?
A) B5*30% B) B5\30%
15. Sütun üzrə verilənləri sətir üzrə C) B5/10*100 D) B5*30
və əksinə sətir üzrə verilənləri sütun E) B5*%30
üzrə necə yerləşdirmək olar?
A)Verilənləri seçib sağ düyməni sıxıb 18.Aşağıdakı yazılışların fərqini
Copy əmri icra edilir, sonra kursoru göstərin.
istənilən xanaya qoyub, sağ düyməni 1. A3:C6 A5:C8
sıxıb paste əmri seçilir. 2. A3:C6;A5:C8
B)Verilənləri seçib Edit menyu-sundan A)Birinci yazı xanalaın birləşmə-sini,
Copy əmri icra edilir, sonra kursoru ikinci isə kəsişməsini göstərir.
istənilən xanaya qoyub, Edit B) Birinci yazı xanalaın kəsişmə-sini,
menyusundan paste əmri seçilir. ikinci isə birləşməsini göstərir.
C) Verilənləri seçib Edit menyusundan C) Birinci yazı xanalaın diapozo-nunu,
Copy əmri icra edilir,sonra kursoru ikinci isə birləşməsini göstərir.
istənilən xanaya qoyub, İnsert menyu- D) Birinci yazı xanalaın diapozo-nunu,
sundan columns əmri seçilir ikinci isə kəsişməsini göstərir
D) Verilənləri seçib Edit menyusundan E) Hər ikisi eynidir
Copy əmri icra edilir,sonra kursoru 19. A sütununa 0,2, 0,4, 0,6,...,1,4
istənilən xanaya qoyub, İnsert menyu- ədədi silsiləsini necə daxil etmək olar?
sundan Rows əmri seçilir A) A1 xanasına 0,2 daxil etdikdən sonra
E) Verilənləri seçib Edit meny-usundan A1:A7 diapozo-nunu seçib, Series
Copy əmri icra edilir, sonra kursoru pəncərəsində Step sahəsinə 0,2 daxil
istənilən xanaya qoyub, Edit etməklə.
menyusundan Paste Special əmri seçilir. B) A1 xanasına 0,2 daxil etdikdən
16. Elektron cədvəldə A1-A10 sonra A1:A7 diapozo-nunu seçib, Series
sütununa müəllimlərin adı, B1-B10 pəncərəsində Step sahəsinə 0,3 daxil
sütununa aldıqları əmək haqqı ,C etməklə.
sütununa əmək haqqından tutulan C) A1 xanasına 0,2 daxil etdikdən sonra
faiz (9%) göstərilməklə hansı düstur avtomatik doldurma markerini A7
yazılmalıdır? diapozonuna qədər sürükləməklə.
A) =A1*0,09 B) =A1+B1*0,09 D) A1 xanasına 0,2 daxil etdik-dən
C) = (A1+B1*0,09) D) A1*0.09 sonra avtomatik doldurma markerini
E) = B1*0,09 sürükləməklə.
E) A1 xanasına 0,2 daxil etdikdən sonra xanasına =AVERAGE(Top) yazılarsa
Ctrl enter düyməsini sıxmaqla. nəticə neçə olar?
A) 9 B) 5 C) 6 D) 12 E)10
20.=Columns(A1:E5) ifadəsinin
nəticəsi neçə olacaqdır? 25. Exceldə A1, A2, A3, A4, A5, A6,
A) 2 B) 4 C) 5 A20 xanalarındakı ən kiçik ədədi B10
D) 23 E) 7 xanasına yazmaq üçün B10 xanasına
hansı ifadə yazılmalıdır?
21.DAYS360(“31/12\2005”,”03/01/200 A)=Min(A1:A6;A20)
6”) formulunun nəticəsi neçə olacaq? B)=Max(A1:A6-A20)
A) 30 B) 2 C) 3 D) 12 E) 1 C)=Max(A1:A6;A20)
D)=Max(A1:A20)
E)=Min((A1:A20)
22. Exceldə A1,A2,A3,A4,A5,A6
xanalarındakı ədədləri cəmlə-yib 26. = Column(A20) ifadəsinin nəticəsi
B10 xanasına yazmaq üçün B10 neçə olacaq?
xanasına hansı ifadə yazılmalıdır? A) 1 B) 5 C) 15 D) 20 E) 17
A)=Sum(A1:A6)
B)=Sumif(A1:A6) 27. Rows (C5:C10) ifadəsinin nəticəsi
C)=Max(A1:A6) neçə olacaq?
D)=Sum(A1-A6) A) 12 B) 10 C) 5 D)7 E) 6
E)=Min((A1:A20)
28. Row(C15) ifadəsinin nəticəsi neçə
23. Exceldə B5 xanasına =B5+$A$5 olacaq?
formulu daxil edil-mişdir.Bu formulu A) 12 B) 15 C) 1 D) 7 E) 6
B6 xanasına sürüklədikdən sonra B6
xana-sında hansı ifadə alınacaqdır? 29.Exceldə A1 xanasına 2, A2
A) =B5+$A$5 B) =B5+A$5 xanasına 4, A3 xanasına 6, A4
C) =B5+$A5 D) =B6+$A$5 xanasına 8 yazılmışdır. A5 xanasına
E) =B5+$A$6 =İf(A1<A2,A3-A2,A4-A2) düsturu
daxil edilərsə, nəticədə neçə
24. Exceldə A1 xanasına 2, A2 alınacaqdır?
xanasına 4, A3 xanasına 6, A4 A) 2 B) 5 C) 6
xanasına 8 yazılmışdır. A2:A4 D) 4 E)10
xanalarına Top adı verilmişdir. A8
30. A1 xanasına 8 ədədi daxil edilibsə, məlumatlr cəmlənməklə) hansı əmr
B5 xanasına seçilməlidir?
=(A1+30)% düsturu yazılarsa, nəticə A) Operation None
neçə olacaq? B) Operation Add
A) 38 B) 380 C) 3,8 C) Operation Multiplu
D) 0,38 E) 38 % D) Operation Subtract
31. A4 xanasına 1235,6879 ədədi daxil E) Operation Divide
edilmişdir. A9 hücrəsinə
=Round(A4,2), A10 xanasına 35. Əgər bir xanadakı məlumatı digər
=Trunc(A4,2) düstur-larını daxil xanadakı məlumatın üzərinə
etdikdə A9 və A10 xanalarına hnsı yapışdırmaq istəyir-sinizsə(xanadakı
qiymətlər yazılacaqdır? məlumatlr çıxılmaqla) hansı əmr
A)1235,69 və 1235,68 seçilməlidir?
B) 1235,6879 və 1235,678 A) Operation None
C) 123,569 və 1235,68 B) Operation Add
D) 1235,68 və 1235,6789 C) Operation Multiplu
E) 1235,678 və 1235,6879 D) Operation Subtract
E) Operation Divide
32. Bunlardan hansı məntiqi operator
deyil? 36. Formulu bir yerdən başqa yerə
A) AND B) OR C) Not D) End köçürmək üçün hansı əmrdən istifadə
olunur?
33. Əgər bir xanadakı məlumatı digər
A) Transpose
xanadakı məlumatın üzərinə
yapışdırmaq istəyir-sinizsə (əvvəlki B) Values
məlumat silinməklə) hansı əmr C) Paste Special D)Comments
seçilməlidir? E) Formulas
A) Operation None
B) Operation Add
C) Operation Multiplu
D) Operation Subtract
37. Əgər bir xanadakı məlumatı digər
E) Operation Divide
xanadakı məlumatın üzərinə
yapışdırmaq istəyir-sinizsə(xanadakı
34. Əgər bir xanadakı məlumatı digər
məlumatlr bölünməklə) hansı əmr
xanadakı məlumatın üzərinə
seçilməlidir?
yapışdırmaq istəyir-sinizsə (xanadakı
A) Operation None
B) Operation Add C) Copy D) Comments
C) Operation Multiplu E) Formulas
D) Operation Subtract
E) Operation Divide 42. Məlumatları sıralamaq üçün
hansı əmrdən istifadə edilir?
38. Bir xananın izahatını digər A) Data – Sort
xanaya vermək üçün hansı əmrdən B) Format-Selected Chart Area
istifadə edilir? C) Format-Selected
A) Transpose B) Values D) Plot Area Edit-Find
C) Paste Special D) Comments E) Edit Undo
E) Formulas
43. Əgər xanaya =COUNT(5,”top”,8)
39.Əgər bir formulun özünü daxil edilərsə xanaya neçə yazılacaq?
köçürmək istəyirsənsə hansı əmrdən A) 1 B) 2 C) 3 D) 4 E) 5
istifadə edilir?
A)Transpose B) Values 44. Əgər xanaya
C) Paste Special D) Comments =COUNTA(5,”top”,8) daxil edilərsə
E) Formulas xanaya neçə yazılacaq?
A) 1 B) 2
40. Əgər bir xanadakı məlumatı digər C) 3 D) 4 E) 5
xanadakı məlumatın üzərinə 45. Cari tarixi və saatı daxil etmək
yapışdırmaq istəyirsinizsə(xanadakı üşün hansı fünksiyadan istifadə
məlumatlr vurulmaqla) hansı əmr olunur?
seçilməlidir? A) Sumif B) İF C) NOW
A) Operation None D) Data Form E) Data sort
B) Operation Add
C) Operation Multiplu 46. Məlumat bankı yaratmaq üçün
D) Operation Subtract hansı əmrdən istifadə olunur?
E) Operation Divide A) Sumif B) İF
C) NOW D) Data Form
41.Seçilmş məlumatları sıhifə-nin E) Data sort
digər yerində sətirləri sütun,
sütunları isə sətr kimi tərs çevirərək 47. Məlumatları sıralamaq üçün
yapışdırmaq üçün hansı əmrdən hansı əmrdən istifadə olunur?
istifadə edilir? A) Sumif B) İF
A) Transpose B) Values C) NOW D) Data Form
E) Data sort hansı əmrin köməyilə B3 xanasında
birləşmişdir.
48. Exceldə mürəkkəb axtarış
əməliyyatlarını hansı əməliy-yatın
köməyilə yerinə yetirmək olar?
A) Find B) Restore
C) Chart Wizard D) AutoFiltr
E) SLN A) & B) + C) @
D) ^ E)#
49. Exceldə illik amartizasiya
məbləğini hesablamaq üçün hansı 52. B1 və B2 xanalarına mətnləri
fünksiyadan istifadə olunur? daxil edərkən hansı işarədən istifadə
A) Find B) Restore edilmişdir ki, B3 xanasındakı
birləşdirən mətnlər arasında boşluq
C) Chart Wizard D) AutoFiltr alınmışdır?
E) SLN

