Uvod U Nauku o Drzavi I Pravu Skripta PDF

PORTAL ZA PRAVNIKE I STUDENTE PRAVA U BIH
UVOD U NAUKU O
DRŽAVI I PRAVU
SKRIPTA
WWW.BH-PRAVNICI.COM
INFO@BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM
UVOD - TEORIJE O DRŽAVI
Antičke države
PLATON
Platon je po sadrţaju svoje filozofije bio idealistiĉki utopist. U svojim djelima "Drţava" i "Zakoni"
nastojao je definisati idealno društvo i drţavu. U "Drţavi" Platon stvara idealnu sliku društva ĉiju
strukturu ĉine 3 osnovne klase: upravljaĉi-filozofi, vojnici-ĉuvari i proizvoĊaĉi-robovi. Prve dvije, više
klase ne mogu imati privatnu svojinu i porodicu. Drţava je osnovni regulator cjelokupnog ţivota
pojedinca i naroda. Reguliše proizvodnju, sklapanje braka, raĊanje i odgoj djece.
U "Zakonima" Platon je nešto fleksibilniji. Ne preporuĉuje više podjelu društva na 3 klase, već samo
ravnomjerniju raspodjelu zemlje meĊu porodicama jer je porodica osnovna ćelija i temelj drţave.
Platon je uvidio protivrjeĉnosti antiĉkog svijeta te je zbog toga koncipirao idealnu drţavu kao jednu od
historijskih mogućnosti razrješenja postojećeg stanja. Platon je bio prvi mislilac koji je uoĉio podjelu rada
i uvidio njen znaĉaj za društvo i ĉovjeka. Otkrio je jednu vrstu klasnih sukoba kada kaţe da se svaka
drţava sastoji od "najmanje 2 drţave koje meĊusobno ratuju-drţave bogatih i drţave siromašnih". Platon
je uvidio društveni znaĉaj demografskog i geografskog faktora, vaspitanja, društvene svijesti, a posebno
religije.
ARISTOTEL
Platonov uĉenik, više je bio okrenut ovozemaljskim pitanjima antiĉkog društva. Ustvrdio je da ne postoji
apsolutno najbolja drţava, odnosno društvo, već samo relativno najbolja drţava u odnosu na postojeće
društveno stanje. Idealno društvo je ono u kome postoje 2 klase: upravljaĉka, ĉija djelatnost je
prvenstveno intelektualna i manuelni radnici, tj.robovi. Robovi su to po svojoj prirodi, a ne zbog
društvenog odnosa. Dakle, prema Aristotelu ljudska priroda je faktor koji reproducira ljude kao robove i
gospodare. U ovom stanovištu je u najgrubljoj formi sadrţana rasna teorija društva.
Aristotel je u ekonomskoj sferi prvi utvrdio razliku upotrebne i prometne vrijednosti robe. Utvrdio je 3
funkcije novca: kao sredstva razmjene, kao mjerila vrijednosti i kao sredstva za gomilanje bogatstva.
Najpoznatiji je po tome što je utvrdio da je ĉovjek ZOON POLITIKON (društveno-politiĉka ţivotinja),
tj.da je ĉovjek društveno biće, koje ne moţe ţivjeti van društva. Izvan društva-ljudske zajednice
egzistiraju samo bogovi i ţivotinje.
Aristotel je kao realist pribjegavao strogom posmatranju ĉinjenica i njihovom objašnjavanju metodom
indukcije i dedukcije. Opisivao je postojeće drţave i u tu svrhu sakupio i analizirao 158 ustava grĉkih
polisa.
SOFISTI
Sofisti su bili grĉki mislioci koji su meĊu prvima definisali teoriju prirodnog prava, društvenog ugovora,
historijskog porijekla ĉovjeka. Sofistiĉka teorija društvenog ugovora kaţe da su ljudi prvo ţivjeli u
preddruštvenom, tzv."prirodnom stanju" u kome je vladala apsolutna sloboda meĊu ljudima koja
vremenom prelazi u anarhiju. Da bi se izbjegla opća nesigurnost ljudi su se opredijelili da stvore društvo:
zajednicu u kojoj će svi biti podvrgnuti obaveznim pravilima jednakim za sve. Društveni ugovor, kojim je
društvo stvoreno, sadrţi u potpunosti pravila o zajedniĉkom društvenom ţivotu.
Srednjovjekovna misao
AURELIJE AUGUSTIN
Rimska misao preuzela je tekovine grĉke filozofije (naroĉito stoiĉke) prilagodivši ih potrebama rimske
imperije. Najznaĉajnija tvorevina rimske misli je RIMSKO PRIVATNO PRAVO. Za sociologiju su
2 WWW.BH-PRAVNICI.COM
WWW.BH-PRAVNICI.COM
znaĉajni rimski pisci koji su opisali druge narode sa kojima su se sreli na ratnim pohodima. Tacit je
opisao Germane, Cezar Gale.
AURELIJE AUGUSTIN je najznaĉajniji mislilac ranog hrišćanstva. U svom temeljnom djelu "O boţjoj
drţavi" (De civitate Dei) Augustin historiju dijeli na 6 etapa, poĉev od stvaranja ĉovjeka. Cjelina historije
je vjeĉita borba izmeĊu Boţje drţave koju ĉine pravednici i anĊeli i zemaljske, Ċavolje drţave koju ĉine
grešnici i Ċavoli. Rim je Ċavolja drţava, te je zbog toga morao propasti. Znaĉajan je Augustinov pokušaj
da se historija ĉovjeĉanstva izloţi kao razvojni proces, te se on smatra jednim od preteĉa kasnije nastale
filozofije historije.
TOMA AKVINSKI
Skolastiĉki filozof i teolog, jedan od najvećih mislilaca srednjeg vijeka. Shvatanje društva i drţave
proizilazi iz 2 osnovne kršćanske dogme: o praroditeljskom grijehu i o vjeĉnom ispaštanju. IzgraĊena je
politiĉka doktrina o razlici 2 drţava: svjetovne koja je od zla, proizvod sotone i Boţja drţava koja kršćane
treba ujediniti u vjeĉnu zajednicu blaţenstva.
Društvo je samo sredstvo pomoću koga ĉovjek treba postići konaĉni cilj: spasenje. Nejednakost meĊu
ljudima u ropstvu i kmetstvu posljedica su prvobitnog grijeha. Drţavna zajednica je samo priprema za
višu zajednicu, zajednicu Boţje drţave. Tako se drţava podreĊuje crkvi kao sredstvo svrsi, onaj koji
priprema naspram onog koji ispunjava.
Teorije iz rane buržoaske epohe
a) Makijavelizam
NIKOLO MAKIJAVELI
Italijanski politiĉar, teoretiĉar drţave i prava, knjiţevnik. Glavna djela su mu "Vladalac", "Rasprava o
prvoj dekati Tita Livija", "Historija Firence", knjiţevna komedija "Mandragola" itd. Makijavelijeva misao
je analitiĉko- kritiĉka prema svom vremenu i prostoru, a istovremeno praktiĉka jer nudi odreĊena
konkretna rješenja o ureĊenju društva i drţave, oĉuvanja vlasti itd.
Makijaveli je koncipirao teoriju moderne drţave, prvenstveno sa stanovišta tehnike vladanja i odrţanja
vlasti. Drţavu definiše kao rezultat potreba i interesa njenih graĊana, prvenstveno vlasti i vladajuće elite.
Makijaveli politiku definiše kao borbu interesa u kojoj su dozvoljena sva sredstva u cilju osvajanja i
odrţavanja vlasti. Otud Makijavelizam kao sinonim za tehniku vladanja u kojoj cilj opravdava sva
sredstva.
b) Prirodnopravna teorija
ŠKOLA PRIRODNOG PRAVA
Nastaje pred prve burţoaske revolucije. Osnivaĉ je HUGO GROCIJUS, a predstavnici su TOMAS
HOBS, ŢAN ŢAK RUSO, LOK, PUFENDORF, VOLF i drugi. Škola je u osnovi bila nehistorijska,
odnosno antihistorijska, a uĉila je da osim vaţećeg pozitivnog prava postoji i prirodno pravo proisteklo iz
ljudskog razuma i pretpostavljen pozitivnom pravu. Prirodnim pravima smatrana su sloboda, privatna
svojina, sigurnost, otpor ugnjetavanju, jednakost itd, što je predstavljalo ideološko oruţje u borbi
burţoazije protiv feudalizma.
Jedan od pristalica prirodnopravne škole koji je suzbijao njen antihistorizam bio je MONTESKJE,
francuski mislilac i pravnik koji je traţio uzroĉnu vezu u historijskom zbivanju. U djelu "Duh zakona"
nastoji objasniti suštinu postanka i mijenjanja prava. MONTESKJE je uzroke razlika izmeĊu pojedinih
drţavnopravnih sistema vidio u objektivnim uslovima sredine, smatrajući da svaki narod mora imati
drţavno ureĊenje koje je njemu svojstveno.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
IMANUEL KANT
RoĊen u Keninsbergu u Njemaĉkoj, studirao filozofiju, matematiku i fiziku, doktorirao 1755. U periodu
1781-1790 objavio je 3 crkvene kritike koje su temelj njegove filozofije: KRITIKA ĈISTOG UMA,
KRITIKA PRAKTIĈKOG UMA i KRITIKA MOĆI RASUĐIVANJA.
Svojim moralnim rigorizmom Kant je oštro osudio makijavelistiĉka naĉela i principe. Racionalna drţava
je za Kanta drţava koja nema druge svrhe osim da garantuje pravni ţivot i koja je podreĊena pravnim
normama. Kant koncipira idealnu drţavu koja treba biti norma stvarnim postojećim drţavama. U takvoj
idealnoj i racionalnoj drţavi razlikuje 3 vrste vlasti: vrhovnu (zakonodavnu), izvršnu i sudsku.
Zakonodavna vlast pripada kolektivnoj volji naroda. Tako je svako pokoran zakonima koje je sam ţelio.
Racionalnu vladavinu zasnovanu na podjeli vlasti Kant naziva patriotskom. Za njega je patriotizam
ekvivalent za republikanski ustav i predstavniĉki sistem. Samo nezavisni graĊani, tj.ekonomski
samostalni ljudi imaju pravo glasa i njih Kant naziva "aktivni graĊani".
U odnosu na vlast, Kant razlikuje 3 vrste društvenog ureĊenja: ondje gdje suverenitet pripada jednoj osobi
je autokratija, nekolicini osoba aristokratija, a svim osobama demokratija. Autokratija je najjednostavnija
forma vlasti jer se zasniva na odnosu vladar-podanici. Kant joj daje izvjesnu prednost nad drugim
politiĉkim formama jer u njoj vidi maksimalnu racionalizaciju vlasti koja u stvari predstavlja prosvijećeni
despotizam. Narod nema pravo pitati za porijeklo vlasti. On treba da poštuje vlast, jer svaka vlast dolazi
od boga.
Odnosi izmeĊu drţava po Kantu su analogni odnosima izmeĊu pojedinaca koji su u situaciji potencijalnog
rata. Poput pojedinaca i drţave moraju izaći iz ovog stanja i preći u stanje ureĊeno pravom, tj.stanje
"vjeĉnog mira" u kome bi postojao savez drţava i nad njim jedna naddrţava-"drţava naroda". Ovim je
Kant postao preteĉa osnivanja Ujedinjenih nacija. Ali, Kant smatra da bi ta drţava bila prevelika i ne bi
uspjela štititi svoje ĉlanove koji bi ponovo bili u ratnom stanju. U tom smislu ideal vjeĉnog mira je
neostvariv, ali mu treba teţiti kroz djelovanje na principima tradicionalnog pacifizma i tzv."pravednog"
rata. Nepraveden je rat koji proizilazi iz naĉela povećanja i moći, sluţeći se svim sredstvima. Demokratija
je po Kantu u osnovi pacifistiĉka jer je graĊanin kao osnovni subjekt politike prevashodno zainteresovan
za mir.
Teorije iz zrele buržoaske epohe
GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL
Glavni predstavnik njemaĉke klasiĉne filozofije-objektivnog idealizma i jedna od najvećih liĉnosti u

historiji filozofije uopće. Smisao historijskog razvoja Hegel vidi u postepenom oslobaĊanju ĉovjeĉanstva:
samo je jedan slobodan u istoĉnom svijetu (istoĉnjaĉki despotizam), nekolicina su slobodni kod Grka i
Rimljana, a svi su slobodni u kršćansko- germanskom svijetu. To postepeno razvijanje slobode je
napredovanje svijesti: istoĉnjaci su bili svjesni da je samo jedan slobodan i to se pretvaralo u despotizam.
Grci i Rimljani su znali da je nekolicina slobodna, odatle razlika izmeĊu Grka i varvara, Rimljana i
nerimljana kroz pravdanje ropstva kao prirodne pojave. Sa kršćanstvom, posebno protestantizmom,
nastaje svijest da je ĉovjek kao takav slobodan.
Drţava kao takva nuţan je oblik racionalnog jer predstavlja princip organizacije nasuprot nasilnim
teţnjama pojedinaca ili grupa. Hegelova drţava je etiĉka drţava obzirom da se u njoj odvija etiĉki ţivot
hraneći se tradicijom, obiĉajima i zakonima. Hegelova drţava ne moţe se nazvati liberalnom jer u njoj
nedostaje preteţna briga o zaštiti pojedinca. Još manje se njegova drţava moţe nazvati demokratskom.
Hegel zastupa monarhistiĉki oblik drţave pravdajući to time da je suverenitet nešto jedinstveno i prema
tome njegovo najbolje utemeljenje je monarh. U "Filozofiji povijesti" Hegel hvali i slavi njemaĉkog
monarha Fridrika II.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
Savremena racionalna drţava je za Hegela antifeudalna drţava i u odreĊenom smislu drţava koja
izjednaĉuje graĊane sa sviješću da je ĉovjek kao takav slobodan. Efektivna vlast u drţavi je vlast koju
imaju funkcioneri. Oni ĉine opću klasu. U tu opću klasu ulaze sudska i policijska vlast. Zakonodavnu
vlast ĉine 2 doma: gornji dom u kome su predstavnici klase zemljoposjednika i donji dom gdje su
predstavnici industrijske klase i "opće" klase birokrata. Donji dom je izboran. Radi se o izborima koje ne
obavljaju mnogi kao pojedinci, već mnogi kao organizovani ĉlanovi "udruţenja, zajednica i korporacija".
Prema Hegelu, osim drţave ne smije postojati nikakav drugi autoritet, ĉak ni neki naddrţavni autoritet.
Iznad drţave nema niĉeg osim "svjetskog duha", tj. postepenog razvoja slobode kroz napredovanje
svijesti.
OGIST KONT
Francuski filozof, sociolog i matematiĉar. Pozitivistiĉku doktrinu izloţio u djelu TEĈAJ POZITIVNE
FILOZOFIJE.
Izvorno znaĉenje rijeĉi pozitivizam je uĉenje koje se zadovoljava utvrĊivanjem ĉinjenica. Kontov
pozitivizam se završava na prihvatanju ĉinjenica, njihovom provjeravanju, hipotezi i predviĊanju.
Prema Kontovom Zakonu 3 stadija, svako od naših glavnih shvatanja, svaka grana naših spoznaja prolazi
uzastopno kroz 3 stadija: teološki ili fiktivni, metafiziĉki ili apstraktni i nauĉni ili pozitivni. Stadijima
odgovaraju 3 naĉina praktiĉne aktivnosti: osvajanje, odbrana i rad.
Tri su stadija inteligencije (fikcija, apstrakcija, dokaz), 3 doba ĉovjeĉanstva: djetinjstvo (divljina),
oboţavanje (srednji vijek), zrelost (pozitivna doba). Teološki stadij raĉva se na 3 grane fetišizam,
politeizam i monoteizam. Metafiziĉkom stadiju svojstvena je podjela na 2 faze, ovisno o tome da li je
njegova akcija postepena preinaka ili teţa vlasti.
Pod pojmom metafizika podrazumijeva se idealistiĉka filozofija o prapoĉecima ţivota, suštini svijeta,
predmetima nepristupaĉnim ĉulnom iskustvu. Metafizika ne posmatra pojave u njihovoj uzajamnoj vezi
već izolovano, pojedinaĉno, u stanju mira i nepromjenjivosti. Za Konta su egalitarizam i komunizam
metafiziĉke ideje. Kont komunizam smatra kontraproduktivnim jer se ograniĉava na nasilniĉka politiĉka
rješenja, htio bi prigušiti individualnost, nema osjećaj za ljudski kontinuitet i govori o ukidanju
nasljedstva, ne vrednuje efikasnost moralnih i odgojnih sredstava.
Novi pozitivni poredak je "bez boga i kralja". Zasniva se na pozitivistiĉkoj filozofiji i organizovanoj
industrijskoj proizvodnji. U konaĉnom ureĊenju zapadne zemlje će se konstituisati u manje republike s
populacijom 1-3 miliona stanovnika. Zapadne zemlje će imati ekspanzivnu silu, tj.jednu vrstu odgojne i
cilizacijske misije prema drugim narodima koji su još u teološkom i fetišistiĉkom stadiju.
U pozitivistiĉkom stadiju su tri osnovna oblika društvene vlasti:
1. Materijalna, koja pripada velikim i bogatim;

2. Intelektualna, koja pripada sveštenicima-filozofima;
3. Moralna, koja pripada ţenama.
Osnovna maksima pozitivne dobi je "red i napredak" pri ĉemu su industrijalci nosioci reda, a proleteri
napretka. Filozofi su samo interpretatori postojećih pojmova.
Po svom krajnjem rezultatu Kontova pozitivna filozofija postavlja se na stanovište dovršenog procesa iza
koga se ne vidi nikakav naknadni razvitak.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
TEORIJA FAKTORA
Psihološke teorije
Psihološke teorije su polazile od odluĉujuće uloge psiholoških ĉinilaca, smatrajući da se raslojavanje

prvobitne zajednice odigralo po diferencijaciji mentalno-psiholoških osobina njenih pripadnika. Oni
kojima se pripisivala duhovna moć (magi, ĉarobnjaci, proroci i kasnije sveĉenici) vremenom su tu moć
pretvarali u onu materijalnu i podvajali se u zasebnu kastu “voĊa”. Ljudi se, po ovakvom shvatanju dijele
na “voĊe” i “podanike” preteţno prema svojim psihiĉkim predispozicijama.
Biološke teorije
Biološke teorije su osnovni ĉinilac sagledale u biološkoj konstituciji ĉovjeka. Bilogija je, po njihovom
mišljenju, odreĊenoj vrsti ljudi ugradila autoritaran nagon (nagon ka gospodarenju) i oni imaju neodoljiv
poriv ka porobljavanju svojih bliţnjih. Ukoliko je takav nagon svojstven ĉitavoj jednoj biološkoj skupini,
ona se konstituiše kao “viša rasa” i postaje drţavnotvorna, s ekspanzivnom voljom za moć i agresivnošću
koja ne poznaje granice. Ostale skupine, koje su po biloškim dispozicijama “mirotvorne” predodreĊene su
da budu pretovorene u podaniĉku masu. Iz ovakvih gledišta razvile su se razliĉite varijante rasnih teorija.
Organicističke teorije
Organicistiĉke teorije bile su bliske biološkim ali nisu završile u rasizmu. One su drţanopravni poredak
poredile sa biološkim organizmom.
Drţava i pravo nisu samo fiktivne tvorevine nego dinamiĉna organska cjelina kojoj pojedinac treba da se
potpuno podredi ako hoće da bude biće zajednice. Kao i svaki drugi organizam i drţavnopravni poredak
nastaje, razvija se i išĉezava po istim zakonima po kojima ţivi ostali organski svijet.
Organicisti su naroĉito vjerovali u evolutivne sposobnosti tog poretka predviĊajući mogućnost negovog
napredovanja i usavršavanja prema višim formama.
Teorije sile
Teorije sile su takoĊe polazile od postojanja klasa u društvu, ali su njihovi zagovornici nagalasak stavjali
na spoljni momenat u procesu nastajanja drţave (nasilja jednog tipa društvenih grupa nad drugim – npr.
nomadskih plemena nad zemlljoradniĉkim). Drţavnopravni poredak je, po njihovom mišljenju, nastao
pokoravanjem miroljubivih naroda od strane onih ratniĉkih, u ĉemu su se ujedno oformile i vladajuće i
potĉinjene klase.
Kasnijim miješanjem naroda i klasa i razvojem matarijalne proizvodnje, poĉetne suprotnosti su se

ublaţavale, a opšti interesi postepeno nadvladavali nad onim pojedinaĉnim. Plemena i narodi su evoluirali
prema naciji, kao što su i robovi i kmetovi vremenom postajali slobodni. Taj proces završava se u
graĊanskom društvu jer njegova represivna funkcija neprimjetno ustupa mjesto opštedruštvenoj.
Solidarističke teorije
Solidaristiĉke teorije su takoĊe priznavale postojanje suprostavlljenih društvenih slojeva i klasa, kao i
vladajućih i potĉinjenih društvenih grupa. Ali, i one su smatrale da postoji takva evolucija društvenog
razvoja koja kroz sve razuĊeniju podjelu rada meĊu pojedincima i grupama stvara odnose saradnje i
zavisnosti i postepeno kristališe zajedniĉke interese u ĉiju zaštitu stupa većina društva.
Ta većina (najĉešće nazivana masom) stvara svoje izvorno (društveno) pravo, koje je po naĉinu nastanka i
socijalnoj funkciji blisko moralu jer nastaje spontano i ljudi ga usvajaju autonomno, bez prinude. Upravo
se iz tog razloga ova teorija i naziva solidaristiĉkom, budući da je bila uvjerena da se u društvu spontano
WWW.BH-PRAVNICI.COM
stvaraju opšti interesi koje je drţava duţna da zaštiti svojom prinudom. U tu svrhu ona kreira drţavno
pravo.
Nadklasnu funkciju drţave, prema zagovornicima solidarizma, treba da vrši aparat drţavnih sluţbenika
(birokratija) ali samo u operativnom smislu. Taj aparat mora strogo da vodi raĉuna o društvenoj ravnoteţi,
koja jedina moţe da garantuje pravilno formiranje opštedruštvenog interesa. S druge strane, on sam ne
smije da ima nikakav odvojen staleški ili klasni interes. Jedino pod tim uslovima drţava moţe da bude
predstavnik istinskih društvenih interesa.
Teorije elitizma
Mnogobrojne varijante teorije elitizma pollazile su od zajedniĉke pretpostavke da su se sva dosadašnja

društva dijelila na “elitu” i “masu”, i da će ova podjela trajati dok postoji i ljudski rod. Zavisno od toga
koji su kriteriji uzimali kao osnovni, teoretiĉari elitizma razlikovali su elite koje se formiraju po uroĊenim
sposobnostima (psihološke, biološke, nasljednogenetske) ili pak po steĉenim osobinama (bogatstvo,
polloţaj, ugled, autoritet). MeĊutim, gotovo svi su kao najvaţniju elitu razlikovali onu politiĉku, jer ona
upravlja drţavom i ima najjaĉi uticaj i moć u društvu.
Teoretiĉari elitizma su zapravo smatrali da u savremenim drţavama profesionalno bavljenje politikom

