Σχολικό Βιβλίο Β Λυκείου Άλγεβρα (1998)

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ
ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΙΝΣΤΙΤΟΥΤΟ
Σ. ΑΝΔΡΕΑΔΑΚΗΣ
Β. ΚΑΤΣΑΡΓΥΡΗΣ
Σ. ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΙΔΗΣ
Γ. ΠΟΛΥΖΟΣ
Α. ΣΒΕΡΚΟΣ
ΑΛΓΕΒΡΑ
Β ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ · ΑΘΗΝΑ

Συγγραφική ομάδα:
Ανδρεαδάκης Στυλιανός · Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

Κατσαργύρης Βασίλειος · Καθηγητής μαθηματικών Βαρβακείου Πειραμ. Λυκείου
Παπασταυρίδης Σταύρος · Καθηγητής Πανεπιστημίου Πάτρας
Πολΰζος Γεώργιος · Καθηγητής μαθηματικών Β ' Λυκείου Αμαρουσίου
Σβέρκος Ανδρέας · Καθηγητής μαθηματικών Β ' Λυκείου Αγ. Παρασκευής
Α ' ΕΚΔΟΣΗ: 1991

ΕΠΑΝΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΕ ΒΕΛΤΙΩΣΕΙΣ: 1992, 1993, 1994, 1995, 1996, 1997, 1998
Η προσαρμογή του βιβλίου στο νέο αναλυτικό πρόγραμμα έγινε από το
Παιδαγωγικό Ινστιτούτο.
ΠΡΟΛΟΓΟΣ
Το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας απευθύνεται στους μαθητές της Β'
Λυκείου και είναι η συνέχεια της νέας συγγραφικής προσπάθειας για τα μαθημα-
τικά του Λυκείου, που άρχισε το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο το έτος 1989-90. Η
προσπάθεια αυτή έχει ως σκοπό τον εκσυγχρονισμό των μαθηματικών βιβλίων
των Λυκείων της χώρας μας με βάση τις αντιλήψεις που αναπτύχθηκαν στο διε-
θνή επιστημονικό χώρο για τη διδασκαλία των μαθηματικών κατά τη δεκαετία
1980-1990. Το περιεχόμενο του παρόντος τεύχους έχει σε γενικές γραμμές ως
εξής:
Το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στην Τριγωνομετρία και είναι η συνέχεια της
αντίστοιχης ενότητας του βιβλίου της Α ' Λυκείου. Εδώ γίνεται σαφέστερη η σύν-
δεση των τριγωνομετρικών μεγεθών με φαινόμενα που εμφανίζουν περιοδικότητα,
καθώς και η δυνατότητα συστηματικής χρησιμοποίησης γωνιών για τον υπολογι-
σμό μηκών.
Στο δεύτερο κεφάλαιο τίθενται οι βάσεις για μια πιο συστηματική μελέτη
των πολυωνύμων και αναπτύσσονται διάφορες μέθοδοι επίλυσης πολυωνυμικών
εξισώσεων.
Το τρίτο κεφάλαιο αποτελεί την εισαγωγή σε μια καινούρια για τους μαθη-
τές και πολύ σημαντική μαθηματική έννοια, την έννοια της ακολουθίας. Εξετά-
ζονται η αριθμητική και η γεωμετρική πρόοδος καθώς και προβλήματα ανατο-
κισμού και εισάγονται τα πρώτα ψήγματα της έννοιας του ορίου με το άθροισμα
των άπειρων όρων μιας γεωμετρικής προόδου με /λ/<1.
Στο τέταρτο κεφάλαιο, εισάγονται δυο καινούριες και πολύ σημαντικές συ-
ναρτήσεις, η Εκθετική και η Λογαριθμική, και έτσι ολοκληρώνεται ο κατάλογος
των βασικών συναρτήσεων που παρουσιάζονται στα μαθηματικά του Λυκείου.