50.=(3+exp(y-1))/ (1+x^2*ABS(y-
TAN(x))) düsturunun alqoritmik
yazılışı necədir? A)B1 və B2 xanalarına daxil edilən
mətnlərdən sonra boşluq qoyulmuşdur.
3  e y 1
A)= B)B1 və B2 xanalarına daxil edilən
1  x 2 | y  tgx | mətnlərdən əvvəl boşluq qoyulmuşdur.
3  e y 1 C)B1 xanasına daxil edilən mətn-dən
B)
1  x | y  tgx |
2
əvvəl boşluq qoyulmuşdur.
3 e y 1 D)B1 xanasına daxil edilən mətn-dən
C) sonra boşluq qoyulmuşdur.
1  x 3 | y  tgx |
E)B2 xanasına daxil edilən mətn-dən
sonra boşluq qoyulmuşdur.
3  e y 1
D)
1  x * 2 | y  tgx |
53. C1:C3 xanalar diapazonun-dakı
3  e y 1 düsturları
E)
1  x 2 | y  tgx | (=A1+B1,=$A$1*$B$1,=$A1*B$1)
D2:D4 xanalar diapazonuna köçürən
51. B1 xanasına Əli,B2 xanasına zaman hansı nəticə alınacaq?
Tahir daxil edilmişdir.Bu mətnlər A)=B2+C2,=$A$1*$B$1,=$A2*C$1
B)=B2+C2,=$A$1*$B$1, =$A1*C$1
C)=A2+C2,=$A$1*$B$1, =$A1*C$1 A) Mod- bölmə nəticəsində alınan
D)=B2+C2,=$A$1*$B$1, =$A1*B$1 qalığı hesablayır
E)=A2+B2,=$A$1*$B$1, =$A1*B$1 B) İnt - ədədin tam hissəsini hesablayır
C) ABC-ədədin modulunu hesab-layır
54. Səhifənin miqyasını maksimim
neçə faizə qədər dəyişdirmək olar? D) SQRT- müsbət ədədin kvadrat
A) 100% B) 300% kökünü hesablayır
C) 200% D) 350% E) Round- rəqəmləri sayır
E)400%
59.=mod(14;5) yazılışının nəticəsi
55. Səhifənin miqyasını minimum neçə olacaq?
neçə faizə qədər dəyişdirmək olar?
A) 1 B) 3 C) 4 D) 2 E) 5
A) 10% B) 20% C) 30%
D) 5% E)40%
60. Exceldə riyazi əməliy-yatlarda
56. 1,2 və 3 adlı işçi səhifələrin A10 hansından istifadə etmək olmaz?
xanalarındakı ədədləri cəmləyib hər A) + B) : C) * D) = E) -
hansı bir xanaya yazmaq üçün hansı 61. Excel proqramında yeni işçi kitab
formul döğru yazılmışdır. yaradıldığı zaman standart olaraq neçə
A) =1A10+2A10+3A10 səhifə əmələ gəlir?
B) =A101+A102+A103 A) 5 B) 3 C) 4 D)6 E) 255
C) =!1A10+!2A10+!3A10
D) =A10+A10+A10 62.Exceldə əsas anlayış deyildir?
E) =1A10!+2A10!+3A10! A) Xətkeş B) Xana C) Düstur
57. Exceldə B1 xanasına 5, B3 D) Diapozon E) Funksiya
xanasına 3, B4 xanasına 5 , B6 63.Yeni işçi kitabın qurulması üçün
xanasına 8 yazıb,kursoru B10 istifadə olunur.
xanasında yerləşdirib = A) İnsert- Name B) Tools-options
İF(B1<B6;B4-B3;B6-B4) formulunu C) File-save as
yazsaq B10 xanasında neçə alınar? D)İnsert-Name–Paste
A) 8 B) 3 C) 2 D) 7 E)13 E) Format- Cels

58.Aşağıdakılardan hansı yanlış-dır? 64.# Name? ifadəsi nəyi göstərir?

 A)Hesablamanın düzgün aparıl- B) İfadə olunan hücrə və ya hücrə
madığını qrupunun adının silindiyini
B) İfadə olunan hücrə və ya hücrə C) Sıfıra bölmə olduğunu
qrupunun adının silindiyini D) xananın gizlədilidiyini
C) Sıfıra bölmə olduğunu E) ifadənin xanaya yerləşmədiyini
D) xananın gizlədilidiyini
E) ifadənin xanaya yerləşmədiyini
66. #### Ifadəsi nəyi göstərir?
A)Hesablamanın düzgün aparıl-
madığını
B) İfadə olunan hücrə və ya hücrə
65. #DIV/0! Ifadəsi nəyi göstərir? qrupunun adının silindiyini
A) Hesablamanın düzgün aparıl- C) Sıfıra bölmə olduğunu
madığını D) Xananın gizlədilidiyini
E) İfadənin xanaya yerləşmədiyini
 Power Point proqramı
1.Power Point proqramının məqsədi etmələri üçün hansı əmrdən istifadə
nədir? olunur?
A) Elektron cədvəl yaratmaq A) Autimatically After
B) Mətn redaktrou yaratmq B) Cover Right-Down
C)Təqdimat və slaydlar hazırlamaq C) Medium
D) Slide Show Slide Transition
D)Fotoşəkillər yaratmaq
E) Mümkün deyil
E) Rastr təsvirli qrafiklər
çəkmək
5 . Slayd (Slides) r e j i m i n i n
2..ppt genişlənməsinə məqsədi nədir?
malikdir. A)Təqdimatın göstərilməsi zamanı
A) Mətn proqramı mühazirəçiyə kömək məqsədi ilə
B) Excel proqramı yazılmış qeydlər üçün istifadə edilə
C) Wordpad proqramı bilərş
D ) Power Point proqramı B) Ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək
E) Qrafiki redaktorlar üçün nəzərdə tutulub.
C) Slaydların mətni üzərində işləmək
3.Təqdimat təşkil üçün nəzərdə tutulub.
olunmuşdur.. D) Bu rejimdə slaydların ardıcıl
A) Mətnlərdən yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq
B) Cədvəllərdən olar.
C)Proqramlardan E) Slayd, struktur və qeyd rejimlərini
D)Şəkillərdən özündə cəmləşdirir.
E) Slaydlardan

6 . Struktur r e j i m i n i n m ə q s ə d i
4 . Slaydların avtomatik olaraq bir - nədir?
birini müəyyən vaxt ərzində əvəz A)Təqdimatın göstərilməsi zamanı
mühazirəçiyə kömək məqsədi ilə
yazılmış qeydlər üçün istifadə edilə 9 . Power Point-də bir səhifədə bir
bilərş slaydın çap edilməsi üçün Çap et
B) Ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək pəncərəsində hansı əmr
üçün nəzərdə tutulub. seçilməlidir?
C) Slaydların mətni üzərində işləmək A) Slides B) Handouts
üçün nəzərdə tutulub. C) Notes Pages
D) Bu rejimdə slaydların ardıcıl D) Outline View
yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq E) Current Slide
olar.
E) Slayd, struktur və qeyd rejimlərini 10. Hazırlanmış təqdimatı Microsoft
özündə cəmləşdirir. Word formatında necə yadda
saxlamaq olar?
7 . Slaydları nizamlama r e j i m i n i n A) File-Send- Microsoft Office Word
məqsədi nədir? əmrini yerinə yetirdikdən sonra,
A)Təqdimatın göstərilməsi zamanı Microsoft Word formatında
mühazirəçiyə kömək məqsədi ilə saxlamaqla
yazılmış qeydlər üçün istifadə edilə B) File-Save As əmrini yerinə yetirib,
bilərş Word proqramını açmaqla
B) Ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək C) File-Open əmrini yerinə yetirib,
üçün nəzərdə tutulub. Word proqramını açmaqla
C) Slaydların mətni üzərində işləmək D) File-Save əmrini yerinə yetirib,
üçün nəzərdə tutulub. Word proqramını açmaqla
D) Bu rejimdə slaydların ardıcıl E) Bunu etmək mümkün deyil
yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq
olar. 11. Slaydlara baxmaq üçün hansı
E) Slayd, struktur və qeyd rejimlərini fünksional düymədən istifadə edilir?
özündə cəmləşdirir. A) F2 B) F3 C) F4 D) F5 E) F9