nuţno vodi pojavi pollitiĉke elite i njenom outĊivanju od mase. Inaĉe, oni su stajali na stanovištu da u
modernim industrijskim društvima postojanje elite nije u suprotnosti sa demokratijom i da prosvijećena
elita moţe da stvori istinsko demokratsko ureĊenje. U takvom svjetlu i oni su nastojali da pokaţu kako
pollitiĉka elita moţe da doprinese usavršavanju burţoaskog svijeta i stavljanja drţave u sluţbu šireg
društvenog interesa.
VILFREDO PARETO
On je za osnovni kriterij razvrstavanja pojedinaca u elitu, neelitu i masu uzeo uspjeh u ţivotu. U svim
podruĉjima društvene podjele rada, po njegovom mišljenju, formira se elita onih koji su uspjeli u ţivotu,
onih kojima je to samo djelimiĉno pošlo za rukom (neelita) i onih koji su ostali na dnu socijalne ljestvice
(masa).
Ovako dobijeni pojam elite Pareto je poistovjetio sa pojmom klase u kojoj treba razlikovati vladajuću
elitu (onu koja vrši politiĉku vlast) i nevladajuću elitu (onu koja se bavi drugim djelatnostima). Nasuprot
ove sociološke grupacije stoji donji sloj što ga on naziva “klasom tuĊom eliti”. Ĉinjenica grupisanja ljudi
po ovim kriterijima, isticao je Pareto,u svom velikom dijelu je nezavisna od pollitiĉkog oblika društva, pa
je ĉak više svojstvena revolucionarnom socijalizmu nego tradicionalnim porecima, budući da pruţa šansu
za uspon daleko većem broju pripadnika niţih klasa. Socijalizam, zakljuĉuje on, olakšava organizaciju
elita koje izbijaju iz niţih klasa i on je u našoj epohi jedan od najboljih instrumenata za “vaspitanje
klasa”.
ROBERT MIHELS
On je formulisao poznati “gvozdeni zakon oligarhije” po kome se svaka organizacija (u prvom redu
pollitiĉka - drţava, partija i sl.) otuĊuje u zasebnu strukturu onog trenutka kada je stvorena. Postoji
nepromjenjivi društveni zakon, isticao je Mihels, po kome se u svakom organu zajednice što se razvija
kroz podelu rada upored razvija “vlastiti interes” ĉim se taj organ ustanovio. Iz tog razloga nijedan
masovni ili revolucionarni pokret u istoriji nije imao niti moţe imati dugoroĉnu perspektivu.
Najistaknutiji elementi tog pokreta (njegove voĊe), ljudi koji su ga animirali i vodili, postepeno se
podvajaju od masa i prerastaju u “politiĉku klasu”. Mihelsov je zakljuĉak bio krajnje pesimistiĉan: mase
se zadovoljavaju time da nakon revolucionarnog zanosa i angaţovanja svih svojih napora samo zamijene
gospodare. Kao što ĉovjek brzo podlijeţe psihologiji “ugodnog otuĊenja” isto tako i svaka organizacija (u
prvom redu drţava i partije) iz sredstva za postizanje cilja postaje vremenom sama sebi svrha i nastoji da
zatvori mogućnost bilo kakvih daljih radikalnih promjena. Zato se, kada je rijeĉ o socijalistiĉkoj revoluciji
WWW.BH-PRAVNICI.COM
npr., najviše moţe reći da bi mogli da pobjede socijalisti ali ne i socijalizam.
JOZEF ŠUMPETER
On je dao definiciju demokratije koja je po njegovom mišljenju autentiĉna. Šumpterovom inverzijom

pojma demokratije, demokratija se više ne definiše kao “vladavina naroda” već kao “vladavina koju
odobrava narod”. Partijski profesionalni politiĉari predstavljaju samo reakciju na ĉinjenicu da masa, koju
saĉinjavaju biraĉi, nije sposobna za bilo koju drugu akciju osim da glasa za jednog ili drugog kandidata.
Zalaţući se za princip konkurencije u pollitiĉkom ţivotu on nije bio oduševljen tipom burţoaskog
politiĉkog pluralizma i njegovim višepartijskim sistemom, jer je on suviše zaraţen komercijalizmom da bi
mogao da posluţi kao obrazac istinskog demokratskog poretka. Stoga se on zalagao za stvaranje
tzv.”selektivnog sloja” kao neke vrste etiĉko-psihološke elite. Taj sloj bi ĉinili ljudi visokih moralnih
kvaliteta koji bi se izdigli i iznad partija i njihovih ideologija zaraţenih parcijalnim interesima.
Šumpeter se nadao da će njegovim uspostavljenjem biti prevladana dva negativna obiljeţja savremenog
demokratskog ţivota: nemogućnost masa da aktivno uĉestvuju u donošenju najvaţnijih politiĉkih odluka i
tendenciju politiĉara ka neprestanom outĊivanju i zatvaranju u nedostupne centre moći. Po njemu samo
“selektivni sloj” koji bi se oformio kao politiĉka elita, odnosno sloj koji bi se politici posvetio kao pozivu,
moţe da izgradi istinski demokratski poredak.
REJMON ARON
On opisuje politiĉku elitu kao razliĉite “kategorije upravljaĉa”. Te kategorije mogu biti “podijeljene” i
“objedinjene”. Za polaznu taĉku njihovog razlikovanja Aron je uzeo distinkciju izmeĊu svjetovne i
duhovne vlasti. U razliĉitim društvima moguće je uoĉiti postojanje dvije vrste manjina: jedna govori ono
što treba da je istinito i dobro i na taj naĉin fiksira poredak vrijednosti (teţeći duhovnoj vlasti), a druga
zapovjeda i upravlja nastojeći da te vrijednosti praktiĉno ostvari (svjetovna vlast).
U takvim društvima uspostavljaju se podijeljene elite.
U društvima gdje je ta vlast skoncentrisana u jednom sloju uspostavljaju se objedinjene (unificirane) elite.
U modernim industrijskim društvima, prvi oblik je karakteristiĉan za pluralistiĉki demokratizam (zapad),

a drugi za politiĉki totalitarizam (istok).
Bez obzira o kojoj vrsti elite je rijeĉ, Aron smatra da je njeno djelovanje usmjereno ka osvajanju drţavne
vlasti. I kad je podijeljena i kad je jedinstvena, ona se otuĊuje iz klase iz koje izrasta i teţi da pretvori
drţavu u svoju suverenu sferu. U tom pravcu Aron predviĊa da će i zapadna i istoĉna društva u
budućnosti imati sliĉan oblik politiĉko-elitistiĉke vladavine.
RAJT MILS
Milsova definicija elite je veoma široka i iscrpna: njeni pripadnici ĉine kompaktnu cjelinu, koja naroĉito
dolazi do izraţaja u trenucima opasnosti po vlastite pozicije. Oni tada dolaze do saznanja o onome što im
je svima zajedniĉko, te radi zajedniĉke odbrane zbijaju svoje redove protiv svih onih što se nalaze van
njihovog kruga.
Savremena elita (i kapitalistiĉka i socijalistiĉka) nije ni psihološka ni etiĉka, već je prije svega
“institucionalna”: ona se formira i komunicira sa javnošću preko mase bezimenih ĉinovnika. Ĉlanovi elite
su briţljivo birani i provjeravani prije stupanja u bliţe kontakte sa šefovima velikih hijerarhija.
Osnovna je odlika elite prema Milsu da nije ni nemoćna ni svemoćna. U donošenju svojih odluka ona je
determinirana institucionalnim ulogama i njihovom situacijom u ukupnoj strukturi društva. MeĊutim, u
savremenim društvima njene odluke dobijaju karakter kljuĉnih odluka i imaju takav znaĉaj da postaju
WWW.BH-PRAVNICI.COM
identiĉne sa pravljenjem istorije.
Mils zakljuĉuje: ljudi su slobodni da stvaraju historiju, ali su oni koji imaju pristup sredstvima
odluĉivanja i moći u mnogo povoljnijoj situaciji od ostalih. Vladajuće elite koje kontrolišu ta sredstva
odluĉuju o toku historije, dok ostali ljudi postaju objekti, sredstva u rukama onih koji donose historijske
odluke.
Teorije političke klase
RALF DARENDORF
Darendorf je nastojao da upotpuni marksistiĉku definiciju klasa i da je proširi uvoĊenjem nekih novih
elemenata. On je revidirao osnovni marksistiĉki kriterij i umjesto mjerila svojine uveo mjerilo
posjedovanja vlasti. Tako Darendorfova definicija glasi: klase su socijalne grupacije ĉije se odreĊivanje
temelji na uĉešću u vlasti ili iskljuĉenosti iz nje u bilo kom autoritetnom odnosu. Podjeljenost društva
moţe se izvesti samo kao suprostavljenost “klase koja vrši vlast” i “klase koja je ne vrši”.
Drţava predstavlja odreĊeni odnos vlasti, istiĉe Darendorf, a industrijska proizvodnja isti takav odnos. Da
li je struktura jednog istovremeno i struktura drugog, da li su industrijski šefovi istovremeno i voĊe
drţave, to su pitanja koja se moraju staviti u središte svake klasne analize industrijskih društava. Na taj
naĉin moguće je odrediti jasnu distinkciju izmeĊu onih klasa koje zapovjedaju i onih koji izvršavaju
odluke.
GAETANO MOSKA
On je smatrao da je postojanje “pollitiĉke klase” karakteristiĉno za sva društva. Politiĉka klasa vrši sve
pollitiĉke funkcije, monopolizira vlast i uţiva sve njene prerogative. Nasuprot njoj postoji podreĊena
klasa, koju ona usmjerava i kontrolira na manje ili više zakonit ili nasilan naĉin. Pripadnici politiĉke klase
ne odvajaju se od pripadnika podreĊene klase samo po svojim funkcijama već i po superiornim duhovnim
i moralnim osobinama.
U modernim društvima odnos politiĉke i podreĊene klase posredovan je konstituiranjem srednjih

društvenih slojeva, koji ublaţavaju ranije nesavladive distance izmeĊu vladajućih i podanika. Zategnutost
popušta zato što nestaje ranije oštre socijalne razlike izmeĊu vladajućih krugova i mase. Dolazi do priliva
srednjih slojeva i u jednu i u drugu stranu odnosa tako da ni pollitiĉka klasa ni masa nisu više homogene,
već se nalaze u stanju socijalne mobilnosti.
Ali i ta mobilnost ima svoje graniĉno podruĉje. Prema Moski postoji zakon po kome se pripadnici
podreĊenih klasa integriraju u sistem ĉim uĊu u sastav “politiĉke klase”, te se na taj naĉin distinkcija
izmeĊu vladajućih i onih kojima se vlada reproducira do beskonaĉnosti.
Tehnokratske ideologije
Zaĉetke tehnokratskih ideologija moguće je uoĉiti već kod nekih socijal-utopista kao što je Sen Simon,
koji su u budućem ustrojstvu društva vrlo znaĉajnu funkciju upravljanja drţavom htjeli da odrede klasi
industrijalaca. MeĊutim, svoj puni zamah oni su doţivjeli u prvim decenijama XX vijeka kada je poĉeo
intenzivan prodor nauĉno-tehnološke revolucije u sve sfere društvenog ţivota.
Tako se razvio ĉitav jedan novi naĉin mišljenja koji je racionalnost moderne industrijske proizvodnje i
njenu daleko veću efikasnost u odnosu na prethodne, nastojao da kao obrazac prenese i u politiku, te da
pokaţe kako samo univerzalna organizacija i planiranje mogu da obezbjede red, napredak i sreću
pojedinca.
Prevashodnu ulogu u ovom procesu imala bi tehniĉka inteligencija (inţinjeri, tehniĉari), ali “totalni
koncept tehnokratskog društva” zahvata i pravnike, sociologe, ljekare i sve ostale koji bi bili ukljueni u
WWW.BH-PRAVNICI.COM
zajedniĉki posao upravljanja društvom na osnovu spoznaja u svojoj struci i razmjeni informacija sa
ostalim strukama. Tako bi se vremenom uspostavila neka vrsta prosvjećenog apsolutizma obrazovanih
društvenih slojeva i stvorila “elita mozgova” koja bi previzšla klasni egoizam i djelovala za dobrobit
cijelog društva.
Pod pojmom tehnobirokratizma podrazumjeva se vladavina struĉnjaka u dva domena. Prvi domen je
ekonomski, i on je uglavnom podruĉje djelatnosti tehnokratije, dok je drugi domen politiĉki i on bi
pripadao politokratiji. Usaglašenom vladavinom tehnokratije i politokratije stvorio bi se sloj
tehnobirokratije koji bi preuzeo sve funkcije usmjeravanja društva prema stanju izobilja, a sam ne bi bio
više vladajući u klasiĉnom smislu tog pojma (korištenje moći za postizanje vlastitih ciljeva) nego
organizatorsko-menadţerski.
Usvajajući ove pretpostavke kao realno moguće, mnogi zagovornici tehnokratizma i tehnobirokratizma
razvili su ideju o “kraju ideologije”. Po njihovom mišljenju vladavina struĉnjaka treba da uĉini suvišnom
klasnu borbu i samim tim neutrališe revolucionarnu ideologiju (u prvom redu marksistiĉku).
PRVI DIO – DRŽAVA
Definicija: Organizacija je skup ljudi koji imaju neke zajedničke ciljeve i međusobno dijele poslove,
uspostavljaju hirerarhiju i koriste određena sredstva radi ostvarenja tih ciljeva, a sve je to
određeno pravilima.
1.3. Moć, prisila, vlast i hijerarhija
Nije moguće shvatiti organizaciju, pa ni drţavu ako ne znamo neke odnose koji djeluju u većini
društvenih grupa. To su odnosi: moći, prisile, vlasti i hijerarhije.
Moć je sposobnost jedne osobe ili grupe da navedu druge osobe da se ponašaju onako kako se one ne bi
ponašale po vlastitoj volji. Tri su osnovna izvora društvene moći: fizička snaga, ekonomsko bogatstvo i
duhovne sposobnosti. S obzirom na te izvore razlikujemo: fiziĉku, ekonomsku i duhovnu moć pojedinaca
i društvenih grupa.
Prisila je primjena moći jednog subjekta prema drugome. Dok je moć samo sposobnost navoĊenja
drugog subjekta da se ponaša onako kako se on po vlastitoj volji ne bi ponašao, prisila je stvarno
navoĊenje ponašanja drugog subjekta protiv njegove volje na taj naĉin što se primjenjuje ili predoĉava
neko zlo. Ovisno o vrsti zla razlikuju se fizička, ekonomska i duhovna prisila.
Vlast je nešto više od gole moći i prisile. To je prisila koja je ili legitimna ili barem formalno zasnovana
na običajnim i pravnim normama, tj. koja je po mišljenju nekih ljudi opravdana ili se barem poziva na
obiĉaj i pravo.
Legitimnost je najĉešći idejni temelj vlasti. To je uvjerenje jednog kruga ljudi da je neĉija prisila
opravdana zato jer se temelji na nekim vrijednostima. Sociolog Max Weber razlikuje tri tipa legitimnosti:
tradicionalna, karizmatska i racionalno-pravna legitimnost. Ovu Weberovu trodiobu treba dopuniti
tipom ideološke legitimnosti (utemeljenje vlasti na uvjerenju ljudi u vrijednost jednopartijske ideologije).
Hijerarhija je odnos izmeĊu pripadnika jedne društvene grupe koji imaju više vlasti i pripadnika te grupe
koje imaju manje vlasti. U tom su odnosi prvi nadređeni, a drugi podređeni. Postoje ĉetiri vrste ovlaštenja
koja karakterišu nadreĊenost nad licima: postavljenja, zapovjedanje, nadzor, i pozivanje na odgovornost i
kaţnjavanje. Hijerarhijski odnosi mogu sadrţavati sve ili samo dio ovih ovlaštenja, a mogu biti stroţiji i
blaţi, ovisno o stepenu slobode koju ostavljaju podreĊenima.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
1.4. Država kao zajednica i kao organizacija
Država se redovito u politiĉkoj teoriji definira kao politička zajednica. Specifiĉne osobine drţave po
kojima se ona razlikuje od svih ostalih društvenih organizacija su:
globalni i politiĉki karakter drţave
suverenost drţavne vlasti
oruţana, ekonomska i ideološka moć
poseban odnos prema stanovništvu i teritoriji
specifiĉne drţavne funkcije
povezanost drţave i prava
1.5. Globalni i politički karakter države
Za razliku od većine društvenih organizacija koje imaju izrazito specijalizirane ciljeve i djelatnosti,
drţava nije specijalizirana već ima neograniĉeno mnoštvo najrazliĉitijih društvenih ciljeva. Zbog toga
kaţemo da je drţava globalna i sveobuhvatna organizacija. U sociologiji se još kaţe da je drţava
organizacija koja po obimu svog djelovanja odgovara globalnom društvu.
Ĉinjenica, što je drţava u svojim ciljevima i djelovanju nespecijalizirana, svestrana, ne znaĉi da ne postoji
jedna njoj specifiĉna, tj. samo njoj svojstvena funkcija i svrha. Specifiĉnost drţave je to što jedino ona
kao politička vlast prisilno usmjerava ili ureĊuje sve ostale društvene djelatnosti.
Moderni politiĉki subjekti su graĊani, politiĉke stranke, sindikati i crkve i druge organizacije u nekim
prilikama, ali je drţava nesumnjivo najmoćniji i središnji politiĉki subjekt svakog društva. Politiĉki
subjekti se, meĊu ostalim, dijele na vladajuće i nevladajuće, odnosno opozicijske u odnosu na one koje su
vladajuće.
1.6. Suverenost državne vlasti
Prvi tip odnosa koji se naziva unutrašnja suverenost ili pravna vrhovnost sastoji se u tome da drţava ima
iskljuĉiva ovlaštenja da stvara najviše pravne norme – ustavne, zakonske, podzakonske, sudske i druge,
koje su podrţane fiziĉkom prisilom i koje obavezuju subjekte na njenom teritoriju.
Drugi tip odnosa od kojih se sastoji suverenost drţavne vlasti, a koji se naziva vanjska suverenost, jesu
nezavisnost i ravnopravnost drţave spram ostalih drţava. Nezavisnost je ĉinjenica da drţava ureĊuje
društveni ţivot na vlastitom teritoriju i svoje meĊunarodne odnose bez prisile drugih drţava.
Ravnopravnost pak znaĉi da je drţava u meĊunarodnim odnosima subjekt sa jednakim osnovnim pravima
kao i sve ostale drţave.
Simboli suverene vlasti su drţavna zastava, grb i himna. U prava suverene vlasti spadaju još i proizvodnja
novca, voĊenje matiĉnih knjiga, izdavanje isprava na osnovu njih itd.
1.7. Oružana, ekonomska i ideološka moć države
Suverena vlast drţave potiĉe iz spoja tri vrste moći: oruţane, ekonomske i ideološke.
Vrsta društvene moći koja drţavu ponajviše razlikuje i izdiţe nad ostalim društvenim grupama jeste
oruţana moć. Drţava ima monopol oruţane moći i legalne fiziĉke prisile u društvu. To znaĉi da jedino
ona ima pravo posjedovati oruţje i njime vršiti fiziĉku prisilu, tj. prijetiti nasiljem i primjenjivati silu radi
iznuĊivanja odreĊenih ljudskih ponašanja. Da bi primjenjivala oruţje za fiziĉku prisilu drţava ima dvije
specijalizirane podorganizacije: vojsku i policiju. Prva raspolaţe oruţanom silom prvenstveno radi
odnosa rata i mira sa drugim drţavama, a druga radi odrţavanja unutrašnjeg reda u društvu.
Ekonomska moć drţave sastoji se od upotrebe materijalnog bogastva koju redovno u velikim koliĉinama,
i razliĉitim vrstama, posjeduje svaka drţava. To bogastvo sluţi za obavljanje svih djelatnosti kojima se
WWW.BH-PRAVNICI.COM
ostvaruju drţavni ciljevi, a takoĊe i za plaćanje i pridobijanje znanja i vjernosti drţavnih sluţbenika koji
ĉine drţavnu organizaciju. Ekonomska moć drţave je jedan od uslova njene oruţane moći, jer samo
materijalno i finansijski jaka drţava moţe odrţavati dovoljnu vojnu silu. Novĉani prihodi i rashodi jedne
drţave iskazuju se u godišnjem drţavnom budţetu.
Treći oblik drţavne moći je duhovno – ideološka moć. Pod njom treba najprije spomenuti sva struĉna
znanja koja posjeduju ljudi iz drţavne organizacije. Radi se o ljudima koje vrhovi drţavnog aparata
uvijek paţljivo odaberu i dobro nagraĊuju radi osiguranja njegovog uspješnog funkcionisanja. Drţava je u
starijim vremenima okupljala i izdrţavala gotove sve obrazove i pismene osobe, sveštenike, stuĉnjake i
nauĉnike, a osobina je moderne drţave da je satavlena najvećim dijelom od profesionalnih sluţbenih
osoba.
1.8. Državno stanovništvo i teritorija
Drţavno stanovništo ĉine svi ljudi koji u datom trenutku potpadaju pod vlast drţave i koji su stoga
obavezni poštivati njene pravne norme. Ono je stalno promjenjiva koliĉina sastavljena od dvije osnovne
kategorije ljudi. Jedno su ljudi u stalnom politiĉko-pravnom odnosu pripadništva sa drţavom, i to
neovisno o tome da li se nalaze na njenom teritoriju ili na teritoriji drugih drţava (kao putnici, radnici u
inostranstvu isl.), a nazivaju se u starijim autokratskim porecima podanici, a u modernim demokratskim
porecima graĊani. I jedni i drugi su drţavljani. Drugo su ljudi koji su stalni pripadnici (drţavljani) drugih
drţava i koji se nalaze na teritoriji dotiĉne drţave kao putnici, radnici iz inozemstva isl, a nazivaju se
stranci. Postoji još i treća kategorija stanovništva: ljudi koji uopšte nemaju drţavljanstvo, tzv. apatridi
(izgubili su drţavljanstvo jedne drţave, a nisu ga dobili od druge) i koji u drţavi na ĉijem teritoriju borave
imaju politiĉko-pravni poloţaj blizak onome od stranaca.
Drţavljanstvo je trajna veza jedne osobe sa jednim drţavnim i pravnim poretkom - veza koja se sastoji u
tome da osoba stiĉe (roĊenjem ili punoljetnošću) prava i obaveze iz tog poretka, a drţava ima prema njoj
još i posebnu duţnost da je štiti spram drugih drţava. Drţavljanstvo se stiĉe ili roĊenjem ili za ţivota na
razne naĉine. RoĊenjem se stiĉe na dva naĉina: ili da dijete naslijeĊuje drţavljanstvo roditelja (pravo krvi)
ili tako da dijete dobije drţavljanstvo one drţave na teritoriji gdje je roĊeno, neovisno o tome koje
drţavljanstvo imaju roditelji (pravo tla). Treći naĉin je onaj po kome stranac dobiva drţavljanstvo na
osnovu molbe i uz ispunjenje drugih zakonskih uslova (duţina boravka, zaposlenje itd.), a naziva se
naturalizacija. Najzad, dogaĊa se još da drţavljanstvo stiĉu prisilno stanovnici teritorije koju je drţava
prisvojila (anektirala), no tada se tom stanovništvu moţe dati i pravo da bira izmeĊu ranijeg i novog
drţavljanstva.
Svojstvo drţavljanstva se registrira u drţavnim matiĉnim knjigama i ispravama koje se iz tih knjiga
izvode – rodni listovi, liĉne karte i pasoši.
Drţavna teritorija je precizno odreĊeni prostor na kome se nalazi drţavno stanovništvo i gdje se odvija
suverena politiĉka vlast. To je višedimenzionalni prostor koji se sastoji od površine i dubine kopna, od
mora, jezera i rijeka, od zraĉnog stuba iznad kopna i voda, te od brodova i aviona što nose drţavne
oznake.
1.9. Specifične funkcije državnopravnog poretka
Neke od glavnih funkcija drţave i prava, koje zajedniĉkim imenom zovemo drţavnopravni poredak, su:
napadaĉko – odbrambena funkcija
ugnjetaĉka i izrabljivaĉko – represivna funkcija
upravljanje velikim javnim i prisilnim radovima
funkcija zaštite društvenog mira i sigurnosti
zaštita prava i sloboda ĉovjeka i graĊanina
zaštita pravednosti i omogućavanje dobrog ţivota pripadnika zajednice i
pravno – regulativna funkcija.
Definicija: Država je organizacija koja odgovara globalnom društvu, ima političku i suverenu vlast
WWW.BH-PRAVNICI.COM
utemeljenu na monopolu legalne fizičke prisile i na ekonomskoj i ideološkoj moći, odnosi se na
precizno određeno stanovništvo i teritoriju, a pravnim normama reguliše najvažnije društvene
odnose i ostvaruje razne istorijske funkcije – počevši od osvajanja i odbrane prema drugim
društvima i izrabljivanja i represije prema vlastitom društvu, do sa vremenom sve naglašenije
uloge zaštite mira, sigurnosti i slobode i postizanja blagostanja svih pripadnika društva.
2. SASTAV DRŽAVNE ORGANIZACIJE
2.1. Državne službene osobe. državni organi, nadležnost
Drţavnu organizaciju ĉini veliki broj osoba. Sve ih moţemo nazvati sluţbene osobe, jer obavljaju
odreĊenu sluţbu tj. sluţe ciljevima cjeline organizacije, pa je stoga bitno da moraju da odvajaju svoje
privatne interese od javnih interesa organizacije u kojoj i za koju rade.
Sluţbene osobe za svoj rad dobijaju platu, a za naroĉito dobar rad i nagrade, razne poĉasti i unapreĊenja
na više poloţaje. Preko toga one ne bi smijele imati nikakvu drugu dobit od javnog posla koji obavljaju.
Izraz drţavni organ ne oznaĉava neku osobu, kako se ĉesto pogreršno misli, a još manje oznaĉava neki
materijalni objekat, zgradu ili prostor u zgradi. Drţavni organ je normativna pojava, samo jedan skup
srodnih poslova koji je postavljen pravnim normama i nosi odreĊen naziv npr. opštinski sud, predsjednik
federacije, ministarstvo odbrane i sl.
Nadleţnost (djelokrug, kompetencija) jeste termin koji oznaĉava skup pravnih obaveza i pravnih
ovlaštenja da se obavljaju poslovi jednog organa. npr. nadleţnost parlamenta da donosi zakone.
Nadleţnost svakog drţavnog organa ima dva aspekta: stvarna i teritorijalna nadleţnost.
Stvarna nadleţnost je obaveza i ovlaštenje da se obavljaju neke vrste poslova, da se rade neke “stvari”,
npr. da se sudi u kriviĉnim i imovinskim sporovima.
Teritorijalna (mjesna) nadleţnost je obaveza i ovlaštenje da se takve vrste poslova obavljaju samo na
odreĊenoj teritoriji. U odnosima izmeĊu drţavnih organa odnosno sluţbenih osoba mogu nastati sporovi o
nadleţnostima, koje u pravilu rješavaju organi viši od onih koji se spore.
2.2. Vrste državnih organa
Prema vrstama poslova razlikuju se ustavno-zakonodavni, izvršno-politiĉki, pravosudni i upravni