Στο πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, εισάγεται μια από τις τρεις
σημαντικότερες συλλήψεις των μαθηματικών της Αναγέννησης, η έννοια της
Παραγώγου. (Οι άλλες δύο είναι το Ολοκλήρωμα και η Αναλυτική Γεωμετρία,
που θα μελετηθούν εκτενώς στη Γ' Λυκείου). Στο κεφάλαιο αυτό τονίζεται η
χρησιμότητα της παραγώγου στη μελέτη μιας συνάρτησης ως προς τη μονοτονία
και τα ακρότατα, καθώς και στην εύρεση της εφαπτομένης μιας καμπύλης σε ένο
σημείο της.
Οι συγγραφείς αισθάνονται την υποχρέωση να ευχαριστήσουν:
α) Την ομάδα των κριτών, η οποία βοήθησε με τις παρατηρήσεις της την
παρούσα συγγραφική προσπάθεια. Την ομάδα των κριτών αποτελούσαν οι:
Αναγνωστόπουλος Παναγιώτης, καθηγητής μαθηματικών Β/θμιας Εκπαίδευσης.
Αχτσαλωτίδης Χριστόφορος, καθηγητής μαθηματικών Β/θμιας Εκπαίδευσης.
Δικαιάκου-Μαυρουδέα Καλλιόπη, σχολική σύμβουλος μαθηματικών.
Καββαδίας Κων/νος, καθηγητής μαθηματικών Β/θμιας Εκπαίδευσης.
Κουζέλης Ανδρέας, διευθυντής Λυκείου.
Τζιαφέτας Γεώργιος, καθηγητής Ε.Μ. Πολυτεχνείου.
β) Το σύμβουλο του Π.Ι. κ. Β. Θεοδωρακόπουλο για τις γλωσσικές παρατη-
ρήσεις του στα δοκίμια.
γ) Τον διευθύνοντα σύμβουλο του Ο.Ε.Δ.Β. κ. Κ. Τσαμαδιά για τη βοήθεια
που προσέφερε στην εκτύπωση-διακίνηση του βιβλίου και την υπάλληλο του
Ο.Ε.Δ.Β. κ. Αικ. Δραγώνα που είχε την καλλιτεχνική επιμέλεια του βιβλίου.
Όποιος μαθητής, συνάδελφος καθηγητής, ή οποιοσδήποτε ενδιαφέρεται για
την Παιδεία στον τόπο μας, θέλει να κάνει σχόλια, παρατηρήσεις ή κρίσεις για
το βιβλίο αυτό, παρακαλείται να απευθύνεται στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο, Με-
σογείων 396, 153 10 Αγ. Παρασκευή.
Ιανουάριος 1992
Οι συγγραφείς
ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ
Σελ.
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: Τριγωνομετρία
1.1 Οι τριγωνομετρικές συναρτήσεις 9

1.2 Βασικές τριγωνομετρικές εξισώσεις 19
1.3 Τριγωνομετρικοί αριθμοί αθροίσματος γωνιών 25
1.4 Τριγωνομετρικοί αριθμοί της γωνίας 2α 33
1.5 Μετασχηματισμοί τριγωνομετρικών παραστάσεων 39
1.6 Η συνάρτηση f ( χ ) = αημχ + βσυνχ 44
1.7 Επίλυση τριγώνου 50
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο: Πολυώνυμα - Πολυωνυμικές εξισώσεις
2.1 Πολυώνυμα 61
2.2 Διαίρεση πολυωνύμων 65
2.3 Πολυωνυμικές εξισώσεις 73
2.4 Εξισώσεις που ανάγονται σε πολυωνυμικές 81
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3ο .Πρόοδοι
3.1 Ακολουθίες 89
3.2 Αριθμητική πρόοδος 94
3.3 Γεωμετρική πρόοδος 101
3.4 Ανατοκισμός - Ίσες καταθέσεις - Χρεωλυσία 108
3.5 Άθροισμα άπειρων όρων γεωμετρικής προόδου 113
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο: Εκθετική και Λογαριθμική συνάρτηση
4.1 Εκθετική συνάρτηση 121