8 . Power Point proqramında 12. Q e y d s ə h i f ə s i ( N o t e s P a g e )

slaydların miqyası maksimum və rejiminin məqsədi nədir?
minimum neçə faiz ola bilər?
A) 400 və 33 B) 400 və 10 A)Təqdimatın göstərilməsi zamanı
C) 400 və 25 D) 300 və 75 mühazirəçiyə kömək məqsədi ilə
E) 500 və 25 yazılmış qeydlər üçün istifadə edilə
bilər
B) Ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək 15. Power Point-də slaydlar qeydləri
üçün nəzərdə tutulub. ilə birlikdə çap edilməsi üçün Çap
C) Slaydların mətni üzərində işləmək et pəncərəsində hansı əmr
seçilməlidir?
üçün nəzərdə tutulub.
A) Slides B) Handouts
D) Bu rejimdə slaydların ardıcıl C) Notes Pages D) Outline View
yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq E) Current Slide
olar.
E) Slayd, struktur və qeyd rejimlərini 16. Power Point-də təqdimatın
özündə cəmləşdirir. strukturunu çap etmək üçün Çap et
pəncərəsində hansı əmr
13. Adi (Normal )r e j i m i n i n seçilməlidir?
məqsədi nədir? A) Slides B) Handouts
A)Təqdimatın göstərilməsi zamanı C) Notes Pages D)Outline View
mühazirəçiyə kömək məqsədi ilə E) Current Slide
yazılmış qeydlər üçün istifadə edilə
bilərş 17. Power Point-də cari slaydın çap
B) Ayrı-ayrı slaydlar üzərində işləmək edilməsi üçün Çap et pəncərəsində
üçün nəzərdə tutulub. hansı əmr seçilməlidir?
C) Slaydların mətni üzərində işləmək A) Slides B) Handouts
üçün nəzərdə tutulub. C) Notes Pages D)Outline View
D) Bu rejimdə slaydların ardıcıl E) Current Slide
yerləşdirilmiş minatürlərinə baxmaq
olar. 18. Slde Show menyusundakı
E) Slayd, struktur və qeyd rejimlərini Rehearse Timings(vaxtın
özündə cəmləşdirir. quraşdırılması) əmrini seçdikdə
açılmış dioloq pəncərəsindəki hansı
14. Power Point-də bir səhifədə bir düymə fasilə vermək üçün istifadə
neçə slaydın çap edilməsi üçün Çap edilir.
et pəncərəsində hansı əmr A) B) C) D) E)
seçilməlidir?
A) Slides B) Handouts 19. Slde Show menyusundakı
C) Notes Pages D) Outline View Rehearse Timings(vaxtın
E) Current Slide quraşdırılması) əmrini seçdikdə
açılmış dioloq pəncərəsindəki hansı
düymə slaydların nümayişi üçün
vaxt intervalını vermək üçün istifadə
edilir.
A) B)
C) D)
E)
20. Slayd hazırlandıqdan sonra
onları sazlamaq üçün hansı əmrdən
istifadə edilir?
A) Slde Show- Set Up Show
B) Slde Show- View Show
C) Slde Show- Rehearse Timings
D) Format-Alignment
E) Format – Slide Design
21. Avtoməzmun ustası nə üçündür?
A) Təqdimatları nümayış etmək üçün
B) Təqdimat hazırlamaq üçün
C) Təqdimatların yerini dəyişmək üçün
D) Təqdimatları yadda saxlamaq üçün
E) Təqdimatları nömrələmək üçün
22.Yeni təqdimat yaradılan zaman
hansı rejim seçilir?
A) Normal View B) Outline
C) Slide Sorter D) Slides
E) Slide Show
23.Slayd rejimində(Slide Show )
təqdimatın pəncərəsində neçə slayd
olur?
A)1 B) 2 C) 3 D) 4
E) Təqdimatların sayı qədər
24. Nizamlama rejimindən slayd
rejiminə keçmək üçün nə etmək
lazımdır?
A) Konkret slaydın üzərində mausun
düyməsini iki dəfə sıxmaq lazımdır
B) Mausun oxunu slaydın üzərinə
gətirib,sol düməsini sıxaraq
buraxmadan lazım olan yerə aparmaq
və düyməni buraxmaq lazımdır
C) Format-Backround əmrini seçməklə
D) İnsert-Text Box əmrini seçməklə
E) Mausun sağ düyməsini sıxıb,
kontekst menyudan Bullets and
Numbering əmrini ceçməklə
25. Slaydın yerini necə dəyişmək
olar?
A) Konkret slaydın üzərində mausun
düyməsini iki dəfə sıxmaq lazımdır
B) Mausun oxunu slaydın üzərinə
gətirib,sol düyməsini sıxaraq
buraxmadan lazım olan yerə aparmaq
və düyməni buraxmaq lazımdır
C) Format-Background əmrini
seçməklə
D) İnsert-Text Box əmrini seçməklə
E) Mausun sağ düyməsini sıxıb,
kontekst menyudan Bullets and
Numbering əmrini ceçməklə
26.Slaydı dizayn etmək üçün istifadə
olunur
A) Format –slide Design
B) Slide Show – reharse Timings
C) File- Page setup
D) Format- Slide Loyout
E)SlideShow –Reccord Narration
27.Slaydın rəngini necə dəyişmək
olar?
A) Konkret slaydın üzərində mausun
düyməsini iki dəfə sıxmaq lazımdır
B) Mausun oxunu slaydın üzərinə
gətirib,sol düyməsini sıxaraq
buraxmadan lazım olan yerə aparmaq
və düyməni buraxmaq lazımdır
C)Format-Background əmrini
seçməklə
D)İnsert-Text Box əmrini seçməklə
E) Mausun sağ düyməsini
sıxıb,kontekst menyudan Bullets and
Numbering əmrini ceçməklə
28. Slayda necə mətn yerləşdirmək
olar?
A) Konkret slaydın üzərində mausun
düyməsini iki dəfə sıxmaq lazımdır
B) Mausun oxunu slaydın üzərinə
gətirib,sol düyməsini sıxaraq
buraxmadan lazım olan yerə aparmaq
və düyməni buraxmaq lazımdır
C) Format-Backround əmrini seçməklə
D) İnsert-Text Box əmrini seçməklə
E) Mausun sağ düyməsini
sıxıb,kontekst menyudan Bullets and
Numbering əmrini ceçməklə
29. Siyahılara necə işarə əlavə etmək
olar?
A) Konkret slaydın üzərində mausun
düyməsini iki dəfə sıxmaq lazımdır
B) Mausun oxunu slaydın üzərinə
gətirib,sol düyməsini sıxaraq
buraxmadan lazım olan yerə aparmaq
və düyməni buraxmaq lazımdır
C) Format-Backround əmrini seçməklə
D) İnsert-Text Box əmrini seçməklə
E) Mausun sağ düyməsini sıxıb,
kontekst menyudan Bullets and
Numbering əmrini seçməklə
30. Slaydın ölçüsünü necə dəyişmək
olar?
A) İnsert- Slide Number
B) Format -Slide Desing
C) File-Page setup
D) File –Print Priview
E) Format –Alignment
31. Təqdimatlarla bağlı biri
yanlışdır
A) İlkin olaraq təqdimatın mövzusu
müəyyənləşdirilir
B)Təqdimatın nümayişi zamanı nəyəsə
izahat vermək üçün qələmdən istifadə
olunur
C) Təqdimatlara diaqram əlavə etmək
olar
D) Diaqrama səs faylı əlavə edə
bilmərik
 E) Obyektlər üçün animasiya təyin
edə bilərik
32.Record Narration istifadə olunur
A) Obyektlərə animasiya təyin etmək
üçün
B) Təqdimata diaqram əlavə etmək
üçün
C) Səs yazmaq üçün
D) Slayda giriş effekti təyin etmək
üçün
E) Slayda video əlkavə etmək üçün
33.Page Setup dialoq pəncərəsində
təyin etmək olmaz?
A) Hər səhifədə bir slaydın çap
edilməsini
B) Bir səhifədə slaydla bərabər ona aid
qeydlərin çap olunması
C) Təqdimatın yalnız şəkillərinin çap
edilməsini
D) Bir səhifədə bir neçə slaydın çap
edilməsini
E) Bütün səhifələrin çap edilməsinin
KOMPYUTER QARAFİKASI
34.Təqdimata yeni slayd əlavə etmək
üçün hansı əmrdən istifadə olunur?
A) File-New B) Flle –Save As C)
Insert-New Slide
D) Format- Font E) File-Open
35.Avtofiqurla işləmək üçün hansı
alət panelindən istifadə olunur?
A) Formatting B) Picture
C) Outlining D)Standart
E) Drawing
36.Obyektləri hərəkətə gətirmək
üçün hansı əmrdən istifadə olunur?
A)Slide Show- Slide Transition
B)Slide Show-Custom Animation
C) Slide Show –Reherse Timings D)
Slide Show-View show
E) Slide Show
37.Bir slayddan başqa slayda
keçmənin sazlanması üçün hansı
menyu əmrindən istifadə olunur?
A)Slide Show- Slide Transition
B)Slide Show-Custom Animation
C) Slide Show –Reherse Timings D)
Slide Show-View show
E) Slide Show
1. Kompyuter qrafikasının məqəsədi 5. Təsvirləri hansı formatda
nədir? saxladıqda sıxılma üsulundan
A) Diaqram və cədvəllər üzərində istifadə olunmur?
işləmək 1. 1.TİFF 2.JPEG 3.PSD 4.BMP
B) Mətnndə qrafiklər yaratmaq A) 1,2 B) 2,3 C) 1,3
C) Təsvirlərin yaradılması metodunu D) 2,3 E) 3,4
öyrənir
D) Qrafiliki alətlər üzərində işləmək 6. Aşağıdakılkardan hansı rastr
üçündür redaktorudur?
E) İnternetdə işləmək üçündür 1. Paint 2. Free Hand
3. Pixel Paint Pro 4.Corel Draw
2. Hansı qrafiki redaktora aid deyil? 5.Adobe Photoshop
A) Rastr redaktorları 6.Adobe Strem Line
B) Vektor redaktprları A) 4,6 B) 1,2,4 C) 2,3,6
C) Cədvəl redaktorları D) 4,5,6 E) 1,2,3,5
D) 3-D redaktorları
E)Avtomatlaşdırılmış laytihə-ləndirmə 7. İnternet üçün yaradılmış format
sistemləri(CAD) hansıdır?
A) Tİf B) JPG C) BMP
3. Qrafik redaktorun alətidir D) PSD E) GİF
A) Xətt, çevrə, düzbucaqlı
B) Seçmək, köçürmək, yapışdırmaq 8. Rastr qrafiki redaktorunda
C) Karandaş , kraska , pozan minimal obyekt hansıdır?
D) Rənglər toplusu A) Düz xətt B) Nöqtə
E) Xətt,pozan B) Qövs C) Dairə
E) Əyri xətt