organi.
Prema naĉinima kako sluţbene osobe dolaze na poslove razlikuju se nasljedni, izborni,
postavljeni i nametnuti organi odnosno sluţbene osobe.
Prema vaţnosti i moći organa, tj. prema njihovim poloţajima u hijerarhijskim odnosima drţavne
organizacije, razlikuju se odluĉujući i izvršni organi.
Prema tome koliko sluţbenih osoba odluĉuje u drţavnim organima razlikuju se individualni i
kolektivni (kolegijalni) organi.
Prema osobinama sluţbenih osoba koje u njima rade razlikuju se profesionalni i neprofesionalni
organi.
Prema tome drţe li ili ne drţe neposredno oruţana sredstva razlikuju se oruţani i civilni organi.
Prema teritorijalnoj nadleţnosti razlikuju se centralni, regionalni i lokalni organi.
2.3. Podjela rada u državi. Četiri državne delatnosti
Poslove više drţavnih organa koji imaju neke vaţne sliĉnosti okupljaju se u veće jedinice – drţavne
djelatnosti. Tako jedan broj najviših odluĉujućih poslova u drţavi ĉini zakonodavnu djelatnost, svi
poslovi šefa drţave i svi poslovi vlade ĉine izvršno-političku djelatnost, svi poslovi sudova i drţavnih
odvjetnika ĉine pravosudnu djelatnost, te svi poslovi upravnih organa ĉine upravnu djelatnost.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
2.4. Hijerarhija u državi
Odnosi hijerarhije nastaju nuţno uporedo sa podjelom rada. Ako u jednoj grupi pojedinci podijele
meĊusobno poslove da bi ih kao specijalizirane osobe bolje obavljali, onda se tako podjeljeni poslovi
moraju odmah meĊusobno povezati kao viši i niţi radi odrţavanja jedinstva ciljeva i akcije u grupi.
Tri su glavna nivoa hijerarhijskih veza:

hijerarhija izmeĊu drţavnih djelatnosti, npr. izmeĊu zakonodavne kao više i pravosudne kao niţe
hijerarhija izmeĊu organa iste drţavne djelatnosti, npr. izmeĊu višeg i niţeg javnog odvjetništva
hijerarhija izmeĊu sluţbenih osoba u istom drţavnom organu.
Na svakom od navednih nivoa hijerarhijski odnosi mogu biti stroţiji i labaviji, a to znaĉi da zavisnost
podreĊenih subjekata prema nedreĊenim moţe biti veća ili manja. Stroţija hijerarhija ĉesto se naziva
subordinacija, dok se labavija naziva koordinacija.
2.5. Ustavno-zakonodavna djelatnost (legislativa)
U drţavnoj organizaciji je najviša, svim ostalim drţavnim djelatnostima nadreĊena, ustavno-zakonodavna

djelatnost (legislativa). Ona se zbog toga naziva još suverena djelatnost, a drţavni organi koji je obavljaju
suvereni organi.
Ustavno-zakonodavna djelatnost sastoji se od donošenja najviših politiĉkih i pravnih odluka, redovno u

obliku ustavnih i zakonskih normi, kojima se na općenit naĉin ureĊuju najvaţniji društveni odnosi.
Uz to suverenoj ustavno-zakonodavnoj djelatnosti pripadaju i drugi vaţni poslovi, meĊu ostalim

postavljanje najviših drţavnih osoba, npr. vlade i šefa drţave, proglašenje vanrednog i ratnog stanja,
predlaganje, raspravljanje i odluĉivanje o najvaţnijim pitanjima unutrašnje i vanjske politike.
Tek na osnovu najviših i općih normi koje definiše ustavno-zakonodavna djelatnost, drugi drţavni organi
i u privatnim stvarima sami stanovnici donose niţe pravne norme kojima se ureĊuju odnosi u uţim
skupinama i meĊu pojedincima na konkretan naĉin.
Ustavno-zakonodavnu djelatnost obavljali su kroz istoriju razni organi odnosno sluţbene osobe.
Hiljadama godina, sve do XVIII i XIX stoljeća, u većini drţava to je bilo pravo monarha kao nasljednih
poglavara ili suverena neograniĉenih ovlasti.
U moderno doba postaje pravilom da kolektivni organi zvani parlamenti (kongresi, skupštine, sabori i sl.)
sastavljeni od narodnih zastupnika koje graĊani izabiraju, obavljaju u potpunosti ustavno-zakonodavnu
djelatnost.
Skupštine kao ustavno-zakonodavni organi mogu biti jednodomne ili dvodomne. U modernim drţavama
one su ĉešće dvodomne, tj. sastavljene od dvije grupe zastupnika (doma, vijeća), a biraju se po razliĉitim
osnovama i rade odvojeno.
Jedna od mogućih osnova biranja tih dviju skupina zastupnika jeste da se prvi dom sastoji od svih graĊana
(jedan zastupnik na više desetina ili stotina hiljada stanovnika), a drugi dom od predstavnika graĊana
pojedinih teritorijalnih jedinica drţave.
2.6. Izvršno-politička djelatnost (egzekutiva)
Izvršno-politiĉka djelatnost (egzekutiva) druga je po moći drţavna djelatnost, podreĊena zakonodavnoj, a

nadreĊena upravnoj i djelomiĉno sudskoj.
Sastoji se u svim drţavama od dva organa: šefa drţave i vlade. Prvi je obiĉno individualni organ, a
WWW.BH-PRAVNICI.COM
izuzetno kolektivno predsjedništvo. Drugi je uvijek kolektivni organ, sastavljen od odreĊenog broja
ĉlanova – ministara i od šefa vlade. Obadva organa su politiĉka, tj. u njima djeluju politiĉari višeg ugleda
i moći, u demokratskim sistemima redovno jaki ljudi vladajućih politiĉkih staranaka.
Ustanovama šefa drţave i vlade zajedniĉko je to da su oni istovremeno izvršni organi prema ustavno-
zakonodavnim organima i politiĉko-odluĉujući organi u odnosu na drţavnu upravu.
Vaţnije nadleţnosti šefa drţave su:

predstavljanje drţave pred drugim drţavama, te postavljanje i primanje diplomatskih predstavnika
vrhovno zapovjedanje oruţanim snagama i dodjeljivanje vojnih ĉinova
predlaganje zakona i promulgacija odnosno suspenzivno veto na zakone
predlaganje šefa vlade u parlamantarnom sistemu, a ponegdje i sudaca
pomilovanje kriviĉno osuĊenih osoba
Vlada ili ministarsko vijeće je skup ministara, tj. šefova pojedinih ministarstava kojemu predsjedava šef
vlade ili sam predsjednik republike u predsjedniĉkom sistemu. Glavni zadatak vlade je voĊenje,
usklaĊivanje, nadziranje i sankcionisanje upravne djelatnosti, koja joj je podreĊena i sa kojom komunicira
prvenstveno preko ministara što se nalaze na ĉelu pojedinih upravnih grana. Pored toga, vaţno je i pravo
vlade da predlaţe i izraĊuje nacrte zakona i drugih akata iz nadleţnosti zakonodavca, što je ĉini zajedno
sa šefom drţave vrlo snaţnim subjektom politiĉke moći i ujedno jednim od uzroĉnika slabljenja
parlamenta u savremenim drţavama.
2.7. Pravosudna djelatnost
Pravosudna djelatnost kao drţavna djelatnost obuhvata dvije vrste organa: javno tuţilaštvo i sudstvo.
Javnom tuţilaštvu je zadatak da u ime drţave goni subjekte koji su povrijedili drţavne pravne norme.
Sudstvu je pak zadatak rješavanje imovinskih, privrednih, kriviĉnih, upravnih i porodiĉnih sporova
izmeĊu pravnih subjekata i odreĊivanje kazne protiv prekršilaca javnih normi.
Pravosudna djelatnost je izvršna prema ustavno-zakonodavnoj i izvršno-politiĉkoj djelatnosti. To znaĉi da
se gonjenje protivpravnih djela, rješavanje sporova i pravno kaţnjavanje uvijek moraju provoditi na
osnovu opštih normi što su ih donijele više drţavne djelatnosti.
Da bi se brojni i raznovrsni pravni sporovi što svakog dana izbijaju izmeĊu pravnih subjekata (fiziĉkih i
pravnih osoba) mogli pravovremeno i kvalitetno rješavati, svaka drţava ima veći broj i više vrsta sudova
specijaliziranih za odreĊene vrste sporova. Tako u savremenim drţavama sudske poslove obavlja
nekoliko vrsta sudova: sudovi opšte nadleţnosti; trgovaĉki ili privredni sudovi; upravni sudovi; vojni
sudovi; ustavni sudovi.
Zatim se svaka od tih vrsta sudova dijeli prema teritorijalnoj nadleţnosti: opštinski, kantonalni, federalni i
vrhovni sud.
S tim što nepristrano rješavaju pravne sporove izmeĊu graĊana, pravnih osoba i drţave, sudovi ostvaruju i
vaţan zadatak zaštite ljudskih i graĊanskih prava i sloboda od svake samovolje, prije svega od samovolje
drţavne vlasti. Da bi se omogućio taj zadatak sudova, savremeni ustavi propisuju nekoliko naĉela
njihovog rada i ustrojstva: naĉelo zakonitosti, naĉelo nezavisnosti, neĉelo višestupnjevosti, naĉelo
stalnosti i nepokretnosti sudaca, naĉelo javnosti suĊenja.
2.8. Upravna djelatnost
Upravna djelatnost, zvana još “drţavna administracija”, najopseţnija je drţavna djelatnost po vrstama
poslova i po broju organa i sluţbenika. To je neizbjeţno. budući da je uprava onaj dio drţave koji je u
neposrednom i svakodnevnom odnosu sa stanovništvom u svim podruĉjima javnog ţivota i u svakom,
naselju. To je dio drţavne organizacije koji “na terenu” registrira potrebe i raspoloţenje stanovništva,
prenosi do njega i provodi odluke viših drţavnih djelatnosti, te nadzire i prisilno usmjerava konkretne
društvene odnose koji su vaţni za drţavnopravni poredak.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
Upravnoj djelatnosti je prije svega svojstveno da se sastoji od izvršavanja odluka i od nadzora da li

graĊani izvršavaju odluke zakonodovne, izvršno-politiĉke i sudske djelatnosti. To znaĉi da je ona najniţa
drţavna djelatnost i izvršna u odnosu na sve ostale i više drţavne djelatnosti.
3. VRSTE DRŽAVA
3.1. Klasifikacija država
Danas se upotrebljavaju slijedeći naĉini klasificiranja drţava:

razlikovanje drţava prema obliku vladavine
razlikovanje prema drţavnom ureĊenju
razlikovanje prema politiĉkom sistemu
razlikovanje prema stepenu centralizacije odnosno decentralizacije.
Naravno, mogući su i drugi naĉini klasificiranja, npr. prema klasnom tipu drţave na robovlasniĉke,
feudalne i graĊanske; prema veliĉini na velike, srednje i male; prema broju nacija na jednonacionalne i
višenacionalne itd.
3.2. Oblik vladavine
Izrazom oblik vladavine oznaĉava se poloţaj šefa drţave. Pri tome se pod poloţajem misli na slijedeće 3
stvari: kako sluţbena osoba dolazi na funkciju šefa drţave, koliko vremena ona obavlja funkciju i da li je
šef drţave politiĉki i pravno odgovoran za svoje radnje.
S obzirom na ta tri elementa poloţaja šefa drţave, drţave se razlikuju u tri glavna tipa: monarhije,
republike i diktature.
Monarhija je drţava u kojoj šef drţave “monarh”, dolazi na svoju funkciju (prijestolje) nasljedno, vlada
doţivotno ili do njegovog povlaĉanje sa funkcije (abdikacija), te je politiĉki i pravno neodgovoran, a to
znaĉi da prema naĉelima ustava ne moţe biti suĊen ni osuĊen.
Istorija monarhije kao oblika vladavine kretala se od njene neograniĉene forme prema ograniĉenoj.
Neograniĉena monarhija naziva se još i apsolutnom, jer u njoj vladareva liĉnost simbolizuje
zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast. Zatim se javlja ograniĉena monarhija, u kojoj su reducirana
ovlaštenja monarha u podruĉju zakonodavne vlasti. Na toj osnovi konstituirana je parlamentarna
monarhija u kojoj parlament postaje vrhovno zakonodavno tijelo. Dalje, u brojnim zemljama vladareva
vlast bila je ograniĉena ustavom koji je taksativno nabrajao njegova ovlaštenja, te su se takve monarhije
nazivale ustavnim. Poseban oblik monarhije je teokratska monarhija. Šef drţave u njoj je duhovno lice,
koje obavlja i vjersku i svjetovnu vlast (npr. orijentalne zemlje – halife).
Republika je oblik drţave suprotan monarhiji: u njoj šef drţave dolazi na svoju funkciju izborom, obavlja
tu funkciju na odreĊeno vrijeme zvano mandat, te podlijeţe pravnoj i politiĉkoj odgovornosti, tj. moţe
biti suĊen, kaţnjen i smijenjen sa poloţaja ako poĉini delikt.
Većina republika ima ista formalnopravna obiljeţja: ustav kao najviši pravni akt, zakonodavno tijelo
izabrano opštim pravom glasa, vladu postavljenu od strane parlamenta uz saglasnost predsjednika
republike, te sudstvo koje je po slovu zakona nezavisno od spoljnih uticaja i slobodno u stvaranju svog
uvjerenja.
Republike se, prije svega, mogu razvrstati po stepenu predsjednikovih ovlaštenja. Tada se dijele na
ograniĉene i neograniĉene. U ograniĉenoj republici predsjednik ima velika zakonska ili faktiĉka
ovlaštenja. Njegov uticaj na zakonodavnu, izvršnu i sudsku vlast je toliki da ovi organi provode zapravo
njegovu volju i volju vladajuće grupe. Predsjednik poprima sve osobine diktatora i svoju vladavinu iz
demokratske pretvara u autokratsku. Neograniĉena republika identiĉna je sa demokratijom. U njoj
WWW.BH-PRAVNICI.COM
predsjednik ima taĉno utvrĊena, i ustavom i zakonom potvrĊena ovlaštenja, te je odgovoran za svako
njihovo prekoraĉenje. Postoji, mada rijeĊe, još jedan oblik republike koji se naziva teokratskim (npr.
Kipar za vrijeme Makariosa, ili današnji Iran).
Diktatura je drţava u kojoj šef drţave dolazi na svoju funkciju nasilno i protivpravno, vlada neodreĊeno
vrijeme ili onoliko koliko se nasiljem uspijeva odrţati na vlasti, i faktiĉki je politiĉki i pravno
neodgovoran sve dok se na vlasti drţi.
3.3. Državno ureĎenje
Pod drţavnim ureĊenjem misli se na to da li jedna drţava jedinstevena na svom teritoriju, ili je ona drţava
sa više drţavica u sebi. Iz ovoga zakljuĉujemo da postoje dva osnovna tipa drţavnog ureĊenja:
jedinstevena drţava i sloţena drţava.
Jedinstvena drţava ima samo jednu organizaciju vlasti, tj. jedan ustavno – zakonodavni organ, jednog
šefa drţave, jednu vladu, jedan sistem pravosudnih organa i jedan sistem upravnih organa.
Sloţena drţava je sastavljena od više drţavnih organizacija, zapravo od tri ili više potpunih aparata svih
ĉetiri drţavnih djelatnosti. Naime, u sloţenoj drţavi postoji jedna drţavna organizacija koja djeluje na
najširem drţavnom teritoriju – savezna drţava, te barem dvije drţavne organizacije koje djeluju na
dijelovima teritorija savezne drţave – drţave ĉlanica.
Tokom istorije bilo je više oblika sloţenih drţava. Najpoznatiji su personalna unija, realna unija,
konfederacija i federacija.
Personalnu uniju i realnu uniju ĉine dvije ili više drţava, i to monarhija, koje se povezuju preko nekih
saveznih organa i pri tome formalno zadrţavaju svojstvo nezavisnih drţava. Dok se u personalnoj uniji
veza svodi na monarha koji je zajedniĉki poglavar svih drţava ĉlanica, u realnoj uniji savezna drţava se
sastoji i od zajedniĉkog vladara i od drugih zajedniĉkih poslova ili organa.
Konfederacija je nastajala kao rezultat meĊudrţavnog sporazuma i njegove formalizacije u vidu

meĊudrţavnog ugovora o kraćem ili duţem stupanju u savez dviju ili više drţava koje su zadrţavale svoju
suverenost i drţavnopravni subjektivitet. One su stvarale samo uzak krug najviših zajedniĉkih organa ĉije
su ih odluke obavezivale jedino onda ako su na njih pristajale, budući da su bile donošene konsenzusom a
ne majorizacijom.
Konfederaciju bi stoga bilo teško nazvati novom drţavnopravnom tvorevinom, te bi za nju adekvatniji
izraz bio “savez drţava” u koju se lako ulazi i isto tako lako izlazi jer je za oba ĉina dovoljna suverena
volja svake od drţava ĉlanica.
Oblikovanje federacije u novu drţavnopravnu zajednicu odvijalo se na dva naĉina: stupanjem suverenih
drţava u novi drţavni oblik, ili unutrašnjim raslojavanjem dotad jedinstvene suverene drţave na dvije ili
više ĉlanica. Prvi sluĉaj je mnogo ĉešći. Drţave-ĉlanice stvarale su ustav federacije po kome su se
odricale svoje suverenosti, ali su istovremeno zadrţavale ĉitavu raniju strukturu i vlastite ustave koji su
izraţavali njihove specifiĉnosti. Samim tim ĉinom one su gubile pravo istupanja iz federacije, ali su se i
dalje nazivale drţavama (npr. republika). One su dakle, zadrţavale drţavnopravni subjektivitet, ali ga nisu
mogle ispoljiti na apsolutan naĉin.
Svaka federacija svoje unutrašnje jedinstvo i koherenciju obezbjeĊuje ustavom kao najvišim pravno-
politiĉkim aktom. Organizacija suverenog organa je takva da savezna skupština (parlament) ima dva
doma. Prvi dom je predstavniĉki i njegovi ĉlanovi biraju se srazmjerno broju stanovnika drţava-ĉlanica,
dok u drugi dom drţave-ĉlanice šalju isti broj poslanika bez obzira na brojnost stanovništva. Na ovaj
naĉin obezbjeĊuje se ravnoteţa moći unutar federacije i zaštita interesa manje uticajnih drţava.
Postoji jedan krug poslova koji svaka federacija zadrţava u svojoj nadleţnosti. Po pravilu, to su poslovi
unutrašnje i spoljne bezbjednosti, meĊunarodni odnosi, finansijski poslovi, kontrola trţišta itd. Federacija
WWW.BH-PRAVNICI.COM
takoĊe ima i svoje zasebno zakonodavstvo, upravu i sudstvo, ĉije su odluke obavezujuće na ĉitavoj njenoj
teritoriji. Većina federacija za svoje graĊane uspostavlja jedinstveno drţavljanstvo.
3.4. Politički sistem
Pod politiĉkim sistemom se misli na to da li i u kojoj mjeri narod utiĉe na postavljanje, rad i odgovornost
nosilaca drţavne vlasti. Danas moţemo na to pitanje odgovoriti razlikujući tri osnovna tipa politiĉkog
sistema: autokratiju, oligarhiju i demokratiju.
Autokratija je drţava u kojoj drţavni poglavar, monarh ili diktator, ne izvodi svoju vlast iz volje naroda
već vlada na osnovu osobnog ugleda (karizmatska legalnost) ili na osnovu religijskih i tradicionalnih
shvatanja (tradicionalna legitimnost) i na oruţanoj sili kojom upravlja jedan broj njemu vjernih moćnika.
Cjelokupno stanovništvo je u takvoj drţavi lišeno bilo kakvih prava da utiĉe na politiĉku vlast, pa je stoga
sastavljeno samo do podanika, a ne od graĊana kao politiĉkih subjekata.
Oligarhija je drţava u kojoj uz drţavnog poglavara u vlasti sudjeluje i manji dio društva, dok je velika
većina stanovništva iskljuĉena iz politiĉkog odluĉivanja. Postoje dva klasiĉna tipa oligarhije. Ako se sloj
moćnih koji sudjeluju u vlasti sastoji od plemstva, radi se o aristokratskoj drţavi, a ako se taj sloj sastoji
od finansijski bogatih ljudi radi se o plutokratskoj drţavi. Dakle, politiĉka prava su privilegija jedne uske
manjine, a velika većina stanovništva politiĉki su diskriminirani i obespravljeni podanici.
Demokratija je politiĉki sistem u kome znatan dio ili većina stanovništva ima slobode i prava politiĉkog
odluĉivanja i postavljanja, nadzora i pozivanja na odgovornost nosilaca drţavne vlasti. Narod kao temelj
demokratije je sastavljen od graĊana koji imaju ravnopravna politiĉka prava. Vaţna razlika izmeĊu
demokratije i drugih politiĉkih sistema (autokratije i oligarhije) je u tome što se zaista sa njom proširuje
krug ljudi koji stiĉu pravo politiĉkog djelovanja i uticanja na drţavnu vlast.
Dva su glavna istorijska tipa demokratije: antiĉka i moderna graĊanska demokratija. U vezi s njima
rezlikuju se i neposredna i posredna demokratija, formalna i stvarna demokratija, te politiĉka i socijalna
demokratija.
3.5. Elementi demokratije
Uslovi i elementi koji se smatraju neophodnim da bi se neko društvo i drţava nazvali demokratskim:
politiĉka kultura ili izgraĊena politiĉka svijest graĊana

