‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫‪‬‬
‫ﺷﺮوﻳﻦ وﻛﻴﻠﻲ‬

‫ﭼﻜﻴﺪه‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻳﻜﻲ از اﻳﺰدان ﻛﻬﻦ اﻳﺮاﻧـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﺟﻬـﺎن زرﺗـﺸﺘﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﻗﺪ ﺑﺮاﻓﺮاﺷﺖ و در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﺎﻧﻮي ﻧﻴﺰ ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ ﻣﺮﻛﺰي ﺧﻮﻳﺶ را ﺗﺜﺒﻴﺖ‬
‫ﻛﺮد‪.‬‬
‫زوال ﺷﻬﺮت و اﻫﻤﻴﺖ ﻳـﻚ اﻳـﺰد ﻳـﺎ درﺧـﺸﻴﺪن و اﻫﻤﻴـﺖ ﻳـﺎﻓﺘﻨﺶ ﻣﻌﻤـﻮﻻً ﺑـﺎ‬
‫دﮔﺮدﻳﺴﻲﻫﺎﻳﻲ در ﻧﻈﺎم ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﻫﻢراه اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻟﻲ در ﺳﺎﺧﺘﺎر و رواﺑﻂ ﺟﻔـﺖﻫـﺎي‬
‫ﻣﺘﻀﺎد ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ )ﺟﻢ( ﻣﺮﻛﺰي ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪة آن ﻧﻈﺎم ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﺗﺎ ﻣﺴﻴﺮ ﺗﺤﻮل اﻳﺰد ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ را در ﻣﻘﺎﻃﻊ ﻣﺨﺘﻠـﻒ زﻣـﺎﻧﻲ‬
‫در اﻳﺮان و در ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﻳﺔ اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و روﻣﻴﺎن ـ ﺑﺮرﺳـﻲ‬
‫و ﺗﺤﻠﻴﻞ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬

‫‪ ‬دﻛﺘﺮي ﻋﻠﻮم اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ‪ ،‬اﺳﺘﺎدﻳﺎر داﻧﺶﮔﺎه ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺶﻛﺪة ﻋﻠﻮم‪.‬‬

 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪12‬‬ ‫‪‬‬

‫‪ -1‬در ﻣﻴﺎن اﻳﺰدان ﻛﻬﻦ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺮﺧﻲ ﻛﻤﺘﺮ از ﺑﻘﻴﻪ ﺷﻬﺮت دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﻛﻪ اﻳﺰداﻧﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﺎرﻧﺪي و درواﺳﭗ و رام ﺷﻬﺮﺗﻲ ﻓﺮوﭘﺎﻳﻪﺗﺮ از ﻣﻬﺮ و ﺑﻬـﺮام و ﻫـﻮرﻣﺰد دارﻧـﺪ‪ ،‬ﺑـﺮاي‬
‫ﻫﻤﮕﺎن اﻣﺮي ﺑﺪﻳﻬﻲ و ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﻣـﻲﻧﻤﺎﻳـﺪ‪ .‬ﭼـﺮا ﻛـﻪ اﻳﻨـﺎن ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ ﻓﺮﻋـﻲ و‬
‫ﺟﺰﻳﻲﺗﺮ را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ و ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﻢﭼﻮن ﻫﻢراﻫﺎن و ﻣﻼزﻣﺎن و ﻧـﺪﻳﻤﺎن‪ ،‬اﻳﺰداﻧـﻲ‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪﺗﺮ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﻓﺮاز و ﻓﺮود ﺷﻬﺮت اﻳﺰدان و ﺟﺰر و ﻣﺪ اﻫﻤﻴﺘﻲ‬
‫ﻛﻪ ﻧﻘﺶﻫﺎﻳﺸﺎن در ذﻫﻦ ﻣﺮدﻣﺎن داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ ﺳـﺎده ﻗﺎﺑـﻞ ﺗﻮﺟﻴـﻪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﭼﻪ ﺑﺴﺎ ﻛﻪ اﻳﺰدي در دوراﻧﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ اﻫﻤﻴﺘﻲ ﺑـﻴﺶﺗـﺮ داﺷـﺘﻪ و ﺑـﻪ ﻣـﺮور زﻣـﺎن‬
‫ﻛﺎرﻛﺮد ﺧﻮﻳﺶ را از دﺳﺖ داده ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻳﺎ اﻳﺰدي ﻓﺮﻋﻲ و ﻓﺮوﻣﺎﻳﻪ ﻛـﻪ در ﻣﻘﻄـﻊ ﺗـﺎرﻳﺨﻴﻲ‬
‫ﺧﺎص ﺧﻮﻳﺶﻛﺎري ﻣﻬﻤﻲ را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ و ﺑـﻪ ﻛـﺎﻧﻮن ﻣﺮﻛـﺰي اﻳﺰدﻛـﺪة اﻳﺮاﻧـﻲ‬
‫ﺑﺮﻛﺸﻴﺪه ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺮرﺳﻲ ﺳﺎﺧﺘﺎر ﻋﻤﻮﻣﻲ ﺗﻮزﻳﻊ ﺗﻘﺪس در ﻣﻴﺎن اﻳﺰدان ﻛﻬـﻦ اﻳﺮاﻧـﻲ‪ ،‬اﻟﺒﺘـﻪ ﻛـﺎري‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ و ﺟﺬاب و آﻣﻮزﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ آنﭼﻪ ﻛﻪ در ﻛﻨﺎر اﻳـﻦ ﻛـﺎر ﺿـﺮورت دارد‪ ،‬وارﺳـﻲ‬
‫ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ دﮔﺮدﻳﺴﻲﻫﺎﻳﻲ از اﻳﻦ دﺳﺖ رخ داده اﺳﺖ‪ .‬زوال ﺷﻬﺮت و اﻫﻤﻴﺖ ﻳـﻚ‬
‫اﻳﺰد‪ ،‬ﻳﺎ درﺧﺸﻴﺪن و اﻫﻤﻴﺖ ﻳﺎﻓﺘﻨﺶ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﺑﺎ دﮔﺮدﻳﺴﻲﻫﺎﻳﻲ در ﻧﻈﺎم ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻫـﻢراه‬
‫اﺳﺖ‪ ،‬و ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻟﻲ در ﺳﺎﺧﺘﺎر و رواﺑﻂ ﺟﻢﻫﺎي )ﺟﻔﺖﻫﺎي ﻣﺘﻀﺎد ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ( ﻣﺮﻛﺰي ﺗﻌﻴﻴﻦ‬
‫ﻛﻨﻨﺪة آن ﻧﻈﺎم ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻣﺤﻮر ﻣﺮﻛﺰي اﻳﻦ ﻧﻮﺷﺘﺎر‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻠﻲ از اﻳﻦ دﺳﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻳﻜﻲ از اﻳﺰدان ﺑﻪ‬
‫ﻧﺴﺒﺖ ﺣﺎﺷﻴﻪاي و ﻓﺮﻋﻲ ﻛﻬﻦ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﺟﻬـﺎن زرﺗـﺸﺘﻲ ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻓﺮﺷـﺘﻪاي‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﺟﺎي ﺑﺮاي ﺧﻮد ﺑﺎز ﻛﺮد و در اﺳﺎﻃﻴﺮ رﻧﮕﺎرﻧﮓ و ﺗﺨﻴﻞآﻣﻴﺰ ﻣﺎﻧﻮي ﻧﻴـﺰ ﻣﻮﻗﻌﻴـﺖ‬
‫ﻣﺮﻛﺰي ﺧﻮﻳﺶ را ﺣﻔﻆ ﻧﻤﻮد‪ .‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ از ﻣﻌﺪود اﻳﺰدان درﺟﻪ دوﻣـﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧـﺎﻣﺶ‬
‫ﻫﻢﭼﻮن ﻣﻬﺮ و ﺑﻬﺮام و ﺗﻴﺮ و ﻫﺮﻣﺰ ﺑﺮ اﻓﺮاد ﻧﻬﺎده ﻣﻲﺷﺪ و از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﺑـﺎ ﭼﻴـﺴﺘﺎ و رﺷـﻦ‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺘﻲ دارد‪ .‬دﺳﺖ ﻛﻢ در دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻃﻌﻲ ﺗﺎرﻳﺨﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ ﺷـﺎه اﻳـﺮان‬
‫ﻧﺮﺳﻪ ﻧﺎم داﺷﺖ‪ ،‬و اﻳﻦ را ﺑﻌﺪﻫﺎ در ﻗﺮن ‪.11‬م ﻧﻴﺰ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛـﻪ ﻳﻜـﻲ از داﻧـﺶﻣﻨـﺪﺗﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﻮﺑﺪان اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻮﭼﻴﺪه ﺑﻪ ﻫﻨﺪ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻧﺎم داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳــﻨﮓ را در اﻳــﻦ ﻧﻮﺷــﺘﺎر ﺑــﻴﺶﺗــﺮ از آن رو ﺑﺮﮔﺰﻳــﺪهام ﻛــﻪ ﻓﺮﻫﻨــﮓﻫــﺎي‬
‫ﻫﻢﺳﺎﻳﻪﻫﺎي اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن و روﻣﻴﺎن ـ ﻳﺎ زﻳﺮ ﺳﻴﺴﺘﻢﻫﺎي ﺷﺎﺧﻪزاﻳﻲ ﻛـﺮدة‬
‫ﺗﻤﺪن اﻳﺮاﻧﻲ ـ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﻋﺮاب و ﻳﻬﻮدﻳﺎن ـ آن را ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻣﺆﺛﺮ و ﺗﻌﻴـﻴﻦ ﻛﻨﻨـﺪه وامﮔﻴـﺮي‬
‫ﻛﺮدهاﻧﺪ و ﺗﻌﺒﻴﺮﻫﺎي ﺧﺎص ﺧﻮد را از آن ﺑﺪﺳﺖ دادهاﻧﺪ‪ .‬از اﻳﻦ رو‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﮔﺮاﻧﻴﮕـﺎﻫﻲ‬
‫اﺳﺖ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻧﺎدﻳﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه ﻛﻪ ﭼﻴﺰﻫـﺎﻳﻲ زﻳـﺎد در ﻣـﻮرد ﺳـﺎﺧﺘﺎر ﻣﻌﻨـﺎ در اﻳـﺮان‬
‫‪‬‬ ‫‪13‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫ﺑﺎﺳﺘﺎن ﻣﻲﺗﻮان درﺑﺎرهاش آﻣﻮﺧﺖ‪ ،‬و ﺳﺮﻧﺨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻟﮕﻮﻫﺎي ﺗﻜﺎﻣﻞ ﻋﻨﺎﺻـﺮ اﺳـﺎﻃﻴﺮي‬
‫را در ﺣﻮاﺷﻲ ﺗﻤﺪن اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﺎز ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ -2‬ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ رواﻳﺖﻫﺎ در ﻣﻮرد ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻪ اوﺳﺘﺎ ﺑﺎز ﻣـﻲﮔـﺮدد‪ .‬در اوﺳـﺘﺎ او را‬
‫ﻧﺌﻴﺮﻳﻮﺳ‪‬ﻨﮕﻬ‪‬ﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪهاﻧﺪ‪ ،‬و اﻳﻦ ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ ﺛﺒﺖ از ﻧﺎﻣﺶ اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﻋﺒـﺎرت از دو ﺑﺨـﺶ‬
‫ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه‪» :‬ﻧﺌﻴﺮﻳﻮ« ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻓﺎرﺳﻲ اﻣﺮوزﻳﻦ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »ﻧَﺮ« ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‬
‫و در اﺻﻞ »ﻣﺮد وﻣﺮداﻧﻪ« ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬اﻣﺎ دﻻﻟﺘﺶ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﺑﻪ »اﻧﺴﺎن« ﻫـﻢ ﻫـﺴﺖ‪.‬‬
‫ﭼﺮا ﻛﻪ در ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑـﺴﻴﺎري از زﺑـﺎنﻫـﺎي دﻳﮕـﺮ‪ ،‬ﻣـﺮد‪ /‬ﻧـﺮ را ﺑـﺎ اﻧـﺴﺎن ﺑﺮاﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻣﺜﻼً واژة ﻣﺮدم را از رﻳـﺸﺔ ﻣـﺮد ﺳـﺎﺧﺘﻪاﻧـﺪ و ﻛﺘﻴﺒـﺔ ﺑﻴـﺴﺘﻮن و‬
‫ﻛﺘﻴﺒﻪﻫﺎي ﻫﺨﺎﻣﻨﺸﻴﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪاﻧﺪ ﻛﻪ »اﻳﻦ ﺳﺮزﻣﻴﻦ )اﻳـﺮان( اﺳـﺒﺎن و ﻣـﺮدان )ﻣﺮدﻣـﺎن(‬
‫ﺧﻮب دارد«‪ .‬در زﺑﺎنﻫﺎي آرﻳﺎﻳﻲ دﻳﮕﺮ ﻧﻴﺰ ﻣﺸﺎﺑﻪ اﻳـﻦ را در واژهﻫـﺎي ‪ mankind‬و ‪home‬‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ .‬دوﻣﻴﻦ ﺑﺨﺶ اﻳﻦ ﻧﺎم از »ﺳﻨﮕﻬﻪ« ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ »ﺗﺠﻠـﻲ‪ ،‬ﻇﻬـﻮر و ﮔﻔﺘـﺎر«‬
‫ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻧﺎم ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ‪ ،‬را ﻣﻲﺗﻮان در دو ﺗﻌﺒﻴﺮ ﻣﺤﺪود ﻳﺎ ﺑﺴﻂ ﻳﺎﻓﺘﻪ »ﺗﺠﻠﻲ‬
‫ﻣﺮداﻧﻪ‪ ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﺮداﻧﻪ« ﻳﺎ »ﺟﻠﻮهي اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﮔﻔﺘﺎرﻫﺎي اﻧﺴﺎﻧﻲ« ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻗﻄﻌﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺌﻴﺮﻳﻮﺳﻨﮕﻬﺔ اوﺳﺘﺎﻳﻲ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﻧَﺮاﺷَﻨﺴﺎي وداﻳﻲ اﺳﺖ ﻛـﻪ از‬
‫دو ﺑﺨﺶ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﺮود ﺑﺮاي ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺑﺮﻳﻬﺴﭙﺘﻲ اﻳﻦ ﻧﺎم ﻫـﻢﭼـﻮن‬
‫ﻟﻘﺒﻲ ﺑﺮاي آﮔﻨﻲ ـ ﺧﺪاي آﺗﺶ ـ ﺑﻜـﺎر ﮔﺮﻓﺘـﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و »ﺷـﻴﺮﻣﺮد‪ ،‬ﻣﺮداﻧـﻪ« ﻣﻌﻨـﺎ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ 1.‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ از ﻫﻤﺎن زﻣﺎن دور ﻣﻌﻨﺎي ﻋﻤﻮﻣﻲﺗﺮ اﻧﺴﺎن را ﻫـﻢ‬
‫ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﭼﺮا ﻛﻪ در ﺳﺮود ﺑﺮاي ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺳﻮﻳﺘﺮي ﺑـﺎ ﭘـﺴﻮﻧﺪي ﻣﺎدﻳﻨـﻪ ﺑﻜـﺎر‬
‫ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً »اﻳﺰدﺑﺎﻧﻮي ﻧﺮاﺷﻨﺴﺎ« ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲدﻫﺪ‪ 2.‬ﭘﻴﻮﻧﺪ اﻳﻦ واژه ﺑﺎ آﺗـﺶ در‬
‫ﻫﻤﻴﻦ ﺑﻨﺪ ﻧﻴﺰ از آنﺟﺎ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ او ﻫﻢﭼﻮن ﻳﻜﻲ از ﻛﺎرﮔﺰاران اﺟﺮاي درﺳـﺖ‬
‫ﻣﺮاﺳﻢ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ اﺷﺎره ﺷﺪه‪ ،‬و اﻳﻦ ﻧﻘﺸﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻄﻮر ﺳـﻨﺘﻲ آﮔﻨـﻲ ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه دارد و ﺑـﺎ‬
‫ﺳﻮزاﻧﺪن ﮔﻮﺷﺖ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ و ﺑﺨﻮر‪ ،‬ﺑﺨﺎر و دودي را ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﻲﻓﺮﺳﺘﻨﺪ ﻛﻪ ﺧـﺪاﻳﺎن از آن‬
‫ﺗﻐﺬﻳﻪ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪.‬‬
‫در اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ اﻳﺰدي ﻣﻬﻢ و ﻣﺤﺒﻮب اﺳﺖ‪ .‬او در اﻳﻦﺟﺎ ﻧﻴﺰ ﺑﺎ آﺗﺶ و ﻣﺮاﺳﻢ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن ﭘﻴﻮﻧﺪ دارد‪ .‬در ﻳﺴﻨﻪ‪ ،‬ﻧﺎم او در ﻣﻴﺎن ﭘﻨﺞ آﺗﺶ اﺻﻠﻲ ﻣﻘﺪس آﻣﺪه اﺳﺖ‪ 3‬ﻛﻪ‬
‫ﺑﻪ ﺧﺎﻧﻢﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﻌﻠﻖ دارﻧﺪ‪ .‬اﻳﺰد ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ در اﻳﻦﺟﺎ ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﺧﺸﺘﺮوﺋﭙﺘﺮ ﻧﺎﻣﻴـﺪه ﺷـﺪه‬
‫ﻛﻪ »ﻧﺎﻓﺔ ﭘﺎدﺷﺎﻫﻲ« ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻗﺪﻳﻢ ﮔﺮﻣﺎ و ﺟﻨﺒﺶ ﺟﺎنداران را ﺑـﻪ اﻳـﺰد آذر‬
‫ﻣﻨﺴﻮب ﻣﻲﻛﺮدﻧﺪ و آن را اﺷﻜﺎﻟﻲ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن از آﺗﺸﻲ ﻣﻘﺪس ﻣـﻲداﻧـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ در ﻛﺎﻟﺒـﺪ‬
‫زﻧﺪﮔﺎن زﺑﺎﻧﻪ ﻣﻲﻛﺸﺪ و زﻧﺪﮔﻲ را ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺳﺎزد‪ .‬ﻳﻜﻲ از اﻳﻦ آﺗﺶﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﺸﺘﺎب ﻣـﺮدان‬
‫ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﺎن ﻧﻄﻔﻪ را ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ را ﺑﺎ آﺗـﺸﻲ‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪14‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻛﻪ در ﭘﺸﺘﺎب ﺷﺎه وﺟـﻮد دارد و ﻓـﺮه اﻳـﺰدي را ﺑـﻪ ﺷـﺎه ﺑﻌـﺪي ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﻣـﻲﻛﻨـﺪ ﻳﻜـﻲ‬
‫ﻣﻲداﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ 4.‬ﭼﻮن ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻟﻘﺐ ﺧﺸﺘﺮوﻧﭙﺘﺮ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪي ﻧﻴﺰ ﻣﻴﺎن او و ﻓﺮه ﺷﺎﻫﻨـﺸﺎﻫﻲ و‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻗﺎﻳﻞ ﺑﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ او را ﻧﺎﻗﻞ ﻧﻄﻔﺔ زرﺗﺸﺖ ﺑﻪ اﻳﺰدﺑـﺎﻧﻮ آﻧﺎﻫﻴﺘـﺎ و در ﻧﻬﺎﻳـﺖ‬
‫درﻳﺎﭼﺔ ﻛﻴﺴﺎﻧﻴﻪ داﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ‪ 5.‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ او ﻫﻤﺎن اﻳﺰدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﻛﻴـﻮﻣﺮث دو‬
‫ﺳﻮم ﻓﺮه او را درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 6‬راﺑﻄﺔ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ و ﻓﺮه اﻳـﺰدي ﻫﻤﻴـﺸﻪ ﭼﻨـﻴﻦ ﻣﻬﺮﺑﺎﻧﺎﻧـﻪ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ و ﮔﺎه ﺑﻪ ﻣﺮﺗﺒﺔ ﻧﮕﻬﺒﺎﻧﻲ ﺳﺨﺖﮔﻴﺮ وﺧﺸﻦ دﮔﺮدﻳﺴﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻣﺜﻼً وﻗﺘﻲ ﻛﻴﻜﺎووس‬
‫ﺳﺮﻛﺸﺎﻧﻪ ﺑﺎ ﮔﺮدوﻧﺔ ﻋﻘﺎبﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﺗﺎﺧﺖ و ﺳﺮﻧﮕﻮن ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻛﻪ ﺑﻲﺧﺮدي‬
‫او را دﻳﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻴﻜﺎووسِ در ﺣﺎل ﻓﺮواﻓﺘﺎدن را دﻧﺒﺎل ﻛﺮد ﺗﺎ ﻧﺎﺑﻮدش ﻛﻨﺪ و ﻓﺮه ﺷـﺎﻫﻲ را‬
‫از او ﺑﺎز ﺳﺘﺎﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ روان ﻛﻲﺧﺴﺮو ﻛﻪ ﻫﻨﻮز زاده ﻧﺸﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺮ او ﺑﺎﻧﮓ زد و ﺧﻮاﺳﺖ ﻛﻪ از‬
‫ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻧﻴﺎﻳﺶ دﺳﺖ ﺑﺮدارد‪ 7.‬ﭼـﻪ اﮔـﺮ ﻛﻴﻜـﺎووس ﻓـﺮه را از دﺳـﺖ ﻣـﻲداد و ﻣـﻲﻣـﺮد‪،‬‬
‫ﻛﻲﺧﺴﺮوي ﻓﺮهﻣﻨﺪ از ﭘﺸﺖ او زاده ﻧﻤﻲﺷﺪ و اﻳﺮاﻧﻴـﺎن ﺑﺨـﺖ ﭘﻴـﺮوزي ﺑـﺮ ﺗﻮراﻧﻴـﺎن را از‬
‫دﺳﺖ ﻣﻲدادﻧﺪ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ در ﻣﻬﺎﺑﺎراﺗﺎ ﻫﻢ وﺟﻮد دارد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ در اﻳﻦ ﻣﻮرد ﻧـﺎﻣﻲ از‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ‪ /‬ﻧﺮاﺷﻨﺴﺎ در ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﻛﺎووس )ﻛﻲ ‪ +‬اوﺳ‪‬ﻦ( در آنﺟـﺎ ﺑـﺎ ﻧـﺎم ﻛﻬـﻦﺗـﺮش‬
‫)اوﺷَﻦ( ﻧﺎﻣﻴﺪه ﺷﺪه و ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺰدِ ﻣﺮگ )ﻣﻬﺎدﻳﻮ( ﺗﻌﻘﻴﺐ ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﺎ ﺷـﻔﺎﻋﺖ ﻫﻤـﺴﺮش‬