4. Yüksək keyfiyyətli təsvirlərin 9. Hansı Rast redaktoru deyildir?

saxlanılmasında hansı formatdan A) Paint B) Free Hand
istifadə olunur? C) Pixel Paint Pro
A) Tİff B) JPG D) Corel Draw
C) BMP D) PNG E) Adobe Photoshop
E) GİF
10.BMP formatı hansı proqram
vasitəsilə yaradılır?
A) Paint B) Free Hand
C) Pixel Paint Pro E) Müəyyən olunmuş sinif məsələləri
D) Corel Draw həll etmək üçün təyin olunmuş
E) Adobe Photoshop kompleks proqramdır.

11. PSD formatı hansı proqram 15. Rastr təsvirinin saxlanıl-masında

vasitəsilə yaradılır? hansı formatlardan istifadə olunur?
A) Paint B) Free Hand 1.Bmp 2. CDR 3. PSD 4. AI 5.
C) Pixel Paint Pro TİFF
D) Corel Draw A) 1,2,3 B)1,3,5 C) 2,4
E) Adobe Photoshop D) 4,5 E) 1,4,5

12. Təsvirləri daha çox sıxmaq üçün

hansı formatdan istifadə olunur? 16. Vektor təsvirinin saxlanıl-
A) Tİff B) JPEG C) BMP masında hansı formatlar-dandan
D) PNG E) GİF istifadə olunur?
1.Bmp 2. CDR 3. PSD
13.Vektor qrafiki redaktorunda 4. AI 5. TİFF
minimal obyekt hansıdır? A) 1,2,3 B)1,3,5 C) 2,4
A) Xətt B) Nöqtə D) 4,5 E) 1,4,5
B) Qövs C) Dairə
E) Çevrə 17. Hansı Vektor redaktoru-dur?
A) Paint B) Free Hand
14. Qrafiki redaktorun C) Pixel Paint Pro
fünksiyasıdır.. D) Corel Draw
A) Diskdə saxlanılan, bir-birilə E) Adobe Photoshop
əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdi-rilmiş
idarə olunan fayllar məcmusudur. 18.Aşağıdakılkardan hansı vektor
B) Qrafiki sənədlərin (dioqram, şəkil redaktorudur?
və s.) emalı üçün tətbiq olunur. 1. Paint 2. Free Hand
C) Mətnli informasiyaların emalı üçün 3. Pixel Paint Pro
istifadə olunur. 4. Corel Draw
D) Mətn,sənəd,qrafiki verilənlər və 5.Adobe Photoshop
rəsmlərin yaradılması üçün təyin 6.Adobe Strem Line
olunan TPP-dir. A) 4,6 B) 1,2,4 C) 2,3,6
D) 4,5,6 E) 1,2,3,4
19. Təsvirlərin böyüdülməsi
mümkün deyil... 24. RGB rəng modelində aşağıdakı
A)Rastr qrafikində parametrlər quraşdırılmışdır: 255,
B) Vektor qrafrikində 0, 0. Bu parametrlərə hansı rəng
C) Hər ikicində uyğun gələcəkdir.
E) Heç birində A) Qara B)Qırmızı
D) Fraktal qrafikdə C) Yaşıl D) Göy
E) Sarı
20. RGB rəng modelində aşağıdakı
parametrlər quraşdırılmışdır: 0, 25.100*100 ölçüsünə malik olan ağ-
255, 0. Bu parametrlərə hansı rəng qara qrafik təsvir yaddaşda nə
uyğun gələcəkdir. qədər yer tutar?
A) Qara B) Qırmızı A) 10000 bit B) 10000 bayt
C) Yaşıl D) Göy E) Sarı C) 10 Кbayt D) 1000 bit
E) 10bayt
21. Verilənlərin həcmi böyükdür ...
qarfikinin çatışmayan cəhətidir. 26. 32x32 ölçülü təsviri yadda
A)Rastr B) Vektor saxlamaq üşün 512 bayt yaddaş
C) Rastr və vektor D) Fraktal lazımdır. Təsvirin politrası üçün
E) Vektor və fraktal rənglərin sayı nəqədər olmalıdır?
A) 256 B) 2 C) 3
22. Təsvirin fiziki ölçüsü ..... ölçmək D) 4 E) 16
olar.
A) Dyümdəki nöqtələrlə (dpi) 27. RGB modelində hansı rənglər
B) mm, sm, dyüm və piksellə komponentindən istifadə olunur?
C) Piksellə A) Qırmızı, yaşıl, göy
D) mm,sm B) Mavi, boz, sarı
E) Piksellə ,mm C) Qırmızı, mavi, sarı
D) Boz, sarı, qara
23. Rastr qrafik redaktorunun E) Qırmızı ,sarı, ağ
fünksiyasıdır. 28. Hansı qrafiki redaktor rastr
A) Diaqram qurmaq redaktorudur?
B) Çertyoy çəkmək A) Adobe Illustrator
C) Qrafik qurmaq B) Paint
D) Şəkil yaratmaq və redaktə etmək C) Corel Draw
E) Cədvəl yaratmaq D) Adobe Stream Line
E) Macromedia Freehand
32.Videoyaddaş...
29. Rastr qrafik faylının A) Fərdi kompyuterin proqram
sıxılmasında JPEG formatından təminatı olub təsviri emal etmək
istifadə edilərsə onun həcmi nə üçündür.
qədər kiçilər? B) Əməli yaddaş qurğusunun bir
A)100 dəfə B) 2-3 dəfə hissəsidir
C) 10 - 15 dəfə D) Dəyişməz C) Monitora göndərilən ikilik kod
E) 1000 dəfə təsvirini yadda saxlayan elktron
qurğudur
30. 10x10 ölçüdə rəngli şəkil (256 D) Monitorun işini idarə edən
rəng) üçün ikilik kodlaşmada qurğudur
nəqədər yaddaş tələb olunur? E) Daimi yaddaş qurğusunun bir
A) 100 бит B) 100 байт hissəsidir
C) 400 бит D) 800 байт 33. Ünvan,rəng və intensivlik verilə
E) 200 bit bilən ekran səthinin ən kiçik
elementi hansıdır?
31. 256 rəngdə təsvirdə hər pikseli A) Lyuminafor
kodlaşdırmaq üçün neçə bit B) Piksel
lazımdır? C) Rastr
A) 256 bit B) 4 bayt D) Düzbucaqlı
C) 1 bayt D) 2 bayt E) Xətt
E) 32 bit
 VERİLƏNLƏR BAZASI

1.Verilənlər bazası nədir ?