materijalna neugroţenost graĊana
demokratska pravila i mehanizmi u politiĉkom sistemu
temeljne slobode i prava ĉovjeka i graĊanina
Za drţavu u kojoj se općenito poštuju ustavne slobode i prava ĉovjeka i graĊanina, u kojoj se poštuje
naĉelo ustavnosti i zakonitosti, u kojoj djeluje podjela vlasti, u kojoj su sudovi nezavisni, te u kojoj su svi
nosioci drţavnih funkcija politiĉki i pravno odgovorni – za takvu drţavu se kaţe da je pravna država, tj.
drţava gdje sve sluţbene osobe djeluju samo na osnovu demokratski donijetih i nadziranih pravnih normi,
a ne samovoljno.
3.7. Centralizacija i decentralizacija
Klasifikacija drţava na centralizirane i decentralizirane izvodi se sa obzirom na to kakvi su odnosi izmeĊu

centralnih organa i lokalnih organa drţavne vlasti.
Centralizirana drţava je ona u kojoj većina lokalnih organa ima malu samostalnost u obavljanju poslova
iz njihove nadleţnosti. To prije svega znaĉi da oni u svom radu ne mogu odluĉivati nezavisno od
centralnih organa, već su duţni pridrţavati se ne samo opštih nego i konkretnih nareĊenja viših organa –
šefa drţave, vlade, ministara i drugih centralnih organa. Osim toga, drţavna centralizacija sastoji se
WWW.BH-PRAVNICI.COM
redovno i u tome što centralni organi postavljaju sluţbene osobe lokalnih organa, nadziru ne samo
zakonitosti nego i rezultate njihovog rada, mogu ukinuti svaku njihovu odluku ako se na slaţu sa njom, te
najzad mogu i smijeniti sluţbene osobe lokalnih organa.
Decentralizirana drţava je ona u kojoj većina lokalnih organa ima odreĊenu, ponekad i veliku mjeru
samostalnosti. To znaĉi da u poslovima svoje nadleţnosti oni odluĉuju onako kako smatraju da je
najbolje, ali naravno u okvirima ustavnih, zakonskih i drugih opštih normi koje ih obavezuju. Lokalni
organi moraju poštivati opšte norme viših organa, ali ne primaju nareĊenja od njih o tome kako izvršavati
te norme na konkretne pravne odnose.
Decentralizacija i lokalna samouprava jesu vrijedni elementi demokratskog sistema, obzirom da je uticaj
graĊana na drţavnu vlast i usklaĊivanje njihovih pojedinaĉnih interesa u opšti interes najlakše i
najpotpunije se moţe ostvariti baš na nivou opštine, grada, okruga, regije i td. Sa druge strane snaţna
centralizacija je ponajviše osobina autokratske ili barem autoritarne drţave gdje centralna vlast radi
oĉuvanja svojih interesa nastoji da nametne kontrolu nad svakom izvršnom i lokalnom sluţbenom
osobom.
3.8. Promjene državnopravnog poretka
Promjene drţavnopravnog poretka moţemo razlikovati, s jedne strane obzirom na njihovu vaţnost, i sa
druge strane sa obzirom na to kako se izvode.
U drţavnom ustrojstvu i u pravnom sistemu svakodnevno dolazi do brojnih manje znaĉajnih promjena
pojedinih njihovih dijelova. Npr. neke sluţbene osobe odlaze, a druge dolaze u drţavnu organizaciju
putem izbora ili imenovanja; pojedini drţavni organi se ukidaju, transformiraju ili stvaraju; neki
normativni akti prestaju vaţiti i istovremeno drugi akti stupaju na snagu itd.
Tehnološki, ekonomski i politiĉki razvoj društva nameće povremeno i dublje promjene drţavnopravnog
poretka (npr. prelazak iz monarhijskog u republikanski oblik drţave). Tada se ne radi samo o
promjenama pojedinih sluţbenih osoba, o preoblikovanju nekih drţavnih organa ili o zamjenama jednih
pravnih akata drugim, već o vrlo znaĉajnim i sloţenijim preobraţajima drţavnog i pravnog sistema.
Takve promjene nazivaju se reforme (izborne, školske, zdravstvene i td.).
Nasuprot tih dvaju naĉina legalnih promjena dogaĊaju se ponekad nasilne i nezakonite, a ujedno po
pravilu mnogo znaĉajnije promjene drţave i prava. Jedan oblik tih nasilnih promjena jeste državni udar
ili prevrat – oruţano preuzimanje drţavne vlasti od jednog dijela ljudi iz same drţavne organizacije i
zbacivanje sa poloţaja, hapšenja ili fiziĉke likvidacije drugih visokih sluţbenih osoba i njima vjernih
dijelova oruţanih snaga. Drţavni udari ili prevrati mogu biti posve suprotnih politiĉkih vrijednosti. Oni
naime mogu biti antidemokratski ako su izraz politiĉkih interesa koji se ne ţele ostvarivati preko
demokratskih institucija, ili demokratski ako su izraz interesa koji se ne mogu ostvariti u jednom
autokratskom reţimu i koji hoće na taj naĉin uspostaviti demokratski poredak.
Drugi naĉin nasilne i protivpravne promjene drţavnopravnog poretka nije napad na porredak iznutra,
nego izvana – oruţanim ustankom nezadovoljnog stanovništva, obiĉno u vremenima ekonomskih i ratnih
kriza. To je revolucija, politiĉki pokret klasnog ili opštenarodnog karaktera koji ruši ustrojstvo drţave i
pravni sistem u mnogo većoj mjeri od drţavnog udara. Za razliku od drţavnih udara revolucije ĉesto
prekidaju kontinuitet ili identitet drţavnopravnog poretka, stvarajući novu drţavu i novo pravo na
ruševinama stare drţave i prava.
Posebnim oblikom revolucionarnih promjena drţave i prava mogu se smatrati antikolonijalni ustanci,
koji obaraju aparate vlasti i pravne sisteme kolonijalnih sila.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
DRUGI DIO – PRAVO
Definicija: Pravo je poredak društvenih normi, zaštićenih mogućnošću primjene državnog nasilja,
kome je cilj da volju vladajućih društvenih klasa izrazi kroz zakonsku formu i da zaštiti njihove
osnovne ekonomske, političke i ideološke interese, te da u njihovu korist riješi klasni konflikt koji bi
bez svoje organizovane prinudne regulacije doveo u pitanje opstanak samog društva.
5.2. Društvena norma: funkcije i vrste
Društvena norma je (jeziĉka) poruka koja traţi od nekih subjekata da u odreĊenim okolnostima nešto ĉine
ili ne ĉine spram drugih subjekata, prijeteći sankcijom ako tako ne postupe. Norma se sastoji od dva bitna
elementa: legitimnog traţenja i legitimne sankcije.
Opšta funkcija normi u društvu je prisilni uticaj na njihove adresate kako bi se oni ponašali ujednaĉeno ili
uniformno na zadati naĉin, koji tvorci normi smatraju vrijednim, ispravnim i normalnim.
Na vaţno sociološko pitanje zbog ĉega je nuţna ovakva funkcija normativnog ujednaĉavanja ljudskih
ponašanja, moţemo naći barem dva snaţna razloga: prvo potreba pojednostavljenja sloţenih društvenih
odnosa u kojima se ljudi mogu ponašati suviše razliĉito što izaziva sukobe interesa, i drugo potreba što
racionalnijeg rješavanja sukoba interesa ljudi u društvenim odnosima.
Najvaţniji naĉin klasificiranja društvenih normi jeste onaj na obiĉajne, moralne i pravne norme.
5.3. Običajne, moralne i pravne norme
Norme koje zahtjevaju da mlaĊe osobe prve pozdravljaju starije i da prisustvujemo sahrani poznate osobe
nnazivamo obiĉajne norme. Norme koje zahtjevaju da budemo poštenii istinoljubivi prema drugim
osobama nazivamo moralne norme. Norme koje zahtjevaju da vozimo desnom stranom ulice, da plaćamo
odreĊeni iznos poreza, da za putovanje u inostranstvo moramo imati pasoš, nazivamo pravne norme.
Definicija: Pravna norma je društvena norma (= legitimno traženje + sankcija) koja usmjerava
jedan za društvo važan konflikt i izvanjski kontrolabilan odnos, redovno nosi fizičku sankciju i
veću mjeru heteronomije, obično je pisana, a stvara je i sankcionira na organizovani način lako
odredljivi subjekt, državni ili društveni.
Ukupnost svih obiĉajnih normi općenito ili u jednom društvu nazivamo obiĉajni poredak ili kraće obiĉaj.
Ukupnost svih moralnih normi nazivamo moralni poredak ili moral. Ukupnost pravnih normi općenito ili
u jednom društvu nazivamo pravni poredak, pravni sistem ili najkraće pravo.
5.3.a Autonomija i heteronomija volje
Ako problem pristanka na normu ili njenog odbijanja od strane pravnog subjekta posmatarmo sa
psihološkog aspekta primjetićemo da pristajanje na normu moţe biti motivisamo na dva naĉina.
Autonomija volje postojaće onda kada se subjekt po zapovjesti ponaša zato što je uvjeren da je ona dobra
i da je u saglasnosti sa njegovim etiĉkim, obiĉajnim, politiĉkim i drugim naĉelima.U takvom sluĉaju
subjekt bi usvajao normu i da nema drţavne sankcije, te se ona u njegovoj svijesti iskazuje kao moralna
norma. Autonomija volje u odnosu na pravni poredak najĉešće je prisutna kod pripadnika vladajućih
klasa, jer pravo sankcioniše njihov moral i njihove interese.
Heteronomija volje postoji kod pravnog subjekta u sluĉaju kad ponašanje, koje od njega zahtjeva pravna
norma, subjekat vrši ne iz unutrašnjeg ubjeĊenja da je ona dobra nego od straha od sankcije koje moţe da
bude primjenena. I ovakav naĉin usvajanja, ĉini pravnu normu efikasnom, ali ne i moralnom: da nema
sankcije subjekat bi se ponašao drugaĉije nego što je to propisano normom, odnosno ponašao bi se na
WWW.BH-PRAVNICI.COM
naĉin koji je po njegovom uvjerenju dobar i moralan. Heteronomija volje se susreće kod pripadnika
potĉinjenih i eksploatisanih društvenih slojeva.
5.4. Materijalni izvori pravnih normi: važni i konfliktni društveni odnosi
Nemoguće je detaljno i iscrpno popisati sve materijalne izvore pravnih normi u svijetu ili ĉak u samo
jednom društvu. To je zbog toga, prvo, što postoji veliki broj njihovih vrsta u svakom društvu, i drugo,
što su oni istorijski promjenljivi.
Npr. u srednjem vijeku su vjerska uvjerenja, vradţbine i naĉini odjevanja smatrani posebno vaţnim
odnosima, pa su stoga bili izvori i predmeti pravnog normiranja. U sadašnjim društvima takvi odnosi nisu
više vaţni za opstanak društva i zato su regulisani iskljuĉivo vjerskim i obiĉajnim normama. (izuzev
odjevanja vojnika, medicinskog osoblja i sl.). Ali u naše vrijeme dobijaju odluĉujući znaĉaj odnosi zaštite
radnika na radu, unapreĊenja nauke i zaštite prirode koju su sada regulisani pravnim normama, a do sada
su hiljadama godina bili društveno nevaţni ili manje vaţni.
Neki osnovni tipovi odnosa koji su od vaţnosti za svako društvo i stoga su materijalni izvori pravnih
normi u svim istorijskim epohama, te su tako vaţni i konflikti da uvijek moraju biti, u manjoj ili većoj
mjeri, usmjeravani pravnim normama su:
biološko društveni odnosi
ekonomski odnosi
politiĉki i kulturni odnosi
Iz svih tih tipova odnosa uţno izviru pravne norme, koje ih onda prisilno usmjeravju, zaštićujuću jedne
mogućnosti u njima i potiskujući prijetnjom sankcija ostale mogućnosti. Pravnim normiranjem se ti
društveni odnosi pretvaraju ili klasificiraju u pravne odnose.
5.5. Idejni izvori pravnih normi. Pravednost
Pravednost je vrijednosno naĉelo raspodjele koje odreĊuje koliko dobara i koliko tereta treba pripasti
subjektima pojedinih vrsta društvenih odnosa. To naĉelo najapstraktnije glasi: osobama koje su jednake
treba dati jednako dobara i tereta, a osobama koje su nejednake treba dati nejednako dobara i tereta – i to
srazmjerno njihovoj nejednakosti. Rimski pravnik Ulpijan je to još kraće iskazao zahtjevom: “Svakome
ono što mu pripada”.
Glavna ideološka shvatanja pravednosti su:
Koncepcija položajne pravednosti koja nalaţe da se dobra i tereti dijele tako da svako dobije onoliko
koliko su njegove vrline i zasluge u zajednici. Ova ideologija pravednosti oduvijek je bila naĉin
opravdanja (legitimiranja) povlaštenih poloţaja svih vladajućih klasa, jer argumentom pravednosti
opravdava odrţavanje (konzerviranje) postojećih odnosa društvenih nejednakosti.
Koncepcija razmjenske pravednosti koja nalaţe da se dobra i tereti dijele ekvivalentno, tj. da svako
dobije jednako dobra i zla koliko je on dobra i zla dao drugome. Tu se prije svega misli na tri vrste
razmjene po naĉelu “dajem da daš“: razmjena rada za platu, razmjena robe za novac ili robe za robu, i
razmjena kazne za delikt.
Koncepcija radne pravednosti prema kojoj svako treba dobiti onoliko dobara koliko je svojim radom
stvorio, a srazmjerno tome i tereta (npr. poreza). To je naĉelo “svakome prema radu”, svojstveno
socijalistiĉkoj politiĉko-pravnoj ideologiji.
Koncepcija solidarne pravednosti koja nalaţe da oni koji u raspodjeli dobara dobijaju više zbog svojih
radnih sposobnosti ustupe dio svojih dobitaka za uzdrţavanje i unapreĊivanje poloţaja onih koji imaju
slabije radne sposobnosti ili slabije startne pozicije.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
Koncepcija egalitarističke pravednosti koja nalaţe da svako dobije toliko dobara i tereta koliko treba da
bi zadovoljio svoje osnovne materijalne i duhovne potrebe. A kako bi osnovne potrebe bile pribliţno
jednake za sve ljude, to se ovdje zahtjeva raspodjela po naĉelu “svakome jednako”, neovisno o svim
drugim razlikama i sposobnostima i radu meĊu ljudima.
5.7. Vrijednost pravne sigurnosti
U pravu se sigurnost, nazvana pravna sigurnost, sastoji nadasve u tome da pravnim subjektima budu što
više predvidljiva i trajna pravna ovlaštenja, pravne obaveze, odreĊenje delikata i pravne sankcije, a to
znaĉi pravni odnosi što proizilaze iz pravnih normi.
Pravna sigurnost postoji ako donošenja i promjena pravnih normi nisu samovoljni akti, tj. ako ne ovise o
trenutnim interesima i volji pojednih osoba, nego o institucionaliziranoj i relativno trajnoj volji jedne
skupine ljudi (npr. parlamenta) koja izraţava za društvo reprezantivne i stabilne interese, spoznaje i
oĉekivanja. Sigurnost ili predvidljivost ponašanja u pravu postoji ako se pravne norme stvaraju i
primjenjuju prema unaprijed propisanim i obavezujućim postupcima.
I dok vrijednost mira znaĉi onemogućavanje nasilja meĊu ljudima, vrijednost pravne sigurnosti znaĉi
zaštitu ljudi od samovoljnog i nepromišljenog upadanja normotvoraca i drugih u njihove interesne sfere.
Radi postizanja što veće pravne sigurnosti normotvorci su stvorili niz sredstava ili ustanova za zaštitu
trajnosti i ĉvrstoće pravnih ovlaštenja, obaveza, delikata i sankcija. To su prije svih:
opšte pravne norme
pravila zakonodavnog, sudskog i upravnog postupka
naĉelo zakonitosti
pravni lijekovi
pravosnaţnost presude i rješenja
formalizam i proceduralnost
5.8. Država i drugi tvorci pravnih normi
Vjerovatno najpoznatija osobina prava, po kojoj se ona jasno razlikuje od morala i obiĉaja, jeste njegova
bitna vezanost za drţavu. Ta vezanost je trostruka. Prvo, u svakom društvu drţava stvara opšte pravne
norme radi prisilnog usmjeravanja vaţnih i konfliktnih meĊuljudskih odnosa u skladu sa dominantnim
interesima i shvatanjima pravednosti. Te najviše norme osiguravaju jedinstvo drţavnopravnog poretka.
Druga bitna veza izmeĊu drţave i prava jeste u izricanju i izvršavanju pravnih sankcija odnosno kazni.
Protiv subjekata koji ne ostvaruju svoje pravne obaveze izriĉu se konkretne sankcije.
Te dvije veze ĉine drţavu bitnim ĉiniocem prava, što znaĉi da zaista nema prava bez drţave.
Treća je bitna veza izmeĊu drţave i prava u tome što se sama drţava konstituira putem pravnih normi. To
se dogaĊa u nastanku neke drţave, tako da jedna skupina ljudi sa najviše politiĉke moći sebe proglašava
ustavotvorcem i donosi temeljne norme ustava (konstitucije) kojima ustanovljava ili konstituira najviše
drţavne organe. Nakon takvog pĉetnog konstituiranja drţave, viši organi opet putem normi neprekidno
nareĊuju niţim organima kako treba da rade, sankcioniraju ih ako ne rade kako treba, ukidaju postojeće i
donose nove pravne akte.
Prema tome, kao što nije moguće postojanje prava bez drţave, nije moguće ni nastajanje ni postojanje
drţave bez prava, jer drţava nije tek puki aparat fiziĉke sile nego je ona uvijek i pravna tvorevina.
Ipak, koliko god bili drţava i pravo meĊusobno uslovljeni, pogrešno je svoditi cjelokupno prava na
drţavnu djelatnost – kako to redovno ĉine laici, a ĉesto i pravnici, koje zbog toga nazivamo pravnim
etatistima. Pravne norme, i opšte i konkretne, stvaraju takoĊe mnogi drugi subjekti, istina najĉešće u
prisilnim okvirima drţavnog prava ili po ovlaštenju drţave. U savremenom svijetu su moćni tvorci
WWW.BH-PRAVNICI.COM
pravnih normi privredne organizacije koje svojim pravnim aktima (statuti, kolektivni ugovori, pravilnici)
ureĊuju vlastito ustrojstvo, unutrašnje radne odnose i odnose sa drugim organizacijama.
Ne smije se zaboraviti ni ĉinejnica da svakog dana milioni graĊana stvaraju pravne poslove, najviše
ugovore, slobodno se meĊusobno obavezujući i ovlašćujući za najrazliĉitije pravne radnje. I to je proces
stvaranja pravnih normi: ugovoranje kupoprodaje, najma, zakupa, radnog odnosa itd.
Treba navesti i meĊunarodno javno pravo ili sistem normi koji usmjerava odnose izmeĊu suverenih
drţava, izmeĊu njih i meĊunarodnih organizacija, a u nekim sluĉajevima izmeĊu drţava i pojedinaca za
koje je zainteresovana meĊunarodna zajednica.
Bitan uticaj na proces stvaranja prava imaju još i nosioci struĉnog znanja iz pravniĉkih profesija. To su
prije svih pravni nauĉnici, pravni savjetnici i odvjetnici.
5.9. Pravni sistem i proceduralnost u pravu
Formalizam prava sastoji se u tome da u pravu nisu vaţni samo sadrţaji normi i ponašanja već su takoĊe
veoma vaţni i forme (oblici normi i ponašanja).
Izrazito je obiljeţje prava formaliziranost njegovog jezika i njegovih pojmova: u pravu se ne samo mnogo
govori i mnogo racionalno razmišlja, već u pravu postoji i jedan jako razraĊen struĉni jezik kojim se
precizno definišu pravni pojmovi. Pravni subjekti moraju znatnim dijelom govoriti ovim jezikom da bi
uspješno sudjelovali u pravnom ţivotu.
Ukratko, zbog svih tih obavezujućih formi što vladaju u pravu kaţe se da je pravo jedan formalizirani
sistem normi. A jedna od posljedica toga jeste da se graĊani koji ne poznaju te forme moraju obratiti za
pravnu pomoć pravnicima, prije svih advokatima, koji će umjesto njih govoriti i pisati formaliziranim
pravnim jezikom pred organima ili u postupcima gdje se odluĉuje o njihovim pravnim obavezama i
ovlaštenjima.
Proceduralnost je jedan od osnovnih aspekata formalizma prava. Proceduralnost je osobina nekih