‫)ﭘﺎرواﺗﻲ( از ﭼﻨﮕﺎل او رﻫﺎﻳﻲ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬از اﻳﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ ﺑﺮ ﻣـﻲآﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﻛـﺎر وﻳـﮋة‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ‪ /‬ﻧﺮاﺷﻨﺴﺎ در دﻳﻦ آرﻳﺎﻳﻴﺎن ﻛﻬﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻛﺮدن و ﻛﺮدار آﺗﺶ ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ )آﮔﻨـﻲ(‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪ داﺷﺘﻪ‪ ،‬و ﺑﻌﺪﻫﺎ در زﻣﻴﻨﻪاي اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ ﺑﻪ آﺗﺶﻫﺎي ﻣﻘﺪس دﻳﮕﺮ زرﺗﺸﺘﻲ ﻧﻴـﺰ‬
‫ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ و ﺑﺎ آﺗﺶ ﻣﺮداﻧﻪ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﻧﻴﺮوي ﻧﻬﻔﺘﻪ در ﻧﻄﻔﺔ ﻣﺮد ﺑﺮاﺑﺮ داﻧﺴﺘﻪ ﺷـﺪه و‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻋﺎﻟﻲﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮدِ اﻳﻦ ﻧﻴﺮو‪ ،‬ﺑﻪ آﺗﺶ ﻧﻄﻔﺔ ﺷﺎﻫﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﺰدِ ﻧﮕﻬﺒـﺎن ﻓـﺮه اﻳـﺰدي‬
‫ﻳﻚﺳﺎن اﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺲ ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ در ﻫﻨﮕﺎم ﮔﺬار از ادﻳﺎن ﻛﻬﻦ ﻫﻨﺪ و اﻳﺮاﻧﻲ ﺑﻪ‬
‫ﻧﻈﺎم ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ زرﺗﺸﺘﻲ ﭼﻨﻴﻦ ﺑﻮده اﺳﺖ‪:‬‬
‫ﻧﺮاﺷﻨﺴﺎ‪ /‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓِ ﻳﺎور آﮔﻨـﻲ‪ /‬آذر‪ ،‬ﺑﺮﻧـﺪة ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﺑـﺮاي ﺧـﺪاﻳﺎن‪ ...‬ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺷـﺪه ﺑـﻪ‪....‬‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از آﺗﺶﻫﺎي ﭘﻨﺞﮔﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺘﺎي ﻧﻴﺮوي ﻧﻄﻔـﺔ ﻣﺮداﻧـﻪ‪ ...‬ﺗﺒـﺪﻳﻞ ﺷـﺪه ﺑـﻪ‪...‬‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ‪ ،‬اﻳﺰد ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻓﺮه در ﻧﻄﻔﺔ ﺷﺎﻫﻨﺸﺎن‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬دﮔﺮدﻳﺴﻲ ﻳﺎد ﺷﺪه ﺑﺪان ﻣﻌﻨﺎ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ از ﺧـﻮﻳﺶﻛـﺎري‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ واﺳﻄﻪاي ﻣﻴﺎن آدﻣﻴﺎن و اﻳﺰدان دﺳﺖ ﺷﺴﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﻛﺎﻓﻲ اﺳﺖ‬
‫ﺑﻪ اوﺳﺘﺎ ﺑﻨﮕﺮﻳﻢ ﺗﺎ درﻳـﺎﺑﻴﻢ ﻛـﻪ ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ در زﻣﻴﻨـﺔ ﻓﺮﻫﻨـﮓ اﻳﺮاﻧـﻲ ﻫـﻢﭼﻨـﺎن ﻧﻘـﺶ‬
‫‪‬‬ ‫‪15‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫ﻣﻴﺎﻧﺠﻲﮔﺮي ﻣﻴﺎن اﻧﺴﺎن و ﺧﺪا را ﺑﺮﻋﻬﺪه دارد‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻧﻮ و در ﭘﻴﻮﻧـﺪ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﻔﺎﻫﻴﻤﻲ ﺗﺎزه اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫در اوﺳﺘﺎ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻣﻌﻤﻮﻻً ﻫﻢراه ﺑﺎ ﺳﺮوش ﺳﺘﻮده ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در ﺳﻪ ﺟﺎ ﻧﺎم اﻳـﻦ‬
‫دو ﺑﺎ اﻳﺰد ﻓﺮاواﻧﻲ و ﻧﻌﻤﺖ ـ اﺷﻲ ـ آﻣﺪه اﺳﺖ‪ 8.‬در ﻫﺮ دوي اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ ﺑﺮ اﻳﻦ ﻧﻜﺘﻪ ﺗﺄﻛﻴـﺪ‬
‫ﺷﺪه ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ‪ ،‬ﻓﺮ و ﻓﺮوﻏﻲ دارﻧﺪ ﻛﻪ از ﻧﻤﺎزﻫﺎﻳﺸﺎن ﺑﺎ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﻠﻨﺪ ﺑﺮ ﻣﻲﺧﻴـﺰد‪ ،‬و ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪه از اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﻟﻘﺐ اﺷﻲ ﻧﻴﻚ ﺑﺰرگوار اﺳﺖ‪ ،‬و ﺳﺮوش‪ ،‬ﭘﺎرﺳـﺎ داﻧـﺴﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻣـﺎ‬
‫ﺻﻔﺖ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﺑﺮزﻣﻨﺪ )ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﺗﻨﺎور( اﺳـﺖ‪ .‬در ﻛـﻞ‪ ،‬ﻫـﺮ دوي اﻳـﻦ ﺑﺨـﺶﻫـﺎ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺶ ﺳﺮوش اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ‪ ،‬ﻛﻪ اﻳﺰد ﺣﺎﻣﻞ ﺳﺨﻦ ﺧﺪاﻳﺎن اﺳﺖ‪ .‬در ﺣﺪي ﻛﻪ ﻳﻜﻲ را‬
‫ﺳﺮوش ﻳﺸﺖِ ﺳﺮِ ﺷﺐ و دﻳﮕﺮي را ﺳﺮوش ﻫﺎدﺧـﺖ ﻧـﺴﻚ ﻣـﻲﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ .‬ﻫـﺮ دو ﻣـﺘﻦ ﺑـﻪ‬
‫ﺳﺘﺎﻳﺶ از ﻧﻤﺎز ﺧﻮاﻧﺪن و ﺳﺮودﻫﺎي دﻳﻨﻲ و ﺗﺄﻛﻴـﺪ ﺑـﺮ اﻫﻤﻴـﺖ و ﺗـﺄﺛﻴﺮ ﺟـﺎدوﻳﻲ آنﻫـﺎ‬
‫ﻣﻲﭘﺮدازد‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ در اﻳﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﻫﻢراه ﺳﺮوﺷﻲ ﺳﺘﻮده ﺷﺪه ﻛﻪ ﺑﺎ ﻛﻼم‬
‫ﻗﺪﺳﻲ ﭘﻴﻮﻧﺪ دارد‪ ،‬و در ﺑﺨﺸﻲ از اوﺳﺘﺎ ﻧـﺎﻣﺶ آﻣـﺪه ﻛـﻪ ﺑـﻪ ﺗﻮﺻـﻴﻒ ﺳـﺨﻦ ورﺟﺎوﻧـﺪ‬
‫‪9‬‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬ﻧﻤﺎﻳﺎنﺗﺮﻳﻦ ﺣﻀﻮر ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ در اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎﻳﻲ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ‬
‫ﻫﻤﺎن ﺧﻮﻳﺶﻛﺎري ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻋﻨﻮن واﺳﻄﺔ ﻣﻴـﺎن آدﻣﻴـﺎن و ﺧـﺪاﻳﺎن‪ ،‬ﺑﻨﻤـﺎﻳﺶ‬
‫ﻣﻲﮔﺬارد‪ ،‬ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﺎوت ﻛﻪ در ﻣﺘﻮن وداﻳﻲ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﭘﻴﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﺳﺘﻴﺎري آﮔﻨـﻲ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﻣﺎدي و ﻣﻠﻤﻮس ﺑﺮ آﺗﺶ ﻧﻬﺎده ﺷﺪه را ﺑﺮاي ﺧﺪاﻳﺎن ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬اﻣﺎ در اوﺳﺘﺎ‬
‫اﻳﻦ ﻛﺎر را در ﺑﺴﺘﺮي زﺑﺎﻧﻲ و ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬در اﻳـﻦﺟـﺎ ﻣﺠـﺎل و ﻓـﻀﺎﻳﻲ ﻛـﺎﻓﻲ‬
‫ﻧﻴﺴﺖ ﺗﺎ در آن ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ اﻧﻘﻼﺑﻲ ﻛﻪ اﻧﺪﻳﺸﺔ زرﺗﺸﺘﻲ در ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨـﻲ آرﻳـﺎﻳﻲﻫـﺎي ﻛﻬـﻦ‬
‫اﻳﺠﺎد ﻛﺮد‪ ،‬ﺑﭙﺮدازﻳﻢ‪ .‬ﭘﺲ در اﻳﻦ ﺣﺪ ﺑﮕﻮﻳﻢ و ﺑﮕﺬرم ﻛﻪ ﺗﻔﻜﺮ زرﺗﺸﺘﻲ ﮔﺬﺷـﺘﻪ از ﻣﻌـﺎﻧﻲ‬
‫ﻧﻮﻇﻬﻮر و ﺳﺎﺧﺘﺎرﻫﺎي ﺗﻘﺪس ﻧﻮﻳﻦ ﻛﻪ ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻛﺮد‪ ،‬از اﻳﻦ ﻧﻈﺮ ﻫﻢ وﻳﮋه ﺑﻮد ﻛـﻪ ﭘﻴﻮﻧـﺪي‬
‫ﺧﺎص و ﻧﻮﻇﻬﻮر ﺑﺎ زﺑﺎن ﺑﺮﻗﺮار ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬در ﻧﮕﺮش زرﺗﺸﺘﻲ‪ ،‬زﺑﺎن و دﻋﺎ و ﻣﻨﺜـﺮه‪ ،‬ﻋﻨﺎﺻـﺮي‬
‫ﻗﺪﺳﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﻣﻴﻨﻮ ﭘﻴﻮﻧﺪ داﺷﺖ و ﺑﻪ ﻋﺮﺻﻪاي ﻣﻲﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﻧﺒﺮد ﻧﻬﺎﻳﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻴـﻚ و‬
‫ﺑﺪ در آن ﺑﻪ ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻣﻲرﺳﻴﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻳﻜﻲ از ﻧﻤﻮدﻫﺎي اﻳﻦ اﻧﻘﻼب زرﺗـﺸﺘﻲ‪ ،‬آن ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻧﻤﺎدﻫـﺎي ﺗﻘـﺪس از‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﻣﺎدي و ﻃﺒﻴﻌﻲ ﺑﻪ ﻋﺮﺻﺔ زﺑﺎن و ﻧﺸﺎﻧﮕﺎن اﻧﺘﺰاﻋﻲ ﻫﺠـﺮت ﻛﻨـﺪ‪ ،‬و ﮔﻴﺘـﻲ ﻣﻠﻤـﻮس‬
‫وﻣﺎدي‪ ،‬از ﭘﻴﺮاﻳﺔ ﺑﺪي و ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ﭘﺎك ﺷﻮد و ﻫﻢﭼﻮن ﺧﻠﻘﺖِ اﻫﻮراﻳﻴﻲ ﺑﺎزﻧﻤﻮده‬
‫ﺷــﻮد‪ ،‬ﻛــﻪ ﻧﻴﺮوﻫــﺎﻳﻲ اﻫﺮﻳﻤﻨــﻲ در آن ﺣــﻀﻮري ﻣﻴﻨــﻮﻳﻲ و ﻓﺮﻋــﻲ دارﻧــﺪ‪ .‬اﻳــﻦ‬
‫زﺑﺎنﻣﺪاري ﻧﺮﮔﺲ زرﺗﺸﺘﻲ‪ ،‬ﺑﺪانﺟﺎ اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از اﻳـﺰدان ﻛﻬـﻦ ﺗﻐﻴﻴـﺮ ﻣﺎﻫﻴـﺖ‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪16‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻳﺎﺑﻨﺪ و ﻧﻘﺶﻫﺎي ﻣﺎدي و زﻣﻴﻨﻲ ﺧﻮد را ﺗﺮك ﻛﻨﻨﺪ ﺗﺎ ﺧـﻮﻳﺶﻛـﺎرﻳﻲ اﻧﺘﺰاﻋـﻲ در ﺣـﻮزة‬
‫ﻣﻴﻨﻮ‪ /‬زﺑﺎن ﺑﺪﺳﺖ آورﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻳﻜﻲ از ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮﻧﻪﻫﺎي اﻳﻦ دﮔﺮدﻳﺴﻲ اﺳـﺖ‪ .‬در ﻧﮕـﺮش زرﺗـﺸﺘﻲ او‬
‫ﻛﺎر ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮد‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ اﻧﺘﻘﺎل »ﻧﻴﻜﻲﻫﺎي دﻳﻦداراﻧﺔ« ﭘﺮﺳﺘﻨﺪﮔﺎن ﺑﻪ ﭘﻴﺶﮔـﺎه ﺧـﺪاﻳﺎن‬
‫را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﻳﻦ ﻛﺎر را ﺑﺎ ﺑﺮدن دود ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ و ﺑﺨﻮر اﻧﺠﺎم ﻧﻤﻲدﻫـﺪ‪ .‬ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ‬
‫اﻳﺰدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﻠﻨﺪ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران را ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ﻣﻲﺑﺮد و ﻋﻨﺼﺮي زﺑﺎﻧﻲ ـ و ﻧﻪ ﻣـﺎدي ـ‬
‫را ﺑﻪ اﻫﻮراﻣﺰدا ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮور ﻫﻢﻛﺎران و ﻫﻢراﻫﺎن ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ ﺑﺮوﺷـﻨﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ‬
‫ﭘﻴﻮﻧﺪش ﺑﺎ زﺑﺎن ﭘﻲﺑﺮد‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺳﺮوش ﻧﻴﺰ ﺑﺎ ﻛﻨﺶ ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻦ و ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮداﺷﺘﻦ ﭘﻴﻮﻧـﺪ‬
‫دارد و ﻫﻢﭼﻮن ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺑﺮﻳﺪ و ﭘﻴﻚ ﺧﺪاﻳﺎن و دارﻧﺪة ﻟﻘﺐ ﺋﻨـﻮﻣﻨﺜﺮه )ﺗﻨـﺪﻳﺶ ﺳـﺨﻦ‬
‫ﻣﻘﺪس( اﺳﺖ‪ 10.‬ﺣﺘﻲ اﺷﻲ ﻧﻴﺰ ﻛﻪ اﻳﺰد ﻓﺮاواﻧﻲ و ﻧﻌﻤﺖ اﺳﺖ‪ ،‬ﺑـﺎ راﺳـﺖﮔـﻮﻳﻲ و ﺳـﺨﻦ‬
‫درﺳﺖ ﮔﻔﺘﻦ ارﺗﺒﺎط دارد و از ﻫﻢراﻫﺎن ﻣﻬﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﺰد ﻣﺘﻮﻟﻲ ﭘﻴﻤﺎن و ﻋﻬﺪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺣﺪس ﻣﻦ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺳﻪ‪ ،‬ﺻـﻮرتﻫـﺎي ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن ﮔﻔﺘـﺎر ﻣﻘـﺪس و ﺳـﺨﻦ‬
‫ورﺟﺎوﻧﺪ را ﻧﻤﺎﻳﻨﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬اﺣﺘﻤﺎﻻً از اﻳﻦ ﻣﻴﺎن‪ ،‬ﺳﺮوش ﻛـﻪ ﭘﻴﻮﻧـﺪي ﻧﺰدﻳـﻚﺗـﺮ ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺪاﻳﺎن دارد‪ ،‬آن اﻳﺰدي اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺨﻦ ﻣﻘﺪس را از ﺧﺪاﻳﺎن درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﻨﺪ و ﺑﻪ آدﻣﻴﺎن‬
‫ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪» ،‬ﮔﻔﺘﺎر اﻧﺴﺎﻧﻲ« و ﺷﻴﻮهاﻳﺴﺖ ﻛﻪ ﻣﺮدان‪ /‬ﻣﺮدﻣﺎن از راه ﺳﺨﻦ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺟﻠﻮه ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﺗﺠﻠﻲ ﻓﻌﻞ ﻧﻤﺎزﺧﻮاﻧﺪن ﺑـﺎ ﺑﺎﻧـﮓ ﺑﻠﻨـﺪ‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ آدﻣﻴﺎن ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲ ﺷﻮد‪ .‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ اﺣﺘﻤﺎﻻً اﻳﺰدي ﺑـﻮده ﻛـﻪ ﺳـﺨﻦ اﻳـﺸﺎن را‬
‫درﻳﺎﻓﺖ ﻣﻲﻛﺮده و آن را ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺷﻜﻞ اوﻟﻴﺔ اﻳﻦ اﻳﺰد‪ ،‬آﺗﺸﻲ ﺑﻮده ﻛﻪ‬
‫ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ را ﺑﻪ ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪه‪ ،‬و از اﻳﻦ رو ﺑﺎ آﮔﻨﻲ و آذر ﻫﻢﺳﺎن ﭘﻨﺪاﺷﺘﻪ ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫اﻣﺎ ﺑﻌﺪﻫﺎ در زﻣﻴﻨﺔ ﻓﺮﻫﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ ﻛﻪ زﺑﺎن را ﻫﻢﭼـﻮن اﻣـﺮي ﻣـﺴﺄﻟﻪزا درﻳﺎﻓﺘـﻪ و ﻛـﻨﺶ‬
‫ﺳﺮود ﺧﻮاﻧﺪن و دﻋﺎﻛﺮدن و ﻧﻤﺎز »ﺧﻮاﻧﺪن« را راﻫﻲ ﺑـﺮاي ﺗﻮﻟﻴـﺪ اﻗﺘـﺪار ﻣﻌﻨـﻮي ﻓـﺮض‬
‫ﻛﺮده‪ ،‬ﻛﺎرﻛﺮدش دﮔﺮﮔﻮن ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎل ﭘﻴﺎﻣﻲ ﻧﺮماﻓﺰاريﺗﺮ و زﺑﺎنﻣﺪاراﻧﻪﺗﺮ اﺧﺘـﺼﺎص‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ روﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﻬﻴﺸﺖ‪ ،‬ﻧﺎم او را ﻫﻢراه ﺑﺎ ﺳﺮوش ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ اﻳـﻦ ﺑـﺎر‬
‫ﻫﺮ دو ﻫﻢراه ﺑﺎ ﻣﻬﺮ ﺳﺘﻮده ﺷﺪهاﻧﺪ‪ 11.‬در اﻳﻦﺟﺎ ﺳﺮوش ﻫﻢﭼﻨﺎن ﭘﺎرﺳﺎ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣـﻲﺷـﻮد‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﺑﺎ ﻟﻘﺐ ﭼﺎﻻك ﺗﻮاﻧﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ ﺻﻔﺖﻫﺎ ﻫﻢ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻘﺶ‬
‫دوﮔﺎﻧﺔ ﺳﺮوش و ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ در راﺑﻄﻪ ﺑﺎ ﺳﺨﻦ ﻣﻘـﺪس ﭘـﻲﺑـﺮد‪ .‬ﭼـﻮن اﻣﺎﻧـﺖداري ﺑـﺮاي‬
‫ﺳﺮوش ﻛﻪ ﺳﺨﻦ اﻳﺰدان را ﺑﻪ ﭘﻴـﺎﻣﺒﺮان و ﻣﻐـﺎن ﻣـﻲرﺳـﺎﻧﺪ‪ ،‬اﻫﻤﻴـﺖ دارد‪ ،‬و ﭼـﺎﻻﻛﻲ و‬
‫ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪي ﺑﺮاي ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺑﺎرﮔﺮان ﺳﺨﻦ آدﻣﻴﺎن را ﺑﺎ ﺳﺮﻋﺖ ﺑﻪ آﺳﻤﺎنﻫﺎ ﺑﺮﺳﺎﻧﺪ‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪17‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ در وﻧﺪﻳﺪاد‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﺻﺮﻳﺤﺎً ﺑﺎ ﻟﻘﺐِ »اﺷﺘﻪ« )ﭘﻴﻚ( اﻫﻮراﻣﺰدا ﻣـﺸﺨﺺ‬
‫‪12‬‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺘﻴﺠﻪ آن ﻛﻪ ﺳﻴﺮ ﺗﺤﻮل ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ را در زﻣﻴﻨﺔ ادﻳﺎن اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣـﻲﺗـﻮان ﺑـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ دﻧﺒﺎل ﻛﺮد‪:‬‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻧﻄﻔﺔ ﺷﺎﻫﻲ و ﻧﺎﻗﻞ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺧﺪاﻳﺎن‪ ...‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه ﺑـﻪ‪ ....‬ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ‬
‫ﻧﺎﻗﻞ ﺑﺎﻧﮓ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران ﺑﻪ آﺳﻤﺎن ‪ +‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻧﺎﻗﻞ ﭘﻴﺎمﻫﺎي اﻫﻮراﻣﺰدا ﺑﺮاي ﺳﺎﻳﺮ ﺧﺪاﻳﺎن ‪+‬‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ راهﻧﻤﺎي روان ﻣﺮدﮔﺎن ﻧﻴﻜﻮﻛﺎر‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﺗﺤﻮل‪ ،‬ﺑﺨﺸﻲ از ﺑﺎزآراﻳﻲ ﻣﻌﻨﺎﻫﺎي ﻛﻠﻴﺪي در ﺟﻬﺎنﺑﻴﻨﻲ اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﻛﻬﻦ را ﺑـﺎز‬
‫ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺎﻧﺪ‪ ،‬ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ زرﺗﺸﺖ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺎزآراﻳﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻗﺎﻳﻞ ﺷﺪن ﺑﻪ اﻳﺰدي ﻳﮕﺎﻧﻪ و‬
‫ﺳﺮاﺳﺮ ﻧﻴـﻚ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﺎ ﻫـﻢآوردي ﻳـﻚﭘﺎرﭼـﻪ ﭘﻠﻴـﺪي ﻣـﻲﺳـﺘﻴﺰد‪ ،‬ﺻـﺤﻨﺔ ﺟﻬـﺎن را ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻨﮕﺎﻣﻪاي ﺑﺰرگ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد ﻛﻪ آدﻣﻴﺎن ﻫﻢﭼﻮن ﺟﻨﮕﺎوراﻧﻲ در آن ﺣﻀﻮر ﻣـﺆﺛﺮ داﺷـﺘﻨﺪ‪.‬‬
‫»ﻣﻦ« ﺑﺎز ﺗﻌﺮﻳﻒ ﺷﺪه ﺑﻪ دﺳﺖ زرﺗﺸﺖ‪ ،‬ﻣﻮﺟﻮدي ﺑﻮد ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎر و ﻛﻨﺶﮔﺮ و ﻓﻌـﺎل ﻛـﻪ‬
‫ﻣﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﻫﻢدﺳﺖ و ﻫﻢﭘﻴﻤﺎن اﻫﻮراﻣﺰدا ﺑﺎﺷﺪ و در ﻧﺒﺮد ﺑﺎ ﺳﭙﺎه ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻠﻴـﺪي‬
‫اﻳﻔﺎ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺗﺮﻛﻴﺐ ﻋﻤﻮﻣﻲ اﻳﺰدان ﻛﻬﻦ آرﻳﺎﻳﻲ زﻳﺮ ﻧﻔﻮذ آﻳـﻴﻦ‬
‫زرﺗــﺸﺘﻲ دﭼــﺎر دﮔﺮدﻳــﺴﻴﻲ ﻣﻬــﻢ ﻣــﻲﺷــﻮد‪ ،‬و ﻫﻤــﺔ اﻳــﺰدان از ﻣﺮﺗﺒــﺔ ﻣــﺴﺘﻘﻞ و‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖ ﻣﺤﻮراﻧﺔ ﻗﺪﻳﻤﻲ ﺧﻮد ﻛﻨﺪه ﺷﺪه و ﺑﻪ ﻣـﻮﻗﻌﻴﺘﻲ اﻧـﺴﺎنﻣﺤﻮراﻧـﻪ و ﻓﺮودﺳـﺘﺎﻧﻪﺗـﺮ‬