A) Müəyyən qaydalarla təşkil ounmuş
məlumatlar yığımıdır 5. Verilənlər bazalarında cədvəllər
B) Böyük ölçülü faylların və nə üçündür?
massivlərin emalı üçün proqramlar A) Məlumat bazasını saxlanması üçün
yığımıdır B) Əmrlər qrupunu avtomatik icrası
C) Əmləiyyat sitemidir üçün
D) Verilənləri yazmaq və silmək üçün C)Veürilənlər bazasının daxil edilməsi
interfeysdir və onlara baxmaq üçün
E) Təyin olunmuş informasiya D)Mürəkkəb proqramların işinin icrası
yığımıdır üçün
E) Proqramları yerinə yetirmək üçün
2. Praktika da daha çox yayılmışdır
A) İyerarxik verilənlər bazaları 6. Aşağıdakılardan hansı Access-in
B)Paylanmış verilənlər bazası obyekti deyildir?
C) Relyasion məlumatlar bazaları A) Modullar B) Hesabat
D) Şəbəkə verilənlər bazaları C) Açarlar D) Sorğular
E) Lokal verilənlər bazası E) Formalar
7. Adobe photoshop proqra-mında
3. Relyasion məlumatlar bazasının şəkli neqativ formaya çevirən əmr
dəqiq analoqu kimi xidmət edə bilər hansıdır?
A) Məlumatların qarşılıqlı yığımı A) CTRL+A B) CTRL+S
B) İkiölçülü cədvəl C) CTRL+C D) CTRL+İ
C) Ağacvari struktir E) CTRL+X
D) Vektor
E) Fraktal 8. Relyasiya verilənlər bazası hansı
formada ola bilər?
A) Hipermətn B) Alqoritm D) Burada verilənləri yadda saxlamağa
C) Ağacvari kataloq ehtiuyac yoxdur
D) Cədvəl E) Qrafik E) Verilənlərə baxan zaman o,
avtomatik olaraq yadda saxlanılır
9. Verilənlər bazasının idarə-etmə
sistemlərinə aid deyil? 12. Verilənlər bazasını hansı
A) Fox Base B) Access obyektsiz yaratmaq olmaz
C) Oracle D) Adobe İllustrator A) Formasız B) Makrossuz
E) SQL Server C) Modulsuz D) Hesabatsız
E) Sorğusuz
10. Verilənlər bazası nədir?
A) Diskdə saxlanılan,bir-birilə 13. Cədvəlin hansı elementində
əlaqələndirilmiş və mərkəzləşdirilmiş verilənlər saxlanılır?
idarə olunan fayllar məcmusudur. A) Yazıda B) Xanada
B) Qrafiki sənədlərin (dioqram,şəkil və C) Sətirdə D) Sütunda
s.)emalı üçün tətbiq olunur. E) Sahədə
C) Mətnli informasiyaların emalı üçün 14. Hec bir yazısı olmayan cədvə hər
istifadə olunur. hansı bir informasiyaya
D) Mətn, sənəd, qrafiki verilənlər və malikdiurmi?
rəsmlərin yaradılması üçün təyin A) Boş cədvəl verlənlər bazasının
olunan TPP-dir. strukturu haqqında informasiya
E) Müəyyən olunmuş sinif məsələləri malikdir.
həll rtmək üçün təyin olunmuş B) Boş cədvəl heç bir informasiyaya
kompleks proqramdır. malik deyildir
C) Boş cədvəl oraya yazılacaq
11. Nə üçün Access cədvəl informaiyanı bildirir
proqramını bağlayan zaman daxil D) Boş cədvəl yerinə yetiriləcək
edilmiş verilənləruin yadda fünksiyaya malikdir
saxlanılması təkilf olinmur? E) Heç biri doğru deyil
A) Ona görəki verilən cədvələ daxil
edilən kimi yadda saxlanılır. 15. Sahəsi olmayan cədvəl hər hansı
B) Proqramın səhfidir bir informasiyaya malikdirmi?
C) Ona görə ki, verilənlər ancaq bütün A) Boş cədvəl verlənlər bazasının
verilənlər bazası bağlan-dıqdan sonta strukturu haqqında informasiya
yadda saxlanılır. malikdir.
B) Boş cədvəl heç bir informasiyaya 20. Microsoft Office proqram
malik deyildir paketinə daxil olan verilənlər
C) Boş cədvəl oraya yazılacaq bazasının idarəetmə sisteminə aid
informaiyanı bildirir olan proqram hansıdır?
D) Boş cədvəl yerinə yetiriləcək A) Microsoft Excel
fünksiyaya malikdir B) Microsoft Outlook
E) Sahəsi olmayan cədvəl mümkün C) Microsoft Access
deyil D) Microsoft Word
E) Microsoft Paint
16. Verilənlərin hansı modelin-dən
istifadə edilmir? 21. Hansı -istifadəçinin informasiya
A) İyerarxik B) Relyasiya sistemləri vasitəsilə əlaqə yaratması
C) Şəbəkə D) Xətti üçün bir dil deyildir?
E) Obyektyönlü A) SQL B) Təbii dil
C) Menyu dili E) SQL 3
17. Hansı verilənlər bazasının E) MP3
idarəetmə sisteminə aid deyil? 22.Access proqramının verilən-lər
A) Oracle B) SQL Server tipinə aid etmək olmaz?
C) Windows D) Fox Pro A) Tarix B)ədədi verilənlər
E) Paradox
C) Məntiqi verilənlər
18. Verilənlər bazası cədvəl D)Səs verilənləri
şəklindədirsə, hər hansı bir E) mətn verilənləri
verilən ... 23.Access proqramında sorğu-lar
A) Cədvəldə sütündur hansı fünksiyanı yerinə yetirir?
B) Cədvəldə sətirin adıdır A) Verilənlər asan daxil edir
C) Cədvəldə sətirdir B) Müəyyən şərtlərə cavab verən
D) Cədvəldə xanadır
verilənlər seçir
E) Cədvəldə sahədir
C) Cədvəli asan yaradır
19. Hansı tətbiqi proqram Adobe D) Oxşar məlumatları eyni
şirkətinə məxsus deyil? kateqoriyaya aid edir
A) Flash CS4 B) Bridge E)Diaqramların əlavə edilməsinə
C) Photoshop D) Acrobat xidmət edir
E) Finereader
24.Verilənlərin struktur model-
ləşdirilməsində istifadə olunan
model tipinə aid deyil?
A) Şəbəkə modeli
B) Çoxsəviyyəli model
C) Relyasion model
D)Obyektyönlü model
E) İyerarxik model
25.Zədələnmış bazanı bərpa etmək
üçün hansı menyu əmrindən istifadə
olunur?
A) Tools - Securitu-Unset Database
Password
B) Format- Subdatasheet- Expand
ALL
C) Tools- database Utilites-Compact
and Repair database
D) File-Page setup
E) View- Form Header/Foother
26.Cədvəl sehirbazının kömə-yilə
yaratmaq olar:
A) Cədvələ daxil olan dioqramları
B) Sadə sorğuları
C) Çox işlədilən baza strukturlarını
D) cədvələ daxil olunan səs faylları
E)Cədvələ uyğun formaları
27.Cədvəllər arası əlaqə yaratmaq
üçün hansı əmrdən istifadə edilir?
A) Record – Filter - Advanced
Filter/sort
B) File-Save As Query
C) View- Form Header/Foother
D) Tools-Relationships
E) Format-Subdatsheet- Expand ALL
28.Access proqramında formalar nə
üçün nəzərdə tutlmuşdur?
A) Şəkillərin əlavə edilməsini
asanlaşdırmaq üçün
B) Məlumatların saxlanılması üçün
C) Diaqramların əlavə olunması üçün
D) Məlumatların daxil edilməsini və
düzəlişini asanlaşdırmaq üçün
E) Səhifələrin hazırlanması üçün
29. Access proqramında əməliy-yat
sorğusu hansı fünksiyanı yerinə
yetirir?
A)Oxşar məlumatları qruplaşdırır
B) Cədvələ bir qrup yazı əlavə
edir,silir,verilənləri təzələyir
C) Tarixə görə nəticələri göstərir
D) Ancaq rəqəm tipli məlumatları
göstərir
E) Şəkil tipli məlumatları göstərir
30.Access proqramının hansı
rejimində cədvəldəki məlumat
üzərində düzəliş aparıla bilər
A) Çap rejimində
B) Səhifə parametrləri rejimində 33. Access proqramında veri-lənlər
C) Verilənlərin daxil edilməsi bazasındakı məlumatları çap etmək
rejimində üşün aşağıdakı-lardan hansı istifadə
D) Sorğu konstruktor rejimində edilir?
E) çapdan əvvəl baxış rejimində A) Modullar B) Cədvəllər
C) Formalar D) Hesabatlar E)
31. Access proqramında veri-lənlər Sorğular
bazasının açılmasına pa-rol təyin
etmək üçün hansı menyu əmrindəm 34. Access proqramında cədvələ
istifadə edilir? daxil edilmiş məlumatlardan
A) Tools-Database Utilities-Compact müəyyən şərtlərə görə siyahı
and repair database çıxarmaq üçün aşağıdakılardan
B) Format- Hide Columns hansı istifadə edilir?
C) Tools-Security –Unset Database A) Modullar B) Cədvəllər
Password C) Formala D) Hesabatlar
D) Format-Subdatasheet-Expand All E) Sorğular
E) Tools-Securitu-Set Database 35.Access verilənlər bazasında
Password cədvəl hazırlayarkən mütləq təyin
olunmalıdır.
32.Verilənlər Bazasının əsas obyekti: A) Sahə sayı və yazı sayı
A) Hesabatlar B) Sorğular B) Sahə uzunluqları və və verilənlərin
C) Cədvəllər D) Formalar tipləri
E) Səhifələr C) Yazı adları və uzunluqları
D) yazı sayı və adları
E) Sahə adları və sahələrin tipi
 KOMPYUTER ŞƏBƏKƏLƏRİ VƏ İNTERNET