ljudskih radnji u pravu da su njihovi subjekti i naĉini izvoĊenja strogo normirani, te da samo radnje koje
su izvedene na propisani naĉin ostaju pravne radnje ili radnje koje izazivaju nastanak, promjenu i
prestanak pravnih odnosa. Npr. samo odluka osobe koja je imenovana za suca ima osobinu pravne
presude, dok svaka druga (pa i identiĉna) odluka koju nije donio sudac već neko drugi nije presuda.
5.10. Sastav pravne norme
Pravna norma je zahtjevajuća poruka sloţenijeg sastava koja se sastoji od ĉetiri osnovna znaĉenjska
dijela: od hipoteze, traţenja, odreĊenja delikta i sankcije.
PN = H + T + D + S
Hipoteza je poĉetni dio pravne norme koji opisuje subjekte kojima je norma upućena, tj. adresate norme, i
situaciju u kojoj se subjekti moraju naći da bi se na njih primjenilo traţenje iz pravne norme. Samo oni
subjekti koji se nalaze u opisanoj situaciji duţni su ponašati se prema traţenju. Npr., u normi koja
zahtjeva da roditelji uzdrţavaju svoju maloljetnu djecu hipoteza je “ako ili ko ima maloljetnu djecu”.
Traţenje je središnji dio pravne norme koji postavlja subjektima iz hipoteze pravnu obavezu da izvrše
neku radnju, ĉinjenje ili neĉinjenje, i ujedno postavlja drugim subjektima pravno ovlaštenje na takvo
ĉinjenje ili neĉinjenje. Npr., u normi o uzdrţavanju djece traţenje postavlja roditeljima pravnu obavezu da
svoju maloljetnu djecu hrane, odjevaju, daju im smještaj i brinu o njihovom zdravlju, i ujedno djeci daje
pravno ovlaštenje na takva ĉinjenja i na sve one vrijednosti – predmete koje ona nose.
OdreĊenje delikta je dio pravne norme koji spominje pravni delikt kao radnju suprotnu obaveznoj radnji,
WWW.BH-PRAVNICI.COM
tj. kao zabranjenu radnju, koja je uslov za primjenu sankcije. Delikt je zabranjena radnja ĉinjenja ili
neĉinjenja: zabranjena radnja neĉinjenja ako je subjekat obavezan na ĉinjenje, a zabranjena radnja
ĉinjenja ako je subjekat obavezan na neĉinjenje. Npr., u normi o uzdrţavanju maloljetne djece odreĊenje
delikta je opis jednog zabranjenog neĉinjenja – neuzdrţavanja djece, koja je uslov za primjenu sankcije
prema roditeljima.
Sankcija je završni dio pravne norme kojim se jednom drţavnom organu pripisuje obaveza i ovlaštenje da
prisili na izvršenje obaveze subjekta pravne obaveze ili da mu izrekne odreĊenu kaznu zbog poĉinjenog
delikta. Sankcija je prvenstveno upućena drţavnom organu, najĉešće sudu, ali ona djeluje zastrašujuće i
na subjekta pravne obaveze – motivirajući ga da obavezu izvrši. Npr., u normi o uzdrţavanju djece
sankcija je obaveza i pravo suda da roditeljima koji ne brinu o uzdrţavanju svoje maloljetne djece odredi
kaznu zatvora, dok prijetnja takvom kaznom ujedno motivira jedan dio nesavjesnih roditelja da svoje
obaveze prema djeci ipak ostvare.
5.11. Delikt: protivpravna radnja i krivica
U teoriji postoje dva naĉina shvatanja delikta i takoĊe dva tipa pravne odgovornosti koji ovise o deliktu.
Prema prvom shvatanju, za postojanje delikta dovoljna je radnja suprotna obavezujućoj radnji, tj.
zabranjena radnja neĉinjenja ili ĉinjenja. Takva se radnja naziva protivpravna radnja. Svaki subjekt koji
uĉini protivpravnu radnju, neovisno da li je pri tome svjestan i koliko je svjestan onoga što ĉini, jeste
poĉinitelj delikta (delikvent), pravno je odgovoran i treba biti sankcionisan. Ovakvo shvatanje delikta
nazivamo delikt u objektivnom smislu, a odgovornost zbog njega objektivna odgovornost. Tako se
shvatao delikt u nekim starim civilizacijama.
Prema drugom shvatanju delikta i odgovornosti, koje je svojstveno razvijenim pravnim sistemima, za
postojanje delikta su naĉelno potrebna kumulativno dva elementa: protivpravna radnja i krivica. To znaĉi
da delikt ĉini i za njega pravno odgovara samo subjekt koji je protivpravnu radnju izvršio u stanju krivice.
Ovakvo shvatanje delikta nazivamo delikt u subjektivnom smislu, a odgovornost zbog njega subjektivna
odgovornost.
Krivica je psihiĉki odnos poĉinioca protivpravne radnje prema vlastitoj radnji i njenim posljedicama:
svijest subjekta o uzroĉnoj vezi izmeĊu njegove radnje, koja je suprotna pravnoj obavezi, i posljedica te
radnje. Npr., ĉovjek je kriv za djelo ubistva ako daje nekome piti otrov i time ga usmrti, a znao je ili
trebao znati da se radi o otrovu i za posljedice koje nastaju ako se on pije. Pri tome za postojanje krivice u
pravnom smislu nije bitno da li se poĉinilac protivpravne radnje osjeća krivim zbog posljedica svoje
radnje, premda postojanje osjećanja krivice i kajanja mogu uticati na ublaţavanje ili pooštravanje kazne.
Sa druge strane, za postojanje krivice naĉelno nije bitno da li je poĉinilac protivpravne radnje zaista znao
da je radnja pravnom normom zabranjena: u pravu se to znanje pretpostavlja (nepoznavanje prava ne
opravdava). To pretpostavljanje je nuţno u svakom pravnom poretku iz praktiĉnih razloga, jer bi u
suprotnom svi prekršioci pravnih obaveza mogli tvrditi da “nisu znali” za obavezu, odnosno za zabranu
radnje suprotne obavezi.
Mjeru psihiĉke zrelosti i normalnog stanja koji su u pravu uslov za deliktnu sposobnost zovemo
uraĉunljivost. Dvije su glavne skupine psihiĉki nezrelih ili neuraĉunljivih osoba: maloljetnici do odreĊene
starosne dobi i osobe koje su trajno ili privremeno duševno poremećene.
Postoje dvije osnovne vrste ili dva stepena krivice: umišljaj ili teţa krivica (dolus) i nehat ili lakša krivica
(culpa). U oba sluĉaja postoji kod poĉinioca protivpravne radnje svijest o uzroĉnoj vezi izmeĊu radnje i
njenih posljedica, ali u prvom sluĉaju poĉinitelj je tu posljedicu htio, dok u drugom sluĉaju on posljedicu
nije htio ali je ona nastupila uslijed njegove nepaţnje.
Teţina krivice je jedan od elemenata koji odreĊuju teţinu kazne protiv delikventa, pa se stoga teţe
kaţnjava za umišljaj nego za nehat.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
U razvijenim pravnim sistemima postoje neki razlozi zbog kojih se radnje koje su zabranjene, tj. suprotne
pravnim obavezama, ne smatraju protivpravnim i za njih se ne odgovara pravno. Ti izuzeci od krivice i od
protipravnosti su:
sluĉaj (casus)
zabluda (error)
viša sila (vis maior)
nuţna odbrana
krajnja nuţda
ĉinjenje štete uz pristanak oštećenog.
5.12. Odgovornost, sankcije i kazne
Vezivanje pravnog delikta sa kaznom naziva se pravna odgovornost. Pravna odgovornost je pravni
poloţaj subjekta koji je uĉinio delikt, tj. koji je uĉinio protivpravnu radnju sa krivicom, i koji zbog toga
treba biti kaţnjen onako kako za tu radnju odreĊuje sankcija pravne norme.
Uz to što daje prednost shvatanju subjektivne odgovornosti, razvijenije pravo usvaja još i koncepciju
individualne odgornosti. Po njoj se za svaki delikt kaţnjava iskljuĉivo osoba koja ga je uĉinila, a ne i
subjekti koji su sa njom krvno, etniĉki ili drugaĉije vezani.
Da li postoji konkretan delikt, koga je poĉinio, kakve je on teţine i kakvu će kaznu imati za posljedicu u
svakom konkretnom pravnom odnosu – sve se to utvrĊuje odlukom (presudom, rješenjem) nadleţnog
organa.
Takvi postupci poĉinju tuţbom. Tuţba je tvrdnja jednog subjekta da je drugi subjekt uĉinio delikt odreĊen
opštom pravnom normom i zahtjev da ga se zbog kazni onako kako propisuje sankcija opšte pravne
norme. Tuţbu prima i razmatra nedleţni drţavni organ, sud ili upravni organ ovisno o vrsti delikta,
ispitujući sve okolnosti koje su vaţne za sluĉaj, i meĊu ostalim, saslušavajući strane u sporu. Ako organ
ustanovi da je tuţeni uĉinio delikt, on donosi individulanu pravnu normu, osuĊujuću presudu ili rješenje
sa konkretnom sankcijom ili odreĊenjem konkretne kazne koju je duţan izvršiti ili poĉinitelj delikta (npr.
plaĉanje novĉane kazne) ili neki drugi drţavni organ (npr. lišavanje slobode za odreĊeno vrijeme).
Kazna je općenito jedno zlo, fiziĉko i psihiĉko što se nanosi subjektu koji je poĉinio delikt. Teţina tog zla
ovisi od dva faktora: o vrijednosti dobra koje norme štite i koje delikt pogaĊa, te o stepenu krivice
poĉinioca delikta. Kazna je blaţa ako je povrijeĊeno dobro manje vrijedno i ako je krivica u obliku
nehata; ona je teţa ako je povrijeĊeno dobro vrijednije, kao što su većinom dobra koja štite pravo i moral
i ako je krivica u obliku umišljaja.
Kazne su kroz istoriju najĉešće bile ĉin osvete ili odmazde. Prekršiocima se vraća zlo za zlo, patnja za
patnju, koju su oni stvarno ili po mišljenju onih što odreĊuju kaznu uzrokovali.
Smrtna kazna i lišavanje slobode sluţe takoĊe za trajno ili privremeno uklanjanje prekršioca iz društva, da
ne ponavlja delikte i fda ne utiĉe negativno na druge ljude. Tako svatanje svrhe kazne naziva se specijalna
prevencija.
Kazne sluţe i za zastrašivanje drugih osoba: kaţnjavanjem prekršioca upozorava se ili predoĉava drugima
da i njih oĉekuje isto zlo ako uĉine isti delikt. Tako shvatanje svrhe kazne naziva se generelna prevencija.
Vjeruje se da kazna moţe uticati i na promjenu ponašanja kaţnjene osobe: bilo tako da se ona zastraši za
ubuduće ili tako da se stvarno popravi zbog lošeg iskustva koje je u zatvoru prošla.
5.13. Pravna norma i pravne odredbe
Pravna norma je zahtjevajuća misao, koja kao poruka stiţe do svojih odresata putem jeziĉkih ili drugih
znakova. Jezik je najsavršenije i najĉešće sredstvo normativnog izraţavanja u pravu – i to kako govorni
WWW.BH-PRAVNICI.COM
tako i ĉešće pisani jezik. Pri tome pojedine reĉenice kojima se pravne norme iskazuju, bilo usmeno ili
pisano, nazivamo pravne odredbe. U zakonskim i drugim pisanim normativnim tekstovima takve
reĉenice, redovno praćene rednim brojevima ili rednim slovima, nazivaju se još ĉlanovi ili paragrafi.
Jedna pravna norma moţe biti izraţena ili u samo jednoj odredbi, koja sadrţava sva 4 elementa norme, ili
ĉešće u dvije ili više odradaba od kojih svaka iskazuje pojedine elemente norme. Ovo drugo rješenje je
znatno ĉešće.
5.14. Vrste pravnih normi
Nekoliko vaţnijih razlikovanja pravnih normi su slijedeće:

prema subjektima koji ih stvaraju postoje drţavne norme, norme drugih organizacija i norme graĊana
prema drţavnim djelatnostima i organima koji stvaraju drţavne norme: ustavne i zakonodavne
norme, norme šefa drţave, norme vlade, sudske i upravne norme
prema odreĊenosti adresata pravne norme su opšte i individualne. Opšte norme su one u kojima
adresati nisu odreĊeni imenom i prezimenom već apstraktno kao skupine subjekata (npr. kao graĊani,
roditelji, vojne osobe isl). Opšte pravne norme nazivaju se i pravna pravila. Individualne norme su
pak one u kojima su adresati odreĊeni imenom i prezimenom. U kategoriju opštih pravnih normi
spadaju i pravna naĉela (pravni principi). To su najapstraktnija i temeljna pravila nekog pravnog
sistema, najviše opšte pravne norme, koje iskazuju osnovne vrijednosti kojima pravni sistem sluţi i
kao takve su vaţne za usmjeravanje i stvaranje, te primjenu svih ostalih pravnih normi.
prema teritorijalnom vaţenju pravne norme su generalne i partikularne. Prve vaţe na teritoriji cijele
drţave ili na velikom dijelu drţavnog teritorija. Partikularne norme vaţe na manjem dijelu drţavne
teritorije, npr. opštinske, gradske statutarne norme isl. Generalne su norme koje vaţe preko granica
drţave, i meĊunarodne (javne) norme.
s obzirom na vrste društvenih odnosa koje usmjeravaju norme su ustavne, graĊanske, porodiĉne,
upravne, finansijske, trgovaĉke, kriviĉne itd.
prema sadraţaju norme se dijele na nareĊujuće, zabranjujuće i ovlašćujuće.
prema mjeri slobode koju pravne norme daju adresatima razlikuje se stroge (kogentne, striktne)
norme i disjunktivne norme. Stroge pravne norme su one što obavezuju na jedno ĉvrsto odreĊeno
ponašanje, koje normotvorac hoće postići. Takve je npr. norma da su svi punoljetni i zdravi muškarci
graĊani obavezni na vojnu sluţbu. Po ovim normama obavezani subjekti nemaju mogućnost izbora
izmeĊu dva ili više dopuštenih ponašanja.
Disjunktivne pravne norme su one što daju obavezanom subjektu odreĊenu mjeru slobodnog ponašanja.
Ima ih više vrsta:
alternativne pravne norme, koje daju manju slobodu ponašanja: one daju mogućnost izbora izmeĊu
dva ili više ponašanja koja normotvorac izriĉito spominje i koja su njemu jednako vrijedna, a od
kojih obavezani subjekt mora jedno odabrati. Takva je npr. pravna norma po kojoj pri sklapanju
braka svaki braĉni drug mora odabrati izmeĊu: zadrţavanja svog prezimena, preuzimanja prezimena
braĉnog druga, ili kumuliranje jednog i drugog prezimena.
dispozitivne pravne norme daju mnogo veću slobodu pravnim subjektima i karakteristiĉni su za
graĊansko i trgovaĉko pravo, gdje vlada naĉelo autonomije volje ili slobodnog raspolaganja sa
privatnom imovinom i radnjama.
norme sa diskrecionom (slobodnom) ocjenom su norme upućene drţavnim organima ili drugim
subjektima javnih sluţbi. S njima viši drţavni organi uopšteno i okvirno ureĊuju neke odnose, te
ujedno ovlašćuju niţe organe da te odnose sami konkretno normiraju onako kako ocijene da je u
pojedinim sluĉajevima najbolje za javni interes.
pravne norme sa okvirno odreĊenim elementima traţenja daju slobodu adresatima da sami prezicno
WWW.BH-PRAVNICI.COM
odrede svoje obaveze i ovlaštenja unutar jendog njihovog odreĊenja “od - do” u traţenju. Primjer je
norma koja ovlašćuje banke da za kredite graĊanima traţe kamate unutar limita od X do Y posto
pravne norme sa okvirno odreĊenim kaznama odreĊuje apstraktne kazne sa donjim i gornjim
limitima – npr. “zatvor od 3 – 10 godina”. Unutar tih granica sudija ima obevezu da odluĉi kako će
kazniti poĉinitelja delikta.
5.15. Pravni akti. Normativni pravni akti
Definicija: Normativni pravni akti su tekstovi koji sadrže jednu, više ili mnogo pravnih normi.
Sastoje se od jedne, više ili mnogo rečenica – odredbi, u kojima su ili cjelovite pravne norme ili, u
pravilu, pojedini elementi pravnih normi.
Pravne norme se ĉešće iskazuju u pisanom obliku, tj. u tekstovima. Prednosti toga su slijedeće:
Pisani tekstovi omogućavaju jasno, trajno i objektivnije iskazivanje, oĉuvanje i razumjevanje pravnih
normi.
Pisani tekstovi omogućavaju da se zajedno, na istom mjestu i istovremeno iskaţe veći broj pravnih
normi koje usmjeravaju jedan ili više srodnih društvenih odnosa i da se one lakše smisleno poveţu.
Pisani akti omogućavaju da se pravne norme izraze precizno i opširnije, a po potrebi da se uz njih
daju i pisana obrazloţenja njihovog donošenja.
Pisani tekstovi olakšavaju objavljivanje i širenje pravnih normi, što znaĉi i njihovo upoznavanje od
adresata.
Postoje slijedeće vrste normativnih pravnih akata: drţavni akti, akti drugih organizacija i akti graĊana;
ustavni i zakonodavni akti, akti šefa drţave, akti vlade, sudski i upravni akti, te viši i niţi akti; opšti i
individualni akti; generalni i partikularni akti; i td.
5.16. Hijerarhija pravnih normi i akata, formalni izvori prava, načelo zakonitosti
Razlika izmeĊu višeg i niţeg pravnog akta (norme) naziva se pravna snaga ili poloţaj pravnog akta
(norme) kao nadreĊenog i kao podreĊenog.
Definicija: Pravna snaga jednog pravnog akta (norme) je njegov položaj nadređenosti ili
podređenosti prema drugim pravnim aktima (normama) u hijerarhijskoj ljestvici pravnog sistema.
Hijerarhija pravnih akata zavisi od moći subjekata, drţavnih i društvenih, koji ih stvaraju. Pravna snaga
svakog pravnog akta srazmjerna je moći subjekta koji ga donosi, a ta je moć jedna socijalno-politiĉka
pojava koju izraţavaju proceduralne norme o kompetencijama (nadleţnostima).
Hijerarhijske ljestvice organa i pravnih akata opravdano se prikazuju u obliku piramide – jer i organa i
akata ima sve manje što su oni viši (pa na vrhu piramide - samo jedan suvereni ustavotvorac proizvodi
samo jedan ustav), a sve ih je više što su niţi i izvršni prema višima.
Opšti pravni akti su preteţno viši akti, dok su individualni pravni akti većinom niţi u pravnom sistemu.
To je zato što individualne akte stvaraju mnogo ĉešće drţavni organi i drugi subjekti niţe društvene moći
i jer su oni izvršni u odnosu na više akte.
Akti nedrţavnih organizacija i graĊana po pravilu su niţe pravne snage od znatnog broja drţavnih akata,
što je izraz odnosa moći izmeĊu drţave i drugih subjekata i izraz njene suverenosti.
Svaki pravni sistem mora djelovati tako da se na opštim i višim pravnim aktima zasnivaju individualni i
niţi pravni akti. Pri tome se svi opšti akti ili propisi – ustav, zakoni, uredbe, naredbe, statuti, kolektivni
ugovori i drugi nazivaju formalni izvori prava. Tim izrazom se ţeli slikovito iskazati da su ustavi, zakoni i
WWW.BH-PRAVNICI.COM
drugi viši i opšti pravni akti, drţavni i društveni, temelji pravnog sistema u kojima se nalaze najviše
pravne norme, i iz kojih proizilaze niţi i konkretniji pravni akti kao što su presude, rješenja i privatni
pravni poslovi.
Odnos nadreĊenosti i podreĊenosti izmeĊu viših i niţih pravnih akata u hijerarhiziranom pravnom sistemu
izraţava se naĉelom zakonitosti ili legaliteta.
Definicija: Načelo zakonitosti je temeljna norma pravnog sistema koja zahtjeva da svi pravni akti
državnih i drugih subjekata budu formalno i materijalno usklaađeni sa višim pravnim normama
koje regulišu iste odnose, propisujući sankcije protiv pravnih radnji i pravnih akata koji taj zahtjev
ne poštuju.
Zahtjev zakonitosti ili usklaĊenosti viših i niţih akata ima dva aspekta, koji se nazivaju formalna
zakonitost i materijalna zakonitost.
Formalna zakonitost je zahtjev da se niţi pravni akti donose po postupcima koji su propisani nekim višim
aktima, i da svi oni imaju neku tekstualnu formu koja je takoĊe propisana višim aktima. Ta tri formalna
zahtjeva – o nadleţnosti, postupku i obliku niţih pravnih akata, ostavljaju viši pravni akti (norme) koje
nazivamo proseduralnim pravnim aktima (normama).
Materijalna zakonitost je zahtjev da sadrţaj niţih pravnih akata, tj. elementi hipoteze, traţenja, delikta i
sankcije pravnih normi u njima, bude saglasan sa sadrţajem viših pravnih akata koji regulišu istu vrstu
društvenih odnosa. Više pravne akte sa kojima niţi pravni akti moraju na ovakav naĉin biti saglasni
nazivamo materijalnim pravnim aktima (normama).
Ako se u postupku ispitivanja zakonisti utvrdi da je jedan pravni akt nezakonit onda se taj akt ukida ili
barem ispravlja. Ako se pri tome radi o teţoj nezakonitosti, akt se ukida sa povratnim djelovanjem, tj.
poništava se od samog trenutka njegovog donošenja i brišu se sve njegove pravne posljedice. Kod blaţih
oblika nezakonitosti, akt se ukida samo od trenutka pravosnaţnosti akta kojim se on ukida, što se naziva
obaranje ekta.
5.17 Ustav (konstitucija)
U najširem smislu rijeĉ ustav oznaĉana skup temeljnih pravnih normi kojim se ustanovljava ili konstituira
politiĉki i pravni poredak jednog globalnog društva. Svako politiĉko društvo, nedemokratsko i
demokratsko, ima ustav u tom širejm smislu, tzv. materijalni ustav, sastavljen od pravila vlasništva,
proizvodnih odnosa, politiĉkih i pravnih statusa stanovnika, te sastava i djelovanja naviših drţavnih
organa.
Tokom hiljada godina, sve do modernog doba takva su temeljena pravila politiĉkog i pravnog poretka bila
ili izraz samovolje vladara ili nepisane norme obiĉajnog prava.
Tek će krajem 18 stoljeća burţoazija postaviti zahtjev za pisanijm ustavom kao najvišim pravnim aktom
što ga donosi narodna skupština po posebnom ustavotvornom postupku – što je moderno shtavanje tzv.
formalnog ustava. Svi pravni akti u društvu trebali su biti podreĊeni ustavu – naĉelo ustavnosti, pa i svi
nosicoi drţavne vlasti i drugi subjekti u politiĉkoj zajednici podreĊeni ustavnim normama – princip
konstitucionalizma. Ujedno je trebalo vlast podijeliti (i na taj naĉon oslabiti) na zakonodavnu, izvršnu i
sudsku. Tako bi se onemogućila samovljna vlast, zagarantovale slobode i prava ĉovjeka i osiguralo
sudjelovanje slobodnih i jednakopravnih graĊana u politĉkom odluĉivanju.
Ustav kao najviši opšti normativni akt sadrţi:

norme o temeljnim politiĉkim i socijalnim pravima i slobodama ĉovjeka i graĊanina
osnovne norme o ekonomskom sistemu
norme o ustanovljavanju (konstituiranju) drţavne organizacije
WWW.BH-PRAVNICI.COM
S tim pravnim aktom najviše pravne snage moraju, prema principu ustavnosti, bizti formalno i
materijalno usklaĊeni svi ostali pravni akti. Tu usklaĊenost nadzire u poĉetku modernog
konstitucionalizma suvereni parlament, ali kad se ubrzo postavilo pitanje “ko će nadzirati samog
zakonodavca u mogućnosti njegove samovolje” onda se došlo do rješenja o uspostavljanju sudskog
nadzora ustavnosti zakona i svih drugih pravnih akata. Nedlaţnost za takav nadzor daje se ili vrhovnim
sudovima unutar redovnog sudstva (sistem SAD) ili posebnom ustavnom sudu (evropski sistem)
Ustavi su više ili manje demokratski ovisno o suverenom organu koji ih donosi (monarh, parlamenet,
diktator) i o tome koliko graĊani stvarno uĉestuju, posredno putem svojih zastupnika ili neposredno
referendumom, u njihovom stvaranju. To znaĉi da drţava moţe imati formalni ustav, a da on u stvarnosti
ipak nije demokratski. Ugled ustava u modernom svijetu je toliki da ga većina diktatora ţeli imati, makar
kao ideološki ukras, u svojim pravnim sistemima. Kada sam vladar donosi ustav, što izrazito
nedemokratski ĉin, takav ustav se naziva oktroirani – podareni ustav, kakav je bio ustav Kraljevine
Jugoslavije iz 1931.godine proglašen od kralja Aleksandra u vrijeme njegove diktature.
5.18 Zakon
U pravniĉkom jeziku se zakonom naziva samo onaj poslije ustava najviši opšti pravni akt što ga donosi
skupština narodnih poslanika (parlemanet, kongres, sabor) po jednom posebnom (zakonodavnom)
postupku . To je tzv. zakon u formalnom smislu.
Iako mogu sadrţavati samo jednu ili nekoliko pravnih n ormi (zakon o amnestij jedne kategorije
osuĊenika) zakoni najĉešće sadrţe veći broj pravnih normi kojim ase prisilno usmjerava jedno pravno
podruĉje društvenih odnosa. Pri tom se zakon razlikuje od ustava ne samo po niţoj pravnoj snazi, nego
još i u po uţem predmetu regulisanja. Dok ustav zahvata naĉelno sve vrste odnosa bitnih za odreĊeno
društvo, a naroĉito cjelovito ustrojstvo drţave, pojedini zakoni zahtvataju odreĊene vrste društvenih
odnosa. Tako u svakom izgraĊenom pravnom sistemu postoje slijedeći zakoni ili zakonici:
graĊanski, porodiĉni, trgovaĉki, radni, kriviĉni, ZKP i sl.
Svi ti i mnogi drugi zakoni moraju biti formalno i materijalno u skladu sa ustavom (naĉelo ustavnosti).
Oni su opet osnove za stvaranje svih ostalih normativnih pravnih akata, drţavnih i nedrţavnih, shodno
naĉelu zakonitosti.
Da bi se obavio teţak i odgovoran posao zakonskog normiranja, ustavi i poslanici parlamenata propisuju
naroĉite procedure za donošenje i za promjenu zakona – zakonodavni postupak.
Zakonodavni postupak ima više faza. Poĉinje predlaganjem i izradom nacrta zakona, na što imaju pravo
svaki poslanik, šef drţave i vlada, a rjeĊe i grupa graĊana. U stvarnosti savremenih drţava najveći broj
prijedloga zakona dolazi od vlade, najbolje opremljene struĉnjacima koji znaju sastavljati i prijedloge i
nacrte, dok to rijeĊe ĉine parlamentarci – što je jedan od aspekata krize parlamenta u savremenom svijetu.
Prijedlog i nacrt zakona ne razmatra odmah parlament u cjelini već on najprije ide u odgovarajućem
specijaliziranom odboru koji je sastavljen od manjeg broja poslanika, i zadatak mu je da prethodno ispita
osnovanost prijedloga i da daje mišljenje o njemu, i vlastite prijedloge dopuna i izmjena.
Poslije toga, prijedlog i nacrt zakona sa eventulanim dopunama i izmjena odbora dolazi na plenum jednog
od domova parlamenta – ako se ovaj sastoji od 2 doma (vijeća) što je pravilo modernih drţava. Tu se vodi
rasprava o cjelini prijedloga i o pojedinim njegovim normama, uvaţavajući stavove odbora, daju se nove
dopune i izmjene (amandmani) te se napokon glasa. Zakon je u tom domu usvojen ako je izglasan sa
kvorumom i većinom glasova poslanika koje odreĊuje ustav. Zatim se isti postupak ponavlja u odborima i
na plenumu drugog doma ako ovaj postoji.
Ako se izglasani tekstovi zakona u prvom i u drugom domu ne slaţu, provodi se postupak usaglašavanja
meĊu domovima putem zajedniĉke komisije. Poslije usvajanja zakon se promulgira, a to znaĉi da šef
drţave svojim potpisom potvrĊuje da je zakon donijet u skladu sa ustavno propisanim postupkom. Na
kraju, zakon se objavljuje u sluţbenom listu i stupa na snagu nakon odreĊenog roka (npr. od 15 dana),
WWW.BH-PRAVNICI.COM
koji sluţi tokme da se adresati upoznaju sa zakonskim normama.
Uz takvo donošenja zakona od narodnih poslanika i po zakonodavnom postupku, ustavi savremenih