4.2 Λογάριθμοι 134
4.3 Λογαριθμική συνάρτηση 142
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Τα θεωρητικά θέματα που φέρουν αστερίσκο (*) είναι εκτός διδακτέας ύλης,
ενώ οι ασκήσεις που φέρουν αστερίσκο θεωρούνται ασκήσεις Γ ' ομάδας.
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 1 ο
Τριγωνομετρία
1.1 Οι τριγωνομετρικές συναρτήσεις
Περιοδικές συναρτήσεις
— Έ σ τ ω ότι ένα φέρι-μποτ πηγαινοέρχεται μεταξύ δύο λιμανιών Α και Β
και η γραφική παράσταση της απόστασης του από το λιμάνι Α ως συνάρτηση
του χρόνου φαίνεται στο παρακάτω σχήμα.
Παρατηρούμε ότι κάθε ώρα το φέρι-μπότ επαναλαμβάνει την ίδια ακριβώς
κίνηση. Αυτό σημαίνει ότι σε όποια απόσταση βρίσκεται από το λιμάνι Α σε

κάποια χρονική στιγμή t, στην ίδια απόσταση θα βρίσκεται και τη χρονική
στιγμή ώρες και στην ίδια απόσταση βρισκόταν και τη χρονική στιγμή
ώρες.
Επομένως η συνάρτηση που εκφράζει την απόσταση του φέρι-μπότ από το λιμάνι
Α, με τη βοήθεια του χρόνου t, έχει τις ίδιες τιμές τις χρονικές στιγμές t,
Λέμε ότι η συνάρτηση αυτή είναι περιοδική με περίοδο
ώρες.
— Στο παρακάτω σχήμα φαίνεται η γραφική παράσταση του ύψους μιαςκούνιαςωςσυνάρτη
Παρατηρούμε ότι, όποιο ύψος έχει η κούνια σε κάποια χρονική στιγμή t, το

ίδιο ύψος θα έχει και τη χρονική στιγμή t + 2 sec και το ίδιο ύψος είχε και τη
χρονική στιγμή t — 2 sec.
Λέμε πάλι ότι η συνάρτηση (που εκφράζει το ύψος της κούνιας με τη βοήθεια
του χρόνου t) είναι περιοδική με περίοδο 2 sec.
Γενικότερα:
Τριγωνομετρικές συναρτήσεις πραγματικών αριθμών

Ό π ω ς γνωρίζουμε, για κάθε γωνία ω υπάρχει μία μόνο τιμή του ημω, με
— 1 < ημω < 1. Έ τ σ ι ορίζεται μια συνάρτηση με την οποία κάθε γωνία ω αντι-
στοιχίζεται στο ημίτονό της. Ομοίως ορίζονται και οι άλλες τριγωνομετρικές
συναρτήσεις γωνιών.
Πολλές εφαρμογές όμως των τριγωνομετρικών συναρτήσεων δεν περιέχουν
γωνίες, αλλά πραγματικούς αριθμούς, όπως, π.χ, ο τύπος της αρμονικής ταλά-
ντωσης f(t) = α · ημωt, στον οποίο τα α και ω είναι σταθερές και t είναι ένας
πραγματικός αριθμός που παριστάνει το χρόνο.
Για το λόγο αυτό ορίζουμε στη συνέχεια τριγωνομετρικές συναρτήσεις πραγ-
ματικής μεταβλητής.
Συγκεκριμένα:
— Η συνάρτηση με την οποία κάθε πραγματικός αριθμός x αντιστοιχίζεται στο
ημ (x rad) λέγεται συνάρτηση ημίτονο και συμβολίζεται με ημ.
Ορίζουμε δηλαδή ότι
' Αρα η συνάρτηση ημίτονο είναι περιοδική με περίοδο 2π.
— Ομοίως ορίζουμε και τη συνάρτηση συνημίτονο που συμβολίζεται με συν.
Ορίζουμε δηλαδή ότι
Και η συνάρτηση συνημίτονο είναι περιοδική με περίοδο 2π.