‫ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬در ﺣﺪي ﻛﻪ ﺑﺘﺪرﻳﺞ ﻫﻤﻪﺷﺎن ﺑﻪ ﺣﺎﻻت رواﻧـﻲ ﻳـﺎ ﻧﻴﺮوﻫـﺎي ﻧﻬﻔﺘـﻪ در‬
‫اﻧﺴﺎن ﻗﺎﺑﻞ ﺗﺄوﻳﻞ ﻣﻲﮔﺮدﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻳﻜﻲ از اﻳﺰداﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ دﮔﺮدﻳﺴﻲ را ﺑﺮوﺷﻨﻲ ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬در‬
‫اﺑﺘﺪاي ﻛﺎر‪ ،‬او اﻳﺰدي ﺑﻮد ﻫﻢﭘﺎي آﺗﺶ‪ ،‬ﻛﻪ وﻇﻴﻔﺔ رﺳﺎﻧﺪن ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﺑﻨـﺪﮔﺎن ﺑـﻪ ﺗﺨﺘﮕـﺎن‬
‫ﺧﺪاﻳﺎن را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر زرﺗﺸﺖ و در زﻣﺎن ﺗﺪوﻳﻦ اوﺳﺘﺎي ﻧﻮ‪ ،‬اﻳﻦ اﻳﺰد ﺑـﻪ‬
‫ﻧﻴﺮوﻳﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﺳﺨﻨﺎن ﭘﺮﻧﻔﻮذ‪ ،‬ﺟﺎدوﻳﻲ دﻳﻨـﻲ و ﺑﺎﻧـﮓ ﻧﻤـﺎز‬
‫ﺗﺒﻠﻮر ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ »ﺟﻠﻮة ﻣﺮداﻧﻪ«‪» ،‬ﺳﺨﻦ ﻣﺮدﻣﺎن« و »ﻓﺮﭘﺎدﺷﺎه« ﺑﻴﺶﺗﺮ ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻮد ﺗﺎ‬
‫ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻣﺎﻧﻨﺪ آﺗﺶ ﻣﻘﺪس‪.‬‬
‫‪ -3‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ در اﺳﺎﻃﻴﺮي ﺗﺎزهﺗﺮ ﻛﻪ ﺑﻮﻳﮋه در ﻋﺼﺮ اﺷـﻜﺎﻧﻲ و ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ ﭘﺮداﺧﺘـﻪ‬
‫ﺷﺪ‪ ،‬ﻧﻘﺶﻫﺎﻳﻲ ﺗﺎزه را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﻮﻳﮋه در رواﻳﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑـﻮط ﺑـﻪ رخدادﻫـﺎي آﺧـﺮ‬
‫زﻣﺎن ﺟﺎيﮔﺎﻫﻲ ارجﻣﻨﺪ ﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ در اﻳﻦ داﺳﺘﺎنﻫﺎ ﻧﻘﺶﻫﺎﻳﻲ را ﺑﺮﻋﻬﺪه دارد ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻄﻮر ﻋﻤﺪه از ﺷﺎﺧﻪزاﻳﻲ ﻫﻤﺎن ﺗﺼﻮﻳﺮ اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻛﻬﻦ ﺑﺮآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬ارﺗﺒﺎط او ﺑـﺎ راﺳـﺘﻲ و‬
‫ﺳﺨﻦ ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ ﻣـﺮدم اﺷـﻮن‪ ،‬ﺑـﻪ آنﺟـﺎ ﻛـﺸﻴﺪه ﻛـﻪ او را ﻫـﻢراه و ﻧﮕﻬﺒـﺎن روان ﻣـﺮدم‬
‫ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎر ﺑﺪاﻧﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در وﻧﺪﻳﺪاد او را ﻫﻢﭼﻮن ﻫﻢآورد و ﻣﺨﺎﻟﻔﻲ ﺑﺮاي دﻳﻮ وﻳﺰَرﺷَـﻪ‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪18‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬در آنﺟﺎ ﻛﻪ ﮔﻔﺘﻪ ﺷﺪه روان ﻣﺮدم ﺑﺪﻛﺎر ﺑـﺎ راهﻧﻤـﺎﻳﻲ وﻳﺰرﺷـﻪ ﺑـﻪ دوزخ ﻓـﺮو‬
‫‪14‬‬
‫ﻣﻲﺷﻮ‪ 13،‬در ﺣﺎﻟﻲ ﻛﻪ روان ﻧﻴﻜﻮﻛﺎران در ﺑﻬﺸﺖ ﺑﺎ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻫﻤﻨﺸﻴﻦ ﻣﻲﮔﺮدد‪.‬‬
‫ﻧﻘـﺶ ﭘﻴـﺎمرﺳـﺎﻧﻲ او ﻧﻴـﺰ اﻟﮕﻮﻫــﺎﻳﻲ ﻣﺘﻨـﻮع را ﭘﺪﻳـﺪ آورده اﺳـﺖ‪ .‬ﻫﻨﮕـﺎم ﻣــﺮور‬
‫رخدادﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺟﻬﺎﻧﻲ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻴﻚ و ﺑﺪ در وﻧﺪﻳﺪاد‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ اﻫـﺮﻳﻤﻦ‬
‫‪ 99999‬ﺑﻴﻤﺎري ﭘﺪﻳﺪ آورد‪ .‬ﺑﻴﻤﺎريﻫﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﻴﺎﻳﺶ و ﭘﻴﺶﻛـﺶ ﻛـﺮدن ﻗﺮﺑـﺎﻧﻲ ﺑـﺮاي‬
‫ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬درﻣﺎن ﺗﻮاﻧﺪ ﺷﺪ‪ .‬ﺷﻴﻮة اﻳﻦ درﻣﺎن آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻫﻮراﻣﺰدا اﻳـﺰد ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ را ﻓـﺮا‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و او را ﺑﻪ ﻧﺰد اﻳﺰدِ درﻣﺎنﮔﺮ ﻧﺎمدار‪ ،‬آرﻳﺎﻣﻦ ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓِ ﭼـﺎﻻك‬
‫‪15‬‬
‫ﭘﻴﺎم را ﺑﻪ او ﻣﻲرﺳﺎﻧﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻫﻤﺔ اﻳﻦ ﻣﺮضﻫﺎ درﻣﺎن ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻫﻤﻴﻦ دو ﻧﻘـﺶ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻧﮕﻬﺒـﺎﻧﻲ از روان ﭘﺮﻫﻴﺰﮔـﺎران و ﺧﺒﺮرﺳـﺎﻧﻲ از‬
‫ﺳﻮي ﺧﺪاوﻧﺪ را در داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ آﺧﺮ زﻣﺎن ﻧﻴﺰ ﺣﻔﻆ ﻛـﺮده اﺳـﺖ‪ .‬ﭘﻴﻮﻧـﺪ او ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ اﻧﺴﺎن ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻧﻘﺸﻲ ﻛﻪ در ﺣﻔﻆ ﻓـﺮه ﺗﺨﻤـﺔ ﻛﻴـﻮﻣﺮث ﺑﺮﻋﻬـﺪه داﺷـﺖ‪ ،‬ﺑـﻪ‬
‫ارﺗﺒﺎﻃﺶ ﺑﺎ ﺟﻤﺸﻴﺪ ﻫﻢ ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻳﻜﻲ از ﺑﺮادران ﺟﻤﺸﻴﺪ ﻧﻴـﺰ ﻧﺮﺳـﻪ ﻧـﺎم‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ و ﻛﺮﻳﺴﺘﻦﺳﻦ او را ﺗﻨﺎﺳﺨﻲ از اﻳﺰد ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻣﻲداﻧﺪ‪ 16.‬ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺑﻪ ﻇـﺎﻫﺮ‬
‫ﺷﺨﺼﻴﺖ ﻗﻬﺮﻣﺎﻧﻲ ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺮﺳﺎي ﻛﻪ در اﺳﺎﻃﻴﺮ دوران ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ ﻳﺎﻓﺖ و‬
‫در اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻗﻴﺎﻣﺖ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﺴﺰا را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ ﻧﻴﺰ ﺑﻌﻴﺪ ﻧﻴﺴﺖ ﻛﻪ از ﻫﻤﻴﻦ‬
‫اﻳﺰد وامﮔﻴﺮي ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮِ آﺧﺮ زﻣﺎﻧﻲ زرﺗﺸﺘﻲ ﻧﻴﺰ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻧﻘﺸﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪ .‬او ﻫﻤـﺎن‬
‫ﭘﻴﻜﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ ﻓﺮارﺳﻴﺪن ﻋﺼﺮ ﭘﺎﻳﺎن ﻫﺰاره‪ ،‬از ﺳﻮي اﻫﻮراﻣﺰدا ﺑﻪ ﺷـﻬﺮﻫﺎي آﺳـﻤﺎﻧﻲ و‬
‫ﻣﺮﻣﻮز اﻳﺮاﻧﻴﺎن ﺧﻮاﻫﺪ رﻓﺖ و ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﻣﻘﻴﻢ آن را ﺑﺮاي ﻧﺒﺮد ﺑﺮﺧﻮاﻫﺪ اﻧﮕﻴﺨﺖ‪ .‬او ﺑﻪ ﮔﻨﮓ‬
‫دژ ﺑﻪ ﻧﺰد ﭘﺸﻮﺗﻦ ﺑﺎﻣﻲ و ﭼﻬﺮوﻣﻴﺎن ﭘﺴﺮ ﮔﺸﺘﺎﺳﭗ رﻓﺘﻪ و او را ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ دﻳﻮﭘﺮﺳﺘﺎن ﻓـﺮا‬
‫ﻣﻲﺧﻮاﻧﺪ و ﭘﺸﻮﺗﻦ ﺑﺎ ﺻﺪ و ﭘﻨﺠﺎه ﺷﺎﮔﺮد ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاش از ﺷﻬﺮ ﭘﻨﻬـﺎﻧﻲ ﺧـﻮﻳﺶ ﺑـﻪ ﺳـﻮي‬
‫‪17‬‬
‫دﺷﻤﻨﺎن اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﻓﺮاز ﻣﻲرود‪.‬‬
‫ﻫﻢﭼﻨﺎن وﻗﺘﻲ اژﻳﺪﻫﺎك از ﺑﻨﺪ رﻫﺎ ﺷﻮد و از دﻣﺎوﻧﺪ ﺑـﺮاي ﺑﻠﻌﻴـﺪن ﺟﺎﻧـﺪاران ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﺶ آﻳﺪ‪ ،‬اﻳﻦ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳﻮي ﻫﻮرﻣﺰد ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲﺷـﻮد ﺗـﺎ ﭘﻬﻠـﻮان ﺧﻔﺘـﻪ‪،‬‬
‫ﮔﺮﺷﺎﺳﭗ ﭘﺴﺮ ﺳﺎم را ﺑﻴﺪار ﻛﻨﺪ و او را ﺑﻪ ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اژدﻫﺎ ﺑﺮاﻧﮕﻴـﺰد‪ .‬در رواﻳـﺖ زﻧـﺪ ﺑﻬﻤـﻦ‬
‫ﻳﺴﻦ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻫﻨﮕﺎم اﻧﺠﺎم اﻳﻦ ﻣﺄﻣﻮرﻳﺖ ﺑﺎ ﺳﺮوش ﻫﻢراه اﺳﺖ و اﻳﻦ دو‪ ،‬ﺳﻪ ﺑﺎر ﺑﺎﻧـﮓ‬
‫ﺑﺮ ﻣﻲآورﻧﺪ و در ﭼﻬﺎرﻣﻴﻦ ﻣﺮﺗﺒﻪ ﮔﺮﺷﺎﺳﭗ ﺑﻴﺪار ﻣﻲﺷﻮد و ﮔﺮز ﺧـﻮد را ﺑـﺮ ﻣـﻲﮔﻴـﺮد و‬
‫‪18‬‬
‫اژيدﻫﺎك را ﻓﺮو ﻣﻲﻛﻮﺑﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻳﻦ رواﻳﺖﻫﺎ در ﻣﻮرد ﻧﻘﺶ آﺧﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﺷﻬﺮﺗﻲ ﺑﻴﺶﺗﺮ دارد‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫اﻳﻦ اﻳﺰد ﺧﻼﻗﺎﻧﻪﺗﺮﻳﻦ و ﭘﻴﭽﻴﺪهﺗﺮﻳﻦ رواﻳـﺖ ﺧـﻮﻳﺶ را در آﻳﻴﻨـﻲ ﻛﻤﺘـﺮ ﺷـﻨﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‬
‫‪‬‬ ‫‪19‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ ،‬و آن ﻫﻢ دﻳﻦ ﻣﺎﻧﻲ ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺎ ﻣﺮور ﻣﺘﻮن ﻣﺎﻧﻮي ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﻮﻋﻲ ﺷﺎﺧﻪزاﻳﻲ در‬
‫رواﻳﺖﻫﺎ و ﺟﻠﻮهﻫﺎي ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ در دوران ﮔﺬار اﺷﻜﺎﻧﻲ ـ ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ ﭘـﻲﺑـﺮد‪ .‬ﻳﻜـﻲ از اﻳـﻦ‬
‫ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎ‪ ،‬آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﻧﺎمﻫﺎﻳﻲ ﻣﺘﻨﻮع ﺑﺮاي او در ﻣﻴﺎن اﻗﻮام ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن اﻳﺮاﻧـﻲ رواج ﻳﺎﻓـﺖ‪.‬‬
‫ﭘﺎرتﻫﺎ ﻛﻪ دﻳﺮزﻣﺎﻧﻲ ﻃﺒﻘﺔ ﺣﺎﻛﻢ اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬او را ﻧﺮﻳـﺴ‪‬ﻒ ﻳ‪‬ـﺰد ﻣـﻲﻧﺎﻣﻴﺪﻧـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺷﻜﻠﻲ ﺗﻐﻴﻴﺮ ﻳﺎﻓﺘﻪ از ﻫﻤﺎن ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﻤﻴﻦ ﻧـﺎم در ﻓﺎرﺳـﻲ ﻣﻴﺎﻧـﻪ ﺑـﻪ ﻧﺮﻳـﺴ‪‬ﻪ ﻳـﺰد‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ و اﻳﻦ ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺼﻮرت ﻧﺮﺳﻲ و ﻧﺮﺳﻪ ﻛﻮﺗﺎه ﺷﺪ و ﻫﻨﻮز ﻧﻴـﺰ در ﻓﺎرﺳـﻲ‬
‫ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻧﺮﻳﺴﻪ ﻳﺰد ﭘﻴﻮﻧﺪي اﺳﺘﻮار ﺑـﺎ رخدادﻫـﺎي ﻋـﺼﺮ ﻗﻴﺎﻣـﺖ ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫ﺳﺎﺧﺖ‪ .‬ﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن ﺷﻴﻮة ﺧﻼﻗﺎﻧﻪ و ﺗﺼﻮﻳﺮﭘﺮدازي رﻧﮕﺎرﻧﮕﺶ‪ ،‬ﺧﺎﺳﺖﮔﺎﻫﻲ ﭘـﺬﻳﺮﻓﺘﻨﻲ‬
‫را ﻧﻴﺰ ﺑﺮاي اﻳﻦ اﻳﺰد ﺑﺪﺳﺖ داد‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس رواﻳﺖﻫﺎي ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬در آﻏﺎز ﺟﻬﺎن زروان ﻳـﺎ ﭘـﺪر‬
‫ﺑﺰرﮔﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ ﻛﻪ در ﺟﺮﻳﺎن زﻧﺠﻴﺮهاي از آﻓﺮﻳﻨﺶﻫﺎ‪ ،‬ﻛﻪ از ﻗﻀﺎ ﺑﺎ زﺑﺎن و ﺳﺨﻦ ﻧﻴـﺰ‬
‫در ارﺗﺒﺎط ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﺰدان دﻳﮕﺮ را آﻓﺮﻳﺪ‪ .‬زروان‪ ،‬در واﻗـﻊ ﺑـﺎ ﻓﺮاﺧﻮاﻧـﺪن )ﺑـﻪ ﺳـﺮﻳﺎﻧﻲ‪ :‬ﻗـﺮَء‪(‬‬
‫اﻳﺰدﺑﺎﻧﻮﻳﻲ ﺑﺰرگ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺎدر زﻧﺪﮔﻲ را آﻓﺮﻳﺪ و او ﻧﻴﺰ ﻫﺮﻣـﺰد ﺑـﻎ را آﻓﺮﻳـﺪ ﻛـﻪ ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ‬
‫ﺟﻨﮕﺎور ﺳﭙﺎه ﻧﻮر در ﺑﺮاﺑﺮ ﻫﺠﻮم ﻟﺸﻜﺮ ﺗﺎرﻳﻜﻲ ﺑﻮد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﺮﻣﺰد ﺑﻎ‪ ،‬ﺷﻜﺴﺖ ﺧـﻮرد و اﺳـﻴﺮ‬
‫ﺷﺪ و ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺰدﻧﺎمداري دﻳﮕﺮ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻬﺮاﻳـﺰد ﻧﺠـﺎت ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﻫﺮﻣـﺰد ﺑـﻎ ﭘـﺲ از اﻳـﻦ‬
‫ﺧﻼﺻﻲ ﺟﻬﺎن را ﺑﺎ ﻻﺷﺔ دﻳﻮﻫﺎي ﺷﻜﺴﺖ ﺧﻮرده آﻓﺮﻳﺪ‪ ،‬و ﺑﻌـﺪ از ﭘـﺪر ﺑﺰرﮔـﻲ ﻳـﺎ زروان‬
‫ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ اﻳﺰدي را ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ ﺗﺎ ﺑﻪ ﭼﺮخﻫﺎي رﻫﺎﻳﻲ ﻧـﻮر‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﺧﻮرﺷـﻴﺪ و ﻣـﺎه ﺣﺮﻛـﺖ‬
‫ﺑﺒﺨﺸﺪ‪ .‬زروان ﻧﻴﺰ ﻧﺮﺳﻪ اﻳﺰد را آﻓﺮﻳﺪ‪ ،‬ﻛﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻣـﺮدي ﺑـﺴﻴﺎر زﻳﺒـﺎ ﻇـﺎﻫﺮ ﺷـﺪ و ﺑـﻪ‬
‫ﺟﻮاﻧﻲ ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﻪ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧﺮﻳﺴﻪ ﻳﺰد ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﺎر و ﻫﻢﻛﺎر‪ ،‬اﻳﺰدﺑﺎﻧﻮﻳﻲ ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺒﺎرو را‬
‫ﻓﺮاﺧﻮاﻧﺪ و ﻧﺘﻴﺠﺔ اﻳﻦ آﻓﺮﻳﻨﺶ دوﺷﻴﺰة روﺷﻨﻲ ﻳﺎ دوازده دوﺷﻴﺰه ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﻧﺮﻳﺴﻪ ﻳﺰد و دوﺷﻴﺰة روﺷﻨﻲ ﻛﻪ ﻧﻤﺎد زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻣﺮداﻧﻪ و زﻧﺎﻧﻪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳـﻮان‬
‫ﺑﺮﻫﻨﻪ ﺷﺪﻧﺪ و اﻳﺸﺎن را ﺑﻪ ﺷﻮري ﺷﻬﻮاﻧﻲ دﭼﺎر ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬دﻳـﻮان ﻛﻮﺷـﻴﺪﻧﺪ ﺗـﺎ ﺑـﺎ اﻳـﻦ دو‬
‫درآﻣﻴﺰﻧﺪ و آﻧﺎن را ﺑﻪ ﭼﻨﮓ آورﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﭘﺪر ﺑﺰرﮔﻲ ﺑﻪ ﻳﺎريﺷﺎن آﻣﺪ و دوﺷـﻴﺰة روﺷـﻨﻲ را‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ درﻳﺎﻳﻲ ﺑـﺮ ﺳـﺮ دﻳـﻮان ﻓـﺮاز ﻛـﺸﻴﺪ و اﺟـﺎزه داد ﺗـﺎ ﻧﺮﻳـﺴﻪ ﻳـﺰد ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﺑـﺎران در‬
‫اﻧﺪامﻫﺎﻳﺸﺎن ﻧﻔﻮذ ﻛﻨﺪ‪ .‬در ﻧﺘﻴﺠﻪ دﻳﻮان ﻧﺮ ﻛﻪ از آﻣﻴﺰش ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬دﭼﺎر اﻧﺰال ﺷﺪﻧﺪ‬
‫و از رﻳﺨﺘﻦ ﻣﻨﻲﺷﺎن ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬دﻳﻮان ﻣﺎدﻳﻨﻪ ﻧﻴـﺰ در ﻫﻴﺠـﺎن ﻧﺎﺷـﻲ از‬
‫ﻧﺎﻛﺎﻣﻲ ﻫﻢﺑﺴﺘﺮي ﺑﺎ ﻧﺮﻳﺴﻪ ﻳﺰد‪ ،‬ﺟﻨﻴﻦﻫﺎﻳﻲ را ﻛـﻪ در ﺷـﻜﻢ داﺷـﺘﻨﺪ ﺳـﻘﻂ ﻛﺮدﻧـﺪ و از‬
‫اﻓﺘﺎدن اﻳﻦ دﻳﻮﺑﭽﻪﻫـﺎ ﺑـﺮ زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﺟـﺎﻧﻮران ﭘﺪﻳـﺪار ﺷـﺪﻧﺪ‪ 19.‬ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ ﻧﺮﺳـﻪ در‬
‫اﺳﻄﻮرة آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻣﺎﻧﻮي ﻧﻘﺸﻲ ﻣﺤﻮري و ﻣﻬﻢ ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ و ﭘﻴﺶ ﺑﺮﻧﺪة روﻧﺪي ﺑﻮد ﻛﻪ‬
‫ﭘﻴﺪاﻳﺶ ﺟﺎنداران ﺑﺮ ﺟﻬﺎن ﺑﺮ ﺳﺎﺧﺘﺔ ﻫﺮﻣﺰد ﺑﻎ را رﻗﻢ ﻣﻲزد‪ .‬او در واﻗـﻊ ﻫﻤـﺎن اﻳـﺰدي‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪20‬‬ ‫‪‬‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ آﻏﺎز آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺳﻮم ﺑﻪ دﺳﺘﺶ ﻣﻤﻜﻦ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﭼﺮﺧﺶ ﻣﺎه و ﺧﻮرﺷﻴﺪ ﺑﺎ ﻇﻬﻮر او‬
‫آﻏﺎز ﻣﻲﺷﻮد و اﻳﻦ ﺧﻮد ﻣﺤﻮري اﺳﺖ ﻛﻪ ﮔﺬر ﻓﺼﻞﻫﺎ و ﻛﺸﺎورزي را ﺑﺮاي ﻣـﺮدم ﻣﻤﻜـﻦ‬
‫ﻣﻲﺳﺎزد‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ اﻏﻮاﮔﺮاﻧﺔ ﻧﺮﺳﻪ ﻳﺰد در اﺳـﺎﻃﻴﺮ ﻣـﺎﻧﻮي‪ ،‬اﻟﺒﺘـﻪ ﭘﻴـﺸﺘﺎزﻫﺎﻳﻲ در رواﻳـﺖﻫـﺎي‬
‫زرﺗﺸﺘﻲ داﺷﺖ‪ .‬در ﺑﻨﺪﻫﺶ ﺑﻪ داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﺸﻬﻮر اﺷﺎره ﺷﺪه اﺳﺖ ﻛﻪ در آن اﻫـﺮﻳﻤﻦ ﭘـﺲ‬
‫از ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺎل ﻧﺒﺮد ﺑﺎ اﻫﻮراﻣﺰدا‪ ،‬ﺑﺎ ﺷﻨﻴﺪن دﻋﺎﻳﻲ ﺟﺎدوﻳﻲ ﺷﻜﺴﺖ ﻣﻲﺧﻮرد و‬
‫ﺑﻲﻫﻮش ﺑﺮ زﻣﻴﻦ ﻣﻲاﻓﺘﺪ و ﺳﻪ ﻫﺰار ﺳﺎل در ﻫﻤﺎن ﺣﺎل ﺑﺎﻗﻲ ﻣﻲﻣﺎﻧـﺪ‪ .‬آنﮔـﺎه دﺧﺘـﺮش‬
‫ﺟ‪‬ﻬﻲ ﻛﻪ ﻣﺎدﻳﻨﻪ دﻳﻮ ﺷﻬﻮت اﺳﺖ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﺮﺷﻤﺮدن ﺗﺒﺎﻫﻜﺎريﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ او آراﻣﺶ داد و ﺑﻪ اﻳﻦ‬
‫ﺗﺮﺗﻴﺐ از ﺧﻮاب ﺑﻴﺪارش ﻛﺮد‪ .‬اﻫﺮﻳﻤﻦ وﻗﺘﻲ از ﺣﺎﻟﺖ رﺧﻮت ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬ﭘﻴـﺸﺎﻧﻲ ﺟﻬـﻲ را‬
‫ﺑﻮﺳﻴﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﻋﺎدت ﻣﺎﻫﺎﻧﻪ )دﺷﺘﺎن( در زﻧﺎن ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ .‬آنﮔﺎه از ﺟﻬﻲ ﺧﻮاﺳـﺖ‬
‫ﺗﺎ ﻫﺮ آنﭼﻪ را ﻛﻪ آرزو ﻣﻲﻛﻨﺪ از او ﺑﺨﻮاﻫﺪ‪ .‬ﺟﻬﻲ از او ﭘﺴﺮ ﺟﻮان و زﻳﺒﺎروﻳﻲ را ﺧﻮاﺳﺖ‬
‫ﺗﺎ ﺷﻬﻮﺗﺶ را ﻓﺮو ﻧﺸﺎﻧﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﻫﻨﮕﺎم اﻫﻮراﻣﺰدا ﻛﻪ ﻧﮕﺮان ﺑﻮد اﻫﺮﻳﻤﻦ آدﻣﻴﺎن را ﺑـﻪ دام‬
‫ﺟﻬﻲ اﻧﺪازد‪ ،‬ﭘﻴﻜﺮ ﺗﻴﺮه و زﺷﺖ و وزغﮔﻮن ﮔﻨﺎﻣﻴﻨﻮ را در ﻗﺎﻟﺐ ﻣﺮد ﺟﻮان ﭘﺎﻧﺰده ﺳﺎﻟﻪاي ﺑﺎ‬
‫رﺧﺴﺎر زﻳﺒﺎ آﻓﺮﻳﺪ و او را در اﺧﺘﻴـﺎر ﺟﻬـﻲ ﮔﺬاﺷـﺖ‪ 20.‬در ادﺑﻴـﺎت زرﺗـﺸﺘﻲ اﻳـﻦ ﺗـﺪﺑﻴﺮ‬
‫اﻫﻮراﻣﺰدا ﺑﺮاي دﻓﺎع از ﻣﺮدان در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﻴﻞ ﺟﻬﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ اﻧﺪازه و ﺑﻄـﻮر ﺧﻼﺻـﻪ ﺑـﺎزﮔﻮ‬
‫ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد آﺷﻜﺎر اﺳﺖ ﻛﻪ داﺳﺘﺎﻧﻲ ﻣﻔﺼﻞﺗﺮ در اﻳﻦ ﻣﻮرد وﺟﻮد داﺷـﺘﻪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﻌﺪﻫﺎ ﺑﺪﺳﺖ ﻣﺎﻧﻲ ﭘﺮورده ﺷﺪه و ﺑﻪ اﻏﻮاي دﻳﻮان ﺑﻪ دﺳﺖ اﻳﺰدان دﮔﺮدﻳﺴﻲ ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳـﺖ‪.‬‬
