2/20/2011 eSakal

रोगांचे ूकार
डॉ. ौी बालाजी तांबे
Friday, December 24, 2010 AT 12:30 AM (IST)
Tags: family doctor, health, dr. balaji tambe
उपचार करताना दोष आिण दंयू या दोन्ही कारणांचा नाश होईल याकडे लक्ष दे णे आवँयक असते . ूकू पत
झाले ला दोष शमवणे िजतके मह वाचे आहे , ते वढे च दोष-दंयां
ू चा संयोग तोडणे ही मह वाचे आहे . दोष-दंयां
ू चा
संयोग तसाच रा हला तर रोग मुळापासून पूण बरा झाला असे हणता ये त नाही
, .

रोगांचे पयायवाचक श द आिण यांचे अथ आपण माग या वे ळेला पा हले . दोष व दंय ू (धातू व मल)
यां यातील परःपरसंबंधही पा हला.
दोषां या ूकोपामुळे व वध रोग होतात असे जे हा हटले जाते , ते हा यातील ूकू पत दोष हे कारण असतात,
तर रोग हे काय असते . कोणते ही काय कारणािशवाय होत नाही. याूमाणे कापड तयार हो यासाठ धागे
आवँ यक असतात, याचूमाणे धा यांचा संयोगही मह वाचा असतो. तसे च रोग हो यासाठ ूकू पत
दोषांबरोबरच दोष व दंय ू (धातू व मल) यांचा संयोग होणे , हे ही मह वाचे असते . आयुवदात यालाच दोष- दंय
ू
संमू छना असे हणतात उपचार करताना या दोन्ही कारणांचा नाश होईल याकडे लक्ष दे णे आवँ यक असते .
.
हणजे ूकू पत झाले ला दोष शमवणे िजतके मह वाचे आहे , ते वढे च दोष - दंयांू चा संयोग तोडणे ही मह वाचे
आहे दोष दंयां
. - ू चा संयोग तसाच रा हला तर रोग मुळापासून पूण बरा झाला, असे हणता ये त नाही.
,
िनरिनरा या सं हतांम ये रोगांचे वग करण िनरिनरा या प तीने केले ले आहे . या वग करणातून रोगांचे
अने क पैलू लक्षात ये ऊ शकतात. रोगाचा आौय, रोगाची कारणे , रोग बरा हो यास लागणारा कालावधी वगैरे
अने क मु यांव न रोगांचे वग करण केले जाते .

१. तीन ूकारचे रोग - ऽयो रोगाः िनजागन्तुमानसाः ।

िनज रोग हणजे चुक या आहार - आचरणामुळे शरीरातील दोषांचे असंतुलन झा याने होणारे रोग. यात ताप ,
जुलाब, अजीण, ूमे ह वगैरे रोगांचा समावे श होतो. हे रोग दोष व दंय
ू (धातू व मल) यां या संयोगातून तयार
होतात. हा संयोग िजतका गुतं ागुत
ं ीचा असे ल, िततका रोग बरा होणे अवघड असते . बहते
ु क सव िनज रोगांचे
वातज प ज कफज कंवा वात प ज प कफज असे िनरिनराळे ूकार असतात
, , - , - .

आगन्तु याधी हणजे बा आघातामुळे, बाहे रील कारणामुळे होणारे रोग. याम ये रोगाची लक्षणे शरीरावर
ूकट होत असली तरी रोगाचे मूळ कारण शरीरात नाही, तर बाहे र असते . वषबाधा, अ नी, मार लागणे ,
श ाचा आघात होणे , अपघात, वीज पडणे , सूआम कृमी, मह यांची बाधा होणे वगैरे कारणांमुळे जे रोग होतात
यांना "आगन्तु' हटले जाते . आगन्तु याधीम ये आ यियक अवःथा (इमजन्सी) िनमाण हो याची श यता
अिधक असते . आिण हणूनच यावर तातडीने उपचार करावे लागतात.

बा कारणामुळे रोग होत असला तरी याम ये ही वाताचे असंतुलन होत असते च. उदा. पड यामुळे हाड तुटले
तरी वाताचे असंतुलन होते च; फरक एवढाच असतो, क िनज रोगात ूथम असंतुलन होते व नंतर रोग होतो,
तर आगन्तु रोगात बा कारणाचा असा आकिःमक आघात होतो क रोग आिण दोषूकोप हे जवळजवळ
एकाच वे ळे ला झाले असे वाटते .

रोग मन- बु ीतील दोषामुळे होतात. संताप, आस ती, म सर , अहं क ार यां या आहारी गे याने मन- बु ी
आपापले काम करे नासे झाले क यातून अने क ूकारचे मानसरोग उ पन्न होतात. यात िच ॅम, अपःमार ,
उन्माद (वे ड लागणे ), उदासीनता वगैरे रोगांचा अंतभाव होतो. मानस रोगांचे मूळ मन- बु ीतील वकृ तीत
असले तरी बढयाचदा यांची लक्षणे शरीरावर दसतात. उदा. अपःमाराम ये फ स ये तात, अने क
मानसरोगांम ये शरीर खंगते वगैरे. मानसरोगांवर उपचार करताना मन- बु ीतील दोष दरू कर याबरोबरच
शरीरकडे ही लक्ष ावे लागते . बहते
ु क सव मानसरोगांवर शरीरशु ी हा मु य व प हला उपचार सांिगतला आहे .

२. रोगाचे मूळ कोण या अवयवाम ये आहे याव न रोगाचे दोन ूकारांत वग करण करता ये ते.
अ. आमाशयातून उ पन्न होणारे कफ- प ा मक रोग - आमाशय हणजे पोट व लहान आत याचा
सुर वातीचा भाग. हे कफ प ाचे ःथान असते हणून आमाशयज वकारात ँवसनाचे वकार , आ ल प ,
esakal.com/…/512009612640283064… 1/2
2/20/2011 eSakal
अजीण यांसार या प ज वकारांचा समावे श होतो. आमाशयातून दोष बाहे र काढू न टाक याचा सवात
जवळचा माग मुख अस याने , या वकारांवर "वमन' हा उपचार उ म समजला जातो.

आ. प वाशयातून उ पन्न होणारे वातज रोग - प वाशय हणजे आमाशयानंतरचा गुदापयतचा भाग. हे
वाताचे ःथान अस याने सव वातज रोगांचे मूळ या ठकाणी असते . प वाशयातील दोष बाहे र काढू न
टाक याचा जवळचा माग गुद अस याने वातज रोगांवर बःती व हलके वरे चन हे उपचार उ म असतात

esakal.com/…/512009612640283064… 2/2