drţava umogućuju u većoj ili manjoj mjeri referendumsko odluĉivanje, tj. neposredno glasanje graĊana o
nekom zakonskom prijeldogu.
Uz zakone, savremeni partlamenti donose još deklaracije i odluke, te vaţne godišnje akte, drţavni budţet
i završni raĉun koji imaju karakter zakona.
5.19 Podzakonski akti
Izrazom podzakonski pravni akti nazivaju se drţavni opšti akti niţi od zakona koje donose izvršno-
politiĉki, upravni i lokalni samoupravni organi.
Vaţniji podzakonski akti jesu: uredbe, pravilnici, uputstva ili instrukcije, naredbe i odluke. Donose ih
razni organi i imaju razliĉite funkcije u pravnom sistemu, a njihova pravna snaga ovisi o hijerarhijskom
poloţaju organu koji ih stvaraju.
Zajedniĉko svim podzakonskim aktima je njihova funkcija da radi ostarivanja zakona, prema potrebi
razraĊuju zakonske norme i propisuje tehnike njihove primjene od stanovništva i drţavnih organa.
Uredbe su najviši podzakonski pravni akti. To su akti koji pripadaju prvenstveno vladi, ali ponekad i šefu
drţave. Ima ih više vrsta: najĉešće su uredbe vlade za razradu zakona radi njegovog izvršavanja; uredbe
vlade i šefa drţave kojima se mogu normirati neki društveni odnosi što pripadaju naledţnosti
zakonodavca; i uredbe za sluĉaj nuţde kojima šef drţave ili vlada mogu u uslovima rata ili drugih
kritiĉnih situacija odluĉivati sa zakonskom snagom i ĉak suspendirati neka ustavna ljudska i graĊanska
prava.
Odluka je naziv za opšte akte koje donose razni organi, meĊu njima parlament, vlada i ministarstvo. Za
lokjalnu upravu i samoupravi narolito su vaţne odluke opštinsih skupština kojima se regilišu glavni
premeti iz nadleţnopsti tih najviših tijala lokalnih vlasti. Najviši normativni akt opštine kojim ase
ureĊeuje ustrojstvo i rad opštinskih skuptšina i njenih izvršnih organa jeste opštinbski statut.
Podzakonski akti moraju biti i formalno i sadrţajbno usklaĊeni sa ustavom i zakonima, ali i meĊusobno
prema njihovoj hijerarhiji. U tome vode nadzor viši organi od onih kooji donose akte, ali i skuptšine i
ustavni sudovi.
5.22. Individualni pravni akti
Individualni pravni akti su pisani tekstovi ili usmeni iskazi koji sadrţe individualne pravne norme, tj.
norme za konkretne odnose izmeĊu imenom i prezimenom odreĊenih subjekata.
Ĉetiri su glavna tipa individualnih pravnih akata: ukaz, sudska presuda, upravno rješenje i pravni posao.
Prva tri tipa su drţavni akti, a pravni posao je privatni akt fiziĉkih osoba.
Ukaz je pravni akt kojim šef drţave donosi odluke iz svog djelokruga – promulgira zakone, postavlja
oficire i diplomate, pomiluje osuĊene, dodjeljuje ordenje i sl. To je akt visoke pravne snage, ali sadrţi
pravnu normu za konkretan odnos. Tako npr. ukaz o pomilovanju glasi uvijek na imenom i prezimenom
odreĊenog osuĊenika.
Presuda je glavna sudska odluka kojom se, uvijek na osnovu zakona ili drugih opštih akata, rješava jedan
sudski spor i odreĊuje sankcija u kriviĉnom, graĊanskom ili drugom sudskom postupku. Presuda utvrĊuje
da li je tuţeni uĉinio delikt za koji je optuţen, i ako ga je uĉinio, sa kakvim stepenom krivice ga je poĉinio
i kako treba biti kaţnjen. Presudom se ili usvaja ili odbija tuţba kojom je sudski postupak pokrenut. Ako
se tuţba usvaja presuda je osuĊujuća, tj. tuţeni se obavezuje na neku radnju u korist tuţitelja ili mu se
WWW.BH-PRAVNICI.COM
odreĊuje kazna. Ako se tuţba odbija, optuţeni se proglašava neodgovornim za utuţeni delikt.
Presuda se proglašava usmeno i strankama dostavlja napismeno – od kada poĉinje teći rok za pravni lijek.
Presuda ima ĉetiri obavezna dijela: uvod (sa osnovnim podacima o sudu, strankama i sporu), izreka
(osuĊujuća ili oslobaĊajuća odluka), obrazloţenje odluke i uputa o pravnom lijeku.
Upravno rješenje je pravni akt kojim drţavni organ ili nedrţavni organi kada djeluju na osnovu javnih
ovlaštenja odluĉuju, na osnovu zakona i drugih opštih akata, o individualnim stvarima iz njihovog
djelokruga. Takvim konkretnim odluĉivanjem izvršavaju se opšti pravni akti kada se npr. upravnim
rješenjem poziva na vojnu sluţbu, ili daje ili odbija dozvola za gradnju kuće itd. Rješenja su i
individualne odluke nedrţavnih javnopravnih organizacija, preduzeća i ustanova, kojima se npr.
rasporeĊuju radnici na pojedina radna mjesta, odreĊuje vrijeme godišnjih odmora i sl.
Pravni posao je privatni individualni pravni akt kojim pravni subjekti, pojedinci i pravne osobe, slobodno
raspolaţu vlastitom imovinom i sposobnostima radi ţeljenih ciljeva koji nisu u sukobu sa drţavnim
normama i sa moralom.
Definicija: Pravni posao je očitovanje volje jednog, dva ili više lica, kojom oni, u granicama
dopuštenim u pravnom sistemu, slobodno zasnivaju, mijenjaju ili ukidaju neke pravne odnose, tj.
neke pravne obaveze i pravna ovlaštenja.
Pravni poslovi se dijele na jednostrane i dvostrane. Jednostrani poslovi su oni za ĉiji je nastanak dovoljna
izjava samo jednog lica – npr. oporuka ili testament. Dvostrani pravni poslovi su oni za ĉiji su nastanak
potrebne saglasne izjave volje dva ili više subjekata. Takvi su pravni poslovi ugovori – o radu,
kupoprodaji, najmu, zajmu, radu itd. Oni nastaju tek onda kada se obadvije ugovorne strane dogovore (tj.
daju identiĉne izjave) o svojim obavezama i ovlaštenjima s obzirom na neke pravne predmete.
Dvostrani pravni poslovi mogu biti jednostrano obavezujući i dvostrano obavezujući. Iz prvih proizilazi
pravna obaveza samo jedne strane, dok druga strana ima samo pravno ovlaštenje – npr. ugovor o
darovanju. Iz drugih proizilazi i pravna obaveza i pravno ovlaštenje za svaku od dvije strane u odnosu –
što je sluĉaj sa velikom većinom ugovora.
Dvostrani pravni poslovi ili ugovori dijele se još na konsenzualne i realne. Prvi su oni što nastaju
dogovorom (konsenzusom) stranaka – što je opet sluĉaj s velikom većinom ugovora, ukljuĉujući i ugovor
o kupoprodaji. Drugi, realni ugovori, jesu oni za ĉiji je nastanak potrebno ne samo saglasno oĉitovanje
volje nego još i predaja stvari koje su objekt pravnog odnosa – npr. ugovor o ĉuvanju robe koji nastaje tek
predajom robe i dogovorom o ĉuvanju u garderobi.
Pravni poslovi se mogu utuţiti i sudski poništiti i oboriti zbog protivljenja strogim pravnim normama, ali
i moralu, te zbog prevare, zablude i prisile.
5.23. Važenje, prevednost i efikasnost pravnih normi (akata)
Vaţenje je osobina pravne norme da aktuelno obavezuje, a to znaĉi da je stupila na snagu i da su njeni
adresati duţni po njoj se ponašati. Pravna norma je vaţeća (pravosnaţna) ako je stvorena od subjekta koji
je na to ovlašten (nadleţan) i ako nije ukinuta od ovlaštenog subjekta. Uz to, da bi nastupilo vaţenje,
redovno je još potrebno da norma bude objjavljena i da je istekao rok vacatio legis odnosno rok za
redovni pravni lijek.
Vaţeće pravne norme nazivaju se još pozitivne pravne norme, a ukupnost vaţećih normi u jednom
društvu ĉini pozitivno pravo.
Vaţenje ili obavezanost pravne norme odvija se nuţno u odreĊenim vremenskim, personalnim i
prostornim okvirima ili sferama vaţenja.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
Vremenski pravna norma moţe poĉeti vaţiti: a) ili od trenutka njenog izglasavanja ili izricanja, b) ili od
trenutka njenog objavljivanja ili uruĉivanju adresatu, c) ili nakon proteka jednog roka npr. 15 dana, po
objavljivanju ili uruĉivanju adresatu, d) ili retroaktivno od nekog vremena prije njenog donošenja. U
razvijenijim pravnim sistemima norme poĉinju vaţiti redovno na naĉin c), dok se ostali naĉini rijetko
primjenjuju.
Pravna norma moţe takoĊe prestati vaţiti na više naĉina: a) ili izriĉitim ukidanjem tako da se donese nova
norma u kojoj se kaţe da ona prestaje vaţiti, b) ili prešutnim ukidanjem (derogacijom) tako da se donese
nova norma iste ili više pravne snage koja ureĊuje isti odnos na drugaĉiji naĉin, c) ili istekom vremena
vaţenja koje je u samom aktu odreĊeno, d) ili revolucionarnim obaranjem pravnog sistema, e) ili zbbog
dugotrajne neefikasnosti pravne norme, njenog zaborava meĊu adresatima – izobiĉavanje.
Personalno pravna norma vaţi za razne adresate. Našire personalno vaţenje imaju meĊunarodne norme,
upućene cjelokupnom svjetskom stanovništvu odnosno svim ili nekim drţavama u svijetu. Uţe vaţenje
imaju opšte pravne norme upućene samo nekim skupinama stanovništva, npr. penzionerima, Ċacima,
vojnim osobama, rudarima i sl. Najuţe personalno vaţenje imaju individualne pravne norme – ukaz,
presuda, rješenje i pravni posao. Strano diplomatsko osoblje i neke druge strane sluţbene osobe izuzete su
od primjene pravnih normi drţave u kojoj sluţbeno borave (diplomatski imunitet).
Teritorijalno pravne norme mogu vaţiti: ili na teritorijama svih drţava ili jedne skupine drţava –
meĊunarodne pravne norme; ili na cjelokupnoj teritoriji jedne drţave; ili na dijelovima teritorije jedne
drţave – to su npr. norme federallnih jedinica, konatona, opština. Na brodovima i avionima vrijede pravne
norme one drţave ĉije oznake brodovi i avioni nose.
Pravednost je osobina pravne norme da se njen sadrţaj, tj. njeno traţenje i njena sankcija, slaţe sa
naĉelom pravednosti kao pravilom raspodjele dobara i tereta u društvu. Postoje velike (ideološke) razlike
u shvatanjima pravednosti. Zato svaka pravna norma moţe biti od nekoga ocjenjena kao pravedna, a
istovremeno od drugog kao nepravedna – ovisno o shvatanjima pravednosti koje jedni i drugi prihvataju.
To pak znaĉi da je svojstvo pravednosti pravnih normi izrazito subjektivno i relativno, za razliku od
osobina vaţenja i efikasnosti pravnih normi, koja su u znatnoj mjeri objektivizirane ĉinjenice.
Efikasnost (djelotvornost) je svojstvo pravne norme da se znaĉajna većina njenih adresata ponaša u
skladu sa njenim sadrţajem, tj. s njenim traţenjem i njenom sankcijom. Pri tome je norma primarno
efikasna ako se većina adresata ponaša u skladu sa traţenjem, do ĉega je normotvorcu prvenstveno stalo,
npr. ako porezni obveznici plaćaju porez. Norma je sekundarno efikasna ako sudski i upravni organi
odrede i primjene sankciju protiv većine prekršilaca pravne obaveze, npr. protiv poreznih obveznika koji
nisu platili porez. U protivnom je norma i primarno i sekundarno neefikasna.
Efikasnost pravnih normi posljedica je raznih faktora, od kojih su dva naroĉito vaţna. Prvo, neke osobe se
ponašaju u skladu sa traţenjima normi zbog toga što u njima prepoznaju vlastite i/ili opšte interese, te ih
rado izvršavaju – smatrjući npr. da se plaćanjem poreza unapreĊuju društvene sluţbe. I drugo, neke osobe
se ponašaju u skladu sa traţenjem normi, pa i onda kaada to ne odgovara njihovim interesima i
shvatanjima pravednosti, zbog toga što se boje u normama predviĊenih kazni.
6. PRAVNI ODNOS
6.1. Sastav i vrste pravnog odnosa
Ĉetiri su osnovna elementa koje norme pridaju društvenim odnosima, pretvarajući ih tako u pravne
odnose:
pravni subjekti
pravna obaveza
pravno ovlaštenje (subjektivno pravo)
pravni objekt.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
Iz toga slijedi definicija pravnog odnosa: Pravni odnos je društveni odnos između najmanje dva
pravna subjekta koji imaju jedan prema drugome pravnu obvezu i pravno ovlaštenje s obzirom na
neki pravni objekt.
Pravni odnosi mogu biti apstraktni i konkretni. Apstraktni pravni odnos je onaj izraţen u traţenju opšte
pravne norme – to je samo pojmovni odnos, on postoji samo kao skup normativnih znaĉenja. Npr.
apstraktni pravni odnos postoji izmeĊu svih kupaca i svih prodavatelja, sadašnjih i budućih koji su
jednom općom normom oznaĉeni kao uzajamno obvezni i ovlašetni na davanje i primanje ugovorene robe
i novca.
Konkretni pravni odnos je stvarni odnos izmeĊu konkretnih osoba, imenom i prezimenom odreĊenih, koje
su nosioci pravnih obaveza i pravnih ovlaštenja s obzirom na neki konkretni objekt. Npr. konkretni pravni
odnos postoji izmeĊu ovlaštenog i obavezanog Petra P. kao kupca i obavezanog i ovlaštenog Ivana I. kao
prodavatelja odreĊene kuće u iznosu od X novca.
IzmeĊu apstraktnih i konretnih pravnih odnosa postoji odnos meĊuzavisnosti. Naime, apstraktni odnos
moţe jeziĉno postojati i bez konketnih odnosa, ali da bi bio efikasan, on se mora potvrĊivati kroz
konkretne odnose. S druge strane, ne moţe biti konkretnih pravnih odnosa bez apstraktnih odnosa u
pravu.
Druga podjela pravnih odnosa je ona na jednostrano obvezujuće i dvostrano obavezujuće pravne odnose.
Jednostrano obavezni pravni odnos je onaj u kojemu jedna strana ima prema drugoj strani samo pravnu
obvezu, a ta druga strana ima prema prvoj strani samo ovlaštenje. Takav je odnos uzdrţavanje izmeĊu
roditelja i djece, budući da samo jedna strana u odnosu (roditelji) ima pravnu obavezu, dok druga strana
(maloljetna djeca) ima samo pravno ovlaštenje.
Dvostrano obavezujući pravni odnos je onaj u kojemu svaka strana ima istovremeno i pravnu obvezu i
pravno ovlaštenje prema drugoj strani u pravnom odnosu. Takvi dvostruko obvezujući/ovlašĉujući pravni
odnosi jesu najĉešće privatni odnosi razmjene imovine i rada, gdje dva subjekta traţe jedan od drugog dva
razliĉita objekta u smislu “dam da daš“ i s teţnjom da ostvare pravednu razmjenu, tj. da vrijednost tih
objekata bude ekvivalentna.
Pravni odnosi se dijele i prema vrstama objekata prema kojim pravni subjekti imaju pravne obaveze i
pravna ovlaštenja: radni, graĊanski, porodiĉni, trgovaĉki, kriviĉni, meĊunarodni pravni odnosi i dr.
Pravni odnosi se dijele i prema tome da li se zasnivaju normama vlasti ili normama slobodne volje
stranaka: javnopravni i privatnopravni odnosi.
Pravni odnosi se mogu razlikovati i s obzirom na pravnu osnovu po kojoj nastaje: materijalni pravni
odnos i procesni pravni odnos. Prvi nastaje na osnovi raznih pravnih ĉinjenica spomenutih u primarnoj
hipotezi, npr. smrti, roĊenja, stjecanja prihoda itd.
Drugi, procesni pravni odnos nastaje na osnovu pravnih ĉinjenica tuţbe ili ţalbe koje su takoĊe
spomenute u primarnoj hipotezi, a sastoji se od niza prava i obaveza tuţitelja i tuţenoga i nadleţnog
organa na provoĊenju sudskog postupka.
6.2. Pravni subjekti
Pravni subjekti su glavni element pravnog odnosa. Zbog njih i postoji pravni odnos – da bi se zadovoljio
interes jednog od njih ili interesi jednoga i drugoga kao nosilaca pravne obaveze i pravnog ovlaštenja.
Pravne subjekte definiramo ovako:
Definicija: Pravni subjekt su ljudi i društvene tvorevine koji imaju pravne obaveze i pravna
ovlaštenja s obzirom na neke pravne objekte.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
U svakom pravnom odnosu postoje najmanje dva pravna subjekta: ĉovjek, naime, ne moţe biti u pravnom
odnosu sam sa sobom, jer ne moţe biti pravno obavezan ili pravno ovlašten prema sebi, već jedino prema
nekoj drugoj osobi.
Pravni subjekt je prije svega ĉovjek pojedinac. Ali ne samo on. Pravni subjekt su još i brojne institucije,
najĉešće organizacije, kojima pravni subjekt priznaje posebna pravna ovlaštenja i pravne obaveze.
Te dvije vrste pravnih subjekata imaju svoje posebne nazive: ĉovjek pojedinac zove se fiziĉka osoba, a
organizacija i druge tvorevine kao pravni subjekt zovu se pravne osobe.
Fiziĉke osobe se s obzirom na njihove obveze i pravna ovlaštenja dijele u dvije kategorije:
Jednu kategoriju ĉine fiziĉke osobe koje imaju samo pravnu sposobnost ili svojstvo da posjeduju
neka pravna ovlaštenja i pravne obaveze, ali nemaju moć da vlastitom voljom i vlastitim radnjama
stupaju u pravne odnose. Takvi su maloljetnici i neuraĉunljive osobe.
Drugu kategoriju fiziĉkih osoba ĉine osobe koje uz pravnu sposobnost imaju i djelatnu sposobnost.
Ovu kategoriju fiziĉkih osoba ĉine uraĉunljive i punoljetne osobe.
Samo fiziĉke osobe koje su djelatno sposobne mogu vlastitom voljom i vlastitim radnjama sklapati
pravne poslove (poslovna sposobnost), biti pravno krive, ĉiniti delikte i za njih odgovarati (delikatna
sposobnost), sklapati brak i brinuti se za svoju djecu (braĉna i porodiĉna sposobnost), sudjelovati u
izborima i drugim politiĉkim aktivnostima (politiĉka sposobnost).
I pravne osobe imaju osobine pravne i djelatne sposobnosti. MeĊutim, one dobivaju pravnim normama
mnogo uţi krug pravnih ovlaštenja i obaveza od fiziĉkih osoba: one imaju samo ona ovlaštenja i obaveze
koje su im nuţne za obavljanje njihovih posebnih ciljeva, zbog kojih su registrovane kao pravni subjekti.
Npr. bolnice imaju toliko poslovne i deliktne sposobnosti koliko im treba za njihovu aktivnost u zaštiti
zdravlja itd.
Zbog 1) fiziĉkih pravnih subjekata koji nemaju djelatnu sposobnost, 2) pravnih osoba koje nisu lljudska
bića i stoga ne mogu vlastitim radnjama izazivati pravne posljedice, i 3) pravnih subjekata koji ne znaju
ili ne ţele sami obavljati neke pravne radnje, u svim pravnim sistemima postoji odnos pravnog zastupanja
i lica pravni zastupnici kao neka vrsta “zamjenika” drugih pravnih subjekata u obavljanju pravnih radnji.
Definicija: Zastupanje je pravni odnos u kome jedno lice (zastupnik) ima obavezu i ovlaštenje da u
ime i u interesu drugog lica (zastupanog) obavlja neke pravne radnje. Radnje zastupnika i obaveze
i ovlaštenja koja iz njih proizilaze utračunavaju se zastupanome, kao da je te radnje obavio on sam.
Tri su osnovna tipa odnosa zastupanja: zakonsko, starateljsko i ugovorno zastupanje.
Roditelji su pravni zastupnici svoje maloljetne djece neposredno na osnovu zakonske norme iz
porodiĉnog prava, zbog ĉega se oni i nazivaju zakonski zastupnici. Staratelji su pak zastupnici zaduţeni
da brinu o interesima maloljetne djece bez roditelja i neuraĉunljivih lica, a postavljaju se individualnim
aktima (presudom, rješenjem) drţavnih organa – vodeći raĉuna o tome da se radi o licu koje najviše jamĉi
da će se dobro starati o štićeniku.
I pravne osobe moraju imati zastupnike, a to su njihovi rukovodni organi – direktori. Oni su kao
zastupnici odreĊeni zakonom i statutom organizacije, te su zbog toga takoĊe zakonski zastupnici.
Treći tip zastupstva namjenjen je fiziĉkim osobama koje imaju djelatnu sposobnost – punoljetnim i
uraĉunljivim, kao i pravnim osobama. Sve te osobe mogu ugovorom o zastupanju (punomoći) ovlastiti
drugu osobu da ih zastupa u odreĊenim pravnim odnosima, npr. ovlasti advokata da ih zastupa u
sklapanju ugovora ili u sudskom postupku. Na ovakvo zastupanje idu pravni subjekti redovito zbog toga
što nemaju pravniĉkog znanja koje je potrebno za obavljanje nekih pravnih radnji.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
6.3. Pravni objekti
Pravni objekti su vrijednosti ili dobra zbog kojih pravni subjekti stupaju u pravne odnose. Nema pravnih
odnosa, kao što uostalom nema ni bilo kakvih meĊuljudskih odnosa koji bi bili bez objekta, bez predmeta,
bez razloga.
Definicija: Pravni objekti su sve materijalne i duhovne vrijednosti ili dobra s obzirom na koje
pravni subjekti imaju međusobne pravne obaveze i pravna ovlaštenja u pravnim odnosima, a zbog
kojih oni stupaju u te odnose.
Pravni objekti su dobra koja pravne norme raspodjeljuju prema vladajućim shvatanjima pravednosti.
Vrijednosti ili dobra što ih pravne norme raspodjeljuju meĊu pravnim subjektima mogu se ovako
podijeliti:
prirodna dobra
ljudske tvorevine (materijalne i duhovne)
ljudske radnje ĉinjenja
ljudske radnje neĉinjenja
6.4. Pravno ovlaštenje i pravna obaveza
Definicija: Pravno ovlaštenje je položaj jednog subjekta, postavljen pravnom normom, da radi
ostvarenja svog interesa može nešto činiti ili nečiniti, te da ima dvostruku moć prema nekom
drugom subjektu (obavezniku): prvo, moć da od njega zahtijeva neko činjenje, davanje ili
nečinjenje s obzirom na jedan objekt, i drugo, moć da ga tuži pred državnim organom ako ne
udovolji zahtjevu.
Pravno ovlaštenje je vid društvene moći. Što više i što vaţnijih ovlaštenja neko ima, to je on moćniji
subjekt u zajednici.
Pravna obaveza ima suprotan sadrţaj od pravnog ovlaštenja, ali ujedno ima istu strukturu kao pravno
ovlaštenje, što je posljedica korelativnosti pravne obaveze i pravnog ovlaštenja.
Definicija: Pravna obaveza je položaj jednog subjekta, postavljen pravnom normom, da mora nešto
činiti (i dati) ili ne činiti nekom drugom subjektu (ovlašteniku) i da od ovoga može biti tužen pred
državnim organom, a to znači da može biti prisiljen ili kažnjen, ako ne obavi radnju činjenja ili
nečinjenja.
Sadrţajna suprotnost pravnog ovlaštenja i pravne obaveze je u tome što subjekt pravnog ovlaštenja
dobiva nešto u svoju imovinu ili egzistenciju (kuću, novac, uzdrţavanje i sl.), dok obavezani subjekt gubi
nešto iz svoje imovine ili egzistencije.
Korelativnost (meĊuzavisnost) pravnog ovlaštenja i pravne obaveze je u tome što u pravnom odnosu ne
moţe postojati obavezu bez ovlaštenja, kao što ne moţe postojati ovlaštenje bez obaveze. Pravno
ovlaštenje i pravna obaveza su “lice i naliĉje” istog pravnog odnosa.
Budući da su korelativna znaĉenja, pravna ovlaštenja i pravne obaveze se klasificiraju na iste naĉine:
Neprenosiva i prenosiva ovlaštenja i pravne obaveze. Neprenosiva su ona ovlaštenja i obaveze koje su
iskljuĉivo osobne i ne mogu se prenositi na druge subjekte. Takva ovlaštenje i obaveze vezane za osobu
jesu statusna i javnopravna ovlaštenja i obaveze iz odnosa drţavljanstva, braka, roditeljstva, izbornog
sistema, vojne sluţbe itd. Nasuprot tome, prenosiva pravna ovlaštenja i pravne obaveze su one što se ne
vezuju trajno za jednu osobu i stoga se mogu prenositi, naplatno ili besplatno (ugovorom o cesiji,
nasljeĊivanjem, darovanjem), na druge subjekte. Takva su ovlaštenja i obaveze iz privatnopravnih,
graĊanskih i trgovaĉkih odnosa.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
Javna i privatna pravna ovlaštenja i pravne obaveze. Javna ovlaštenja i obaveze su one koje vlast
dodjeljuje odnosno nareĊuje pravnim subjektima, prisiljavajući ih na neki pravni odnos. Takva su
ovlaštenja i obaveze iz odnosa drţavljanstva, plaćanja poreza, uzdrţavanja djece, sluţenja vojske.
Privatna su pak ovlaštenja i obaveze koje same stranke dogovorno odreĊuju, stupajući u pravne odnose
bez drţavne prisile, svojom autonomnom voljom. Takva su ovlaštenja i obaveze iz ugovora o radu, o
kupoprodaji, najmu, posudbi, ĉuvanju robe i svih ostalih ugovora.
Apsolutna i relativna pravna ovlaštenja i pravne obaveze. Apsolutna ovlaštenja su ona koja pripadaju
jednom subjektu prema svim ljudima na svijetu – koji su onda svi obavezni prema takvom ovlašteniku.
Takva ovlaštenja i obaveze postoje u odnosu na zaštitu ţivota i drugih temeljnih ljudskih i graĊanskih
prava, u odnosima odgoja djece, u odnosu vlasništva. Vlasništvo sadrţi apsolutno ovlaštenje zbog toga
što vlasnik ima iskljuĉivu moć upotrebe, ubiranja plodova i raspolaganja (uti, frui, abuti) svojom stvari,
pokretninom ili nekretninom, prema svim drugim ljudima - koji su onda prema njemu svi obavezni na
neĉinjenje, tj. na neometanje ostvarivanja tih njegovih moći. Relativna ovlaštenja su pak ona koja
pripadaju jednom subjektu samo prema odreĊenom drugom subjektu – koji je onda obavezan samo
prema tom ovlašteniku.
Pravni status je naziv za ukupnost neprenosivih pravnih ovlaštenja i pravnih obaveza što ih jedan subjekt
ima uopšte u društvu ili jednom posebnom podruĉju ţivota (politiĉkom, porodiĉnom, radnom).
Nekoliko statusnih razlika u savremenim društvima su:

maloljetna i punoljetna lica
uraĉunljiva i neuraĉunljiva lica
ţene i muškarci
zaposleni i nezaposleni
vjenĉana i nevjenĉana lica
osuĊivana i neosuĊivana lica itd.
6.5. Zloupotreba pravnog ovlaštenja
Zloupotreba pravnog ovlaštenja postoji kad jedan subjekt koristi pretjerano i bezobzirno svoje pravno
ovlaštenje i time oštećuje drugog subjekta, onemogućavajući ga ili ometajući u korištenju nekog njegovog
istovrsnog ili drugog pravnog ovlaštenja.
Pravni sistemi naroda višeg stepena kulture zabranjuju i kaţnjavaju pretjerano i bezobzirno korištenje
pravnih ovlaštenja. Zato se kulturna zrelost jednog naroda moţe procjeniti i po tome koliko su njegovi
pripadnici osjetljivi na zloupotrebe ovlaštenja i koliko se zloupotrebe pravno sankcionišu.
Nema pravnog ovlaštenja koje ne moţe biti zloupotrebljeno. Da li se radi ili ne radi o zloupotrebi, to se
utvrĊuje od sluĉaja do sluĉaja, procjenjujući šta je u ponašanjima ovlaštenika normalna, a šta nenormalna
mjera ostvarivanja konkretnog ovlaštenja i koliko su oštećene druge osobe.
Zloupotrebu prava treba razlikovati od obiĉnog delikta: ona je zapravo jedna posebna vrsta delikta. Dok
se obiĉan delikt sastoji od neizvršenja pravne obaveze, zloupotreba se sastoji od pretjeranog izvršavanja
pravnog ovlaštenja, tj. od izvršenja radnje koja nije zabranjena, ali se ona obavlja na neispravan, pretjeran
i bezobziran naĉin.
Postoje dva osnovna shvatanja o tome kada nastaje zloupotreba pravnog ovlaštenja. Razvijeniji pravni
sistemi zabranjuju svaku radnju bezobzirnog korištenja ovlaštenja, nezavisno o tome je li ona nastala
namjerno ili nehatno. To je danas dominantno shvatanje u zakonodavstvu i u praksi, zvano objektivna
koncepcija zloupotrebe. Nasuprot tome, predlagana je i rijetko se usvaja subjektivna koncepcija
zloupotrebe, koja smatra zloupotrebom samo one radnje vršenja nekog pravnog ovlaštenja kojima se
namjerno nanosi šteta drugim osobama – tzv. šikana. Stajalište objektivne koncepcije zloupotrebe je bolje
iz jednostavnog razloga što ona bolje zaštićuje oštećene osobe.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
Naroĉito strogo se kaţnjava zloupotreba sluţbenog poloţaja – bezobzirno ili zlonamjerno ili
privatizirajuće obavljanje ovlaštenja drţavnih ili drugih sluţbenih osoba. Ako se dokaţe zloupotreba
sluţbenog poloţaja, kojom su oštećeni i graĊanin i sama drţava, biće poništen odgovarajući pravni akt i
sluţbenik kaţnjen.
6.6. Zaštita pravnog ovlaštenja
Pravna ovlaštenja brane se od povreda i politiĉki i pravno. Ona se brane politiĉki, posebno kada se radi o
temeljnim ustavnim pravima ĉovjeka i graĊanina, putem politiĉke javnosti – u smislu unapreĊenja i
upotrebe slobode informisanja, politiĉkog (stranaĉkog) djelovanja i parlamentarne kontrole svih nivoa
drţavne vlasti.
Što su pravni sistemi razvijeniji, to u njima pravni subjekti, fiziĉke i pravne osobe, nalaze više pravnih
sredstava za zaštitu njihovih pravnih ovlaštenja. Redoslijedom njihove primjene, ta sredstva su slijedeća:
Subjekt koji smatra da je njegovo pravno ovlaštenje povrijeĊeno pojedinaĉnim upravnim aktom ili
šutnjom uprave moţe u odreĊenom roku traţiti zaštitu od višeg upravnog organa putem ţalbe – akta
kojim se zahtjeva ukidanje ili promjena upravnog akta odnosno prekid šutnje uprave. Ispitujući sve vaţne
okolnosti sluĉaja, viši upravni organ u upravnom postupku donosi drugostepeno rješenje kojim ili odbija
ţalbu kao neosnovanu ili pak prvostepeno rješenje mijenja ili ukida, odluĉujući konaĉno on sam ili
vraĉajući predmet na ponovno odluĉivanje prvostepenom organu.
Subjekt koji smatra da je neko njegovo pravno ovlaštenje iz graĊanskog, porodiĉnog, trgovaĉkog ili
kriviĉnog prava povrijeĊeno radnjom druge osobe moţe u odreĊenom roku traţiti zaštitu od suda putem
tuţbe – zahtjevajući rješavanje pravnog sporra i prisiljavanje poĉinioca delikta na duţno ponašanje
odnosno njegovo kaţnjavanje.
Sudski spor izmeĊu ovlaštenika – tuţitelja i tuţenog rješava se u sudskim postupcima. Naroĉito je vaţno
da sve radnje i konaĉna odluka u sudskim postupcima moraju biti i materijalno i formalno utemeljene na
ustavnim, zakonskim i drugim opštim pravnim normama. Ovo naĉelo ustavnosti i zakonitosti, a uz to još
i naĉelo nezavisnoti sudaca, omogućava objektivnost sudskog odluĉivanja u pravnim sporovima.
Na kraju sudskog postupka po tuţbi prvostepeni sud donosi presudu kojom rješava pravni spor i prema
potrebi izriĉe kaznu. Presudom se tuţba moţe ili odbiti zbog neosnovanosti ili usvojiti. Ipak, presuda
prvostepenog suda redovno nije konaĉna i izvršna odmah po njenom izricanju. Naĉelno se protiv svake
prvostepene presude moţe uloţiti pravni lijek.
Pravni lijek je sredstvo kojim straanke u upravnim sporovima pobijaju valjanost sudskih odluka i
upravnih odluka zbog pogrešne primjene opštih normi ili zbog pogrešno utvrĊenih ĉinjenica, zahtjevajući
od nadleţnog višeg sudskog odnosno upravnog organa da te odluke zbog nezakonitosti ukine ili preinaĉi.
Postoje dvije vrste pravnih lijekova: redovni i vanredni. Redovni pravni lijekovi najĉešće nazivani ţalbe
upotrebljavaju se protiv presuda i rješenja koji još nisu pravosnaţni, u kratkim rokovima nakon njihovog
uruĉivanja strankama (ţalbeni rokovi – najĉešće 15 dana) i protiv svih vrsta pravnih i ĉinjeniĉnih
pogrešaka. Vanredni pravni lijekovi upotrebljavaju se protiv presuda i rješenja koja su postala
pravosnaţna, u duţim (višemjeseĉnim, višegodišnjim) rokovima i samo zbog nekih razloga izriĉito
navedenih u zakonu, npr. zbog pojave vaţnih ĉinjenica koje nisu bile poznate u vrijeme donošenja
odluke (zahtjev za obnovu postupka) ili zbog teţih povreda zakona (zahtjev za zaštitu zakonitosti).
Pravosnažnost je svojstvo presude ili rješenja da su postali pravno obavezujući i da se više ne mogu
napadati redovnim pravnim lijekom. Pravosnaţnost nastupa na slijedeće naĉine: a) ili odricanjem
stranaka od redovnog pravnog lijeka, b) ili protekom ţalbenog roka, a da se nijedna od stranaka nije
ţalila na presudu i rješenje, c) ili ako su jedna ili obje stranke uloţile ţalbu, ali je viši, drugostepeni,
organ odbio, a nakon toga nema drugog redovnog pravnog lijeka.
Odluku koja je postala pravosnaţna osoba koja je osuĊena mora izvršiti ili nadleţni drţavni organ mora
WWW.BH-PRAVNICI.COM
preduzeti mjere za njeno izvršavanje. Ako osuĊeni ne izvrši traţenje presude ili rješenja dobrovoljno, ono
će se izvršiti prisilno – npr. zapljenom imovine, iseljenjem iz stana, privoĊenjem u zatvor i sl.
Zakonitost rada upravnih organa po sluţbenoj duţnosti nadzire se višestrano unutar drţavne organizacije,
a time se zaštićuju i prava fiziĉkih i pravnih osoba. Ali i sami subjekti koji se smatraju oštećenim aktima
vlasti mogu se obraćati putem predstavki šefu drţave, parlamentu i ministarstvima. No, najveći stepen
zaštite pravnih ovlaštenja daje u savremenim drţavama posebna ustanova kontrole ustavnosti drţavnih
akata. Nadleţnost kontrole ustavnosti moţe se dati posebnom organu: ustavnom sudu (evropski sistem)
ili vrhovnom sudu opšte nadleţnosti. Glavni zadatak ovog sudstva je da provede jedan najviši nadzor,
ĉak i u odnosu na zakonodavca, o poštivanju temeljnih ustavnih prava i sloboda ĉovjeka i graĊanina.
Neke moderne drţave uvode još ustanovu obdusmena ili graĊanskog branitelja: sluţbenu osobu koju bira
parlament i koja je zaduţena za nadzor nad upravom i javnim sluţbama u zaštiti prava graĊana.
Treba na kraju spomenuti da je u starijim pravnim porecima bila u manjoj ili većoj mjeri dopuštena
pravna samopomoć. Razvijenija prava ne trpe samopomoć i zabranjuju je kao poseban delikt, što je izraz
drţavne suverenosti i monopola legalne fiziĉke prisile. Dva izuzetka dozvoljene samopomoći su nuţna
odbrana i krajnja nuţda. Treći izuezetak je teoretskog karaktera, a to je pravo graĊana na pobunu protiv
tiranske, nezakonite vlasti i njenih akata. I ĉetvrto, u meĊunarodnom se pravu priznaje pravo pravednog
rata, odmbrambenog nasilja na protivpravni napad druge drţave.
6.7. Nastanak i prestanak pravnog odnosa
Za nastanak apstraktnog pravnog odnosa dovoljno je stvaranje opšte pravne norme koja apstraktno
postavlja obaveze i ovlaštenja izmeĊu odreĊenih kategorija subjekata.
Isto tako je za prestanak apstraktnog pravnog odnosa dovoljan prestanak opšte pravne norme.
Drugaĉija situacija je sa konkretnim pravnim odnosom. Da bi nastao konkretan pravni odnos, tj. stvarni
odnos obaveze i ovlaštenja, potrebno je da osim postojanja opšte pravne norme nastanu u stavrnim
meĊuljudskim odnosima one ĉinjenice koje opšta pravna norma postavlja u svojoj poĉetnoj hipotezi ili u
odreĊenju delikta (sekundarna hipoteza) kao uslove za primjenu traţenja i sankcije.
I konkretan pravni odnos prestaje sa prestankom vaţenja opšte pravne norme koja reguliše odgovarajući
društveni odnos. Ali, uz to, konkretan pravni odnos prestaje postojati i pojavom nekih ĉinjenica koje
opšte pravne norme postavljaju u svojim hipotezama kao uslove za njegov prestanak.
Najvaţnije ĉinjenice koje izazivaju prestanak konkretnih pravnih odnosa su:

izvršenje jednokratne pravne obaveze, tj. obaveze koja nije trajna, npr izvršenje vojne sluţbe
smrt subjekta nosioca neprenosivih obaveza i ovlaštenja
propast nezamjenjive stvari koja je objekt ugovora
oprost duga od strane vjerovnika
zastarjevanje pravnog ovlaštenja (dvije vrste: prvo, zbog toga što vlasnik nije u zakonskom roku
zahtjevao izvršenje obaveze od obveznika i drugo, ubog toga što ovlaštenik nije u zakonskom roku
pokrenuo postupak gonjenja obveznika koji nije izvršio svoju obavezu).
6.8. Pravne činjenice
Definicija: Pravne činjenice su sve činjenice što ih pravne norme postavljaju u početnoj hipotezi i u
određenju delikta (sekundarnoj hipotezi) kao uslove za nastanak, promjenu ili prestanak pravnih
odnosa, tj. za nastanak, promjenu ili prestanak pravnih ovlaštenja i pravnih obaveza.
Postoje dva tipa pravnih ĉinjenica:

prirodni dogaĎaji – pravne ĉinjenice koje nastaju neovisno o ljudskoj volji. Takvi su npr. prirodna
smrt, protok vremena, raĊanje djece, elementarne nepogode i sl.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
ljudske radnje – pravne ĉinjenice koje su izraz ljudske svijesti i volje. Takve su npr. sklapanje
ugovora, podnošenje tuţbe ili ţalbe, neizvršenje ugovora, kraĊa itd. Prvi i drugi primjer su pravno
dozvoljene radnje, a druga dva primjera su pravno zabranjene radnje.
Pravne ĉinjenice iz apstraktnog pravnog odnosa spoznaju se pronalaţenjem i tumaĉenjem opšte pravne
norme. Pravne ĉinjenice u konkretnom pravnom odnosu spoznaju se neposrednim zapaţanjem i
izvoĊenjem dokaza.
Posebne vrste pravnih ĉinjenica su pravne pretpostavke i pravne fikcije. Pravna pretpostavka je pravna
ĉinjenica koja se smatra postojećom iako nije posve sigurno da zaista postoji. Pretpostavljanje je
zasnovano na vjerovatnosti dogaĊanja i sluţi povećanju brzine i ekonomiĉnosti pravnih odnosa. Npr., u
svim pravnim sistemima vaţe kao pravne prepostavke istinitost podataka upisanih u javnim ispravama i
oĉinstvo muškarca koji je bio u braku sa majkom u vrijeme zaĉeća djeteta. Ipak, obzirom da u pojedinim
sluĉajevima te pretpostavke mogu biti pogrešne, dozvoljava se osobama koje u njih sumnjaju da pred
nadleţnim organima pokrenu postupak za njihovo pobijanje, npr. za pobijanje javnih isprava i oĉinstva.
Pravna fikcija ide dalje od pretpostavke. Dok je pretpostavka jedna ĉinjenica koja vrlo vjerovatno postoji,
fikcija je ĉinjenica koja je izmišljena, jer se tvrdi da postoji iako se zna da ne postoji. A tvrdi se da postoji
zato što se smatra da se tako bolje štiti jedan opravdan interes. Npr., radi osiguranja nasljednih prava
djeteta koje nije roĊeno ali je zaĉeto u vrijeme smrti ostavitelja fingira se (zamišlja) da je dijete bilo
roĊeno u vrijeme smrti ostavitelja. Ili radi zaštite diplomatskog predstavništva, fingira se da je zemljište
na kome je ono napravljeno eksteritorijalno u odnosu na drţavu domaćina.
6.9. Pravne radnje – segmenti pravnih odnosa
Definicija: Pravne radnje su ljudska ponašanja od kojih se sastoje pravni odnosi i koja su pravnim
normama označena ili kao činjenice – uslovi za nastanak, promjenu i nestanak pravnih odnosa (u
početnoj hipotezi), ili kao ovlaštene i obavezujuće radnje (u traženju i sankciji), ili kao zabranjene
radnje (u sekundarnoj hipotezi).
Pravne radnje dijele se prema njihovom sastavu na materijalne i znakovne radnje.
Materijalne pravne radnje su fiziĉka ponašanja ĉinjenja i neĉinjenja, kojima se odvijaju konkretni pravni
odnosi. To su npr., fiziĉki rad, predaja robe i novca, ubistvo, izvršenje kazne lišenja ţivota itd. U svim
normativnim porecima, pa tako i u pravu, znaĉajne su i tzv. konkludentne radnje. To su ponašanja iz kojih
se i bez rijeĉi moţe sa sigurnošću zakljuĉiti da je “izjavljena volja” – npr. za osobu koja uĊe u autobus
smatra se da je sklopila ugovor o prevozu i sl.
Od znakovnih pravnih radnji najvaţnije su jeziĉke pravne radnje, tj. govor i pisanje. Takve su radnje npr.
prijedlozi, rasprave i odluĉivanja u parlamentu, vladi, sudu i upravi, sklapanje ugovora, tuţba i ţalba u
sudskom i upravnom postupku, radnje klevete i uvrede itd.
I materijalne i znakovne radnje mogu biti u skladu sa traţenjem ili protivne traţenju prayvnih normi, tj.
delikti.
Jeziĉke pravne radnje dijele se dalje na one koje ne stvaraju pravne norme i one koje stvaraju pravne
norme ili normativnopravne radnje. Prvoj vrsti pripadaju: rasprave u parlamentu i u vladi, ispitivanje i
iskazi svjedoka, molba, ţalba i tuţba, kleveta i uvreda. Drugoj vrsti pripadaju odluĉivanje u parlamentu
kojim se stvaraju zakonske norme, odluĉivanje na sudu kojim se stvaraju presude i sklapanje ugovora.
Ova druga vrsta jeziĉnih pravnih radnji ima najveće znaĉenje jer završava donošenjem normativnih
pravnih akata.
6.10. Pravna praznina
Svaki pravni sistem teţi da svojim normama potpuno obuhvati, tj. reguliše sve meĊuljudske odnose koji
WWW.BH-PRAVNICI.COM
su za njega znaĉajni. Tako je i sa pravnim sistemom: on nastoji da pravnim normama obuhvati najveći
broj meĊuljudskih odnosa koji imaju tri osobine pravnosti – da su vaţni za opstanak i dobrobit društva, da
sadrţe snaţne sukobe interesa i da su vanjski kotrolabilni.
Ali nijedan normativni sistem ne uspijeva biti stopostotno potpun u obuhvatanju za njega relevantnih
društvenih odnosa. To je nemoguće praktiĉno realizovati.
Dakle, u svakom društvu postoje odreĊene vrste odnosa koje imaju pomenute tri osobine pravnosti, što
upućuje na potrebu njihovog pravnog normiranja, ali koji ipak ostaju ili posve pravno nenormirani ili
nedovoljno normirani. Takvi odnosi nazivaju se pravne praznine.
To se uglavnom dogaĊa zbog dva uzroka: prvo, prilikom obaranja jednog drţavnopravnog poretka
(revolucija, prevrat, otcjepljenje), a drugi i ĉešći uzrok pravnih praznina je pojava novih vrsta društveno
vaţnih i konfliktnih odnosa.
Npr., tek nakon drugog svjetskog rata nastupaju velika uništavanja i ugroţavanja prirode; savremeni
ljudski ţivot ugroţen je novim vrstama patologija (droga i sida); tehnologije transplantacije ljudskih
organa, umjetnog oploĊivanja, genetskog inţinjeringa i sl.; u podruĉju kulture tehnika reproduciranja
tekstova i likova i s tim u vezi zaštite autorskih prava; itd.
7. INTEGRALNI POJAM PRAVNOG PORETKA
Definicija: Pravni poredak je onaj normativni društveni poredak koji država štiti mogućnošću
primjene organizovane prinude i koji se sastoji od pravnih normi i akata, ponašanja po tim
normama i aktima, i zakonitosti kao principa koji norme i ponašanja dovodi u funkcionalni sklad.
7.1 Povezivanje pravnih normi u pravni poredak
Postoji nekoliko principa po kojima se pravni poredak konstituiše kao skladna i neprotivrjeĉna cjelina i
unosi red u nepregledan niz pravnih normi i akata:
funkcionalni princip
temporalni princip (vaţenje normi u vremenu)
teritorijalni princip (veţenje norme u prostoru)
princip racionalnosti (pravni poredak i pravna tehnika)
interpretativni princip (pravni poredak i tumaĉenje prava)
7.1.1. Funkcionalni princip
Funkcionalno povezivanje pravnih normi vrši se po naĉelu hijerarhije. Ono poĉinje ustavom, a završava
pojedinaĉnim pravnim aktima, iza kojih slijede još samo materijalne radnje na njihovom provoĊenju.
7.1.2. Temporalni princip (važenje normi u vremenu)
Norme i akta vaţe od trenutka kada stupe na snagu. Taj momenat je od velikog znaĉaja stoga što norma i
akt njegovim posredstvom stiĉu pravni legalitet – oni postaju pozitivni.
Trenutak stupanja na snagu odreĊuje se u tekstu norme ili akta, i obiĉno nastupa nakon izvjesnog protoka
vremena od trenutka donošenja. Taj vremenski razmak (vacatio legis) potreban je da bi se subjekti prava,
na koje se oni odnose, mogli upoznati sa njihovim sadrţajem. Tekst se objavljuje u sluţbenom drţavnom
glasilu i vacatio legis poĉinje obiĉno teći osam dana od dana objavljivanja.
7.1.3. Teritorijalni princip (važenje norme u prostoru)
WWW.BH-PRAVNICI.COM
Teritorijalni princip odnosi se na sve subjekte koji se nalaze na tlu jedne drţave, uz rijetke izuzetke koji
su propisani specijalnim meĊunarodnim aktima (npr. princip eksteritorijalnosti diplomatskih
predstavništava). Postoji meĊutim i personalni princip, po kome se subjekt vezuje za pravila svog
pravnog poretka, bez obzira na kojoj se drţavnoj teritoriji nalazio.
7.1.4. Princip racionalnosti (pravni poredak i pravna tehnika)
Pravni poredak razlikuje se od ostalih normativnih društvenih poredaka (obiĉaj i moral) po svom
racionalnom ustrojstvu. Da bi bilo primjenjivo i svrsishodno, pravo mora proći kroz promišljenu tehniĉku
obradu, koja ima više aspekata - no svima njima je zajedniĉka teţnja za racionalnošću.
Osnovna manifestacija racionalnog ustrojstva pravnog poretka je njegova formalizacija. Formalizacija je