‫در داﺳﺘﺎن ﺑﻨﺪﻫﺶ اﺷﺎرهاي ﺑﻪ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ و ﻧﻘﺶ اﻏﻮاﮔﺮاﻧﺔ او وﺟﻮد ﻧﺪارد‪ ،‬و ﭘﺴﺮ زﻳﺒﺎروي‬
‫آﻓﺮﻳﺪه ﺷﺪه ﺗﻨﻬﺎ ﺳﭙﺮي اﺳﺖ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻣﺎدﻳﻨﻪ دﻳﻮي ﻛﻪ ﭘﻴﺸﺎﭘﻴﺶ اﺳـﻴﺮ ﺷـﻬﻮت ﻫـﺴﺖ‪.‬‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻫﻤﻴﻦ داﺳﺘﺎن در زﻣﺎن ﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ آنﭼﻪ ﻛﻪ در ﻣﻮرد ﻧﺮﻳﺴﻪ ﻳﺰد و دوﺷﻴﺰة روﺷـﻨﻲ‬
‫ﮔﻔﺘﻴﻢ‪ ،‬ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻧﺮﻳﺴﻪ ﻳﺰد ﮔﺬﺷﺘﻪ از ﻧﻘﺸﻲ ﻣﺮﻛﺰي و ﻣﻬﻢ ﻛﻪ در ﻓﺮآﻳﻨﺪ آﻓﺮﻳﻨﺶ و ﭘﻴﺪاﻳﺶ زﻣﺎن‬
‫اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻫﻢراه ﻣﺨﻠﻮق ﺧﻮدش دوﺷﻴﺰة روﺷﻨﻲ‪ ،‬ﻧﻤـﺎد و اﻟﮕـﻮي ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﺧﻠﻘـﺖ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻧﻴﺰ ﻫﺴﺖ‪ .‬ﻳﻌﻨﻲ اﻳﻦ دو ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺳﺮﻣﺸﻘﻲ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧـﺪ ﺗـﺎ ﭘﻴﻜـﺮ‬
‫ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﻣﺮد )ﮔﻬﻤﺮد( و زن )ﻣﺮدﻳﺎﻧﻪ( ﺑﺮاﺳﺎس آن ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﻮد‪ 21.‬ﺟﺎﻟﺐ آن ﻛﻪ ﻛـﺎرﻛﺮد‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ زرﺗﺸﺘﻲ در ﻫﻤﺎن دوره‪ ،‬ﻳﻌﻨﻲ ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮآوردن و ﺑﻴﺪار ﻛﺮدن ﭘﻬﻠﻮاﻧـﺎن ورﺟﺎوﻧـﺪ‪،‬‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﺎﻧﻮي ﺑﺮﻋﻬﺪة ﻧﺮﻳﺴﻪ ﻳﺰد ﻧﻴﺴﺖ و ﺑﻪ دو ﻣﻮﺟﻮد ﻧﻮراﻧﻲ ﻓﺮﻋﻲ واﮔﺬار ﺷﺪه اﺳﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺧﺮوش و ﭘﺎﺳﺦ ﺧﻮاﻧﺪه ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ دو ﺑﻪ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺷﺸﻤﻴﻦ ﻓﺮزﻧﺪ ﻣﻬﺮ اﻳـﺰد‬
‫و ﻫﺮﻣﺰد ﺑﻎ ﻫﺴﺘﻨﺪ‪ .‬ﻧﺨﺴﺖ ﻣﻬﺮ اﻳﺰد ﺑﻪ ﻫﻨﮕﺎم ﺣﻤﻠﻪ ﺑﻪ ﻗﻠﻤﺮو ﺗﺎرﻳﻜﻲ‪ ،‬ﻫﺮﻣﺰد ﺑﻎ اﺳﻴﺮ را‬
‫ﺻﺪا ﻣﻲزﻧﺪ‪ ،‬و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺧﺮوش زاده ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬آﻧﮕﺎه ﻫﺮﻣﺰد ﺑﻎ ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻨﻈـﻮر ﻳـﺎﻓﺘﻦ‬
‫‪‬‬ ‫‪21‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫اﻳﺰدي ﺑﺮاي رﻫﺎﻳﻲاش آﻣﺪه‪ ،‬ﺑﻪ او ﭘﺎﺳﺦ ﻣﻲدﻫﺪ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ اﻳﺰد ﭘﺎﺳﺦ ﭘﺪﻳﺪ ﻣﻲآﻳـﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ دو واﭘﺴﻴﻦ آﻓﺮﻳﺪهﻫﺎي آﺳﻤﺎﻧﻲ در آﻓﺮﻳﻨﺸﻲ دوم ﻫﺴﺘﻨﺪ و ﺑﻼﻓﺎﺻﻠﻪ ﭘـﻴﺶ از زاﻳـﺶ‬
‫ﻧﺮﻳﺴﻪ ﻳﺰد ﻗﺮار ﻣﻲﮔﻴﺮﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣـﺎﻧﻮي ﻧﺮﻳـﺴﻪ ﻳـﺰد ﻫـﻢﭼﻨـﺎن ﭘﻴﻮﻧـﺪ‬
‫ﺧﻮﻳﺶ را ﺑﺎ ﺳﺨﻦ و دﻋﺎ ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﮔﺰارش ﻓﺎرﺳﻲ ﻣﻴﺎﻧﺔ ﻣﺎﻧﻲ درﺑﺎرة‬
‫آﻓﺮﻳﻨﺶ ﺟﻬﺎن ﻣﺎدي‪ ،‬ﻣﻲﺧﻮاﻧﻴﻢ ﻛﻪ »ﺷﻬﺮﻳﺎر ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﺑﻪ ورج )ﻣﻌﺠـﺰه و ﺟـﺎدو( و دﻋـﺎي‬
‫‪22‬‬
‫ﺧﻴﺮ )ﻛﻼم ﻣﻘﺪس( ﺳﻪ اﻳﺰد را آﻓﺮﻳﺪ« ﻛﻪ اوﻟﻴﻦﺷﺎن ﻧﺮﻳﺴﻪ ﻳﺰد ﺑﻮد‪.‬‬
‫از ﻣﺮور اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﺎﻧﻮي درﺑﺎرهي ﻧﺮﻳﺴﻪ ﻳﺰد آﺷﻜﺎر ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ در ﻋـﺼﺮ‬
‫ﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ در آﻏـﺎز ﻗـﺮن ﺳـﻮم ﻣـﻴﻼدي دﺳـﺘﺨﻮش دﮔﺮدﻳـﺴﻲ و ﺷـﺎﺧﻪزاﻳـﻲ ﺷـﺪ و‬
‫ﺧﻮﻳﺶﻛﺎريﻫﺎﻳﻲ دﻗﻴﻖﺗﺮ و ﻣﻠﻤﻮسﺗﺮ را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬اﻳﻦ ﺧﻮﻳﺶﻛﺎري در آﻳﻴﻦ زرﺗـﺸﺖ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰاﻧﺪن ﭘﻬﻠﻮاﻧﺎن ﺧﻔﺘﻪ و آﺷﻜﺎر ﻛﺮدن ﺟﻨﮕﺎوران ﭘﻨﻬﺎن از ﭼـﺸﻢ دﻳﮕـﺮان ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻛﻪ در اﺑﺘﺪاي ﻛﺎر ﺗﺒﻠﻮر ﺑﺎﻧﮓِ آدﻣﻴﺎن ﻫﻨﮕﺎم ﺧﻮاﻧﺪن ﻧﻤﺎز‬
‫ﺑﻮد و ﻛﻨﺶِ ﺟﺎدوﻳﻲ ﺳﺮودن ﻣﻨﺜﺮه و ﺟﻤﻠـﻪﻫـﺎي دﻳﻨـﻲ را ﺑﺎزﻧﻤـﺎﻳﻲ ﻣـﻲﻛـﺮد‪ ،‬ﭼﻨـﺪان‬
‫ﺗﺸﺨﺺ ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺧﻮد ﻣﻮﺟﻮدﻳﺘﻲ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﺷﺪ و ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮداﺷﺘﻦ و ﺑﻴـﺪارﻛﺮدن آدﻣﻴـﺎن را‬
‫ﺧﻮﻳﺶ ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻧﺮﺳﻪ ﻣﺴﻴﺮي واژﮔﻮﻧﻪ را ﻃـﻲ ﻛـﺮد و در ﺣـﺎﻟﻲ‬
‫ﻛﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪي ﺳﺴﺖﺗﺮ ﺑﺎ ﻣﻔﻬﻮم ﺧﺮوش و ﺑﺎﻧﮓ ﺑﺮداﺷﺘﻦ را ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ اﺑﺘﺪاي ﺗﺎرﻳﺦ‬
‫ﻫﺴﺘﻲ ﻣﻨﺘﻘﻞ ﺷﺪ و در داﺳﺘﺎن ﺧﻠﻖ ﺟﻬﺎن ﻧﻘﺸﻲ ﻣﺮﻛﺰي را ﺑﺮﻋﻬﺪه ﮔﺮﻓﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻘﺎﻳﺴﺔ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ در دو رواﻳﺖ ﻣﺎﻧﻮي و زرﺗﺸﺘﻲ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ﺗﻀﺎد آﺷﻜﺎر اﻳـﻦ‬
‫دو ﺑﺮداﺷﺖ از اﻳﺰد ﻛﻬﻦ آرﻳﺎﻳﻲ را ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ‪ .‬رواﻳﺖ زرﺗـﺸﺘﻲ ﻣﺘـﺄﺧﺮ‪ ،‬او را ﺑـﻪ ﭘﺎﻳـﺎن‬
‫زﻣﺎن‪ ،‬در ﻫﻨﮕﺎﻣﺔ واﭘﺴﻴﻦ ﻧﺒﺮد ﻧﻴﻜﻲ و ﺑﺪي ﻣﻨﺘﻘﻞ ﻛﺮد‪ ،‬و وﻇﻴﻔﺔ ﺑﻴﺪارﻛﺮدن ﭘﻬﻠﻮاﻧـﺎن را‬
‫ﺑﺮ ﻋﻬﺪهاش ﻧﻬﺎد‪ .‬رواﻳﺖ ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﺑﺮﻋﻜﺲ‪ ،‬او را ﺑﻪ آﻏﺎز زﻣﺎن و ﻣﻌﺮﻛﻪاي ﻣﺸﺎﺑﻪ ﻓﺮﺳﺘﺎد‪ ،‬ﻛﻪ‬
‫در آنﺟﺎ وﻇﻴﻔﺔ ﺑـﻪ ﺧـﻮاب ﺑـﺮدن دﻳﻮﻫـﺎ و ﻓﺮﻳﻔﺘﻨـﺸﺎن را ﺑﺮﻋﻬـﺪه داﺷـﺖ‪ .‬در ﺑﺮداﺷـﺖ‬
‫زرﺗﺸﺘﻲ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻫﻢﭼﻨﺎن اﻳﺰدي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و ﺗﻮاﻧﺎ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺮ ﺑﺨـﺶ دوم ﻧـﺎﻣﺶ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ‬
‫ﺳﻨﮕﻬﻪ )ﺑﺎﻧﮓ و ﺟﻠﻮه( ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬در رواﻳﺖ ﻣﺎﻧﻮي‪ ،‬ﻧﻴﻤﺔ اول ﻧـﺎم او ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻣـﻮرد‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮد‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻣﺮد ﺑﻮدﻧﺶ و زﻳﺒﺎﻳﻴﺶ ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﻴﻜﺮي ﻣﺮداﻧﻪ اﻫﻤﻴﺖ داﺷﺖ‪.‬‬
‫دﮔﺮدﻳﺴﻲ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ از اﻳﺰدي واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ زﺑﺎن و ﮔﻔﺘﺎر اﻧﺴﺎﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻪ ﭘﻴﻚ اﻫﻮراﻣﺰدا ﻳﺎ‬
‫اﻏﻮاﮔﺮ ﻫﻢدﺳﺖِ زروان‪ ،‬ﻧﺸﺎنﮔﺮ دورهاي دﻳﮕﺮ از ﺗﻜﺎﻣﻞ ادﻳﺎن اﻳﺮاﻧﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ در‬
‫اﻳﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪ از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻧﺴﺎنﻣﺪاراﻧﺔ ﺳﺎﺑﻖ ﺧﻮد ﻋﺰل و ﺑـﻪ ﻓﺮﺷـﺘﻪاي ﻣـﺴﺘﻘﻞ و ﺗـﺸﺨﺺ‬
‫ﻳﺎﻓﺘﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ در ﻧﻤﺎﻳﺸﻲ آﺳﻤﺎﻧﻲ ﺷـﺒﻴﻪ ﺑـﻮد‪ .‬اﮔـﺮ در ﮔـﺎم ﻧﺨـﺴﺖ‬
‫ﺗﺤﻮل اﻳﻦ اﻳﺰد‪ ،‬ﻣﺎﻫﻴﺘﻲ ﻃﺒﻴﻌﻲ و ﺟﻠﻮهاي از ﺗﻘﺪس آﺗﺶ ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑـﻪ ﺟﻠـﻮهاي اﻧـﺴﺎﻧﻲ و‬
‫زﺑﺎﻧﻲ دﺳﺖ ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ ﮔﺎم دوم ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ اﻧﺴﺎنواره و ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ »ﻣﻦ دﻳﻦدار«‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪22‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺑﻮد ﻛﻪ از زﻣﻴﻨﻪاش اﺳﺘﻘﻼل ﻣﻲﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺘﻲ داﺳﺘﺎﻧﻲ ﺑﺎ وﻳﮋﮔـﻲﻫـﺎ‪ ،‬ﺻـﻔﺖﻫـﺎ و‬
‫ﻛﺮدارﻫﺎي ﺧﺎص ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺗﺤـﻮل ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ در دوران ﭘـﺎرﺗﻲ ـ ﺳﺎﺳـﺎﻧﻲ‪ ،‬روﻧـﺪي‬
‫ﭘﻴﻮﺳﺘﻪ و ﺗﺪرﻳﺠﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ او را از ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ روانﺷﻨﺎﺧﺘﻲ ﺳﺎﺑﻘﺶ‪ ،‬و ﺟﻠﻮهاي ﻛﻪ ﻫﻢﭼـﻮن‬
‫ﻳﻜﻲ از ﻧﻴﺮوﻫﺎي روان اﻧﺴﺎن داﺷﺖ‪ ،‬ﺗﻬﻲ ﺳﺎﺧﺖ و ﺑـﻪ او ﻛﺎﻟﺒـﺪي ﻣـﺸﺨﺺ و آﺷـﻜﺎر ﺑـﺎ‬
‫زﻧﺪﮔﻲﻧﺎﻣﻪاي ﻣﺸﺨﺺ ﺑﺨﺸﻴﺪ‪.‬‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ در اﻳﻦ ﺟﻠﻮة ﻧﻮ‪ ،‬ﺑﺎ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ ﺗﺎزهاي ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺑﺮﻗـﺮار ﻣـﻲﻛـﺮد‪ .‬او در‬
‫ﻛﺎرﻧﺎﻣﺔ ﺧﻮد ﺷﺒﻜﺔ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﻛﻬﻦ »آﺗﺶ ـ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ ـ ﭘﻴﻚ« را داﺷﺖ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ ﺗﺄﺛﻴﺮ زرﺗﺸﺖ ﺑﻪ‬
‫»ﺑﺎﻧﻚ ـ اﻧﺴﺎن ـ ﭘﻴﻚ« ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺣﺎﻻ اﻳﻦ ﻧـﺴﺨﺔ ﻗـﺪﻳﻤﻲ ﺑـﻪ دو ﺷـﺎﺧﻪ ﺗﻘـﺴﻴﻢ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬در ﻧﺴﺨﺔ ﻣﺎﻧﻮي‪» ،‬ﻣﺮد ـ اﻏـﻮا ـ اﻧـﺴﺎن« ﺑـﻮد ﻛـﻪ اﻫﻤﻴـﺖ داﺷـﺖ‪ ،‬و در رواﻳـﺖ‬
‫زرﺗﺸﺘﻲ ﻣﺘﺄﺧﺮ »ﺑﺎﻧﮓ ـ ﺑﻴﺪارﻛﻨﻨﺪه ـ ﭘﻴﻚ« ﻣﺮﻛﺰﻳﺖ داﺷﺖ‪ .‬اﻳﻦ دو ﭘـﺎره ﺷـﺪن ﻣﻌـﺎﻧﻲ‬
‫ﻣﺘﺼﻞ ﺑﻪ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ و ﭘﺮﺗﺎب ﺷﺪﻧﺶ ﺑﻪ آﻏﺎز ﻳﺎ ﭘﺎﻳﺎن ﺗـﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻫﻤـﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ‬
‫ﻫﻢﭼﻮن ﻧﻤﻮدي از »ﭘﺮﺗﺎب ﺷﺪﮔﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑﻪ ﮔﺬﺷﺘﻪ« ﻓﻬﻤﻴﺪه ﺷﻮد‪ .‬اﻳـﻦ ﻧﻤـﻮدي اﺳـﺖ از‬
‫دﮔﺮدﻳﺴﻲ ﭘﻴﻜﺮﺑﻨﺪي ﻣﻌﻨﺎ در ﺟﺎﻣﻌﺔ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬در ﻗﺮن ﻧﺨﺴﺖِ ﻇﻬﻮر ﺳﺎﺳـﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬و ﭘﻴـﺪاﻳﺶ‬
‫‪23‬‬
‫ﺗﺎرﻳﺦ ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻣﺪاري ﻛﻪ از آن ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣﺮوز ﺑﺮ ﻫﻮﻳﺖ ﻫﻤﮕﺎن ﺳﺎﻳﻪ اﻓﻜﻨﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪ -4‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ در رواﻳﺖﻫﺎي ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﻫﻤﺴﺎﻳﺔ اﻳﺮان ﻧﻴﺰ‬
‫دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد و در اﻳﻦ ﺑﺎﻓﺖِ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ‪ ،‬ﺑﻲﻫﻴﭻ ﺗﺮدﻳﺪي از ﺗﻤـﺪن اﻳﺮاﻧـﻲ وامﮔﻴـﺮي ﺷـﺪه‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﻏﻨﺎ و ﭘﻴﭽﻴﺪﮔﻲ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺧﻮد در رواﻳﺎت اﻳﺮاﻧﻲ را ﻧـﺪارد و در زﻣـﺎنﻫـﺎﻳﻲ‬
‫دﻳﺮﺗﺮ در ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﻳﺎد ﺷﺪه ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫آﺷﻨﺎﺗﺮﻳﻦ ﻧﻤﻮدِ اﻳﻦ وامﮔﻴﺮي ﺑﺮاي اﻳﺮاﻧﻴﺎن‪ ،‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﺳﺎﻣﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ در ﻣﺘـﻮن‬
‫ﻛﻬﻦﺗﺮ ﻋﺒﺮي ﮔﺒﺮاﻳﻴﻞ ﻳﺎ ﮔﺎﺑﺮﻳﻞ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬اﻣـﺎ در ﻣﺘـﻮن ﻋﺮﺑـﻲ‪ /‬ﻓﺎرﺳـﻲ ﺑـﻪ اﺳـﻢ‬
‫ﺟﺒﺮاﺋﻴﻞ ﻳﺎ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻣﺸﻬﻮر اﺳﺖ‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻳﻚ وامﮔﻴﺮي دﻗﻴﻖ از ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ اﺳـﺖ‪ ،‬ﭼﻨـﺎن‬
‫ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﻧﺎم او ﻧﻴﺰ ﺗﺮﺟﻤﺔ ﻋﺒﺮي اﻳﻦ اﻳﺰد اﻳﺮاﻧﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد اﻳﻦ ﻋﻨﺼﺮ دﻳﻨﻲ از‬
‫ﻣﺠﺮاي آﻳﻴﻦﻫﺎي ﻓﻴﻨﻴﻘﻴﺔ ﺑﺎﺳﺘﺎن و زﺑﺎن آراﻣﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻳﻬـﻮد وارد ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﭼـﻮن در‬
‫زﺑﺎن آراﻣﻲ ﮔﺎﺑﺮ‪ /‬ﮔﺒﺮ دﻗﻴﻘﺎً ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي ﻣـﺮد‪ /‬ﻧﺮﻳﻨـﻪ اﺳـﺖ و ﺗﺮﺟﻤـﺔ »ﻧﻴﺮﻳـﻮ« اوﺳـﺘﺎﻳﻲ‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻋﺒـﺮي‪ ،‬ﻫﻤـﻴﻦ واژه ﺳـﺮور‪ /‬آﻗـﺎ‪ /‬ﻣـﺮد ﻣﻌﻨـﺎ ﻣـﻲدﻫـﺪ ﻛـﻪ ﺷـﻜﻠﻲ‬
‫ﻣﺤﺘﺮﻣﺎﻧﻪﺗﺮ از ﻫﻤﺎن ﻧﻴﻤﺔ ﻧﺨﺴﺖ ﻧﺎم ﻧﺮﺳﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺨﺶ دوم )اﻳﻞ( در ﻋﺒﺮي »ﺧﺪا« ﻣﻌﻨـﺎ‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ و ﺷﻜﻠﻲ دﻳﮕﺮ از ﻫﻤﺎن واژهاي اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻋﺮﺑﻲ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ اﻟـﻪ وﺟـﻮد دارد‪ .‬ﺗﻤـﺎم‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻘﺮب ﻋﺒﺮي‪ /‬ﻋﺮﺑﻲ )ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‪ ،‬ﻣﻴﻜﺎﻳﻴﻞ‪ ،‬ﻋﺰراﺋﻴﻞ‪ ،‬و اﺳﺮاﻓﻴﻞ( ﺑـﺎ ﭘـﺴﻮﻧﺪي اﻳـﻦ‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﺸﺨﺺ ﻣﻲﺷﻮﻧﺪ‪ .‬ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺳﻨﮕﻬﺔ اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﺧﺮوش ﻣﻘﺪس‬
‫و ﺧﻮاﻧﺪن ﻗﺪﺳﻲ ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬اﻳﻦﺟﺎ ﺑﻪ ﺷﻜﻞ »اﻳﻞ« ﺳﺎده و ﺗﺼﺮﻳﺢ ﺷﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫‪‬‬ ‫‪23‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در ﻣﺘﻮن ﺗﻮراﻧﻲ و ﻋﺒﺮي اوﻟﻴﻪ ﺳﺎﺧﺘﺎري ﺷـﺒﻴﻪ ﺑـﻪ ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ اوﺳـﺘﺎﻳﻲ‬
‫دارد‪ .‬ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ ﻣﺘﻦ ﻳﻬﻮدي ﻛﻪ در آن ﺑﻪ اﻳﻦ ﻓﺮﺷﺘﻪ اﺷﺎره ﺷﺪه‪ ،‬ﻛﺘﺎب داﻧﻴﺎل اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺘﻦ ﺑﺨﺸﻲ از ﻋﻬﺪ ﻗﺪﻳﻢ )ﺗﺎﻧﺎخ( و اﻧﺠﻴﻞ رﺳﻤﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن را ﺗﺸﻜﻴﻞ ﻣﻲدﻫـﺪ و از زﺑـﺎن‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻳﻬﻮدي ﺑﻪ ﻧﺎم داﻧﻴﺎل رواﻳـﺖ ﺷـﺪه ﻛـﻪ در زﻣـﺎن ﺣﻜﻮﻣـﺖ ﻧﺒﻮﻛﺪﻧـﺼﺮ و ﺗﺒﻌﻴـﺪ‬
‫ﻳﻬﻮدﻳﺎن در ﺑﺎﺑﻞ ﻣﻲزﻳﺴﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﮕﺮش ﺳﻨﺘﻲ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن و ﻳﻬﻮدﻳﺎن آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاﺳﺘﻲ‬
‫ﻣﺮدي ﺑﻪ اﻳﻦ ﻧﺎم در دوران ﻳﺎد ﺷﺪه وﺟﻮد داﺷﺘﻪ و اﻳﻦ ﻛﺘﺎب را ﻧﻮﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﮔـﺮ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻳﺎد ﺷﺪه را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﻪ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ دوران ﺗﺄﺛﻴﺮﭘﺬﻳﺮي و ﺑﺎزﺳﺎزي دﻳﻦ ﻳﻬﻮد زﻳـﺮ‬
‫ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻳﻴﻦ زرﺗﺸﺖ ﻣﺮﺑﻮط داﻧﺴﺖ ﻛﻪ در ﻫﻤﺎن زﻣﺎن ﻳﺎد ﺷﺪه و در ﻫﻨﮕﺎم ﺗﺒﻌﻴﺪ ﻳﻬﻮدﻳﺎن‬
‫ﺑﻪ ﺑﺎﺑﻞ آﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﺗﺤﻠﻴﻞ زﺑﺎنﺷﻨﺎﺧﺘﻲ و ﺗﺎرﻳﺨﻲ ﻛﺘﺎب داﻧﻴﺎل ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ‬
‫ﻣﺘﻦ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد در ﻗﺮن دوم پ‪.‬م در ﻣﻴﺎنرودان ﻳﺎ ﺧﻮﻳـﺴﺘﺎن ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ و‬
‫ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ ﺑﻪ دوراﻧﻲ ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ از اﻳﻦ اﻧﺪرﻛﻨﺶ ﻣﺮﺑﻮط اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﺣﺪس ﺑـﻴﺶﺗـﺮ از اﻳـﻦ رو‬