1. Informasiya ötürmə kanalı E) Şəbəkə kartı

vasitəsilə əlaqələndirilən iki və daha 6. Qlobal internet şəbəkəsi hansı
çox kompyuter sistemi necə adlanır protokol əsasında qurulmuşdur?
A) Magistral B) İnterfeys A) HTTPS B) HTTP
C) Komkputer şəbəkəsi C) TCP/IP D) FTP E) POP3
D) Adapter E) Port
7. Web sənədə və ya Web-səhifəyə
2. Bir otqada yerləşdirilmiş daxil olmaq üçün hansı internet
kompyuter şəbəkəsi necə adlanır? xidmətindən istifadə olunur?
A) Qlobal B) Lokal C) Regional D) A) Elektron poçt
Korporati E) Virtual B) World Wide Web
C) Axtarış sistemi
3. Hansı qlobal şəbəkəni göstərir? D) IP-telefon
A) GAN B) MAN E) Telekonfrans
C) LAN D) WAN E) CAN
8. Web-səhifəyə baxmaq üçün hansı
4. Hansı şəbəkə topologiyasında xüsusi proqram istifadə olunur?
bütün kompyuterlər mərkəzi A) Modem B) Server C) Brauzer
qovşaqla birləşdirilmişdir. D) Protokol E) Marşurutlama
A) Ulduz B) Şin C) Həlqə 9. URL-ünvan
D) Xətti E) Üçbucaq http://klyaksa.net/htm/exam/answers/
images/a23_1.gif şəklindədir. Bu
5. Kompyuteri lokal şəbəkəyə qoşmaq sənəd saxlanan kompyuterin domen
üçün hansı qurğu lazımdır? adı nədir?
A) USB portu B) Telefon A) Klyaksa.net
C) Modem D) WEB kamera B)htm/exam/answers/images/a231.gif
C) klyaksa.net/htm D) Korporativ E) Regional
D) http E) html
14. Hansı lokal şəbəkəni göstərir?
10. İnternet şəbəkəsində elktron poçt A) MAN B) LAN C) WAN
ünvanı göstərilmişdir: D) GAN E) CAN
ivan_petrov@mail.ru. Poçt
saxlanılan kompyuterin adı nədir? 15. Hipermətn hansı dildə yazılır?
A) ru B) mail C) mail.ru A) PHP B) HTML C) LAN
D) ivan_petrov E) ivan D) FTP E) WEB

11. HTML (HYPER TEXT 16. URL-üvnav

MARKUP LANGUAGE) nədir? http://klyaksa.net/htm/exam/answers/
A) Ekspert sistemi images/a23_1.gif
B) Mətn redaktoru şəklindədir.Göstərilmiş kompyuterdə
C) Verilənlər bazasının idarəetmə faylın yolu hansıdır?
sistemi A) klyaksa.net
D) Web səhifənin nişanvurma dilidir B) http://klyaksa.net
E) Proqramlaşdırma sitemi C)/htm/exam/answers/images/a231.gif
D)klyaksa.net/htm/exam/answers/
12. İnternetdə FTP xidməti nə images/a231.gif
üçündür E) klyaksa.net/htm
A) Telekonfransla işləmək üçündür
B) Elektron poçtu fiksasiya etmək üçün
C) İstənilən formatlı faylları ötürmək və
qəbul etmək üçün 17. İnternet şəbəkəsində elktron poçt
D) Texniki sistemləri idarə etmək ünvanı göstərilmişdir:
üçündür sahil_zeynal@mail.ru. İstifadəçinin
E) Web –səhəfə yaratmaq üçündür elektron ünvanı necədir?
A) mail.ru B)sahil_zeynal
C) ru D) mail E) zeynal

13. Böyük şəbəkə sahəsini əhatə 18. Web-səhifənin genişlənməsi

edən və yüz minlərlə kompy-uteri hansıdır?
özündə birləşdirən kompyuter A)*.exe B)*.txt C)*.htm
şəbəkəsi necə adlanır? D)*.web E) *.txt
A) Lokal B) Virtual C) Qlobal
19. Şəbəkədə öz resurslarını digər E) 5760 bit
kompyuterlərə ötürən kompyuter 24. Müasir elektron poçtlar qəbul edə
necə adlanır? bilir:
A) Adapter B) Server A) Ancaq mətn B) Ancaq fayl
C) Kliyent- server C) Məktub və fayl D) Ancaqvideo
D) Kommutator E) Stansiya E) Səs və video
25. HTML nədir?
20. İnternet Şəbəkəsində elektron A) İnternet server
poçt ünvanı ola bilər:.. B) Hiper mətnlərin tanınma dili
A) user at host C) Proqramlaşdırma dili
B) 2:5020/23.77 C) victor@ D) İnternet səhifələrin görünməsini
D) ?xizOI23@DDOHRZ21.bitnet; təmin edən mühit-proqram
E) nT@@mgpu.nisk.ni. E)İnternet axtarış sistemi
26. İnternet browserlərdə olan TAB
21. Saytın adının yazılış forması anlayışı nədir?
düzgün deyildir? A) Pəncərə B) Fayl
1) www.dum.com; 2) www.tt.net; 3) C) Alt pəncərə D) Keçid linki
E) Qovluq
www.sart.ru; 4) www.fest.org; 5)
www.ml.ru.astra.dot 27. Domen adları harada saxlanılır?
A) Hər bir veb saytın fayllarının
22 . İnternetin hansı növ qoşulmasın yerləşdiyi diskdə
informasiya resurslarının daha çox B) DNS serverdə
daxil olma imkanlarını artırır... C) CERN mərkəzində
A) Kommutasiyalı telefon kanalı D) Hər bir ölkənin paytaxtındakı
B) Daimi optik kanala mərkəzi serverdə
C) Damli olaraq seçilmiş telefon xətti E) PHP-də
ilə
D) Kommutasiyalı telefon kanalına 28. PHP nədir ?
teminal qoşulmaqla A) Veb proqramlaşdlrma dili.
E) ADSL-lə B) Şəxsi ev veb səhifəsi
23. 57600 bit/san sürəti ilə internetə C) İnternet protokolu
qoşulan modem 1 saniyədə ən çox nə D) Verilənlər bazası
qədər informasiya yükləyə(ötürə) E) İnternetin qoşulma forması
bilər?
A) 3600 bayt B) 57.6 kilobayt
C) 7200 bayt D) 57600 bayt
29. Domen nədir? B) Yaponiya və İran
A) Veb saytların fatyllarının saxlandığı C) SSR və Koreya
disk. D) Fransa və Ruminiya
B) Veb saytların İP ünvanı. E) AFR və Kanada
C) Veb saytların adı.
D) Veb saytların uzantısı. 34. Hansı web browser tarixdə ilk
E) Veb saytın yaranma tarixi hesab olunur?
A) İnternet Explorer
30. B) Apple Safari
Mahiyyətcə digər 4-lükdən fərqlənən C) Mozilla
5-cini tapın. D) NCSA Mosaic
A) İCQ   E) Netscape Navigator
B) Yahoo Messenger
C) Windows Live Messenger 35. 1984-də yaranmış NSFnet
D) Odigo şəbəkəsinin indiki adı nədir?
E) Amazon A) İnternet
B) ARPAnet
31. Dünya internet şəbəkəsinin vahid C) DNS server
idarəetmə mərkəzi harada yerləşir? D) WWW
A) Vaşinqtonda E) Usenet
B) Cenevrədə
C) Berlində 36. ARPANET şəbəkəsi ilk dəfə hansı
D) Los Ancelesdə ştatlar arasında qurulmuşdur?
E) İnternetdə vahid idarəetmə mərkəzi A) Yuta və Kaliforniya
yoxdur. B) Texas və Nyu york
C) Vaşinqton və İllinois
32. İlk elektron poçt proqramı D) İllinois və Yuta
neçənci ildə işlənib hazırlanmışdır? E) Kaliforniya vı Texas
A) 1958 B) 1969 C) 1971
D) 1983 E) 1991 37. İlk internet axtarış motoru
hansıdır?
33. Hansı ölkələrin transatlantik A) Google B) Altavista
telefon kabeliylə ARPANET C) Yandex D) Aliweb
şəbəkəsinə qoşulması ilə ARPANET E) Yahoo
beynəlxalq şəbəkəyə çevrildi?
A) Böyük Britaniya və Norveç
38. Beynəlxalq İnternet günü D) Larry Page
hansıdır? E) Sergey Brin
A) 2 yanvar. B) 2 sentyabr
C) 31 iyul D) 8 noyabr 43. Aşağıdakılardan hansı internet
E) 3 dekabr browser deyil ?
A) Firefox B) Opera
39. İnternet sözünün mənacı nədir? C) Chrome D) Onenote
A) İntenational computer network E) Safari
B) İnterconnected networks.
C) İnteresting netbooks 44. İstifadəsi pulsuz olan proqram
D) İnteresting networks təminatları necə adlanır?
E) İntermediate network A) Freecodes B) Freeware
C) Software D) Free source
40. İnternet Explorer browseri hansı E) Free community code
şirkətin məhsuludur?
A) Google 45. Veb hostinq nə deməkdir?
B) Microsoft A) Veb saytların adı.
C) Windows B) Veb saytların lisenziya tarixi
D) Adobe C) Veb saytların faylarının saxlandığı
E) Sun Microsystems yer
D) Veb saytların proqram təminatı
41. İnternet şəbəkəsində olan ən E) Veb saytların idarə paneli
populyar onlayn pulsuz ensiklopediya
hansıdır? 46. Ən böyük video paylaşım saytları
A) Microsoft Encarta videoları istifadəçilərə hansı vasitə ilə
B) Google Maps təqdim edir?
C) Wikipedia A) Windows Media Player
D) Britannica B) Java player C) Flash player
E) Almanac D) Quick time player
E) GIF animated formatında