— Η συνάρτηση εφαπτομένη που συμβολίζεται με εφ, ορίζεται ως εξής:
Είναι φανερό ότι το πεδίο ορισμού της συνάρτησης εφ είναι το σύνολο:
Επειδή για κάθε x Ε IRi ισχύει
η συνάρτηση εφαπτομένη είναι περιοδική με περίοδο π.

— Η συνάρτηση συνεφαπτομένη, που συμβολίζεται με σφ, ορίζεται ως εξής:
Είναι φανερό ότι το πεδίο ορισμού της συνάρτησης σφ είναι το σύνολο:
Και η συνάρτηση συνεφαπτομένη είναι περιοδική με περίοδο π.
Μελέτη της συνάρτησης

Επειδή η συνάρτηση f(x) = ημχ είναι περιοδική με περίοδο 2π, αρκεί να
τη μελετήσουμε σε ένα διάστημα πλάτους 2π, π.χ το [0,2π], Έχουμε αναφέρει
όμως ότι το ημχ είναι η τεταγμένη του σημείου Μ στο οποίο η τελική πλευρά
της γωνίας xrad τέμνει τον τριγωνομετρικό κύκλο. Επομένως αρκεί να εξετά-
σουμε πώς μεταβάλλεται η τεταγμένη του Μ, όταν αυτό περιφέρεται στον τρι-
γωνομετρικό κύκλο κατά τη θετική φορά, ξεκινώντας από το Α.
Παρατηρούμε ότι:
• Ό τ α ν το χ μεταβάλλεται από το 0 μέχρι το
το Μ κινείται από το Α μέχρι το Β. Ά ρ α η τεταγ-

μένη του αυξάνει, που σημαίνει ότι η συνάρτηση
f(x) = ημχ είναι γνησίως αύξουσα στο διάστημα
Ομοίως βρίσκουμε ότι η συνάρτηση f(x) = ημχ εί-

ναι:
— γνησίως φθίνουσα στο διάστημα
— γνησίως φθίνουσα στο διάστημα και
— γνησίως αύξουσα στο διάστημα
• Η συνάρτηση παρουσιάζει
— μέγιστο για και
— ελάχιστο για
Τα συμπεράσματα αυτά συνοψίζονται ως εξής:
Για να κάνουμε τη γραφική παράσταση της συνάρτησης χρειαζόμαστε έν αν πί-

νακα τιμών της. Κατά τα γνωστά έχουμε:
Παριστάνουμε με σημεία του επιπέδου τα ζεύγη αυτά των αντίστοιχων τιμών

και τα ενώνουμε με μια συνεχή γραμμή.
Έ τ σ ι προκύπτει η παρακάτω γραφική παράσταση της συνάρτησης ημίτονο
στο διάστημα [0, 2π]:
Επειδή η συνάρτηση f(x) = ημχ είναι περιοδική, με περίοδο 2π, η γραφική της
παράσταση έχει την ίδια μορφή στα διαστήματα [2π, 4π], [4π, 6π] κτλ. καθώς
και στα διαστήματα [—2π, 0], [—4π, —2π] κτλ.
Έ τ σ ι έχουμε την ακόλουθη γραφική παράσταση της συνάρτησης ημίτονο, η
οποία λέγεται ημιτονοειδής καμπύλη.
Τέλος γνωρίζουμε ότι οι αντίθετες γωνίες έχουν αντίθετα ημίτονα. Ά ρ α για κά-
θε χ Ε 1R ισχύει ημ(—χ) = —ημχ. Αυτό σημαίνει ότι η συνάρτηση f(x) = ημχ
είναι περιττή και επομένως η γραφική της παράσταση έχει κέντρο συμμετρίας
την αρχή 0(0,0) των αξόνων.
Μελέτη της συνάρτησης f(x) = συνχ