‫ﺗﻘﻮﻳﺖ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﻘﺒﺮة داﻧﻴﺎل ﻧﻴﺰ در ﺷﻬﺮ ﺷﻮش ﻗﺮار دارد ﻛﻪ ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﺑﺎﺳـﺘﺎﻧﻲ اﻳـﻼم‬
‫در ﺧﻮزﺳﺘﺎن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ .‬در دوران ﻳﺎد ﺷﺪه‪ ،‬آﻳﻴﻦﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮي ﻫﻤﻪ ﺟﺎﻧﺒﻪ و اﺳﺘﻮار‬
‫ﺑﺮ ادﻳﺎن ﺳﻮرﻳﻪ و ﻣﻴﺎنرودان ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬ﭼﻨﺪان ﻛﻪ دﻳﻨﻲ ﻣﻬﻢ ﻣﺎﻧﻨـﺪ ﻣﺎﻧـﺪاﻳﻲ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ و ﻣﺎﻧﻮﻳﺖ از دل آن زاده ﺷﺪ‪ ،‬ﭘﻴﺎﻣﺒﺮ ﺑﺰرگ و ﺑﻨﻴﺎنﮔﺬار ﺧـﻮد را ﻳـﻚ ﺷـﺎﻫﺰادة‬
‫اﺷﻜﺎﻧﻲ ﻣﻲداﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻛﺘﺎب داﻧﻴﺎل از ﺷﺶ ﻓﺼﻞ ﺗﺸﻜﻴﻞ ﺷﺪه ﻛﻪ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺑﻮﻳﮋه آﻳﻴﻦﻫﺎي ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﺑﻪ داوري اﻻﻫﻲ )و‪‬ر( در آن ﺑﺮﺟﺴﺘﮕﻲ دارد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﺎ ﭼﻬﺎر ﭘﻲﻧﻮﺷﺖ اداﻣﻪ ﻣـﻲﻳﺎﺑـﺪ‬
‫ﻛﻪ ﻛﺎﻣﻼً ﻣﺘﺄﺛﺮ از اﺳﺎﻃﻴﺮ آﺧﺮ زﻣﺎﻧﻲ اﻳﺮاﻧﻲ اﺳـﺖ و ﺑـﻪ ﺷـﺮح رخدادﻫـﺎي دوران ﻗﻴﺎﻣـﺖ‬
‫اﺧﺘﺼﺎص ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺗﺄﺛﻴﺮ ﻧﻤﺎﻳﺎن اﺳﺎﻃﻴﺮ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ اﻳﺮاﻧﻲ در ارﺟﺎعﻫﺎي ﻓـﺮاوان‬
‫ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺎﻧﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ دارﻳﻮش ﻣﺎدي و ﻛﻮروش ﺑﺰرگ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻫﻢ ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﺳﺎﺧﺘﺎر‬
‫ﻣﻜﺎﺷﻔﺎت آﺧﺮاﻟﺰﻣﺎﻧﻲ داﻧﻴﺎل‪.‬‬
‫در ﻛﺘﺎب داﻧﻴﺎل ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﻘﺸﻲ ﻣﻬﻢ اﻣﺎ ﻳﻚ ﺑﻌﺪي دارد‪ .‬او ﻫﻤﺎن ﭘﻴﻜﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫از ﺳﻮي ﻳﻬﻮه ﺑﻪ ﺳﻮي داﻧﻴﺎل ﮔﺴﻴﻞ ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﻣﻌﻨﺎي ﻣﻜﺎﺷﻔﺎت آﺧﺮ زﻣـﺎﻧﻲاش را ﺷـﺮح‬
‫دﻫﺪ و او را ﺑﻪ ﻓﺮا رﺳﻴﺪن ﻗﻴﺎﻣﺖ آﮔﺎه ﺳﺎزد‪ 24.‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺷﻜﻠﻲ ﺳﺎده ﺷﺪه از‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ اوﺳﺘﺎﻳﻲ ﻣﺘﺄﺧﺮ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻗﺎﻟﺐ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﺗﺸﺨﺺ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ‬
‫اﻧﺴﺎن ﻇﺎﻫﺮ ﻣﻲﺷﻮد‪ ،‬و ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﻳﻜﻲ از ﻧﻴﺮوﻫـﺎي رواﻧـﻲ آدﻣﻴـﺎن ﻧﻴـﺴﺖ‪ .‬ﻛﺘـﺎب داﻧﻴـﺎل‬
‫ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ ﻣﺘﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ از ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ ،‬و ﺑﺮاﺳﺎس ﺳﺎﺧﺘﺎر آن‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪24‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻣﻲﺗﻮان درﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﺧﺮوج او از ﭼﺎرﭼﻮب اﻧﺴﺎنﻣﺪاراﻧﺔ زرﺗﺸﺘﻲ و ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪﻧﺶ ﺑﻪ ﻳﻜـﻲ‬
‫از ﺧﺪا ـ ﻓﺮﺷﺘﻪﻫﺎي آﺷﻨﺎﺗﺮ در آﻳـﻴﻦﻫـﺎي ﻣﻴـﺎنرودان و ﺳـﻮرﻳﻪ‪ ،‬در ﺣـﺪود آﻏـﺎز دوران‬
‫ﭘﺎرتﻫﺎ در ﻫﻤﻴﻦ ﻧﺎﺣﻴﻪ آﻏﺎز ﺷﺪه ﺑﻮد‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ اﻟﺒﺘـﻪ‪ ،‬از ﻏﻨـﺎي ﺗـﺼﻮﻳﺮي و ﻧﻤـﺎدﭘﺮدازي‬
‫ﭘﻴﭽﻴﺪة ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﺑﻲﺑﻬﺮه ﺑﻮد‪ .‬او ﺗﻨﻬﺎ از ﺳﻮي ﻳﻬﻮه ﭘﻴﺎم ﻣﻲﺑﺮد‪ ،‬و ﻛﺎرﻛﺮد ﻗـﺪﻳﻤﻲ ﺧـﻮد‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻧﻤﺎﻳﻨﺪة ﺳﺨﻦ ﺟﺎدوﻳﻲ و ﺑﻮﻳﮋه ﺑﺎﻧﮓ ﻣﻘﺪس آدﻣﻴﺎن را ﻛﺎﻣﻼً از دﺳﺖ داده ﺑـﻮد‪.‬‬
‫در ﺿﻤﻦ‪ ،‬در رخدادﻫﺎي آﺧﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﻧﻘﺸﻲ ﻓﻌﺎل ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑـﻪ ﺧـﻮﻳﺶﻛـﺎرﻳﺶ در‬
‫ﻣﻘﺎم ﺣﺎﻓﻆ روان ﭘﺮﻫﻴﺰﮔﺎران ﻳﺎ ﻓﺮه ﺷﺎﻫﺎن ﻧﻴﺰ اﺷﺎرهاي ﻧﺸﺪه اﺳﺖ‪.‬‬
‫دوﻣﻴﻦ ﻣﺘﻦ ﺳﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ اﺷﺎره ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﻠﻤﻮد اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺣﺪود ﺳـﺎل‬
‫‪ 70‬م‪ .‬ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺗﻠﻤﻮد ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗـﺮ ﺑـﺮ ﻋﻬـﺪه دارد‪ .‬او ﻓﺮﺷـﺘﻪاي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺎ داﺳﻲ ﺑﻠﻨﺪ‪ ،‬ﻛﻪ از آﻏﺎز ﺧﻠﻘﺖ ﺑﺮاي اﻳﻦ ﻛﺎر آﻣﺎده ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻨﺎﺧﺮﻳﺐ ـ ﺷﺎه‬
‫ﺧﻮنﺧﻮار آﺷﻮر ـ روﻳﺎرو ﻣﻲﺷﻮد و او را ﻣﻲزﻧﺪ‪ 25.‬او ﻫﻤﺎن ﻛـﺴﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﻧﻤـﻲﮔـﺬارد‬
‫ﻣﻠﻜﻪ و‪‬ﺷﺘﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺷﺎه ﻣﺎد و ﻣﻬﻤﺎﻧﺎﻧﺶ ﺑﺮﻫﻨﻪ ﻇﺎﻫﺮ ﺷـﻮد‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴـﻞ در ﺗﻠﻤـﻮد ﻫـﺪاﻳﺖ‬
‫ﻳﻮﺳﻒ و ﺗﺪﻓﻴﻦ ﻣﻮﺳﻲ را ﻧﻴﺰ ﺑﺮﻋﻬﺪه دارد‪ .‬او ﻫﻤـﺎن ﺻـﺪاﻳﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ از درون درﺧـﺖ‬
‫آﺗﺸﻴﻦ ﺑﺎ ﻣﻮﺳﻲ ﺳﺨﻦ ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ‪ .‬ﻧﻮح از زﺑﺎن او ﻣﻲﺷﻨﻮد ﻛﻪ ﺑﺎﻳﺪ ﺟﺎﻧﻮران را در ﻛـﺸﺘﻴﺶ‬
‫ﮔﺮد آورد‪ ،‬و اﺑﺮاﻫﻴﻢ را او اﻣﺮ ﺑﻪ ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ اﺳﺤﺎق ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫اﻳﻦ ﻧﻘﺶﻫﺎي اﺧﻴﺮ ﻫﻤﻪ در ﻫﻤﺎن ﭼﺎرﭼﻮب ﭘﻴﻚ ﻣﻲﮔﻨﺠﺪ و ﺑﻪ ﺷﺨﺼﻴﺖﭘـﺮدازي‬
‫ﻛﺘﺎب داﻧﻴﺎل ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﺷﻜﻞﮔﻴﺮي ﺷﺨـﺼﻴﺖِ ﺟﻨﮕـﺎور ﺟﺒﺮﺋﻴـﻞ ﻛـﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﭼﺎﻻك و ﺑﺮزوﻣﻨﺪ ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﺑﺎ اﻳﻦ ﻛﺘﺎب ﺑﻪ ﻣﺘﻮن ﺳﺎﻣﻲ‬
‫راه ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪.‬‬
‫‪26‬‬
‫در ﺑﻨﺪي ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ از ﺗﻠﻤﻮد‪ ،‬ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛـﻪ از ﺳـﻘﻮط ﺟﺒﺮﺋﻴـﻞ ﺳـﺨﻦ ﮔﻔﺘـﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس اﻳﻦ ﺑﻨﺪﻫﺎ‪ ،‬ﻣﻌﻠﻮم ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ درﺳـﺖ اﻧﺠـﺎم ﻧـﺪادن‬
‫ﻣﺄﻣﻮرﻳﺘﻲ ﻛﻪ ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺘﻪ‪ ،‬از ﺑﺎرﮔﺎه ﺧﺪاوﻧﺪ ﻃﺮد ﻣﻲﺷﻮد و ﺑﻪ ﻣﺪت ﺑﻴـﺴﺖ و ﻳـﻚ روز‬
‫ﻫﻢﭼﻮن ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﻧﻔﺮﻳﻦ ﺷﺪه و ﺳﻘﻮط ﻛﺮده روزﮔﺎر ﻣـﻲﮔﺬراﻧـﺪ‪ .‬ﭼﻨـﻴﻦ داﺳـﺘﺎﻧﻲ را در‬
‫اﺳﺎﻃﻴﺮ اﻳﺮاﻧﻲ ﻧﺪارﻳﻢ و ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻨﺼﺮ ﻣﺸﺎﺑﻪ ﺑـﺎ اﻳـﻦ را ﻣـﻲﺗـﻮان در ﻗﺎﻟـﺐ ﺷـﺎه ـ ﭘﻬﻠﻮاﻧـﺎن‬
‫ﮔﻨﺎهﻛﺎري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻤﺸﻴﺪ و ﻛﻴﻜﺎووس ﻳﺎﻓﺖ ﻛﻪ ﻓﺮه ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ ﺳﺮﻛﺸﻲ در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧﺪا‬
‫از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﻨﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ از اﺳـﺎﻃﻴﺮ ﻓﻨﻴﻘـﻲ و ﺑـﺎﺑﻠﻲ در ﻣـﻮرد اﻳـﺰدِ‬
‫ﮔﻨﺎهﻛﺎر و ﺳﻘﻮطِ ﺳﺘﺎرة ﺻﺒﺢﮔـﺎﻫﻲ ﺑﺮآﻣـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬داﺳـﺘﺎﻧﻲ ﻛـﻪ ﻧـﺴﺨﺔ دﻳﮕـﺮش را در‬
‫ﻣﺎﺟﺮاي ﺳﻘﻮط ﺷﻴﻄﺎن و دﮔﺮدﻳﺴﻴﺶ از ﻳـﻚ ﻓﺮﺷـﺘﺔ ﺑﺮﮔﺰﻳـﺪه ﺑـﻪ ﻣﻮﺟـﻮدي اﻫﺮﻳﻤﻨـﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎزﻳﺎﻓﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﺮ ﺻﻮرت ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ داﺳﺘﺎن ﺳـﻘﻮط ﺟﺒﺮﺋﻴـﻞ ارﺗﺒـﺎﻃﻲ ﺑـﺎ‬
‫رواﻳﺖﻫﺎي اﻳﺮاﻧﻲ ﻫﻢ داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬ﭼﻮن در زﻣﺎن ﺷﺮح اﻳﻦ داﺳﺘﺎن اﺷﺎرهﻫﺎ ﺑﻪ اﻳﺮان زﻳـﺎد‬
‫‪‬‬ ‫‪25‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫اﺳﺖ و در زﻣﺎن ﻏﻴﺒﺖ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻫﻢ ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻧﮕﻬﺒﺎن ﭘﺎرس ـ دوﺑﻴﻞ ـ اﺳﺖ ﻛﻪ وﻇﺎﻳﻒ او را‬
‫ﺑﺮﻋﻬﺪه ﻣﻲﮔﻴﺮد‪.‬‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺗﻠﻤﻮدي‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪاي ﺗﺸﺨﺺ ﻳﺎﻓﺘـﻪ و ﻓﺮﺷـﺘﻪآﺳـﺎ از ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫آﺷﻜﺎرا ﺑﺎ رواﻳﺖﻫﺎ و ﻋﻨﺎﺻﺮ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن اﻳﺮاﻧﻲ و ﺳﻮري درآﻣﻴﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺮﺧﻲ از اﻳﻦ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﺑﻮاﺳﻄﺔ زﻣﻴﻨﻪاي آراﻣﻲ ـ ﻛﻠﺪاﻧﻲ ﺑﻪ دﻳﻦ ﻳﻬـﻮد ﻣﻨﺘﻘـﻞ ﺷـﺪه ﺑﺎﺷـﺪ‪.‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ از اﺳﻢ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻛﻪ ﺗﺮﺟﻤﻪي آراﻣﻲ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ اﺳـﺖ‪ ،‬اﻳـﻦ ﻧﻜﺘـﻪ از آﻧﺠـﺎ ﻣﻌﻠـﻮم‬
‫ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﻣﺜﻼً در ﺗﻠﻤﻮد ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺗﻨﻬﺎ ﻓﺮﺷﺘﻪاي داﻧﺴﺘﻪ ﺷـﺪه ﻛـﻪ ﻣـﻲﺗﻮاﻧـﺪ ﺑـﻪ زﺑـﺎن‬
‫ﻛﻠﺪاﻧﻲ و ﺳﺮﻳﺎﻧﻲ ﺣﺮف ﺑﺰﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻦ ﻋﺒﺮي دﻳﮕﺮ ﻛﻪ اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ از اﺷﺎرهﻫﺎي ﻓﺮاوان ﺑـﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴـﻞ اﺳـﺖ‪ ،‬ﻛﺘـﺎب اﻧـﻮخ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬در اﻳﻦ ﻛﺘﺎب‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺑﺮﺧﻼف ﻣﻴﻜﺎﺋﻴﻞ‪ ،‬ﻳﻜﻲ از ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﻣﻘﺮب داﻧﺴﺘﻪ ﻧﺸﺪه‪ ،‬اﻣﺎ‬
‫در ﻣﻴﺎن ﻓﺮﺷﺘﮕﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻳﻬﻮه را در ﺗﻤﺎم ﺳﻔﺮﻫﺎﻳﺶ ﻫﻢراﻫﻲ ﻣﻲﻛﻨﻨﺪ‪ 27‬و ﺑـﻪ ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫دﻟﻴﻞ ﻫﻢ ﻧﻘﺶﻫـﺎﻳﻲ ﺑـﺴﻴﺎر ﮔﻮﻧـﺎﮔﻮن را ﺑﺮﻋﻬـﺪه دارد‪ .‬او ﻳﻜـﻲ از ﻓﺮﺷـﺘﮕﺎﻧﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﻓﺮﻳﺎدزاري ﻣﺮدم را در ﻧﻔﻴﺘﻴﻢ ﻣﻲﺷﻨﻮد و اﻳﻦ ﺧﺒﺮ را ﺑﺮاي ﻳﻬﻮه ﻣﻲﺑﺮد و ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ‬
‫اﻧﻮخ ﺑﺮاي ﻫﺪاﻳﺖ ﻣﺮدم ﺑﺮﮔﺰﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ 28.‬او ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﻛﺴﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ از ﺳـﻮي ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻓﺮﺳﺘﺎده ﻣﻲﺷﻮد ﺗﺎ ﮔﺮوﻫﻲ از ﻧﺎﻇﺮان را ﺑﺮ ﺿﺪ ﻳﻚدﻳﮕﺮ ﺑﺮاﻧﮕﻴﺰد و اﻳـﺸﺎن را ﺑـﻪ ﻛـﺸﺘﺎر‬
‫ﻳﻚدﻳﮕﺮ وادارد‪ 29،‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ‪ ،‬او ﻳﻜﻲ از ﻧﻘﺶﻫﺎي وﻳﮋة ﺧﻮد در آﻳﻴﻦ ﻳﻬﻮد را ﺑﻪ دﺳﺖ‬
‫ﻣﻲآورد‪ .‬اﻳﻦ ﻛﺎرﻛﺮد ﻓﺘﻨﻪاﻓﻜﻨﻲ در رواﻳﺖ اﻳﺮاﻧﻲ وﺟﻮد ﻧﺪارد و ﻫﻤﺎن اﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﻌـﺪﻫﺎ در‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ او را ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻣﺮگ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺘﻮن ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﻛﻤﺎﺑﻴﺶ ﻫﻤﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ از ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﺣﻔﻆ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﻣـﺴﻴﺤﻴﺎن‬
‫اوﻟﻴﻪ او را ﻳﻜﻲ از ﭼﻬﺎر ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻣﻘﺮب ﺧﺪاوﻧﺪ ﻣﻲداﻧﺴﺘﻨﺪ‪ ،‬و او اﻳﻦ ﻧﻘﺶ را در ﻣﻴـﺎن ﺳـﻪ‬
‫ﻓﺮﺷﺘﺔ ﺑﺰرگ ﻛﺎﺗﻮﻟﻴﻚﻫﺎ و ﻫﻔﺖ ﻣﻼﻳﻜﺔ ﻣﻘﺮب ارﺗﺪوﻛﺲﻫﺎ ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ .‬ﻛﻬﻦﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻣﺘﻦ ﻣﺴﻴﺤﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ او اﺷﺎره ﻛﺮده‪ ،‬اﻧﺠﻴﻞ ﻟﻮﻗﺎﺳﺖ‪ ،‬ﻛﻪ در آن ﺟﺒﺮﺋﻴـﻞ ﻫﻤـﺎن ﻓﺮﺷـﺘﻪاي‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﮋدة زاده ﺷﺪن ﻳﺤﻴﺎي ﺗﻌﻤﻴـﺪ دﻫﻨـﺪه را ﺑـﻪ ﻓﺮﻳـﺴﻴﺎن و زاﺧﺎرﻳـﺎ و اﻟﻴـﺼﺎﺑﺎت‬
‫‪31‬‬
‫ﻣﻲدﻫﺪ‪ 30،‬و ﺑﻌﺪ دﺧﺘﺮ ﻋﻤﻮﻳﺶ ﻣﺮﻳﻢ ﺑﺸﺎرت ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﻋﻴﺴﻲ ﻣـﺴﻴﺢ را ﺧﻮاﻫـﺪ زاد‪.‬‬
‫ﺻﺤﻨﺔ روﻳﺎروﻳﻲ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ و ﻣﺮﻳﻢ ﺻﺤﻨﻪاي ﻣﻬﻢ در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﺳﺖ و ﻫﻤـﺎن اﺳـﺖ‬
‫ﻛﻪ ﺑﺎ ﻧﺎم ﻣﺮاﺳﻢ ﺑﺸﺎرت در روز ﺑﻴﺴﺖ و ﭘﻨﺠﻢ ﻣﺎه ﻣﺎرس ﺟﺸﻦ ﮔﺮﻓﺘﻪ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻛﺘـﺎب‬
‫ﻣﻜﺎﺷﻔﺎت ﻳﻮﺣﻨﺎ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪاي اﺷﺎره ﺷﺪه ﻛﻪ در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺷﻴﭙﻮري را ﺑﺼﺪا در ﻣﻲآورد و‬
‫ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ ﻣﺮدﮔﺎن را آﻏﺎز ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ 32.‬در ﺗﻔﺎﺳﻴﺮ ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﺷﺘﻪ‬
‫ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ ﺧﻮﻳﺶﻛﺎري ﻛﻬﻦ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﻛـﻪ‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪26‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺑﺮاﻧﮕﻴﺨﺘﻦ ﺧﻔﺘﮕﺎن در روز ﻗﻴﺎﻣﺖ ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﺗﻌﻤﻴﻢ ﻳﺎﻓﺘﻪ در اﺳـﺎﻃﻴﺮ ﻣـﺴﻴﺤﻲ اﺣﻴـﺎ‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻧﻘﺶ ﻧﺎﺧﻮﺷﺎﻳﻨﺪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در زدن و ﻛﺸﺘﻦ دﺷﻤﻨﺎن ﺧﺪاوﻧـﺪ‪ ،‬ﺑﺎﻋـﺚ ﺷـﺪ ﻛـﻪ در‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ او را ﻫﻢﭼﻮن ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻣﺮگ در ﻧﻈﺮ ﺑﮕﻴﺮﻧﺪ و ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻫﺮاساﻧﮕﻴﺰ را ﺑﻪ او ﻧﺴﺒﺖ‬
‫دﻫﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻨﻔﻲ از ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در رواﻳـﺖﻫـﺎﻳﻲ ﺟﺪﻳـﺪ ﻫـﻢ ﻛـﻪ از او ﺳـﺎﺧﺘﻪ ﺷـﺪه‪،‬‬
‫ﺑﺮوﺷﻨﻲ دﻳﺪه ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ و ﻧﻘﺎﺷﻲﻫـﺎي ﻋـﺎدي‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴـﻞ را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت‬
‫ﻣﺮدي ﺑﻠﻨﺪﻗﺎﻣﺖ و ﻻﻏﺮ ﺑﺎ اﻧﺪام اﺳﺘﺨﻮاﻧﻲ و ﭼﻬﺮة اﺳﻜﻠﺖ ﮔﻮﻧﻪ ﻧﺸﺎن ﻣﻲدﻫﻨﺪ ﻛـﻪ رداي‬
‫ﺳﻴﺎه ﭘﺎره ﭘﺎرهاي در ﺑﺮ دارد و داﺳﻲ ﺑﻠﻨﺪ را ﺑﺮاي درو ﻛـﺮدن زﻧـﺪﮔﻲ آدﻣﻴـﺎن در دﺳـﺖ‬
‫ﻣﻲﻓﺸﺎرد‪ .‬در ﻓﻴﻠﻢﻫﺎي ﻫﺎﻟﻴﻮودي‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ آﺷﻜﺎرا ﭼﻬﺮهاي ﻣﻨﻔﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در ﻓﻴﻠﻢ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر »ﻛﻨﺴﺘﺎﻧﺘﻴﻦ« )‪ (Constantine‬ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﺷﻴﻄﺎﻧﻲ ﻣﻲﭘﻴﻮﻧﺪد‪ ،‬و در ﺳﻪﮔﺎﻧﺔ ﻛﻤﺘﺮ‬
‫ﻣﺸﻬﻮر »ﭘﻴﺸﮕﻮﻳﻲ« )‪ (Prophecy‬ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﻳﺎﻏﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻟﻴـﻞ ﺣـﺴﺪ ﺑـﻪ آدﻣﻴـﺎن‪،‬‬