42. WWW proyektinin müəllifi 47. İnternet şəbəkəsinə qoşulmuş,

kimdir? isitfadəçilərdən HTTP sorğuları
A) Tim Berners-Lee qəbul edən və müvafiq HTTP
B) Robert Viner cavablar göndərən kompyuter ...
C) Bill Gates adlanır.
A) Web servise B) Klient-Server C) NetBios (Network Basic
C) Web disk D) Web site input/output syustem)
E) Web server D) GRPS E) http
48.İP ünvanının uzunluğu
52. Hansı informasiya ötürülməsi
nəqədərdir?
protokoludur?
A) 32 bit B) 16 bit C) 24 bit
A) İPX (İnternetwork Packet Exchange)
D)8 bit E) 48 bit
B) SPX (Sequenced Packet Exchange)
C) NetBios (Network Basic
49.Hansı nəqliyyat səviyyəsi
input/output syustem)
protokoludur?
D) GRPS E) http
A) İPX (İnternetwork Packet Exchange)
53. Hansı Mobil telefonlarda
B) SPX (Sequenced Packet Exchange)
verilənlərin paket şəklində ötürülməsi
C) NetBios (Network Basic
protokoludur?
input/output syustem)
A) İPX (İnternetwork Packet Exchange)
D) GRPS
B) SPX (Sequenced Packet Exchange)
E)HTTP
C) NetBios (Network Basic
input/output syustem)
D) GPRS E) http
50. Hansı seans səviyyəsi
54. Hansı internetə daxil olma
protokoludur?
növüdür?
A) İPX (İnternetwork Packet Exchange)
1. Seans qoşulma 2. kəsintili qoşulma
B) SPX (Sequenced Packet Exchange)
3.daimi qoşulma 4.analoq qoşulma
C) NetBios (Network Basic
A) 1,2 B) 2,3 C) 1,3
input/output syustem)
D) 2,4 E) 1,4
D) GRPS E) HTTP

55.Dial-Up qoşulma internetə daxil

51. Hansı şəbəkə səviyyəsi
olmanın hansı qoşulmasına aiddir?
protokoludur?
A) Seans qoşulma
A) İPX (İnternetwork Packet Exchange)
B) Kəsintili qoşulma
B) SPX (Sequenced Packet Exchange)
C) Daimi qoşulma
D) Analoq qoşulma C) Operatordur
E) Paralel qoşulma
56. ADSL qoşulma internetə daxil 60 htpp://www.ndu.naxiçevan.az –
olmanın hansı qoşulmasına aiddir? internet ünvanında www -nədir?
A) Seans qoşulma A) informasiya ötürülməsi protokoludur
B) Kəsintili qoşulma B) İnternet xidmətinin adıdır.
C) Daimi qoşulma C) Web saytın yerləşdiyi host (əsas)
D) Analoq qoşulma kompyuterin İnternet adı
E) Paralel qaşulma D) DNS-dir
C) operatordur
57.Modemin buraxma qabiliyyəti….
ölçülür. 61.Hansı elektron poçt ünvanı
A) dpi B) bpi C) bod deyildir?
D) Lpi E) Bps(bit/san) A) Sahil@mail.ru
B) ilnurane@dcacs.ab.az
58.htpp://www.ndu.naxiçevan.az – C) C_zeynalov@mail.ru
internet ünvanında http-nədir? D) mamed@mail.ru
A) informasiya ötürülməsi protokoludur E) htpp://talk.ru
B) İnternet xidmətinin adıdır.
C) Web saytın yerləşdiyi host (əsas)
kompyuterin İnternet adı
D) DNS-dir
C) Operatordur 62.Xəbərlərin alınması,baxılması və
göndərilməsi üçün istifadə olunan
59.htpp://www.ndu.naxiçevan.az – protokol hansıdır?
internet ünvanında ndu. naxiçevan.az A) İRC (internet Relay Chat)
-nədir? B) NNTP(Network News Transfer
A) informasiya ötürülməsi protokoludur Protokol)
B) İnternet xidmətinin adıdır. C) FTP(File-Transfer Protokol)
C) Web saytın yerləşdiyi host (əsas) D) İPX (İnternetwork Packet Exchange)
kompyuterin İnternet adı E) SPX (Sequenced Packet Exchange)
D) DNS-dir
63. İki və daha çox istifadəçinin real B) NETSCAPE Navigater
vaxt rejimində informasiya C) Opera D) İRC
mübadiləsi aparmasını təmin edən E) FTP
protokol hansıdır?
A) İRC (internet Relay Chat) 67. İnteraktiv söhbət və
B) NNTP (Network News Transfer videokanfrans üçün proqramı necə
Protokol) adlanır?
C) FTP (File-Transfer Protokol) D) A) OUTLOOK EXPRESS
Telnet B) NETSCAPE Navigater
E) SPX (Sequenced Packet Exchange) C) Opera D) İRC
E) FTP
64. Uzaq məsafəli terminalın 68.Elektron poçtun göndərilməsi
İnternetə qoşulmasını təmin edən üçün hansı proqram istifadə edilir?
protokol hansıdır? A) SMTP B) POP3 C) Eudora D)
A) İRC (internet Relay Chat) SMTR E) POP
B) NNTP (Network News Transfer
Protokol) 69. Elektron poçtun alınması üçün
C) FTP (File-Transfer Protokol) D) hansı proqram istifadə edilir?
Telnet A) SMTP B) POP3 C) Eudora D)
E) SPX (Sequenced Packet Exchange) SMTR E) POP

65.Elektron poçt proqramı necə 70.Hansı protokol internet üçün baza

adlanır? hesab edilir?
A) OUTLOOK EXPRESS A) TCP/İP B) HTTP C) TCP D)
B) NETSCAPE Navigater HTML E) İP
C) İnternet Explorer
D) İRC E) FTP 71.Kompyuterlər arasında əlaqə
qaydası
66. Xəbərlərin alınması və A) Protokol B) İnterfeys
göndərilmısi üçün proqram necə C) Adapter D) Drayver E) ƏS
adlanır?
A) OUTLOOK EXPRESS
72.OSİ modelinin qonsu səviyyyələri
arasında əlaqə qaydası
A) Protokol B) İnterfeys
C) Adapter D) Drayver 77.OSİ modelinin birinci səviyyəsinin
E) ƏS funksiyası nədir?
A) Optimal marşurutun seçilməsi
73.OSİ modelinin eyni səviyyələri B) İnformasiyanın çevrilməsi
arasında əlaqə qaydası standartının seçilməsi
A) Protokol B) İnterfeys C) İnformasiya verilişi mühitinin
C) Adapter D) Drayver yaradılması
E) ƏS D) Məlumatların standartlaşdırıl-ması
və lazımı ünvana çatdırılması
74.İnternet resurslarına daxil E) Tətbiqi proqramdan istifadə
olmaqla əlaqəli xidmətləri göstərən olunması
təşkilat necə adlanır?
A) Provayder B) Operator 78. OSİ modelinin ikinci səviyyəsinin
C) Korporasiya D) Adminstrator funksiyası nədir?
E)Cavabların hamısı səhvdir A) Optimal marşurutun seçilməsi
B) İnformasiyanın çevrilməsi
75.Şəbəkə İnformasiya sistemləri standartının seçilməsi
qarşılıqlı hansı model üzrə təşkil C) İnformasiya verilişi mühitinin
edilir? yaradılması
A) İSO B) OSİ C) TCP/İP D) Informasiya rabitə xəttiniə giriş/
D) İP E) İGC çıxışın və verilişin düzgünlüyünün
yoxlanılması
76.Osi modelinin tələblərinə görə E) Tətbiqi proqramdan istifadə
şəbəkədə informasiya sistemlərinin olunması
qarşılıqlı əlaqəsi neçə səviyyə üzrə
təşkil olunur? 79. OSİ modelinin üçüncü
A)1 B) 2 C) 3 D) 7 E) 14 səviyyəsinin funksiyası nədir?
A)Optimal marşurutun seçilməsi
B) İnformasiyanın çevrilməsi B) Paketləri göndərilən ünvana
standartının seçilməsi çatdırmaq
C) İnformasiya verilişi mühitinin C) Paketləri nömrələmək
yaradılması D) Paketləri ardıcıl düzmək
D) Məlumatların standartlaşdırıl-ması E) İmpuls paket haqqında xəbərdarlıq
və lazımı ünvana çatdırılması etmək
E) Tətbiqi proqramdan istifadə
olunması 84. OSİ modelinin yeddinci
səviyyəsinin funksiyası nədir?
80.OSİ modelində TCP hansı A) Optimal marşurutun seçilməsi
səviyyəyə aiddir? B) İnformasiyanın çevrilməsi
A) Physical(fiziki) B) Data-link standartının seçilməsi
C)Network Layer C) İnformasiya verilişi mühitinin
D) Transport E) Session Layer yaradılması
D) Məlumatların standartlaşdırıl-ması
81. OSİ modelində IP hansı səviyyəyə və lazımı ünvana çatdırılması
aiddir? E) Tətbiqi proqramdan istifadə
A) Physical(fiziki) olunması
B) Data-link C)Network Layer
D) Transport E) Session Layer 85.OSİ modelinin altıncı səviyyəsinin
82.IP protokolunun funksiyası nədir? funksiyası nədir?
A)Məlumatı paketlərə bölmək A) Optimal marşurutun seçilməsi
B) Paketləri göndərilən ünvana B) İnformasiyanın çevrilməsi
çatdırmaq standartının seçilməsi və tətbiqi
C) Paketləri nömrələmək C) İnformasiya verilişi mühitinin
D) Paketləri ardıcıl düzmək yaradılması
E) İmpuls paket haqqında xəbərdarlıq D) Məlumatların standartlaşdırıl-ması
etmək və lazımı ünvana çatdırılması E) Tətbiqi
83. TCP protokolunun funksiyası proqramdan istifadə olunması
nədir?
A)Məlumatı paketlərə bölmək 86. OSİ modelinin beşinci
səviyyəsinin funksiyası nədir?
A) Optimal marşurutun seçilməsi 90.Kompyuter şəbəkəlkərinin
B) İnformasiyanın çevrilməsi effektivliyi asılıdır..
standartının seçilməsi A) Rabitə xətlərinin xarakteristi-
C) Rabitə seanslarının təşkili kasından
D) Məlumatların paketləşdiril-məsi və B) Prosessorun məhsuldarlığından
lazımı ünvana çatdırılması C) Yaddaşın tutumundan
E) Tətbiqi proqramdan istifadə D) Kompyuterin sayından
olunması E) Qida blokundan
91.Lokal şəbəkənin texnologiyası
87. OSİ modelinin dördüncü deyil?
səviyyəsinin fünksiyası nədir? A) Ethernet B) Token Ring
A) Optimal marşurutun seçilməsi C) ArcNet D) İnterenet
B) İnformasiyanın çevrilməsi E) cavabların hamısı doğrudur
standartının seçilməsi 92.Ən sürətli Lokal şəbəkə
C) İnformasiya verilişi mühitinin texnologiyası
yaradılması A) Ethernet B) Token Ring
D) Məlumatların paketləşdiril-məsi və C) ArcNet D) Üçü də eynidir
lazımı ünvana çatdırılması 93.Kadr nədir?
E) Tətbiqi proqramdan istifadə A) Şin üzrə məlumat daşıyan siqnal
olunması B) Şəbəkə üzrə sərbəst olaraq hərəkət
88.Analoq siqnalını və elektrik edən siqnal
impulsları bir- birinə çevirən qurğu C) Modulyasiya olunmuş siqnal
A) Router B) Repeater D) Kolliziya olunmuş siqnal
C) Modem D) Konnektor E) Bərpa olunmuş siqnal
E) Şəbəkə kartı
89.Kolliziya nədir? 94.Marker nədir?
A) siqnalın sönməsi A) Şin üzrə məlumat daşıyan siqnal
B) Siqnalın demodulyasiyaı B) Şəbəkə üzrə sərbəst olaraq hərəkət
C) Siqnalın modulyasiyası edən siqnal
D)Siqnalın toqquşması C) Modulyasiya olunmuş siqnal
E)Siqnalın bərpası D) Kolliziya olunmuş siqnal
E) Bərpa olunmuş siqnal
95.Ethernet texnologiyası əsasən 96. Token Ring texnologiyası əsasən
hansı topologiyaya tətbiq edilir? hansı topologiyaya tətbiq edilir?
A) Şinvar B)Üzükvari C)Ulduzvari A) Şinvari B)Üzükvari
D)Hər üçünə C) Ulduzvari D)Hər üçünə
E) Cavabların hamısı doğrudur E) Cavabların hamısı doğrudur