omogućena institucionalizacijom drţavnopravnog poretka unutar koje svaki drţavni organ donosi taĉno
utvrĊenu vrstu normi i akata po unaprijed propisanom postupku.
Formalizacija prava obuhvata tri pravnotehniĉka procesa: stvaranje prava, njegovu pojmovno-logiĉku
obradu i samu primjenu prava. Stvaranje prava bliţe se izuĉava kroz disciplinu koja se naziva
“nomotetika” (zakonodavna tehnika). Tehniĉka strana stvaranja prava u modernim porecima pripada
pravnim struĉnjacima, koji posebnu ulogu pridaju upotrebi pravnog jezika.
Cilj pojmovno-logiĉke obrade prava, koja ĉini sponu izmeĊu pravne nauke i pravne tehnike, je da pravno
iskustvo obradi posredstvom logiĉki povezanih pojmova i da doprinese razvijanju odgovarajućih oblika
pravne svijesti. Pravni pojmovi koji se koriste tom prilikom su od posebne vaţnosti za stvaranje pravnih
konstrukcija, opštih pravnih naĉela pravnih institucija.
Primjena prava zahtjeva razraĊenu operativnu tehniku i mora da bude formalizovana u svim svojim
fazama. Osnovni njen cilj je: pravna sigurnost, red i stabilnost pravnog poretka, kao i iskljuĉenje
“samopomoći” graĊana u primjeni prava.
7.1.5. Interpretativni princip (pravni porredak i tumačenje prava)
Primjeni prava prethodi jedna logiĉka operacija kojoj je cilj da utvrdi pravu smisao norme prije nego što
njene zamisli, ili kroz ponašanje ljudi koje se zahtijeva ili kroz primjenu sankcije kojom se prijeti,
postanu stvarnost. Ta operacija naziva se tumaĉenjem prava, i kad ona bude završena smatra se da je
norma podobna da bude i praktiĉno realizovana.
Nameće se vaţno pitanje – ko moţe da tumaĉi pravo. Priroda stvari najprije upućuje na subjekta koji je
normu i stvorio, jer se pretpostavlja da on najbolje poznaje i smisao poruke koju je htio da materijalizuje i
okolnosti koje su ga motivisale za njeno donošenje. Njegovo tumaĉenje naziva se autentiĉnim ili
izvornim, no ono je srazmjerno rijetko.
U stvarnosti je najrasprostranjenije tumaĉenje drţavnih organa koji primjenjuju pravo i imaju ovlaštenje
da tumaĉe opšte pravne propise. Njihovo tumaĉenje naziva se struĉnim, jer ga obavljaju kvalifikovane
osobe u zakonodavnim i izvršno-upravnim organima. MeĊu ovim aktima, od posebnog su znaĉaja sudski
akti (presude, rješenja) koji se zasnivaju na sudskom tumaĉenju.
MeĊu tumaĉenjima, koja nemaju obaveznu snagu, spadaju ona koja vrše zainteresovani pravni subjekti, i
ona se nazivaju privatnim. U ovu grupu treba ubrojati i nauĉna (doktrinarna) tumaĉenja koja daju pravni
nauĉnici i teoretiĉari prava.
Postoje slijedeće vrste tumaĉenja prava:

subjektivno i objektivno tumaĉenje
po vremenu nastanka - statiĉko i evolucionistiĉko tumaĉenje
po vezanosti za pravni poredak – vezano i slobodno tumaĉenje
po sociološkoj i ciljnoj uslovljenosti – istorijsko i teološko tumaĉenje
WWW.BH-PRAVNICI.COM
sistematsko tumaĉenje
jeziĉko i logiĉko tumaĉenje
7.1.5.1 Vrijeme nastanka (statičko i evolucionističko timačenje)
Statiĉko tumaĉenje istraţuje smisao koji je norma imala u trenutku kada je donešena. Evolucionistiĉko
tumaĉenje ispituje smisao koji norma ima u trenutku svoga tumaĉenja ili svoje primjene, i osnovna mu je
pretpostavka da se taj smisao mjenjao (evoluirao) od trenutka donošenja same norme.
7.1.5.2. Vezanost za pravni poredak (vezano i slobodno tumačenje)
Vezano tumaĉenje drţi se tekstualnog znaĉenja norme i striktnog uvaţavanja njenih odredbi, ne odmiĉući
dalje od njihove bukvalne interpretacije.
Zagovornici slobodnog tumaĉenja, meĊutim, imaju znatno razliĉit polazni stav. Po njihovom ubjeĊenju,
zakon je vaţan ali ne i jedini pravni izvor. Pored pozitivnog prava postoji i ono društveno, utemeljeno na
zahtjevima pravde, obiĉaja, morala i kulture, te pravnik u svom praktiĉnom prosuĊivanju nipošto ne smije
u svemu biti vezan za pozitivni pravni poredak.
7.1.5.3. Sociološka i ciljna uslovljenost (istorijsko i teološko tumačenje)
Istorijsko tumaĉenje ispituje konkretne uslove u kojima je sazrela potreba za pravnim regulisanjem
odreĊenog društvenog odnosa (tzv. prednormativno stanje), zatim društvene prilike u kojim je donešen
sam regulativni akt (normativno stanje) i pravni ţivot norme od trenutka njenog tumaĉenja
(postnormativno stanje).
Zadatak teološkog tumaĉenja je da bliţe ispita krajnji cilj norme i njegovu vezu sa opštim ciljevima
pravnog poretka.
7.1.5.4. Sistematska uslovljenost norme (sistematsko tumačenje)
Sistematska uslovljenost norme u pravnom poretku dolazi do izraţaja ispitivanjem njene zakonitosti kao
nuţnosti da bude usaglašena sa višom normom, a u sistemu prava poreĊenjem njenog sadrţaja po
sliĉnosti sa normama iz iste pravne institucije, pravne grane ili pravne oblasti.
U prvom sluĉaju rijeĉ je o sistematskom tumaĉenju prema mjestu koje norma zauzima u pravnom
poretku, a u drugom sluĉaju o tumaĉenju prema smislu koji norma ima u cjelini pravnog sistema.
7.1.5.5. Jezičko tumačenje
Prema orjentaciji na pojedine dijelove teksta norme, jeziĉko tumaĉenje moţe biti:
leksiĉko (kada se odnosi na pojedine rijeĉi)
sintaktiĉko (kada ispituje naĉin i smisao povezivanja pojedinih rijeĉi)
morfološko (kada istraţuje oblike rijeĉi)
pragmatiĉko (kada ispituje svrsishodnost upotrebe pojedinih rijeĉi i znakova)
semantiĉko (kada izuĉava znaĉenje rijeĉi)
interpunkcijsko, stilsko, gramatiĉko itd.
7.1.5.6. Logičko tumačenje
Dva vrlo vaţna principa pravnologiĉkog tumaĉenja su analogija i argumentum a contrario.
Analogija je naĉin prosuĊivanja po sliĉnosti i potrebama za njom. Najĉešće se javlja kad se ustanovi
postojanje pravne praznine. Tada se nastoji da se sluĉaj, koji nije regulisan pravnom normom, pravno
poravna sa sluĉajem koji je već regulisan bilo pojedinaĉnom bilo opštom normom. Ako se poravnanje
WWW.BH-PRAVNICI.COM
vrši po analogiji sa pojedinaĉnom normom kojom je već riješen neki sliĉan sluĉaj, tada ta norma
faktiĉkim putem postaje izvor prava i za sve naredne sliĉne situacije, i pretvara se u pravni precedent.
Kod primjene opšte pravne norme na pravno neregulisan sluĉaj postoji zakonska analogija.
Pored zakonske treba pomenuti i pravnu analogiju. Njome se na pravno neregulisan sluĉaj primjenjuju
opšta naĉela koja vaţe za odreĊenu grupu pravnih odnosa (npr. za ugovore, braĉne odnose i sl.).
Kao metod logiĉkog tumaĉenja i naĉin popunjavanja pravnih praznina, analogija se najĉešće susreće u
manje institucionalizovanim pravnim porecima, a rjeĊe u porecima koji poĉivaju na kodifikaciji i na
pretenziji ka sveobuhvatnijim pravnim normiranjem.
Argumetum a contrario je logiĉki metod prosuĊivanja po naĉelu suprotnosti. On se upotrebljava kod

tumaĉenja normi koje sadrţe tzv. taksativno nabrajanje sluĉajeva, odnosno kada se utvrĊuje da norma ne
vaţi za sluĉajeve ĉija je priroda suprotna onim taksativno nabrojanim.
I na kraju, definicija: Pravi cilj norme sastoji se u zaštiti aktuelnog interesa vladajućih društvenih
klasa i slojeva do čije se spoznaje došlo evolucionističkim, objektivnim i vezanim tumačenjem
pravne norme ili akta, a na osnovu njenog mjesta i uloge u sistemu prava i pravnom poretku.
8. SISTEMATIZACIJA PRAVNIH NORMI
Osnovne jedinice i predmet nauĉne pravne sistematizacije jesu pravne norme, koje se razvrstavaju u tri
tipa klasifikacijskih jedinica prema kriteriju vrste društvenih odnosa koji su normirani. Ti tipovi
klasifikacijskih jedinica razliĉiti su po obimu, tj. po širini zahvatanja pravnih normi i odgovarajućih
odnosa – pri ĉemu su uţe jedinice obuhvaćene širim jedinicama.
Najuţa klasifikacijska jedinica, po širini zahvatanja pravnih normi i odgovarajućih odnosa, je pravna
ustanova (institucija), koja se sastoji od jednog broja pravnih normi. Šira klasifikacijska jedinica je pravna
grana koja se sastoji od pravnih normi iz više pravnih ustanova. Najšira klasifikacijska jedinica je pravno
podruĉje koje obuhvata pravne norme odnnosno ustanove iz dvije ili više pravnih grana.
Definicija: Pravna ustanova je najmanja klasifikacijska jedinica u pravnom sistemu: skup pravnih
normi koje regulišu jednu vrstu društvenih odnosa.
Ona postoji zbog toga što je nemoguće zahvatiti samo jednom normom (hipotezom, traţenjem,
odreĊenjem delikta i sankcijom) sve vaţne aspekte jedne vrste meĊuljudskih odnosa koju je potrebno
pravno regulisati. Naravno, ima odnosa koji su toliko sloţeni da moraju biti regulisani većim brojem
pravnih normi, a ima i takvih koje je moguće urediti i sa samo nekoliko normi jer su jednostavniji. Tako
nastaju veće i manje pravne ustanove. Tako se moţe nazvati pravnom ustanovom veliki broj normi što
ureĊuju široku vrstu odnosa – npr. pravna ustanova braka, a isto tako mogu se pravnim ustanovama
nazvati i manji skupovi normi što ureĊuju podvrste takve šire vrste odnosa.
Npr., unutar velike ustanove braka nastaju manje ustanove: sklapanja braka, prava i obaveza braĉnih
drugova, ništavnost braka, razvoda braka i sl.
Neke od najkarakteristiĉnijih pravnih ustanova su i: vlasništvo, zastupanje, drţavljanstvo, sluţbena tajna,

zloupotreba prava, nuţna odbrana itd.
Definicija: Pravna grana je šira klasifikacijska jedinica u pravnom sistemu: skup pravnih normi
koje regulišu niz srodnih vrsta društvenih odnosa, a to znači i skup pravnih normi koje čine niz
srodnih pravnih ustanova.
Neke od najkarakteristiĉnijih pravnih grana su: ustavno pravo, porodiĉno pravo, graĊansko pravo,
kriviĉno pravo, sudsko pravo itd.
WWW.BH-PRAVNICI.COM
Definicija: Pravna područja su najšire klasifikacijske jedinice pravnog sistema. Obuhvataju pravne
norme iz više ili iz svih pravnih grana ukoliko imaju određenu vrstu zajedničkih osobina.
Zbog polarnosti osobina koje su kriterij za njihovo konstituisanje, pravna podruĉja javljaju se u parovima.
Najvaţnija pravna podruĉja su: materijalno i formalno pravo, javno i privatno pravo, drţavno i
autonomno pravo, nacionalno i meĊunarodno pravo.
8.1. Materijalno i formalno pravo
Materijalnim pravom nazivaju se one norme koje odreĊuju pravna ovlaštenja, pravne obaveze, delikte i
sankcije u osnovnim odnosima meĊu pravnim subjektima. Npr., to su norme o obostranim pravima i
obavezama supruga, norme o ovlaštenjima i obavezama ugovornih strana, norme o obavezi nadoknade
štete, norme o obavezi plaćanja poreza itd.
Formalnim pravom se nazivaju one norme koje odreĊuju pravna ovlaštenja, pravne obaveze, delikte i
sankcije u odnosima stvaranja i procedurama izvršavanja normi materijalnog prava. To su npr. norme o
naĉinu sklapanja i razvoda braka, norme o sklapanju i raskidu ugovora i o formama izvršavanja
ugovornih obaveza, norme o formularima koji se ispunjavaju prilikom prijave poreza itd.
Većina normi iz pravnog sistema ima materijalni karakter. One su primaran sadrţaj pravnog sistema, jer
se prvenstveno preko njih motivira volja adresata, graĊana i sluţbenih osoba, te se tako usmjeravaju
pravno relevantni društveni odnosi. Zato se materijalne norme nazivaju još primarne pravne norme.
U odnosu na materijalne norme, kao primarne, norme formalnog prava imaju pomoćni ili instrumentalni
karakter: odnosno one postoje samo radi osiguranja što boljeg naĉina donošenja i primjene materijalnih
pravnih normi. Zato se one nazivaju i sekundarne pravne norme ili ĉešće normama pravnih postupaka
ili proceduralnim normama.
Podjela na materijalno i formalno pravo je osnova razlikovanja materijalne i formalne zakonitosti

odnosno nezakonitosti, ovisno o tome jesu li materijalne ili formalne više pravne norme na kojima se
trebaju temeljiti niţe pravne norme.
Inaĉe, i materijalne i formalne pravne norme imaju istu osnovnu strukturu – primarne hipoteze, traţenja,
odreĊenja delikta (sekundarne hipoteze) i sankcije (sekundarnog traţenja).
8.2. Sukob prava (kolizija subjektivnih prava)
Ovo pitanje odnosi se na pojam međunarodnog privatnog prava. To je skup pravnih normi koje ureĊuju
privatne pravne odnose sa elementima inostranstva i u kojima se prvenstveno postavlja pitanje rješavanja
sukoba zakona i nadleţnosti dva ili više pravnih sistema.
Problemi meĊunarodnog privatnog prava sastoje se u ovakvoj vrsti pitanja: norme kojeg nacionalnog
pravnog sistema treba primjeniti i koji će organ biti nadleţan u sluĉaju spora o ugovoru sklopljenom
izmeĊu dva lica razliĉitog drţavljanstva; ili o ugovoru izmeĊu izmeĊu dva lica drţavljana jedne drţave
sklopljenom na teritoriji neke druge drţave; ili za sklapanje braka izmeĊu supruţnika koji su razliĉitog
drţavljanstva; i sl.
Najvaţniji elementi odnosa o kojim ovisi nastanak sukoba prava i njihovo rješavanje su: drţavljanstvo,
mjesto gdje se stvar nalazi, mjesto zakljuĉenja pravnog posla, mjesto izvršenja drugih pravnih ili
protivpravnih radnji itd.
Norme meĊunarodnog privatnog prava nazivaju se “meĊunarodnim” zbog njihovog predmeta: odnosa sa
elementima inostranstva. Ali one nisu meĊunarodne u smislu što ih stvara zajedniĉki više drţava, jer se
preteţno radi o unutrašnjim pravnim normama. Svaka drţava donosi svoje norme za rješavanje sukoba
WWW.BH-PRAVNICI.COM
prava sa elementima inostranstva (“kolizijske norme”).
Naravno, drţave moraju i usklaĊivati meĊusobno svoje kolizijske norme, kako u istim problemima ne bi
imale razliĉita rješenja koja mogu izazivati sukobe izmeĊu njihovih graĊana, pa i meĊu odgovarajućim
drţavama. Zbog toga drţave ĉesto u svojim kolizijskim normama primjenju naĉelo reciprociteta (“kako
drugi za naše drţavljane, tako mi za njihove drţavljane”), a sve više se kolizijske norme ujednaĉavaju
putem konvencija o meĊunarodnom privatnom pravu i bileteralnim sporazumima izmeĊu drţava.

Uvod U Nauku o Drzavi I Pravu Skripta PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uvod U Nauku o Drzavi I Pravu Skripta PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

PORTAL ZA PRAVNIKE I STUDENTE PRAVA U BIH

Teorije iz rane buržoaske epohe

ŠKOLA PRIRODNOG PRAVA

Teorije iz zrele buržoaske epohe

GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGEL

Glavni predstavnik njemaĉke klasiĉne filozofije-objektivnog idealizma i jedna od najvećih liĉnosti u

U pozitivistiĉkom stadiju su tri osnovna oblika društvene vlasti:

1. Materijalna, koja pripada velikim i bogatim;

Psihološke teorije su polazile od odluĉujuće uloge psiholoških ĉinilaca, smatrajući da se raslojavanje

Kasnijim miješanjem naroda i klasa i razvojem matarijalne proizvodnje, poĉetne suprotnosti su se

Mnogobrojne varijante teorije elitizma pollazile su od zajedniĉke pretpostavke da su se sva dosadašnja

Teoretiĉari elitizma su zapravo smatrali da u savremenim drţavama profesionalno bavljenje politikom

On je dao definiciju demokratije koja je po njegovom mišljenju autentiĉna. Šumpterovom inverzijom

U takvim društvima uspostavljaju se podijeljene elite.

U modernim industrijskim društvima, prvi oblik je karakteristiĉan za pluralistiĉki demokratizam (zapad),

Teorije političke klase

U modernim društvima odnos politiĉke i podreĊene klase posredovan je konstituiranjem srednjih

PRVI DIO – DRŽAVA

1.3. Moć, prisila, vlast i hijerarhija

1.4. Država kao zajednica i kao organizacija

1.5. Globalni i politički karakter države

1.6. Suverenost državne vlasti

1.7. Oružana, ekonomska i ideološka moć države

1.8. Državno stanovništvo i teritorija

1.9. Specifične funkcije državnopravnog poretka

2. SASTAV DRŽAVNE ORGANIZACIJE

2.1. Državne službene osobe. državni organi, nadležnost

2.2. Vrste državnih organa

Prema vrstama poslova razlikuju se ustavno-zakonodavni, izvršno-politiĉki, pravosudni i upravni

2.3. Podjela rada u državi. Četiri državne delatnosti

2.4. Hijerarhija u državi

Tri su glavna nivoa hijerarhijskih veza:

2.5. Ustavno-zakonodavna djelatnost (legislativa)

U drţavnoj organizaciji je najviša, svim ostalim drţavnim djelatnostima nadreĊena, ustavno-zakonodavna

Ustavno-zakonodavna djelatnost sastoji se od donošenja najviših politiĉkih i pravnih odluka, redovno u

Uz to suverenoj ustavno-zakonodavnoj djelatnosti pripadaju i drugi vaţni poslovi, meĊu ostalim

2.6. Izvršno-politička djelatnost (egzekutiva)

Izvršno-politiĉka djelatnost (egzekutiva) druga je po moći drţavna djelatnost, podreĊena zakonodavnoj, a

Vaţnije nadleţnosti šefa drţave su:

2.7. Pravosudna djelatnost

2.8. Upravna djelatnost

Upravnoj djelatnosti je prije svega svojstveno da se sastoji od izvršavanja odluka i od nadzora da li

Danas se upotrebljavaju slijedeći naĉini klasificiranja drţava:

3.2. Oblik vladavine

3.3. Državno ureĎenje

Konfederacija je nastajala kao rezultat meĊudrţavnog sporazuma i njegove formalizacije u vidu

3.4. Politički sistem

3.5. Elementi demokratije

politiĉka kultura ili izgraĊena politiĉka svijest graĊana

3.7. Centralizacija i decentralizacija

Klasifikacija drţava na centralizirane i decentralizirane izvodi se sa obzirom na to kakvi su odnosi izmeĊu

3.8. Promjene državnopravnog poretka

5.2. Društvena norma: funkcije i vrste

5.3. Običajne, moralne i pravne norme

5.3.a Autonomija i heteronomija volje

5.4. Materijalni izvori pravnih normi: važni i konfliktni društveni odnosi

5.5. Idejni izvori pravnih normi. Pravednost

Glavna ideološka shvatanja pravednosti su:

5.7. Vrijednost pravne sigurnosti

5.8. Država i drugi tvorci pravnih normi

5.9. Pravni sistem i proceduralnost u pravu

Proceduralnost je jedan od osnovnih aspekata formalizma prava. Proceduralnost je osobina nekih

5.10. Sastav pravne norme