‫ﺳﺎﻳﺮ ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن را ﺑﺮﻣﻲاﻧﮕﻴﺰد ﺗﺎ آدﻣﻴﺎن را از ﺑﻴﻦ ﺑﺒﺮﻧﺪ‪.‬‬
‫در اﺳﻼم ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﭼﻨﻴﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺗﺮﺳﻨﺎك ﻧﺪارد‪ .‬ﺧـﻮﻳﺶﻛـﺎري او در اﺳـﻼم ﺑـﻪ‬
‫رﺳﺎﻧﺪن ﭘﻴﺎم ﺧﺪاوﻧﺪ ﺑﻪ ﺑﻨﺪﮔﺎن ﺑﺮﮔﺰﻳﺪهاش ﻣﺤﺪود ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬او ﻫﻤﺎن ﻓﺮﺷﺘﻪاي اﺳﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺑﺸﺎرت زاده ﺷﺪن ﻣﻴﺴﺢ را ﺑﻪ ﻣﺮﻳﻢ داد‪ 33.‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در رواﻳﺖﻫﺎ و اﺣﺎدﻳﺚ آﻣـﺪه‪ ،‬ﺷـﻜﻞ‬
‫ﻇﺎﻫﺮي او ﺑﺎ آنﭼﻪ ﻛﻪ در اﻳﺮان ﻛﻬﻦ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﺷﺪه ﻫﻢﺧﻮاﻧﻲ دارد و ﻫـﻢواره ﻫـﻢﭼـﻮن‬
‫ﻣﺮدي ﺟﻮان و ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺒﺎ ﻧﻤﻮده ﻣﻲﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬در اﺳﻼم‪ ،‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ارﺗﺒﺎﻃﻲ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻧـﺪارد‬
‫و ﻓﺮﺷﺘﺔ ﻣﺮگ ﻋﺰراﺋﻴﻞ اﺳﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﻳـﺎﻓﺘﻦ اﻳـﻦ ﻓﺮﺷـﺘﻪ ﺑـﺎ‬
‫ﻣﺮگ‪ ،‬اﺑﺪاﻋﻲ ﺑﺎﺷﺪ ﻛﻪ در زﻣﻴﻨﻪاي ﻳﻬﻮدي ـ ﻣﺴﻴﺤﻲ اﻧﺠﺎم ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ و ﺷﺎﻳﺪ از ﺗـﺸﺪﻳﺪ و‬
‫اﻏﺮاق در ﻧﻘﺶ آﺧﺮ زﻣﺎﻧﻲ او ﻧﺎﺷﻲ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از ﻣﺮور ﺗﻤﺎم اﻳﻦ ﺳﺨﻨﺎن ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ در اﺳﺘﺎنﻫﺎي ﻏﺮﺑﻲ اﻳـﺮان‬
‫زﻣﻴﻦ ﺗﻮﺳﻂ اﻗﻮام ﺳﺎﻣﻲ وامﮔﻴﺮي ﺷﺪ و ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺧﺎص و وﻳﮋه را ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ‬
‫اﻗﻮاﻣﻲ ﻛﻪ او را ﻫﻢﭼﻮن ﻓﺮﺷﺘﻪ ـ اﻳﺰدي ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ آراﻣﻴﺎن و ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن ﺑـﺎﺑﻠﻲ‬
‫ﺑﻮدﻧﺪ ﻛﻪ ردﭘﺎي ﺧﻮد را در واژهﺑﻨﺪي و ﺷﺨﺼﻴﺖﭘﺮدازي او ﺑﺠﺎ ﮔﺬاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬اﻳـﻦ وامﮔﻴـﺮي‬
‫اﺣﺘﻤﺎﻻً در ﻗﺮون ﭘﻨﺠﻢ و ﭼﻬـﺎرم پ‪.‬م و در زﻣـﺎن ﺣﺎﻛﻤﻴـﺖ اﺳـﺘﻮار ﻫﺨﺎﻣﻨـﺸﻴﺎن اﻧﺠـﺎم‬
‫ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬آنﮔﺎه در آﺷﻮﺑﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ دﻧﺒﺎل ﻫﺠﻮم ﻣﻘﺪوﻧﻴﺎن ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ‪ ،‬زﻣﻴﻨﻪ ﺑﺮاي واﮔﺮا‬
‫ﺷﺪن رواﻳﺖﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ اﻳﻦ اﻳﺰد در اﻗﻮام ﺗﺠﺰﻳﻪ ﺷﺪة ﻣﻨﻄﻘﻪ ﻓﺮاﻫﻢ آﻣﺪ‪.‬‬
‫رواﻳﺖ ﻛﺘﺎب داﻧﻴﺎل را ﻣﻲﺗﻮان ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﻘﺎﻳﺎي ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪه از ﻧﺴﺨﺔ ﻋﺒﺮاﻧﻲ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ‬
‫داﻧﺴﺖ ﻛﻪ ﺑﻪ اﺻﻞ اﻳﺮاﻧﻴﺶ ﺑﺴﻴﺎر ﻧﺰدﻳﻚ اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ رواﻳﺖ‪ ،‬ﻗﻄﻌﺎً در داد و ﺳﺘﺪ ﺑـﺎ ادﻳـﺎن‬
‫ﻛﻠﺪاﻧﻲ و ﻓﻨﻴﻘﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔﺬاري ﻛﻪ اﻣﺮوز ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻣﻨﻘـﺮض ﺷـﺪن ﺷـﻬﺮﺗﻲ ﻛﻤﺘـﺮ دارﻧـﺪ‪،‬‬
‫‪‬‬ ‫‪27‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫داﺳﺘﺎنﻫﺎي ﭘﺮداﺧﺘﻪﺗﺮ ﺗﻠﻤﻮد و ﻛﺘﺎب اﻧﻮخ را ﭘﺪﻳﺪآورد و ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را ﺑـﻪ ﺻـﻮرت ﻳﻜـﻲ از‬
‫ﻓﺮﺷﺘﮕﺎن ﺑﺰرگ دﻳﻦ ﻳﻬﻮد ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﺗﺜﺒﻴﺖ و ﺷﺎﺧﻪزاﻳﻲ ﻣﺠﺪد آن ﺑﺎﻳﺪ در دوراﻧﻲ‬
‫ﻧﺰدﻳﻚ ﺑﻪ ﻋﺼﺮ ﻣﺴﻴﺢ ﺗﻜﻤﻴﻞ ﺷﺪه ﺑﺎﺷﺪ و راه را ﺑﺮاي وامﮔﻴﺮي اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ در اﺳﺎﻃﻴﺮ‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ ﮔﺸﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻳﻚ ﺟﻤﻊﺑﻨﺪي ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ‪ ،‬اﻧﻌﻜﺎﺳﻲ ﺑﻮد از ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ در‬
‫ﻣﻴﺎن اﻗﻮام ﺳﺎﻣﻲ ﺳﺎﻛﻦ ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ اﻳـﺮان زﻣـﻴﻦ‪ ،‬ﻳﻌﻨـﻲ ﻋﺒﺮﻳـﺎن‪ ،‬ﻓﻨﻴﻘﻴـﺎن‪ ،‬ﺳـﻮرﻳﺎن‪،‬‬
‫ﻛﻠﺪاﻧﻴﺎن‪ ،‬و در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﻣﺴﻴﺤﻴﺎن‪ .‬ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ ﻋﻨﺎﺻﺮ اﺻﻠﻲ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ را در ﺧﻮد ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪ .‬او‬
‫ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﺗﺸﺨﺺ ﻳﺎﻓﺘﻪ و ﻣﺴﺘﻘﻞ از آدﻣﻴﺎن ﺑﻮد‪ ،‬ﻛﻪ وﻇﻴﻔﺔ ﺧﺒﺮرﺳﺎﻧﻲ ﺑﺮاي ﺧﺪاي ﺑﺰرگ‬
‫را ﺑﺮﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ ،‬در وﻗﺎﻳﻊ آﺧـﺮ زﻣـﺎن ﻧﻘـﺶ اﻳﻔـﺎ ﻣـﻲﻛـﺮد‪ ،‬و ﺑـﺎ ﺑـﺎﻧﮕﺶ ﻣﺮدﮔـﺎن ﺑـﺮ‬
‫ﻣﻲﺧﺎﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﻋﻨﺎﺻﺮي ﺟﻨﮕﺎوراﻧﻪ و ﻣﺮﺗﺒﻂ ﺑﺎ ﻣﺮگ ﻛﻪ ﭘـﻴﺶ از اﻳـﻦ درﺑﻨـﺪﻫﺎﻳﻲ ﻛﻬـﻦ از‬
‫ﻳﺸﺖﻫﺎ ﺳﺎﺑﻘﻪ داﺷﺖ‪ ،‬در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺧﻮﻧﻴﻦ از ﻓﺮﺷﺘﻪاي اﻧﺘﻘﺎمﺟﻮ و ﻣـﺮگﺑـﺎر‬
‫ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ و ﺗﺼﻮﻳﺮي ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻫﺮاسﻧﺎك از ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ را در ﺑﺮﺧﻲ از رواﻳﺖﻫﺎي ﻣـﺴﻴﺤﻲ‬
‫ﭘﺪﻳﺪ آورد‪.‬‬
‫‪ -5‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ آﺷﻨﺎﺗﺮﻳﻦ و ﻣـﺸﻬﻮرﺗﺮﻳﻦ ﻧـﺴﺨﻪ از ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ را در اﺳـﺎﻃﻴﺮ ﺳـﺎﻣﻲ‬
‫ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎزﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬اﻣﺎ داﻣﻨﺔ دﮔﺮدﻳﺴﻲ اﻳـﻦ ﺷﺨـﺼﻴﺖ ﺑـﻪ اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﺔ ﻓﺮﻫﻨﮕـﻲ ﻣﺤـﺪود‬
‫ﻧﻤﻲﺷﻮد‪ .‬در ﺗﻘﺎﺑﻞ ﺑﺎ ﻣﺴﻴﺮي ﻛﻪ در اﻳﺮان ﺟﻨﻮب ﻏﺮﺑﻲ ﭘﻴﻤﻮده ﺷـﺪ‪ ،‬راﻫـﻲ دﻳﮕـﺮ ﺑـﺮاي‬
‫وامﮔﻴﺮي از ﻧﺮﺳﻪ در اﻳﺮان ﺷﻤﺎل ﻏﺮﺑﻲ ﮔﺸﻮده ﺷﺪ ﻛﻪ در ﻧﻬﺎﻳـﺖ او را ﺑـﻪ ﺷﺨـﺼﻴﺘﻲ در‬
‫ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﻫﻢﺳﺎﻳﻪ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻣﺴﻴﺮ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ را در ﻣﻴﺎن اﻗﻮام ﺳﺎﻛﻦ آﻧﺎﺗﻮﻟﻲ و‬
‫ﺑﺎﻟﻜﺎن ﻣﺤﺒﻮب ﺳﺎﺧﺖ و داﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ را درﺑﺎرهاش ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ از ﺑﻴﺦ و ﺑﻦ ﺑﺎ آنﭼﻪ در‬
‫ﻣﺘﻮن ﻋﺮﺑﻲ ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ‪ ،‬ﺗﻔﺎوت داﺷﺖ‪.‬‬
‫در اﺳﺎﻃﻴﺮ ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ و روﻣـﻲ ﺷﺨـﺼﻴﺘﻲ وﺟـﻮد دارد ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﻟﻴـﻞ ﻧـﺎم ﻋﺠﻴـﺒﺶ‬
‫ﺷﺎﻳﺴﺘﻪ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ‪ .‬او را در ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺎرﻛﻴﺴﻮس )‪ (Nάρκισσος‬و در ﻣﺘﻮن روﻣﻲ ﻧﺎرﻛﻴﺲ‬
‫ﻳﺎ ﻧﺎرﻛﻴﺴﻮس )‪ (Narcis , Narcissus‬ﻣـﻲﻧﺎﻣﻨـﺪ‪ .‬ﻧـﺎﻣﺶ در زﺑـﺎنﻫـﺎي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ و ﻻﺗـﻴﻦ‬
‫رﻳﺸﻪاي ﻣﺸﺨﺺ ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﻧﻈﺮم روﺷﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ اﺳﻢ از ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ اﻳﺮاﻧﻲ وامﮔﻴـﺮي‬
‫ﺷﺪه و ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﻣﻮازي ﺑﺎ ﻧﺮﺳﺔ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳﻦ ﻧـﺎم ﻫﻤـﺎن اﺳـﺖ ﻛـﻪ در‬
‫ﺟﺮﻳﺎن وامﮔﻴﺮي ﻣﻌﻜﻮس ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﻲ ﺑﺎزﮔـﺸﺘﻪ و اﻣـﺮوز در زﺑـﺎن ﻣـﺎ ﻧـﺮﮔﺲ ﻧﺎﻣﻴـﺪه‬
‫ﻣﻲﺷﻮد‪.‬‬
‫از اﻳﻦ ﺷﺨﺼﻴﺖ اﺳﺎﻃﻴﺮي دو رواﻳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و روﻣﻲ در دﺳـﺖ اﺳـﺖ‪ .‬ﻛﻬـﻦﺗـﺮﻳﻦ‬
‫ﻧﺴﺨﻪ‪ ،‬ﻛﻪ ﻣﺮﺑﻮط ﺑـﻪ ﻓﺮﻫﻨـﮓ روﻣـﻲ اﺳـﺖ را در آﺛـﺎر ﻻﺗﻴﻨـﻲ اووﻳـﺪ )درﮔﺬﺷـﺘﺔ ‪.8‬م(‬
‫ﻣﻲﺗﻮان دﻳﺪ‪ .‬او در ﻛﺘﺎب ﻣﺸﻬﻮرش »دﮔﺮدﻳﺴﻲﻫﺎ« )ﻣﺘﺎﻣﻮرﻓﻮﺳﻴﺲ( داﺳﺘﺎن ﻣﺮد ﺟﻮان و‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪28‬‬ ‫‪‬‬
‫زﻳﺒﺎﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻧﺮﮔﺲ را رواﻳﺖ ﻛﺮده‪ 34‬ﻛﻪ ﻓﺮزﻧﺪ ﭘـﺮيآﺑـﻲاي ﺑـﻪ ﻧـﺎم ﻟﻴﺮوﭘـﻪ‪ 35‬ﺑـﻮد و در‬
‫ﻣﻨﻄﻘﺔ ﺗﺴﭙﻴﺎ‪ 36‬زﻧﺪﮔﻲ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻟﻴﺮوﭘﻪ ﻳﻚ ﺑﺎر ﺗﻮﺳﻂ اﻳﺰدِ ﺷـﻬﻮتزدة رودي ﺑـﻪ ﻧـﺎم‬
‫ﻛﺴﻴﻔﻮس‪ 37‬ﺑﻪ دام اﻓﺘﺎده‪ ،‬ﻣﻮرد ﺗﺠﺎوز ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻧـﺮﮔﺲ ﻓﺮزﻧـﺪي ﺑـﻮد ﻛـﻪ از اﻳـﻦ‬
‫آﻣﻴﺰش ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪ‪ .‬ﻟﻴﺮوﭘﻪ ﺑﺎ زاده ﺷﺪن ﻓﺮزﻧﺪش ﺑﺎ ﭘﻴﺶﮔﻮﻳﻲ ﺑﻪ ﻧﺎم ﺗﻴﺮﺳـﻴﺎس‪ 38‬راﻳﺰﻧـﻲ‬
‫ﻛﺮد و از او ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﭘﺴﺮش را ﺑﮕﻮﻳﺪ‪ .‬ﺗﻴﺮﺳﻴﺎس ﻫﻢ ﮔﻔﺖ ﻛﻪ او ﺗﺎ ﺳﻨﻲ ﺑﺴﻴﺎر‬
‫ﺑﺎﻻ ﺧﻮاﻫﺪ زﻳﺴﺖ‪ ،‬ﭼﻨﺪان زﻳﺎد ﻛﻪ ﺣﺘﻲ ﺧﻮدش ﻫﻢ از آن ﺧﺒﺮدار ﻧﺨﻮاﻫﺪ ﺷﺪ!‬
‫در ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﺮﮔﺲ ﺑﺎﻟﻴﺪ و ﺑﺰرگ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻣﺮد ﺟﻮان زﻳﺒﺎروﻳﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪ .‬ﺗﺎ اﻳـﻦ‬
‫ﻛﻪ ﭘﺮي دﻳﮕﺮي ﺑﻪ ﻧﺎم اِﻛﻮ‪ 39‬دلﺑﺎﺧﺘﺔ او ﺷﺪ و ﭼﻮن دﻳﺪ ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺪ ﻣﻬﺮ او را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﻠﺐ‬
‫ﻛﻨﺪ‪ ،‬از ﻫﻤﮕﺎن ﺑﺮﻳﺪ و ﺑﻪ اﻧﺰوا و اﻧﺪوﻫﻲ داﻳﻤﻲ روي آورد و ﭼﻨﺪان در اﻳـﻦ ﺣﺎﻟـﺖ ﺑـﺎﻗﻲ‬
‫ﻣﺎﻧﺪ ﻛﻪ ﺗﻨﻬﺎ ﭘﮋواﻛﻲ از ﮔﺮﻳﻪﻫﺎﻳﺶ ﺑﻪ ﺧﺎﻃﺮ اﻳﻦ ﻧﺎﻛﺎﻣﻲ ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ‪ ،‬و ﻧﺎﻣﺶ ﻫﻢ از ﻫﻤـﻴﻦ‬
‫ﺟﺎ آﻣﺪه ﻛﻪ در ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ »ﭘﮋواك« ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ ﻏﻢاﻧﮕﻴﺰ اﻳﻦ ﭘﺮي ﺑﻪ ﻗـﺪري ﺧـﺪاﻳﺎن را ﺧـﺸﻤﮕﻴﻦ ﻛـﺮد ﻛـﻪ ﻧـﺮﮔﺲ را‬
‫ﻧﻔﺮﻳﻦ ﻛﺮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ روزي ﻛﻪ ﻣﺮد ﺟﻮان ﻣﻲﺧﻮاﺳﺖ از ﻳـﻚ آبﮔﻴـﺮ آب ﺑﻨﻮﺷـﺪ‪،‬‬
‫ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺧﻮد را در آب دﻳﺪ و دﻟﺒﺎﺧﺘﻪي آن ﺷـﺪ‪ .‬اﻣـﺎ ﻧﻔﻬﻤﻴـﺪ ﻛـﻪ اﻳـﻦ ﺑﺎزﺗـﺎﺑﻲ از ﭼﻬـﺮة‬
‫ﺧﻮدش اﺳﺖ‪ .‬ﻫﺮﺑﺎر ﻛﻪ ﻧﺮﮔﺲ ﺑﺮاي ﺑﻮﺳﻴﺪن ﺗﺼﻮﻳﺮش در آب ﭘﻴﺶ ﻣﻲرﻓﺖ و ﻟﺐ ﺧـﻮد‬
‫را ﺑﺮ آب ﻣﻲﻧﻬﺎد‪ ،‬آن ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺑﺮﻣﻲﮔﺮﻳﺨﺖ‪ .‬از اﻳﻦ رو ﻧﺮﮔﺲ ﻛـﻪ ﻧﮕـﺮان ﺑـﻮد ﻣﺒـﺎدا ﺑﺨـﺖ‬
‫دﻳﺪن اﻳﻦ ﻋﻜﺲ را از دﺳﺖ دﻫﺪ‪ ،‬از ﻧﻮﺷﻴﺪن آب ﺧﻮدداري ﻛـﺮد و آنﻗـﺪر ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﻛـﺎر‬
‫اداﻣﻪ داد ﺗﺎ از ﺗﺸﻨﮕﻲ در ﻛﻨﺎر آبﮔﻴﺮ ﻣﺮد‪ .‬در ﻣﺤﻠﻲ ﻛﻪ او ﻣﺮده ﺑﻮد‪ ،‬ﮔﻠﻲ روﻳﻴﺪ ﻛـﻪ آن‬
‫را ﻧﺮﮔﺲ ﻧﺎﻣﻴﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫رواﻳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از اﻳﻦ داﺳﺘﺎن‪ ،‬ﺑﻪ زﻣﺎﻧﻲ ﻣﺘﺄﺧﺮﺗﺮ ﺑﺎز ﻣﻲﮔﺮدد‪ .‬ﻛﻬﻦﺗـﺮﻳﻦ ﻧـﺴﺨﻪ از‬
‫آن را ﺑﻪ ﺗﺎزﮔﻲ در ﺳﺎل ‪. 2004‬م در ﭘـﺎﭘﻴﺮوس اوﻛـﺴﻮروﻧﺨﻮس‪ 40‬ﻳﺎﻓﺘﻨـﺪ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑـﻪ دﻫـﺔ‬
‫ﺷﺼﺖ ﻣﻴﻼدي ﻣﺮﺑﻮط ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬آنﮔﺎه ﺣﺪود ﻳﻚ ﻗﺮن ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻧﻮﻳﺴﻨﺪهاي ﺑﻪ ﻧﺎم ﭘﺎوﺳـﺎﻧﻴﺎس‬
‫)‪. 176-143‬م( در ﻛﺘﺎب »ﺗﻮﺻﻴﻒ ﻳﻮﻧﺎن« رواﻳﺘﻲ ﻣﺸﺎﺑﻪ را ذﻛـﺮ ﻛـﺮد‪ 41.‬اﻣـﺮوز اﻳـﻦ دو‬
‫ﻣﻨﺒﻊ را ﺑﺮاي ﺑﺎزﺳﺎزي رواﻳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻧﺮﮔﺲ ﺑﻜﺎر ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬رواﻳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ‪ ،‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ دور از‬
‫اﻧﺘﻈﺎر ﻫﻢ ﻧﻴﺴﺖ‪ ،‬ﻣﻀﻤﻮﻧﻲ ﻫﻢﺟﻨﺲﺑﺎزاﻧﻪ دارد‪ .‬ﻧﺮﮔﺲ ﻣـﺮدي زﻳﺒـﺎ و ﺟـﻮان ﺑـﻮده‪ ،‬ﻛـﻪ‬
‫دلﺑﺎﺧﺘﻪاي ﺑﻪ ﻧﺎم آﻣﻴﻨﻴﺎس‪ 42‬داﺷﺘﻪ‪ .‬اﻳﻦ آﻣﻴﻨﻴﺎس ﺧﻮد ﻣﺮدي ﺟﻮان ﺑﻮد ﻛﻪ اﺻـﺮار را از‬
‫ﺣﺪ ﮔﺬراﻧﺪ‪ .‬ﺗﺎ ﺟﺎﻳﻲ ﻛﻪ ﻧﺮﮔﺲ او را از ﺧﻮد راﻧﺪ و ﺷﻤـﺸﻴﺮي را ﺑـﻪ او داد و ﺑـﻪ ﺗـﺴﻤﺨﺮ‬
‫ﮔﻔﺖ اﮔﺮ راﻫﻲ ﺑﺮاي ﻓﺮاﻣﻮش ﻛﺮدن او ﻧﻴﺎﻓﺖ‪ ،‬ﺧﻮد را ﺑﻜﺸﺪ‪ .‬آﻣﻴﻨﻴﺎس ﻫﻢ ﺟﻠﻮي در ﺧﺎﻧﺔ‬
‫دلدارش ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻛﺮد‪ .‬آنﮔﺎه در واﭘـﺴﻴﻦ دﻗـﺎﻳﻖ زﻧـﺪﮔﻲ ﻧـﺮﮔﺲ را ﻧﻔـﺮﻳﻦ ﻛـﺮد و از‬
‫ﺧﺪاﻳﺎن ﺧﻮاﺳﺖ ﺗﺎ او ﻧﻴﺰ ﻣﺰة ﻧﺎﻛﺎﻣﻲ در ﻋﺸﻖ را ﺑﭽﺸﺪ‪ .‬ﻧﺮﮔﺲ ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺗﺼﻮﻳﺮ ﺧﻮد‬
‫‪‬‬ ‫‪29‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫را در آب ﺑﺮﻛﻪ دﻳﺪ و ﻋﺎﺷﻖ ﺧﻮد ﺷﺪ و ﭼﻮن ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﺑـﻪ آن ﺗـﺼﻮﻳﺮ دﺳـﺖ ﻳﺎﺑـﺪ‪ ،‬ﺑـﺎ‬
‫ﺷﻤﺸﻴﺮ ﺧﻮدﻛﺸﻲ ﻛﺮد و ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ ﺑﻪ ﺳﺮﻧﻮﺷﺖ آﻣﻴﻨﻴﺎس دﭼﺎر آﻣﺪ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﻧﻤﺎﻧﺪ ﻛﻪ‬
‫ﭘﺎوﺳﺎﻧﻴﺎس ﺑﻪ ﻧﺴﺨﻪاي ﻓﺮﻋﻲ و ﻧﺎﺷﻨﺎﺧﺘﻪ از اﻳـﻦ داﺳـﺘﺎن اﺷـﺎره ﻛـﺮده و ﻣـﻲﮔﻮﻳـﺪ ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺎﻣﻌﻘﻮل اﺳﺖ ﻛﺴﻲ ﻧﺘﻮاﻧﺪ ﺗﺼﻮﻳﺮش را در آب از اﻧﺴﺎﻧﻲ واﻗﻌﻲ ﺗﻤﻴﺰ دﻫﺪ‪ .‬ﭘﺲ آورده ﻛـﻪ‬
‫ﻧﺮﮔﺲ در اﺑﺘﺪاي ﻛﺎر دو ﺧﻮاﻫﺮ دوﻗﻠﻮ داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮدش ﺑﺴﻴﺎر زﻳﺒﺎ ﺑـﻮده و ﻫـﺮ دو‬
‫ﻟﺒﺎﺳﻲ ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﻣﻲﭘﻮﺷﻴﺪهاﻧﺪ‪ .‬ﮔﻮﻳﺎ ﻛﺸﺸﻲ از ﻧﻮع زﻧﺎي ﺑﺎ ﻣﺤﺎرم ﻣﻴﺎن اﻳﻦ دو ﺑﺮﻗـﺮار‬
‫ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ اﻳﻦ ﻛﻪ ﻧﺮﮔﺲ ﭘﺲ از درﮔﺬﺷﺖ او دﻳﻮاﻧﻪ ﺷﺪ و ﻓﻜﺮ ﻛـﺮد ﺗـﺼﻮﻳﺮش در آب‬
‫ﻫﻤﺎن ﺧﻮاﻫﺮ ﻣﺮدهاش اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﻛﻪ از دو رواﻳﺖِ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ و روﻣﻲ ﻧﺮﮔﺲ ﺑﺮ ﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬اﻓﺴﺎﻧﺔ اﻳﻦ اﻳﺰد ﻛﻬﻦﺳـﺎل‬
‫در ﺳﺮزﻣﻴﻦﻫﺎي ﺑﺎﺧﺘﺮي دﺳﺖﺧﻮش دﮔﺮدﻳﺴﻲ ﻋﻤﻴﻖ ﺷﺪه اﺳـﺖ‪ .‬ﭼﻨـﺎن ﻛـﻪ از ﻗـﺪﻣﺖ‬
‫ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ رواﻳﺖﻫﺎ ﺑﺮﻣﻲآﻳﺪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ در ﺣـﺪود ﻗـﺮن ﻧﺨـﺴﺖ پ‪.‬م در ﻗﻠﻤـﺮو‬
‫ﺑﺎﺧﺘﺮي وامﮔﻴﺮي ﺷﺪه و ﺗﺎ دو ﻗﺮن ﺑﻌﺪ ﺑﻪ ﺷﻜﻠﻲ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و ﺟﺎاﻓﺘﺎده درآﻣﺪه اﺳﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﻫﻤﺎن زﻣﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ در ﻣﺮزﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ ﻳﻮﻧﺎن و روم‪ ،‬وامﮔﻴﺮﻳـﻲ ﻣـﺸﺎﺑﻪ در ادﻳـﺎن‬
‫ﻳﻬﻮدي اﻧﺠﺎم ﻣﻲﮔﺮﻓﺖ و ﺗﻠﻤﻮدي ﻛﻪ ﺟﺒﺮﺋﻴﻞ در آن ﻣﻮﻗﻌﻴﺘﻲ ﻣﺮﻛـﺰي داﺷـﺖ‪ ،‬ﻧﮕﺎﺷـﺘﻪ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﺣﺪس ﻣﻦ آن اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻧﺨﺴﺖ در اﺳﺘﺎنﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻳﻬﻮدﻳﻪ و ﺳﻮرﻳﻪ‬
‫ﻛﻪ ﺗﺎزه در ﻫﻤﺎن ﻋﺼﺮ ﺗﻮﺳﻂ روﻣﻴﺎن ﻓﺘﺢ ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺑﻌﺪ ﺑﻪ دﺳـﺖ ﺗﻮاﻧـﺎي‬