Ədəbiyyat

1.Abbasov Ə.M., Əlizadə M.N., Seyidzadə E.V.,Salmanova M.Ə.

İnformatika və kompyuterləşmənin əsasları, Bakı, 2006, 879 səh.
2. Kərimov S.Q., Həbibullayev S.B., İbrahimzadə T.İ. İnformatika, Bakı
2009, 434 səh.
3.Zeynalov C.İ İnformatika və İnformasiya texnologiyaları,Bakı 2010,240
səh
4. Kərimov S.Q. İnformasiya sistemləri, Bakı, 2008, 674 səh.
5. Məmmədov F.O. Windows XP sistemi, Bakı 2006,316 səh.
6. Əliyev Ə.Q.,Əlizadə M.N., Abdullayeva S.F., Hesablama texnikasının
əsasları,Bakı 2007,190 səh.
7. İbrahimzadə T.İ., Həbubullayev S.B.,İbrahimov E.F., Kompyuter
şəbəkələri, Bakı 2002, 76 səh.
8. Osman Gündüz ,Qorxmaz Əfəndiyev, Nazim Rüstəmov, Kompyuter
informasiya texnologiyalarının əsasları, Bakı 2006,304 səh.
9. Seyidzadə E.V., Səmədov V.S., İnternet ,Bakı 2007, 292 səh.
10. Угринович Н.Д. Информатика и информационные технологии,
Москва, ВИНОМ Лаборатор.знаний, 2005, 511 стр.
11. Информатика- Учебник-под ред.Н.В.Макаровой, Москва, 1999.
12. Информатика- Учебник-под ред. Симоновица, Учебник для вузов,
2002,640 стр.
12. Информатика- Базовый курс-под ред. Симоновица, Питер -2008.
Giriş.......................................................................................................6
I FƏSİL................................................................................................8
İNFORMATİKA- ELMİNİNN PREDMETİ, MƏQSƏDİ VƏ ONUN
CƏMİYYƏTDƏKİ ROLU............................................................8
İnformatikanın əsas anlayışları...........................................................................8
İnformasiya prosesləri və texnolgiyaları...........................................................10
İnformasiyanın kodlaşdırılması.........................................................................14
Unicode kodlaşdırılması...................................................................................17
İnformatikanin və IKT-nın yeni elm sahəsi kimi inkişafi.................................18

II FƏSİL.............................................................................................20
Hesablama texnikasının meydana gəlməsi və təşəkkül tarixi....20
Hesablama texnikasının yaranma tarixi.....................................20
III FƏSİL...........................................................................................28
Fərdi kompyuterlər.......................................................................28
Fərdi kompyuterlərin yaranma və inkişaf tarixi................................................28
Fərdi kompyuterlərin təsnifatı...........................................................................31
Fərdi kompyuterlərin arxitekturası....................................................................34
Kompyuterin giriş-çıxış qurğuları.....................................................................36
Müasir fərdi kompyuterlərin növləri.................................................................44
Kompyuterin struktur sxemi.............................................................................46

IV FƏSİL............................................................................................62
Say sistemləri.................................................................................62
Bir say sistemindən digərinə keçid...............................................64
İkilik say sistemində ədədlərin toplanması və vurulması..........69
V FƏSİL.............................................................................................70
Alqoritmləşdirmənin əsasları.......................................................70
 Alqoritm və proqram anlayışı...........................................................................70
Alqoritmin xassələri..........................................................................................71
Alqoritmin təsvir vasitələri...............................................................................72
Alqoritmin tipləri..............................................................................................76
Proqramlaşdırma dilləri.....................................................................................77
Kompyuterdə məsələnin həll mərhələləri.........................................................82

VI FƏSİL............................................................................................83
Kompyuterin proqram təminatı və təsnifatı...............................83
Xidmət proqramları...........................................................................................84
Virus və Virus proqramları...............................................................................86
Antivirus proqram vasitələri.............................................................................87
Tətbiqi proqram təminatı..................................................................................89

VII FƏSİL..........................................................................................92
Əməliyyat sistemləri......................................................................92
Əməliyyat  sistemlərinin təsnifatı.....................................................................93
MS - DOS əməliyyat sistemi...........................................................................95
MS-DOS sistemində fayllar və əmrlər............................................................100
Faylların yaradılması və onların adlandırılması..............................................101
UNİX Əməliyyat sistemi...............................................................................105
OS/2 ailəsinin əməliyyat sistemi.....................................................................106
Windows əməliyyat sistemi............................................................................107
Windows əməliyyat sisteminin istifadəçi qrafik interfeysi.............................115
EXPLORER (TƏDQIQ ET)...........................................................................127
Toolbar (alətlər çubuğu) və Status bar (vəziyyət çubuğu)..............................128
Fayl strukturu ilə əməliyyatlar........................................................................129
Fayl sistemi və onun təşkili............................................................................131
Verilənlərin mübadilə buferindən (CLİPBOARD) istifadə............................136
Windowsun xidməti proqramları:..................................................................139

VIII FƏSİL.....................................................................................142
MS OFFİCE proqramlar kompleksinə daxil olan proqramlar142
Word-mətn redaktorunun əsas anlayışları......................................................142
MS EXCEL ELEKTRON CƏDVƏLI............................................................176
Power Point proqramı.....................................................................................209

IX FƏSİL.........................................................................................218
 Kompyuter qrafikasının əsasları................................................218
X FƏSİL...........................................................................................222
Verilənlər bazasını idarə etmə sistemləri..................................222
VERİLƏNLƏRİN MODELİ..........................................................................224
Microsoft Access-in təyinatı və işə salınması.................................................228

XI FƏSİL..........................................................................................231
KOMPYUTER ŞƏBƏKƏLƏRİ................................................231
Lokal kompyuter şəbkələrinin strukturu.........................................................237
Verilənlərin ötürmə üsulu...............................................................................240
Qlobal şəbəkələr..............................................................................................241
Kliyent- server texnologiyasi..........................................................................242

XII FƏSİL........................................................................................244
İnternet –in yaranma tarixi........................................................244
İnternet xidmətləri...........................................................................................249
İnternet Axtarış sistemləri...............................................................................252
Microsoft İnternet Explorer............................................................................253

Əlavə.................................................................................................255

Test sualları..................................................................................262
Informatikanın əsas anlayışları,yaranma tarixi,fərdi kompyuterlər və
arxitekturası.................................................................................262
SAY SİSTEMLƏRİ VƏ KODLAŞDIRMA............................................305
ALQORİTM....................................................................................................313
PROQRAM TƏMİNATI................................................................................322
ƏMƏLİYYAT SİSTEMLƏRİ........................................................................339
MS DOS əməliyyat sistemi və fayll...............................................................347
MƏTN REDAKTORU...................................................................................363
EXCEL CƏDVƏL PROSESSORU................................................................378
Power Point proqramı....................................................................................388
KOMPYUTER QARAFİKASI.......................................................................395
 VERİLƏNLƏR BAZASI...............................................................................400
KOMPYUTER ŞƏBƏKƏLƏRİ VƏ İNTERNET........................................406

Ədəbiyyat..........................................................................................419