‫اووﻳﺪ ﺑﻪ ادﺑﻴﺎت رﺳﻤﻲ ﻻﺗﻴﻨﻲ راه ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﻧﺴﺨﺔ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از اﻳﻦ داﺳﺘﺎن‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً دﻳﺮﺗﺮ‬
‫و از ﻣﺠﺮاي وامﮔﻴﺮي از ﻣﺘﻮن روﻣﻲ ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه اﺳﺖ و از ﻣﻌﺪود ﻣﻮاردي اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣـﺴﻴﺮ‬
‫اﻧﺘﻘﺎل ﻣﻨﺶﻫﺎ ﻣﻴﺎن دو ﺗﻤﺪن روﻣﻲ و ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ واژﮔﻮﻧﻪ اﺳﺖ و روﻣﻴﺎن در آن ﻣﺮﺟـﻊ واﻗـﻊ‬
‫ﺷﺪهاﻧﺪ‪.‬‬
‫داﺳﺘﺎن ﻏﺮﺑﻲ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﺗﻘﺮﻳﺒﺎً ﺗﻤﺎم ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ اﺻـﻠﻲ ﺧـﻮد را از دﺳـﺖ داده‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد ﭘﻮﺳﺘﻪاي از آن ﺑﺎﻗﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان ﺧـﺪاي ﺧﺒﺮرﺳـﺎن اﻳﺮاﻧـﻲ را از‬
‫وراي آن ﺗﺸﺨﻴﺺ داد‪ .‬در اﻳﻦﺟﺎ ﺑﺎ ﻣﻮﺟﻮدي روﺑﻪرو ﻫﺴﺘﻴﻢ ﻛﻪ ﻫﻤﺎن اﺳﻢ ﻛﻬﻦ ﺧـﻮد را‬
‫ﺣﻔﻆ ﻛﺮده اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﺎن ﻛﻪ در رواﻳﺖ ﺳﺎﺳﺎﻧﻲ ـ ﻣﺎﻧﻮي دﻳﺪﻳﻢ‪ ،‬ﺷﻜﻞ ﻇﺎﻫﺮي ﺧﻮﻳﺶ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺜﺎﺑﻪ ﻣﺮد ﺟﻮان زﻳﺒﺎرو را ﻧﻴﺰ داراﺳﺖ‪ .‬او ﻫﻢﭼﻨﻴﻦ ﺧـﺼﻠﺘﻲ اﻏﻮاﮔﺮاﻧـﻪ را ﻛـﻪ در ادﺑﻴـﺎت‬
‫زرﺗﺸﺘﻲ وﺟﻮد داﺷﺖ و در ﻋﺼﺮ ﻣﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺮﺳﻪ ﻧـﺴﺒﺖ داده ﺷـﺪ‪ ،‬داراﺳـﺖ‪ .‬از آنﺟـﺎ ﻛـﻪ‬
‫رواﻳﺖ اووﻳﺪ ﭘﻴﺶ از زاﻳﺶ ﻣﺎﻧﻲ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان ﻓﺮض ﻛﺮد ﻛﻪ دو ﺳﻪ ﻧﺴﻞ ﭘﻴﺶ از‬
‫ﻇﻬﻮر ﻣﺎﻧﻲ داﺳﺘﺎﻧﻲ درﺑﺎرة ﻧﺮﺳﺔ زﻳﺒﺎرو و ﺧﺼﻠﺖ اﻏﻮاﮔﺮاﻧﻪاش در آﻧـﺎﺗﻮﻟﻲ و اﺳـﺘﺎنﻫـﺎي‬
‫ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان زﻣﻴﻦ ﺑﺮ ﺳﺮ زﺑﺎنﻫﺎ ﺑﻮده اﺳﺖ ﻛﻪ ﺗﻮﺳﻂ روﻣﻴﺎن وامﮔﻴﺮي ﺷـﺪه اﺳـﺖ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫داﺳﺘﺎن اﺣﺘﻤﺎﻻً از ﺗﺮﻛﻴﺐ داﺳﺘﺎن زرﺗﺸﺘﻲ ﺟﻬﻲ و ﭘﺴﺮ زﻳﺒﺎروي اﻏﻮاﮔﺮ ﺑﺎ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮕﻲ ﻛـﻪ‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪30‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻧﺎﻣﺶ »ﺟﻠﻮهي ﻣﺮداﻧﻪ« ﻣﻌﻨﺎ ﻣﻲدﻫﺪ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﻳﮕﺮ‪ ،‬ﺑﻪ ﮔﻤﺎﻧﻢ آﺷﻜﺎر‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﻛﻴﺐ در اﻳﺮان و در زﻣﻴﻨﻪاي رخ داده ﻛﻪ اﺳﻢ ﻧﺮﻳﻮﺳـﻨﮓ ﻣﻌﻨـﺎي »ﺟﻠـﻮة‬
‫ﻣﺮداﻧﻪ« را ﺣﻤﻞ ﻣﻲﻛﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﻧﺴﺨﺔ اوﻟﻴﺔ اﻳﺮاﻧﻲ اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﻗﺪري ﻓﺮﻋﻲ و ﺣﺎﺷـﻴﻪاي ﺑـﻮد ﻛـﻪ‬
‫اﻣﺮوز ﻧﺸﺎﻧﻲ از آن در دﺳﺖ ﻧﻴﺴﺖ‪ .‬ﺗﻨﻬﺎ رواﻳﺖ ﻣﺤﻜﻢ و ﭘﻴﭽﻴﺪة ﻣﺎﻧﻲ را دارﻳﻢ ﻛـﻪ ﻧﺮﺳـﺔ‬
‫اﻏﻮاﮔﺮ را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﺗﺠﻠﻲ زﻳﺒﺎﻳﻲ و ﻧﻴﺮوي ﻣﺮداﻧﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ دﻳﻮان ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ ﺗﺎ ﻣﻘﻄﻌﻲ از‬
‫رخدادﻫﺎي ﻋﺼﺮ آﻓﺮﻳﻨﺶ را در ارﺗﺒﺎط ﺑﺎ آن ﺗﻔﺴﻴﺮ ﻛﻨﺪ‪ .‬ﺷﺒﺎﻫﺖﻫﺎي اﻳﻦ داﺳﺘﺎن ﻣﺎﻧﻮي و‬
‫ﻧﺴﺨﺔ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪﺗﺮ اووﻳﺪ ﻧﺸﺎنﮔﺮ آن اﺳﺖ ﻛﻪ ﺳﺮﻣﺸﻘﻲ ﻛﻬﻦﺗـﺮ و ﺳـﺎدهﺗـﺮ از اﻳـﻦ ﻫـﺮ دو‬
‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ ﻛﻪ ﻫﻢ اووﻳﺪ و ﻫﻢ ﻣﺎﻧﻲ داﺳﺘﺎن ﺧﻮد را از آن ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﺑﻪ ﻫﺮ ﺣﺎل‪ ،‬ﺑﺮﺧﻼف رواﻳﺖ ﻣﺎﻧﻮي ﻛﻪ اﻏﻮاﮔﺮي و زﻳﺒﺎﻳﻲ ﻧﺮﺳـﻪ ﻳـﺰد را ﺑـﻪ اﻣـﺮي‬
‫ﻫﺪفﻣﻨﺪ و ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﻣﻲﻛﻨﺪ و آن را ﺑﻪ ﻣﺜﺎﺑﻪ ﮔﺎﻣﻲ ﻣﻬﻢ در آﻓﺮﻳﻨﺶ ﻫـﺴﺘﻲ ﻣـﻮرد‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ‪ ،‬در داﺳﺘﺎن اووﻳﺪ ﺑﺎ ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻧﺴﺒﺖ ﻋﺎﻣﻴﺎﻧﻪ روﺑﻪرو ﻫﺴﺘﻴﻢ‪ .‬ﻧﺮﮔﺲ‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد ﻧﺎم و ﭼﻬﺮه و ﻛﺎر وﻳﮋة ﻣﺸﺎﺑﻬﺶ ﺑﺎ داﺳﺘﺎن اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧـﻮﻳﺶ را ﺑـﺎ آﺳـﻤﺎن و‬
‫روﻧﺪﻫﺎي ﺣﺎﻛﻢ ﺑﺮ ﻛﻠﻴﺖ ﻫﺴﺘﻲ ﺑﺮﻳﺪه اﺳﺖ‪ .‬او اﻧﺴﺎﻧﻲ اﺳﺖ ﺑﺎ ﺗﺒﺎر اﻓﺴﺎﻧﻪاي‪ ،‬ﻛﻪ از ﺗﺠﺎوز‬
‫اﻳﺰد ﻧﮕﻬﺒﺎن ﻳﻚ رود ﺑﻪ ﻳﻚ ﭘﺮي درﻳﺎﻳﻲ زاده ﺷﺪه اﺳﺖ و اﻳﻦ ﺗﻨﻬـﺎ ﻧـﺸﺎﻧﻪاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ‬
‫ﺧﺎﺳﺖﮔﺎه آﺳﻤﺎﻧﻲ او را در ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﺷـﺮﻗﻲ ﻧـﺸﺎن ﻣـﻲدﻫـﺪ‪ .‬او در ﺳﺮاﺳـﺮ داﺳـﺘﺎﻧﺶ‬
‫ﻫﻢﭼﻮن اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻋﺎدي ﺗﺼﻮﻳﺮ ﻣﻲﺷﻮد ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﺧﻮدﺑﻴﻨﻲ و ﻏﺮور دﭼﺎر ﻣـﻲﮔـﺮدد و ﺑـﻪ‬
‫ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴﻞ ﻫﻢ ﺟﺎن ﺧﻮد را از دﺳﺖ ﻣﻲدﻫﺪ‪.‬‬
‫‪ -6‬داﺳﺘﺎن روﻣﻲ ﻧﺮﮔﺲ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ از ﻧﻈﺮ زﻣﺎﻧﻲ ﺑﺮ رواﻳﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺗﻘﺪم دارد‪ ،‬اﻣﺎ ﺑﺮ‬
‫ﻣﺤﻮري ﻣﻔﻬﻮﻣﻲ زﻣﻴﻨﺔ اﺧﻼﻗﻲ ﺷﻜﻞ ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑـﺎر در ﻳﻮﻧـﺎن اﺑـﺪاع‬
‫ﺷﺪ و در زﻣﻴﻨﻪي ﻻﺗﻴﻨﻲ اووﻳﺪ ﻣﻨﺸﻲ وام ﮔﺮﻓﺘﻪ از اﻳﻦ ﺗﻤﺪن ﺑﻮد‪ .‬ﻣﻔﻬﻮم ﻣـﻮرد ﻧﻈـﺮ‪ ،‬در‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ‪) υβρισ‬ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ( ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﺪ ﻛﻪ ﻣﻲﺗﻮان آن را ﻏﺮور ﻳﺎ ﺧﻮدﺑﻴﻨﻲ ﺗﺮﺟﻤﻪ ﻛﺮد‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ ﺑﺎ ﻏﺮور و ﺧﻮدﺳﺘﺎﻳﻲ ﻋﺎدي ﺗﻔﺎوت دارد‪ ،‬و ﺑـﻪ ﮔـﺴﺘﺎﺧﻲ ﺑﻨـﺪﮔﺎن و‬
‫زﻳﺎدهﻃﻠﺒﻲﺷﺎن اﺷﺎره ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ ﺻـﻔﺖ ﺑـﺮدهاي اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺟـﺎيﮔـﺎه ﺧـﻮدش را‬
‫ﻧﺸﻨﺎﺳﺪ و در ﺑﺮاﺑﺮ ارﺑﺎﺑﺶ ﮔﺴﺘﺎﺧﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ ،‬ﻳـﺎ ﻛـﻮدﻛﻲ ﻛـﻪ ﺳﻠـﺴﻠﻪ ﻣﺮاﺗـﺐ اﺟﺘﻤـﺎﻋﻲ را‬
‫رﻋﺎﻳﺖ ﻧﻜﻨﺪ و ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﻫﺎ ﺑﻲﺗﻮﺟﻬﻲ ﻧﻤﺎﻳﺪ‪ .‬در اﻳﻦ ﺗﻌﺒﻴﺮ‪ ،‬ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ ﻋﺒﺎرت اﺳﺖ از اﻳـﻦ‬
‫ﻛﻪ ﻓﺮد ﭘﺎ را از ﮔﻠﻴﻢ ﺧﻮد درازﺗﺮ ﻛﻨﺪ و ﺣﻘﻮق ارﺑﺎﺑﺎن و ﺳﺮوران ﺧﻮد را ﺧﺪﺷﻪدار ﻧﻤﺎﻳﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ در اﺻﻞ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ و ﻣﺸﺎﺑﻬﺶ در ﺗﻤﺪن اﻳﺮاﻧﻲ دﻳﺪه ﻧﻤﻲﺷـﻮد‪.‬‬
‫از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت‪ ،‬آن را ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎ ﮔﻨﺎه ﻧﺎﻓﺮﻣﺎﻧﻲ در ﻓﺮﻫﻨﮓ ﻳﻬﻮد ﺷﺒﻴﻪ داﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﮔﻨـﺎه‬
‫در ﻣﺘﻮن ﻛﻬﻦ ﺗﻮرات ﺑﻪ وﻳﮋه درﺑﺎرة ﻛﺴﺎﻧﻲ ﺑﻜﺎر ﻣﻲرود ﻛـﻪ ﺧـﺪاﻳﺎﻧﻲ ﺑﻴﮕﺎﻧـﻪ و اﻳﺰداﻧـﻲ‬
‫‪‬‬ ‫‪31‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫ﻓﻨﻴﻘﻲ را ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻨﺪ‪ .‬ﮔﻨﺎه ﻗﻮم ﻳﻬﻮد ﻛﻪ ﭘﺲ از ﺧﺮوج از ﻣﺼﺮ ﻧﺴﺒﺖ ﺑـﻪ ﻳﻬـﻮه ﻧﺎﺳﭙﺎﺳـﻲ‬
‫ﻛﺮد و ﺑﻪ ﺑﺎداﻓﺮه ﺗﺎ ﭼﻬﻞ ﺳﺎل در ﺻﺤﺮاي ﺳﻴﻨﺎ ﺳﺮﮔﺮدان ﺷﺪ ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺣﺪودي ﺑﻪ ﻫـﻮﺑﺮﻳﺲ‬
‫ﺷﺒﺎﻫﺖ دارد‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬اﻳﻦ ﻣﻔﻬﻮم در ادﺑﻴﺎت اﺳﻼﻣﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ روﺷﻦﺗﺮﻳﻦ ﺑﻴﺎن ﺧـﻮد‬
‫را ﭘﻴﺪا ﻣﻲﻛﻨﺪ‪ .‬ﭼﻮن ﺳﺠﺪه ﻧﻜﺮدن ﺷﻴﻄﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ آدم و راﻧﺪه ﺷﺪﻧﺶ از درﮔﺎه ﺧﺪاوﻧـﺪ‬
‫ﻧﻤﻮﻧﻪاي دﻗﻴﻖ از ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ ﺳﺮاﭘﺎ ﺑـﺎ ﺗـﺼﻮﻳﺮ اﻳﺮاﻧـﻲ از اﻧـﺴﺎن در ﺗﻌـﺎرض اﺳـﺖ‪ .‬در ادﺑﻴـﺎت‬
‫زرﺗﺸﺘﻲ و در ﺗﻤﺎم ﻧﺴﺨﻪﻫﺎي ﭘﺪﻳﺪ آﻣﺪه در دل آن ـ از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﺎﻧﻮﻳﺖ ـ اﻧﺴﺎن ﻣﻮﺟﻮدي‬
‫واﻻ و ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻫﻢدﺳﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ و ﺗﻌﻴﻴﻦ ﻛﻨﻨﺪة ﺳﺮﻧﻮﺷـﺖ ﻫـﺴﺘﻲ اﺳـﺖ‪ .‬ﻧﺒـﺮد‬
‫ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻴﻚ و ﺷﺮ ﺑﺎ دﺳﺘﻴﺎري او ﺑﻪ ﺳـﺮاﻧﺠﺎم ﻣـﻲرﺳـﺪ و ﺑﻨـﺎﺑﺮاﻳﻦ راﺑﻄـﻪاش ﺑـﺎ‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ »ﭘﺮﻳﺴﺘﺎري« اﺳﺖ‪ .‬در اوﺳﺘﺎ و ﺗﻤﺎم ﻣﺘﻮن ﻛﻬﻦ اﻳﺮاﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺴﺎن ﭘﺮﻳﺴﺘﺎر و ﭘﺮﺳﺘﻨﺪة‬
‫ﺧﺪاوﻧﺪ داﻧﺴﺘﻪ ﺷﺪه‪ ،‬و اﻳﻦ واژه ﻛﻪ ‪ priest‬اﻧﮕﻠﻴﺴﻲ ﻫﻢ از آن ﻣـﺸﺘﻖ ﺷـﺪه‪ ،‬ﺑـﻪ ﻣﻌﻨـﺎي‬
‫»ﭘﺮﺳﺘﺎري ﻛﺮدن‪ ،‬ﻣﺮاﻗﺒﺖ ﻛﺮدن‪ ،‬رﺳﻴﺪﮔﻲ ﻛﺮدن« اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﻪ ﺑﻨﺪﮔﻲ و ﻋﺒﻮدﻳـﺖ‪ .‬در واﻗـﻊ‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻋﺒﻮدﻳﺖ‪ ،‬از ﻣﺠﺮاي ادﻳﺎن ﺳﺎﻣﻲ و ﺑﻮﻳﮋه ﻳﻬﻮدﻳﺖ ﺑﻪ ﺳﺎﻳﺮ ادﻳﺎن راه ﻳﺎﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ‪ ،‬و‬
‫ﺑﻪ ﮔﻤﺎن ﻣﻦ ﺧﺎﺳﺖﮔﺎﻫﻲ ﻣﺼﺮي دارد‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ در ﻣﺘﻮن و دﻳﻮار ﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﺷـﻬﺮ ﻣﺘـﺮوك‬
‫اﻟﻌﻤﺮﻧﻪ‪ ،‬ﭘﺎﻳﺘﺨﺖ ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺷﺎه ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳﺖ ﺗﺎرﻳﺦ‪ ،‬ﻓﺮﻋـﻮن آﺧﻨـﺎﺗﻮن‪ ،‬ﺑـﺮاي ﻧﺨـﺴﺘﻴﻦ ﺑـﺎر‬
‫رﻋﻴﺘﻲ را ﻣﻲﺑﻴﻨﻴﻢ ﻛﻪ در ﺑﺮاﺑﺮ ﻓﺮﻋﻮن و ﺧﺪاﻳﺎن‪ ،‬ﻫـﻢﭼـﻮن ﺑﺮدﮔـﺎن ﺗـﺼﻮﻳﺮ ﺷـﺪهاﻧـﺪ‪ .‬و‬
‫ﻣﻲداﻧﻴﻢ ﻛﻪ دﻳﻦ ﻳﻬﻮد در اﺑﺘﺪا ﺳﺨﺖ زﻳﺮ ﺗﺄﺛﻴﺮ آﻳﻴﻦ ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳـﺘﺎﻧﺔ آﺗـﻮن و ﻧـﻮآوريﻫـﺎي‬
‫دﻳﻨﻲ اﻳﻦ ﻓﺮﻋﻮن ﺑﻮده اﺳﺖ‪ ،‬اﮔﺮ اﺻﻮﻻً ﺷﺎﺧﻪاي ﻳﺎﻏﻲﮔﺮاﻧﻪ از آن دﻳﻦ ﻧﺒﻮده ﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﭼﻨﻴﻦ ﻣﻲﻧﻤﺎﻳﺪ ﻛﻪ دو ﻧﻮع از راﺑﻄﺔ اﻧﺴﺎن و ﺧﺪاوﻧﺪ در ادﻳﺎن ﻛﻬﻦ وﺟـﻮد داﺷـﺘﻪ‬
‫ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬در ﻳﻜﻲ‪ ،‬ﻛﻪ ﺑﺎ اﻧﻘﻼب زرﺗﺸﺘﻲ ﺑﺮاي ﻧﺨﺴﺘﻴﻦ ﺑﺎر ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن ﺑﺮداﺷﺖِ ﻛﻬﻦ و‬
‫ﻃﺒﻴﻌﺖﮔﺮاﻳﺎﻧﻪاي ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﻧﻴﺮوﻳﻲ در ﻣﻴﺎن ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻣﺘﻜﺜﺮ و ﻣﻘﺪس ﻃﺒﻴﻌﻲ ﻣﻲدﻳـﺪ‪،‬‬
‫ﭘﻴﺮاﻳﺶ ﺷﺪ و ﺻﻴﻘﻞ ﺧﻮرد و ﺑﻪ ﺑﻴﻨﺸﻲ در ﻣﻮرد ﺟﻬﺎن ﻣﻨﺘﻬﻲ ﺷﺪ ﻛﻪ در آن ﻳـﻚ ﻣﺮﻛـﺰ‬
‫ﻣﻘﺪس و ﻧﻴﻚ ﺑﺎ ﻳﻚ ﻣﺮﻛﺰ ﭘﻠﻴﺪ و ﺑﺪﻛﺎر در ﻧﺒﺮد ﺑﻮد و ﺑﻨﺎﺑﺮاﻳﻦ اﻧـﺴﺎن ﻧـﻪ ﺗﻨﻬـﺎ دوﺳـﺖ‪،‬‬
‫ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﻳﺖ‪ ،‬ﭘﻴﺮو و دوﺳﺘﺪار‪ ،‬ﻳﺎ ﻣﺘﺤﺪ ﻣﻘﻄﻌﻲ ﻳﻚ اﻳﺰد‪ ،‬ﻛﻪ ﻳﺎور و ﻣﺘﺤﺪ ﻫﻤﻴـﺸﮕﻲ او‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻣﻲﺷﺪ و در ﺗﺎرﻳﺦ ﻫﺴﺘﻲ ﻧﻘﺸﻲ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ را اﻳﻔﺎ ﻣﻲﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ ﻫﻤﺎن روﻧـﺪي ﺑـﻮد‬
‫ﻛﻪ ﺑﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﭘﺮﻳﺴﺘﺎري اﻧﺠﺎﻣﻴﺪ و اﻧﺴﺎن را ﭘﺮﺳﺘﻨﺪه‪ ،‬ﻧﮕﻪدارﻧﺪه‪ ،‬و ﻧﮕﻬﺒﺎن اﻳﺰدان داﻧﺴﺖ‪.‬‬
‫رويﻛﺮد دﻳﮕﺮ‪ ،‬اﺣﺘﻤﺎﻻً ﻳﻜﻲ دو ﻗﺮن زودﺗﺮ از زرﺗﺸﺖ در ﻣﺼﺮ ﺑﺎﺳﺘﺎن ﭘﺪﻳﺪار ﺷﺪ‪،‬‬
‫و از ﻣﺠﺮاي ﻗﻮم ﻳﻬﻮد ﺑﻪ ﺳﻮرﻳﻪ راه ﻳﺎﻓﺖ و از آنﺟﺎ در ﻛﻞ ﺟﻬﺎن ﻛﻬﻦ ﭘﺮاﻛﻨﺪه ﺷﺪ‪ .‬اﻳـﻦ‬
‫ﺑﺮداﺷﺖ اﻧﺴﺎن را ﺑﻨﺪه و ﺧﺪﻣﺖﮔﺰار ﺧﺪاﻳﺎن ﻣﻲداﻧﺴﺖ‪ .‬اﻳـﻦ ﺑﺮداﺷـﺖ ﻧﻴـﺰ در رويﻛـﺮد‬
‫ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﻛﻬﻦﺳﺎل ﻛﺸﺎورزي رﻳﺸﻪ داﺷﺖ ﻛﻪ اﻧﺴﺎن را ﭘﻴﻜﺮي ﮔﻠـﻲ ﻣـﻲداﻧـﺴﺘﻨﺪ ﻛـﻪ‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪32‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺧﺪاﻳﺎن آن را ﺑﺮاي ﺧﺪﻣﺖ ﻛﺮدن و ﻫﻢﭼﻮن ﺑﺮده آﻓﺮﻳﺪهاﻧﺪ‪ .‬اﻳﻦ ﺑﺮداﺷـﺖ ﻧﻴـﺰ در زﻣﻴﻨـﺔ‬
‫ﻣﺼﺮي ﺑﺎ ﺗﻠﻘﻲ ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳﺘﺎﻧﺔ آﺧﻨﺎﺗﻮن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﺗﺼﻮﻳﺮي از اﻧﺴﺎن اﻧﺠﺎﻣﻴـﺪ ﻛـﻪ در‬
‫ﺟﻬﺎﻧﻲ ﺑﻪ ﻫﻤﺎن اﻧﺪازه ﻗﻄﺒﻲ ﺷﺪه و ﻣﺮﻛﺰدار ﻣﻲزﻳﺴﺖ‪ .‬اﻣـﺎ اﻳـﻦ ﺑـﺎر در ﻧﺒـﺮد ﻧﻴﺮوﻫـﺎي‬
‫ﻏﻮلآﺳﺎي اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ و اﻫﻮراﻳﻲ ﻧﻘﺸﻲ زﻳﺎد ﺑﺮ ﻋﻬﺪه ﻧﺪاﺷﺖ و ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﻨﺪهاي ﻧﺎﭼﻴﺰ و ﺧﺮد‬
‫ﺑﻮد ﺗﺎ ﻣﺘﺤﺪي ﻧﻴﺮوﻣﻨﺪ و دﻻور‪ .‬اﻳﻦ دو رواﻳﺖ ﻣﺘﻔـﺎوت از اﻧـﺴﺎن‪ ،‬ﺑـﻪ ﮔﻤـﺎن ﻣـﻦ در دو‬
‫ﭘﻴﻜﺮﺑﻨﺪي ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﻛﻮچﮔﺮد در اﻳﺮان ﺷﺮﻗﻲ‪ ،‬و ﻛﺸﺎورز ﺑﺮدهدار در ﻣـﺼﺮ رﻳـﺸﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺷﻜﻞ ﺑﻮد ﻛﻪ دو اﻧﻘﻼب دﻳﻨﻲ ﺑﺰرگ در ﻣﺮزﻫﺎي ﺷﺮﻗﻲ و ﻏﺮﺑﻲ اﻳﺮان‬
‫زﻣﻴﻦ‪ ،‬دو ﺗﺼﻮﻳﺮ واژﮔﻮﻧﻪ از اﻧﺴﺎن را ﺑﺪﺳﺖ داد‪ .‬دو اﻧﻘﻼب ﻳـﺎد ﺷـﺪه از ﺑـﺴﻴﺎري ﺟﻬـﺎت‬
‫ﺷﺒﻴﻪ ﺑﻪ ﻫﻢ ﺑﻮد‪ .‬ﻫﺮ دو ﺗﻮﺳﻂ ﻳﻚ ﺷﺨـﺼﻴﺖ ﺗـﺎرﻳﺨﻲ ﺗﺄﺛﻴﺮﮔـﺬار )زرﺗـﺸﺖ و آﺧﻨـﺎﺗﻮن‪/‬‬
‫ﻣﻮﺳﻲ( ﺗﺄﺳﻴﺲ ﺷﺪ‪ ،‬ﻫﺮ دو ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳﺘﻲ اﻓﺮاﻃـﻲ را ﺗﺒﻠﻴـﻎ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ ،‬ﻫـﺮ دو در دوران‬
‫ﺧﻮدﺷﺎن اﻧﻘﻼﺑﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ را ﭘﺪﻳﺪ آوردﻧﺪ‪ ،‬و ﻫـﺮ دو ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﻓﺮاﮔﻴـﺮ از اﺧـﻼق ﻓـﺮدي را‬
‫ﭘﻲرﻳﺨﺘﻨﺪ ﻛﻪ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﺮ ﻣﺤﻮر ﻣﻨﺎﺳﻚ ﺗﻄﻬﻴﺮ ﺳﺎزﻣﺎﻧﺪﻫﻲ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬اﻳﻦ دو ﺟﻨﺒﺶ دﻳﻨﻲ از ﺑﺮﺧﻲ ﺳﻮﻳﻪﻫـﺎ ﺑـﺎ ﻫـﻢ ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﻮد‪ .‬ﻳﻜـﻲ‬
‫زادة ﺗﻤﺪﻧﻲ ﻛﻮچﮔﺮد و ﻧﻮﭘﺎ ﺑﻮد و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﻳﻜﻪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻲﭘـﺸﺘﻮاﻧﺔ ﺳﻴﺎﺳـﻲ ﺑﻨـﺎﻳﺶ ﻧﻬـﺎد‪.‬‬
‫زرﺗﺸﺖ ﺗﺎزه ﺳﺎلﻫﺎ ﭘﺲ از آﻏﺎز ﺗﺒﻠﻴﻐﺶ ﺑﻮد ﻛـﻪ ﺗﻮاﻧـﺴﺖ ﭘـﺸﺘﻴﺒﺎﻧﻲ ﺷـﺎﻫﻲ ﻛﻮﭼـﻚ از‬
‫دوﻟﺖﺷﻬﺮﻫﺎي اﻳﺮان ﺷﺮﻗﻲ را ﺑﺨﻮد ﺟﻠﺐ ﻛﻨﺪ‪ .‬اﻳﻦ دﻳﻦ ﺧﺼﻠﺘﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ داﺷﺖ‪ ،‬در ﻏﻴﺎب‬
‫ﻗﻮاي ﻓﻌﺎل ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺗﻮﺳﻌﻪ ﻳﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﺑﺮاي ﻣﺪﺗﻲ ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻲ ـ از ﻗﺮن دوازدﻫـﻢ پ‪.‬م ﺗـﺎ‬
‫ﻗﺮن ده ﻣﻴﻼدي ﺑﻪ ﺷﻜﻞ دﻳﻨﻲ ﺟﻬﺎﻧﻲ دوام آورد‪ .‬ﭘﺲ از آن ﻧﻴﺰ ﺗﺎ ﺑﻪ اﻣـﺮوز اداﻣـﻪ ﻳﺎﻓﺘـﻪ‬
‫اﺳﺖ و ﺑﻪ ﺗﻌﺒﻴﺮي ﻛﻬﻦﺗﺮﻳﻦ دﻳﻦ زﻧﺪة ﺟﻬﺎن اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻳﮕﺮي‪ ،‬در ﺟﺎﻣﻌﻪاي ﻛﻬﻦﺳﺎل و ﭘﻴﭽﻴﺪه ﺑﺎ ﺗﻤﺪن ﻛـﺸﺎورزي ﺟـﺎ اﻓﺘـﺎده ﭘﺪﻳـﺪار‬
‫ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬ﭘﺸﺘﻴﺒﺎن و ﭘﻴﺎﻣﺒﺮش ﻓﺮﻋﻮﻧﻲ ﺑﻮد ﺑﺎ ﻗﺪرت ﺧﺪاﮔﻮﻧﻪ‪ ،‬و از ﻫﻤﺎن اﺑﺘـﺪا ﻫـﻢﭼـﻮن‬
‫ﺟﺮﻳﺎﻧﻲ ﺳﻴﺎﺳﻲ ﺟﻠﻮه ﻛﺮد‪ .‬اﻳﻦ دﻳﻦ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﻗﺪر ﻋﻤﺮ ﻓﺮﻋﻮن و ﻣﺒﻠﻐﺶ دوام آورد و ﭘﺲ از‬
‫ﻣﺮگ او ﺑﺎ اﻧﻘﻼﺑﻲ اﺟﺘﻤﺎﻋﻲ ﻣﻨﻘﺮض ﺷﺪ‪ .‬ﺑـﺎ اﻳـﻦ وﺟـﻮد ﺷـﺎﺧﻪاي از آن ﻗﺒﺎﻳـﻞ ﻳﻬـﻮدي‬
‫ﺷﻮرﺷﻲ را ﺑﻪ ﺧﻮد ﺟﺎﻟﺐ ﻛﺮد و ﻳﻜﻲ دو ﻗﺮن ﺑﻌﺪ از ﻣﺮگ ﻓﺮﻋـﻮن ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳـﺖ‪ ،‬در ﻗﺎﻟـﺐ‬
‫ﭘﻴﺎﻣﺒﺮي ﺗﺎزه ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﻮﺳﻲ‪ ،‬رﺳﺘﺎﺧﻴﺰي را ﺗﺠﺮﺑﻪ ﻛﺮد و دﻳﻨﻲ را ﺑﺮﺳﺎﺧﺖ ﻛﻪ ﺗﺎ اﻣﺮوز دوام‬
‫آورده اﺳﺖ‪.‬‬
‫دﻳﻦ ﻳﻬﻮد‪ ،‬از ﻫﻨﮕﺎﻣﻲ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﺑﻞ ﺗﺒﻌﻴﺪ ﺷﺪ ﺗﺎ دوران ﻣﻌﺎﺻﺮ ﻫﻢواره در ﻫﻢزﻳﺴﺘﻲ‬
‫و آﻣﻴﺨﺘﮕﻲ و ﺣﺘﻲ ﻳﮕﺎﻧﮕﻲ ﺑﺎ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ﺗﻤﺪن اﻳﺮاﻧـﻲ ﺑـﻪ ﺑﻘـﺎي ﺧـﻮد اداﻣـﻪ داده اﺳـﺖ‪.‬‬
‫ﻋﻨﺎﺻﺮ و ﻣﻨﺶﻫﺎﻳﻲ ﻣﻬﻢ و ﺑﻨﻴﺎدﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﻘﺎي روح‪ ،‬ﺷﻴﻄﺎن‪ ،‬رﺳﺘﺎﺧﻴﺰ‪ ،‬ﺳﻨﺠﺶ ﻛﺮدارﻫـﺎ‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ‪ ،‬دوزخ و ﺑﻬﺸﺖ‪ ،‬ﻧﺎﺟﻲ آﺧﺮ زﻣﺎن‪ ،‬ﻣﺤﻮرﻳﺖ آﻳـﻴﻦﻫـﺎي ﺗﻄﻬﻴـﺮ و ﻗﻴﺎﻣـﺖ در‬
‫‪‬‬ ‫‪33‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫دﻳﻦ ﻳﻬﻮد از زرﺗﺸﺘﻲﮔﺮي وامﮔﻴﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد‪ ،‬ﻫﺴﺘﺔ ﻣﺮﻛﺰي دﻳﻦ ﻳﻬـﻮد و‬
‫ﻣﻮﻗﻌﻴﺖ اﻧﺴﺎن در آن‪ ،‬ﻫﻢﭼﻨﺎن دﺳﺖ ﻧﺨﻮرده ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧﺪ و ﺣﺎﻟﺖ ﻛﻬﻦﺳﺎلﺗـﺮ ﻣـﺼﺮياش‬
‫را ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪ .‬ﺑﻪ اﻳﻦ ﺗﺮﺗﻴﺐ‪ ،‬دو ﻣﺴﻴﺮ ﻣﺘﻤﺎﻳﺰ از ﭘﻴﻜﺮﺑﻨﺪي ﻣﻔﻬﻮم اﻧﺴﺎن در ﺑﺮاﺑﺮ ﺧـﺪاﻳﻲ‬
‫ﻳﮕﺎﻧﻪ ﭘﻴﻤﻮده ﺷﺪ‪ .‬در ﻳﻜﻲ راﺑﻄﺔ ﺳﺮﺑﺎز ـ ﻓﺮﻣﺎﻧﺪه‪ ،‬و ﻳﺎوري و دوﺳـﺘﻲ و اﺗﺤـﺎد ﻣﺤﻮرﻳـﺖ‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬و در دﻳﮕﺮي راﺑﻄﺔ ﺑﺮده ـ ارﺑﺎب‪ ،‬ﻋﺒﻮدﻳﺖ‪ ،‬و ﺑﻨﺪﮔﻲ‪ .‬ﺳﺘﻮن ﻓﻘﺮات ﺗﻔﺴﻴﺮ زرﺗﺸﺘﻲ‬
‫از اﻳﻦ ارﺗﺒﺎط را ﻣﻲﺗﻮان در ﻣﻔﻬـﻮم ﭘﻴﻤـﺎن دﻳـﺪ ﻛـﻪ در اﺻـﻞ از آﻳـﻴﻦ ﺟﻨﮕﺎوراﻧـﺔ ﻣﻬـﺮ‬
‫وامﮔﻴﺮي ﺷﺪه اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در دﻳﻦ زرﺗﺸﺖ ﺟﺎيﮔﺎﻫﻲ درﺧﻮر و ﻣﺮﻛﺰي ﻳﺎﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﻣﺒﻨﺎي‬
‫اﻳﻦ ﺗﻔﺴﻴﺮ‪ ،‬اﻧﺴﺎن را ﺑﺎ اﻫﻮراﻣﺰدا ﭘﻴﻤﺎﻧﻲ اﺳﺖ‪ ،‬ﺗﺎ ﻫﺮ دو در ﺑﺮاﺑﺮ ﻧﻴﺮوﻫﺎي اﻫﺮﻳﻤﻨﻲ ﺑﺎ ﻫـﻢ‬
‫ﻣﺘﺤﺪ ﺷﻮﻧﺪ و ﻫﻢﭼﻮن دو ﺟﻨﮕﺎور ﻫﻢﺳﻨﮕﺮ‪ ،‬ﺑﺎ دﺷﻤﻦ ﺑﺠﻨﮕﻨﺪ‪ .‬ﭘﻴﻤﺎن در دﻳﻦ زرﺗﺸﺖ ﺗـﺎ‬
‫ﺟﺎﻳﻲ ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﺻﺎﻟﺖ ﻣﻲدﻫﺪ ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﻮاﻧﺪن ﺑﺮﺧﻲ از ﺑﻨﺪﻫﺎي ﮔﺎتﻫﺎ و اوﺳﺘﺎ در ﻣﻲﻳﺎﺑﻴﻢ‬
‫ﻛﻪ روان آدﻣﻴﺎن )ﻓَﺮَوﺷﻲﻫﺎ( از ازل وﺟﻮد داﺷﺘﻪاﻧﺪ و ورودﺷﺎن ﺑﻪ ﻋﺮﺻـﺔ ﮔﻴﺘـﻲ و ﭘﻴﻮﻧـﺪ‬
‫ﺧﻮردﻧﺸﺎن ﺑﺎ ﻣﺎدة اﺳﺘﻮﻣﻨﺪ ﻧﻪ ﻧﺎﺷﻲ از ﺟﺒـﺮ و ﺗﻘـﺪﻳﺮي اﻻﻫـﻲ‪ ،‬ﻛـﻪ ﺑﺮآﻣـﺪه از اﻧﺘﺨـﺎﺑﻲ‬
‫ﺷﺨﺼﻲ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ اﻫﻮراﻣﺰدا ﺻﺤﻨﺔ ﻧﺒﺮد ﻣﻴـﺎن دو ﻧﻴـﺮو را ﺑـﻪ روان آدﻣﻴـﺎن ﻧﻤـﻮد و‬
‫آدﻣﻴﺎن ﭘﻴﻮﺳﺘﻦ ﺑﻪ ﻧﻴﺮوﻫﺎي ﻧﻴﻚ را ﺑﺮﮔﺰﻳﺪﻧـﺪ و ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﺗﺮﺗﻴـﺐ در ﺟﻬـﺎن زاده ﺷـﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﻴﻤﺎن در واﻗﻊ ﻫﻤﻴﻦ ﻗﺒﻮل ورود ﺑـﻪ ﻋﺮﺻـﺔ ﻫـﺴﺘﻲ و اﻳﻔـﺎي ﻧﻘـﺶ در ﻣﻴـﺪاﻧﻲ ﭼﻨـﻴﻦ‬
‫ﮔﺴﺘﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ زﻣﻴﻨﻪ از ﺗﻔﺴﻴﺮﻫﺎي واژﮔﻮﻧﻪ درﺑﺎرة اﻧﺴﺎن‪ ،‬ﻣﻲﺗﻮان درﻛﻲ دﻗﻴﻖﺗﺮ از ﻣﻔﻬﻮم‬
‫ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺑﺪﺳﺖ آورد‪ .‬ﻳﻮﻧﺎﻧﻴﺎن در واﻗﻊ ﺗﺎ زﻣﺎن رﺧﻨﺔ ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ در اﻳﻦ ﻗﻠﻤـﺮو ﺑـﻪ‬
‫ﻳﻜﺘﺎﭘﺮﺳــﺘﻲ روي ﻧﻴﺎوردﻧــﺪ و ﺑﻨــﺎﺑﺮاﻳﻦ ﻣﻔﻬــﻮم ﻫــﻮﺑﺮﻳﺲ را در زﻣﻴﻨــﻪاي ﭼﻨﺪﺧــﺪاﻳﻲ‬
‫ﻣﻲﻓﻬﻤﻴﺪﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي اﻳﺸﺎن‪ ،‬ﺟﻬﺎن اﻧﺒﺎﺷﺘﻪ از ﺧﺪاﻳﺎﻧﻲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﭘﻴﻜﺮ و ﻇﺎﻫﺮي ﻫﻢﭼﻮن اﻧﺴﺎن‬
‫داﺷﺘﻨﺪ و ﻫﻴﺠﺎنﻫﺎ و ﺧﻮاص رواﻧﻴﺸﺎن ﻫﻢ ﺑﻪ اﻧـﺴﺎن ﺷـﺒﻴﻪ ﺑـﻮد‪ .‬دﻳـﻦ اﻳـﺸﺎن در واﻗـﻊ‬
‫ﺑﺎزﻣﺎﻧﺪهاي از ادﻳﺎن ﺑﺎﺳﺘﺎﻧﻲ ﺗﻤﺪنﻫﺎي ﻛﺸﺎورزي اوﻟﻴﻪ ﺑـﻮد ﻛـﻪ ﻧﻤﻮدﻫـﺎي ﻃﺒﻴﻌـﻲ را در‬
‫ﻗﺎﻟﺒﻲ اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻣﻲﭘﺮﺳﺘﻴﺪﻧﺪ‪ 43.‬ﺑﺎ اﻳﻦ وﺟﻮد ﺟﺎﻣﻌﺔي ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‪ ،‬ﻧﻈـﺎﻣﻲ ﺑـﺮدهدار ﺑـﺎ ﺳﻠـﺴﻠﻪ‬
‫ﻣﺮاﺗﺐ ﺳﺴﺖ و ﻧﺎﭘﺎﻳﺪار ﺑﻮد ﻛﻪ ﺑﺎ ﺧﺸﻮﻧﺖ )ﻣﺜﻼً در آﺗﻦ( و ﺟﻨـﮓﻫـﺎي داﻳﻤـﻲ )ﻣـﺜﻼً در‬
‫اﺳﭙﺎرت( ﺗﺜﺒﻴﺖ ﻣﻲﺷـﺪ‪ .‬در اﻳـﻦ زﻣﻴﻨـﻪ‪ ،‬ﻣﻔﻬـﻮم ﮔﻨـﺎه ﺑـﻪ ﺷـﻜﻞ ﻳﻬـﻮدي ﻳـﺎ زرﺗـﺸﺘﻲ‬
‫ﻧﻤﻲﺗﻮاﻧﺴﺖ ﭘﻴﻜﺮﺑﻨﺪي ﺷﻮد‪ .‬ﭘﺲ ﺗﻨﻬﺎ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺗﺨﻄﻲ از ﺣﺪ و ﻣـﺮز ﻣﺠـﺎز ﻓـﺮد ﺗﺒﻠـﻮر‬
‫ﻳﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ در ادﺑﻴﺎت ﻋﺼﺮ زرﻳﻦ ﺗﻤﺪن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﮔﺮاﻧﻴﮕﺎﻫﻲ اﺳـﺖ ﻛـﻪ ﺗﻘﺮﻳﺒـﺎً‬
‫ﺗﻤﺎم آﺛﺎر ادﺑﻲ و ﻓﻠﺴﻔﻲ ﻣﻬﻢ را در ﻣﺪار ﺧﻮد ﻧﮕﻪ ﻣﻲدارد‪ .‬ﻣﺤﻮر ﻣﻌﻨﺎﻳﻲ ﺗﻤﺎم ﺗﺮاژديﻫﺎيِ‬
‫ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ اﺳﺖ‪ ،‬و ﭼﻨﻴﻦ اﺳﺖ ﺑﺨﺸﻲ ﻣﻬﻢ از ﺑﺤﺚﻫﺎ و ﺟﺪلﻫﺎي ﻋﻠﻤـﺎي اﺧـﻼق و‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪34‬‬ ‫‪‬‬
‫ﻓﻴﻠﺴﻮﻓﺎن ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ در ﻣﻮرد ﻛﺮدار درﺳﺖ و ﻓﻀﻴﻠﺖ‪ .‬ﻧﺎﮔﻔﺘﻪ ﭘﻴﺪاﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻔﻬﻮم ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ ﺑﻪ‬
‫دﻟﻴﻞ اﺳﺘﻮار ﺷﺪن ﺑﺮ ﻧﻈﺎﻣﻲ ﺑﺮدهدار‪ ،‬ﺑـﺎ دﺳـﺘﮕﺎه ﻧﻈـﺮي ﻳﻬـﻮدي ـ ﻣـﺼﺮي ﻫـﻢﺧـﻮاﻧﻴﻲ‬
‫ﺑﻴﺶﺗﺮ دارد ﺗﺎ ﭼﺎرﭼﻮب زرﺗﺸﺘﻲ‪ .‬ﺑﻪ ﻫﻤـﻴﻦ دﻟﻴـﻞ ﻫـﻢ وامﮔﻴـﺮي اﻳـﻦ ﻣﻔﻬـﻮم در دﻳـﻦ‬
‫زرﺗﺸﺖ ﺟﺎي ﺑﺤﺚ و ﺗﺮدﻳـﺪ زﻳـﺎد دارد‪ .‬اﻣـﺎ ردﭘـﺎي آن را ﺑﺮوﺷـﻨﻲ در ادﺑﻴـﺎت ﻳﻬـﻮدي‪،‬‬
‫ﻣﺴﻴﺤﻲ و اﺳﻼﻣﻲ ﻣﻲﺗﻮان ﺑﺎزﻳﺎﻓﺖ‪.‬‬
‫در اﻳﻦ ﭼﺎرﭼﻮب از ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺟﺒﻬﻪﺑﻨﺪي ﺳﻨﺖﻫﺎي دﻳﻨﻲ اﺳﺖ ﻛﻪ ﭘﻮﻳﺎﻳﻲ اﻳـﺰدي‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ اﻫﻤﻴﺖ ﻣﻲﻳﺎﺑﺪ‪ .‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ از آن رو اﻳﺰدي ﺟﺎﻟﺐ ﺗﻮﺟﻪ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻲﺗـﻮان‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺧﻮاﻧﺶﻫﺎي ﻣﺘﻔﺎوﺗﺶ در اﻳﻦ ﻓﺮﻫﻨﮓﻫﺎ‪ ،‬ﺑﻪ ﻣﺎﻫﻴﺖ »ﻣﻦ« در آنﻫﺎ ﭘﻲﺑـﺮد‪ .‬در‬
‫اﻳﺮان زﻣﻴﻦ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ راه دراز و ﭘﺮﭘﻴﭻ و ﺧﻤﻲ را ﻃﻲ ﻛﺮد ﺗﺎ از اﻳﺰد آﺗﺸﻴﻦ ﺑﺮﻧﺪة ﻗﺮﺑﺎﻧﻲ‬
‫ﺑﻪ ﺑﺮﻧﺪة ﺑﺎﻧﮓ ﻧﻤﺎزﮔﺰاران و ﺑﻌﺪﻫﺎ اﻳﺰدي ﺑﻴﺪارﻛﻨﻨﺪه و زﻳﺒﺎرو ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﻮد‪ .‬ﺷﺎﺧﻪزاﻳـﻲ در‬
‫دو ﻗﺮن ﭘﻴﺶ و ﭘﺲ از ﻇﻬﻮر ﻣﺴﻴﺤﻴﺖ‪ ،‬ﺧﻮﺷﻪﻫﺎﻳﻲ از اﺳﺎﻃﻴﺮ و اﻓﺴﺎﻧﻪﻫﺎ را در ﺳﻨﺖﻫﺎي‬
‫دﻳﻨﻲ ﺑﺎﺧﺘﺮي ﭘﺪﻳﺪ آورد ﻛﻪ ﻫﺮ ﻳﻚ ﺑﺮ ﮔﻮﺷﻪاي از وﻳﮋﮔﻲﻫﺎي وي ﺗﺄﻛﻴﺪ ﻣـﻲﻛﺮدﻧـﺪ‪ .‬در‬
‫ﺑﺴﺘﺮ ﻳﻬﻮدي ـ ﻣﺴﻴﺤﻲ‪ ،‬ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﺑﻪ ﻓﺮﺷﺘﻪاي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﺴﻴﺎري از ﺧﻮاص ﻗـﺪﻳﻤﻲ‬
‫ﺧﻮد را ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺣﻔﻆ ﻛﺮده ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﻴﻮﻧﺪش ﺑﺎ اﻧﺴﺎن ﻛﺎﻣﻼً ﮔﺴﺴﺖ‪ ،‬اﻣﺎ در دﻳﻦ ﻣـﺎﻧﻮي‪،‬‬
‫اﻳﻦ اﻳﺰد ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ دﻳﻦ ﻣﺮد و اﻏﻮاﮔﺮي دﻳﺮﻳﻨﻪاي ﻛﻪ در اﺻـﻞ ﺑـﻪ دﻳﮕـﺮان ﻣﺮﺑـﻮط‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ ،‬ﺣﻔﻆ ﻛﺮد‪.‬‬
‫در روﻣﻲ ﻛﻪ ﻫﻨﻮز در زﻣﺎن اﻳﻦ وامﮔﻴﺮي ﻣﺸﺮك و ﭼﻨﺪﺧﺪاﺑﺎور ﺑﻮد‪ ،‬اﻳﻦ وامﮔﻴﺮي‬
‫ﺷﻜﻠﻲ ﻏﻴﺮﻋﺎدي ﺑﺨﻮد ﮔﺮﻓﺖ‪ .‬در اﻳﻦﺟﺎ ﻧﺮﻳﻮﺳﻨﮓ ﭘﻴﻮﻧﺪ ﺧﻮد را ﺑﺎ آﺳﻤﺎن ﮔﺴـﺴﺖ و ﺑـﻪ‬
‫اﻧﺴﺎﻧﻲ ﻋﺎدي ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﮔﻨﺎه ﺧﻮدﭘﺮﺳﺘﻲ و ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ دﭼﺎر آﻣﺪه و ﺑﻪ ﻫﻤﻴﻦ دﻟﻴـﻞ‬
‫ﻋﻘﻮﺑﺖ ﻣﻲﺷﻮد‪ .‬ﺟﺎﻟﺐ آن ﻛﻪ ﻫﻤﻴﻦ ﺑﺎر اﺧﻼﻗﻲ اﻧﺪﻛﻲ ﻫﻢ ﻛﻪ در دﮔﺮدﻳـﺴﻲﻫـﺎي اووﻳـﺪ‬
‫وﺟﻮد داﺷﺖ ﻧﻴﺰ در ﺑﺮداﺷﺖ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ از ﺑﻴﻦ رﻓﺖ‪ .‬در آنﺟﺎ‪ ،‬ﻫﻮﺑﺮﻳﺲ ﻫﻢﭼﻨﺎن ﺑﺎﻗﻲ ﻣﺎﻧـﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ ﻧﺮﮔﺲ ﺑﻪ ﻣﺮدي زﻳﺒﺎ ﺗﺒﺪﻳﻞ ﺷﺪ ﻛﻪ ﭼﻮن ﻋﺸﻖ ﻣﺮدي دﻳﮕﺮ را رد ﻛﺮده ﺑـﻮد‪ ،‬ﻋﻘﻮﺑـﺖ‬
‫ﻣﻲﺷﺪ‪ .‬ﭼﻨﺎن ﻛﻪ ﻧﻮﻳﺴﻨﺪﮔﺎن ﺑﺴﻴﺎري ﮔﻮشزد ﻛﺮدهاﻧﺪ‪ ،‬داﺳﺘﺎن ﻧﺮﮔﺲ در ادﺑﻴﺎت ﻳﻮﻧـﺎﻧﻲ‬
‫در واﻗـﻊ ﺑـﺮاي ﮔـﻮشزد ﻛـﺮدن ﺧﻄﺮﻫـﺎي ﻏـﺮور زﻳﺒﺎروﻳـﺎن رواج ﻳﺎﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ 44،‬و اﻧـﺪرز‬
‫اﺧﻼﻗﻲاش ﺑﻪ اﻳﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﻓﺮوﻛﺎﺳﺘﻪ ﺷﺪه ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﺮدان زﻳﺒﺎرو ﻧﺒﺎﻳﺪ ﻋـﺸﻖ ﻣـﺮدان دﻳﮕـﺮ ار‬
‫ﺧﻮدﺳﺘﺎﻳﺎﻧﻪ رد ﻛﻨﻨﺪ!‬
‫داﺳﺘﺎن ﻧﺮﺳﻪ ﻛﻤﻲ دﻳﺮﺗﺮ‪ ،‬در دوران اﺳﻼﻣﻲ در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ ﻧﻴﺰ وامﮔﻴﺮي ﺷﺪ و‬
‫ﻧﺎم ﻧﺮﮔﺲ ﺑـﻪ ﻗﻠﻤـﺮو ﺷـﻌﺮ و ادب ﭘﺎرﺳـﻲ راه ﻳﺎﻓـﺖ‪ .‬ﺟﺎﻟـﺐ آن ﻛـﻪ در اﻳـﻦ وامﮔﻴـﺮي‪،‬‬
‫ﺑﺨﺶﻫﺎي ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﻫﻢﺟﻨﺲﮔﺮاﻳﻲ ﻳﻮﻧﺎﻧﻲ ﺣﺬف ﺷﺪه ﺑﻮد‪ ،‬و ﺑﻮﻳﮋه راﺑﻄﺔ ﻧﺮﮔﺲ ﺧﻮدﺑﻴﻦ‬
‫و ﮔﻞ ﻧﺮﮔﺲ ﺑﻮد ﻛﻪ ﻣﻮرد ﺗﺄﻛﻴﺪ ﺑﻮد‪ .‬اﻳﻦ راﺑﻄﻪ ﺑﻪ اﺣﺘﻤﺎل زﻳﺎد از دﻳﺮﺑﺎز در ادﺑﻴﺎت اﻳﺮاﻧﻲ‬
‫‪‬‬ ‫‪35‬‬ ‫ﻧﺮﮔﺲ و ﻧﺮﺳﻪ‬

‫وﺟﻮد داﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭼﺮا ﻛﻪ ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻔﺎﻫﻴﻢ و ﺷﺨﺼﻴﺖﻫﺎي اﺳﺎﻃﻴﺮي ﺑﻪ ﮔﻴﺎﻫﺎن ﮔـﻞﻫـﺎ و‬
‫ﭘﺮﻧﺪﮔﺎن در ادﺑﻴﺎت ﻓﺎرﺳﻲ‪ ،‬ﭘﻴﺸﻴﻨﻪاي ﺑﺴﻴﺎر ﻃﻮﻻﻧﻲ دارد و ﺑﻪ ﭘـﺸﺘﻮاﻧﺔ اﻳـﻦ ﺗـﺎرﻳﺦ دراز‬
‫اﺳﺖ ﻛﻪ ﺷﺎهﻛﺎرﻫﺎﻳﻲ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻨﻄﻖاﻟﻄﻴﺮ را ﭘﺪﻳﺪ آورده اﺳﺖ‪.‬‬

‫ﭘﻲﻧﻮﺷﺖﻫﺎ‬
‫رﻳﮓ ودا‪) 2 ،60 ،‬ص ‪.(147‬‬ ‫‪.1‬‬
‫رﻳﮓ ودا‪) 10 ،76 ،‬ص ‪.(129‬‬ ‫‪.2‬‬
‫ﻳﺴﻨﺎ‪ ،‬ﻫﺎت ‪ ،17‬ﺑﻨﺪ ‪.11‬‬ ‫‪.3‬‬
‫ﺧﺮده اوﺳﺘﺎ‪ ،‬آﺗﺶ ﺑﻬﺮام ﻧﻴﺎﻳﺶ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪.6‬‬ ‫‪.4‬‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺶ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺑﺨﺶ ‪.29‬‬ ‫‪.5‬‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺶ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺑﺨﺶ ‪.14‬‬ ‫‪.6‬‬
‫دﻳﻨﻜﺮدي‪ ،‬ﻛﺘﺎب ﻧﻬﻢ‪ ،‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،21‬ﺑﻨﺪ ‪.12-5‬‬ ‫‪.7‬‬
‫ﻳﺴﻨﺎ‪ ،‬ﻫﺎت ‪ ،57‬ﻛﺮدهي ﻧﺨﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪ ،3‬و ﺳﺮوش ﻳﺸﺖ ﻫﺎدﺧﺖ‪ ،‬ﻛﺮدة ﻧﺨـﺴﺖ‪ ،‬ﺑﻨـﺪ ‪ ،8‬و‬ ‫‪.8‬‬
‫وﻳﺴﭙﺮد‪ ،‬ﻛﺮدة ‪ ،7‬ﺑﻨﺪ ‪.1‬‬
‫ﻳﺴﻨﺎ‪ ،‬ﻫﺎت ‪ ،57‬ﺑﻮﻳﮋه ﻛﺮدة اول ﺗﺎ ﻫﻔﺘﻢ‪.‬‬ ‫‪.9‬‬
‫ﻓﺮوردﻳﻦ ﻳﺸﺖ‪ ،‬ﻛﺮدة ‪ ،24‬ﺑﻨﺪ ‪.86‬‬ ‫‪.10‬‬
‫ﻣﻬﺮﻳﺸﺖ‪ ،‬ﻛﺮدةي دوازدﻫﻢ‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪.52‬‬ ‫‪.11‬‬
‫وﻳﺴﻨﺎ‪ ،‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،19‬ﺑﻨﺪ ‪.34‬‬ ‫‪.12‬‬
‫وﻧﺪﻳﺪاد‪ ،‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،19‬ﺑﻨﺪ ‪.29‬‬ ‫‪.13‬‬
‫وﻧﺪﻳﺪاد‪ ،‬ﻓﺮﮔﺮد ‪ ،19‬ﺑﻨﺪ ‪.34‬‬ ‫‪.14‬‬
‫وﻧﺪﻳﺪاد‪ ،‬ﻓﺮﮔﺮد ‪.22‬‬ ‫‪.15‬‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﻨﺴﻦ‪.88 :1336 ،‬‬ ‫‪.16‬‬
‫زﻧﺪ ﺑﻬﻤﻦ ﻳﺴﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ‪ ،6‬ﺑﻨﺪ ‪.22-19‬‬ ‫‪.17‬‬
‫زﻧﺪ ﺑﻬﻤﻦ ﻳﺴﻦ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ‪ ،9‬ﺑﻨﺪ ‪.23-20‬‬ ‫‪.18‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞﭘﻮر‪.20-16 :1375 ،‬‬ ‫‪.19‬‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺶ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﻓﺼﻞ ﺳﻮم‪ ،‬ﺑﻨﺪ ‪.9‬‬ ‫‪.20‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞﭘﻮر‪.99 :1375 ،‬‬ ‫‪.21‬‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞﭘﻮر‪ 92 :1375 ،‬و ‪.93‬‬ ‫‪.22‬‬
‫ﺑﺮاي دﻗﻴﻖﺗﺮ داﻧﺴﺘﻦ ﻣﺤﺘﻮاي اﻳﻦ ﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﮕﺮﻳﺪ ﺑﻪ‪ :‬وﻛﻴﻠﻲ‪.1378 ،‬‬ ‫‪.23‬‬
‫ﻛﺘﺎب داﻧﻴﺎل‪ ،‬ﺑﺨﺶ ‪ ،8‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ‪.17-15‬‬ ‫‪.24‬‬
‫ﺳﻨﺎﺧﺮﻳﺐ‪ 95 ،‬ـ ب‪.‬‬ ‫‪.25‬‬
 ‫ﭘﮋوﻫﺶﻧﺎﻣﻪ ﻓﺮﻫﻨﮓ و ادب‬ ‫‪36‬‬ ‫‪‬‬
‫ﺗﻠﻤﻮد‪ ،‬ﻳﻮﻣﺎ‪.1-77 ،‬‬ ‫‪.26‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﻧﻮخ‪.13 ،71 ،‬‬ ‫‪.27‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﻧﻮخ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ‪ ،9‬ﺑﻨﺪﻫﺎي ‪ 1‬و ‪.2‬‬ ‫‪.28‬‬
‫ﻛﺘﺎب اﻧﻮخ‪ ،‬ﺑﺨﺶ ‪ ،10‬ﺑﻨﺪ ‪.13‬‬ ‫‪.29‬‬
‫ﻟﻮﻗﺎ‪.20-5 ،1 ،‬‬ ‫‪.30‬‬
‫ﻟﻮﻗﺎ‪.38-26 ،1 ،‬‬ ‫‪.31‬‬
‫ﻣﻜﺎﺷﻔﺎت ﻳﻮﺣﻨﺎ‪.15 ،11 ،‬‬ ‫‪.32‬‬
‫ﻗﺮآن ﻣﺠﻴﺪ‪.17 ،19 ،‬‬ ‫‪.33‬‬

‫ﻛﺘﺎبﻧﺎﻣﻪ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﻴﻞﭘﻮر‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ‪ ،‬اﺳﻄﻮرة آﻓﺮﻳﻨﺶ در آﻳﻴﻦ ﻣﺎﻧﻲ‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻓﻜﺮ روز‪.1375 ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫اوﺳﺘﺎ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺪوﻳﻦ ﺟﻠﻴﻞ دوﺳﺖﺧﻮاه‪ ،‬اﻧﺘﺸﺎرات ﻣﺮوارﻳﺪ‪.1374 ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫ﺑﻨﺪﻫﺶ ﻫﻨﺪي‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ رﻗﻴﻪ ﺑﻬﺰادي‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘﺎت ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.1368 ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫رﻳﮓ ودا‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﺔ دﻛﺘﺮ ﺳﻴﺪﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ ﺟﻼﻟﻲ ﻧﺎﺋﻴﻨﻲ‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﻘﺮه‪.1372 ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫زﻧﺪ ﺑﻬﻤﻦ ﻳﺴﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺼﺤﻴﺢ ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﻲ راﺷﺪ ﻣﺤﺼﻞ‪ ،‬ﻣﻮﺳﺴﻪ ﻣﻄﺎﻟﻌـﺎت و ﺗﺤﻘﻴﻘـﺎت‬ ‫‪-‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﻲ‪.1370 ،‬‬
‫ﻛﺮﻳﺴﺘﻨﺴﻦ‪ ،‬آرﺗﻮر اﻣﺎﻧﻮﺋﻞ‪ ،‬ﻛﻴﺎﻧﻴﺎن‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ ذﺑﻴﺢاﷲ ﺻﻔﺎ‪.1336 ،‬‬ ‫‪-‬‬
‫وﻛﻴﻠﻲ‪ ،‬ﺷﺮوﻳﻦ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻦ ﺗﺎرﻳﺦ اﻛﻨﻮن‪) ،‬ﻣﻘﺎﻟﺔ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺨﻦراﻧﻲ »ﭘﺮﺗﺎب ﺷﺪﮔﻲ ﺗﺎرﻳﺦ ﺑـﻪ‬ ‫‪-‬‬
‫ﮔﺬﺷﺘﻪ« در اﻧﺠﻤﻦ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﺷﻨﺎﺳﻲ اﻳﺮان‪ ،‬ﺗﻴﺮﻣﺎه ‪www.soshians.net ،(1378‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Briggs, C. V., The Encyclopedia of Angels: An A-to-Z Guide with Nearly‬‬
‫‪4,000 Entries, Plume Press, 1997.‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Gantz, T. Early Greek Myth, Johns Hopkins University Press, 1993.‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Pausanias, Guide to Greece (2 vols.), Tr. By Peter Levi, Penguin, 1984.‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Simpson, M. The Metamorphoses of Ovid, Amherst: University of‬‬
‫‪Massachusetts Press, 2001.‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Tarrant, R. J. Ouidi Na???? Metamorphoses (Oxford Classical Texts), Oxford:‬‬
‫‪Clarendon Press, 2004.‬‬
‫‪-‬‬ ‫‪Vinge, L., The Narcissus Thome in Western Literature up to the Nineteenth‬‬
‫‪Century, 1967.‬‬