Επειδή η συνάρτηση f(x) = συνχ είναι περιοδική με περίοδο 2π, αρκεί να
τη μελετήσουμε σε ένα διάστημα πλάτους 2π, π.χ. το [0, 2π].
Από τη μελέτη αυτή προκύπτουν τα συμπεράσματα του επόμενου πίνακα:
Συντάσσουμε τώρα κατά τα γνωστά και τον ακόλουθο πίνακα τιμών της συνάρ-
τησης συνημίτονο:
Έ τ σ ι μ π ο ρ ο ύ μ ε ν α σ χ ε δ ι ά σ ο υ μ ε τ η γ ρ α φ ι κ ή π α ρ ά σ τ α σ η τ η ς y = σ υ ν χ για
0 < χ < 2π.
Ε π ε ι δ ή η σ υ ν ά ρ τ η σ η f ( x ) = σ υ ν χ είναι π ε ρ ι ο δ ι κ ή με π ε ρ ί ο δ ο 2π, η γ ρ α φ ι κ ή τ η ς
π α ρ ά σ τ α σ η σ τ ο IR είναι η α κ ό λ ο υ θ η :
Τ έ λ ο ς γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ό τ ι οι α ν τ ί θ ε τ ε ς γωνίες έ χ ο υ ν ίδιο σ υ ν η μ ί τ ο ν ο . Ά ρ α γ ι α κά-

θε ι σ χ ύ ε ι σ υ ν (—χ) = σ υ ν χ . Α υ τ ό σ η μ α ί ν ε ι ό τ ι η σ υ ν ά ρ τ η σ η f ( x ) = συνχ
είναι ά ρ τ ι α και ε π ο μ έ ν ω ς η γ ρ α φ ι κ ή τ η ς π α ρ ά σ τ α σ η έ χ ε ι ά ξ ο ν α σ υ μ μ ε τ ρ ί α ς τ ο ν
άξονα y'y.
Μελέτη της συνάρτησης f(x) = εφχ

Ε π ε ι δ ή η σ υ ν ά ρ τ η σ η f ( x ) = εφχ είναι π ε ρ ι ο δ ι κ ή με π ε ρ ί ο δ ο π, α ρ κ ε ί ν α τ η
μ ε λ ε τ ή σ ο υ μ ε σ ε ένα δ ι ά σ τ η μ α π λ ά τ ο υ ς π, π . χ . τ ο
( Τ ο δ ι ά σ τ η μ α είναι α ν ο ι κ τ ό , α φ ο ύ η σ υ ν ά ρ τ η σ η εφ δεν ο ρ ί ζ ε τ α ι σ τ α
Α ς υ π ο θ έ σ ο υ μ ε ό τ ι η τ ε λ ι κ ή π λ ε υ ρ ά τ η ς γωνίας x r a d τ έ μ ν ε ι τ ο ν τ ρ ι γ ω ν ο -
μ ε τ ρ ι κ ό κ ύ κ λ ο σ τ ο Μ και τ η ν ε υ θ ε ί α των ε φ α π τ ο μ έ ν ω ν σ τ ο σ η μ ε ί ο Ε .
Όπως έ χ ο υ μ ε α ν α φ έ ρ ε ι η εφχ ι σ ο ύ τ α ι μ ε τ η ν τ ε τ α γ μ έ ν η τ ο υ σ η μ ε ί ο υ Ε.
Επομένως:
• Ό τ α ν ο χ παίρνει τιμές από το
Μ κινείται στον τριγωνομετρικό κύκλο κατά τη

θ ε τ ι κ ή φορά από το Β ' προς τ ο Β, οπότε η τεταγ-
μένη του σημείου Ε αυξάνει. Α υ τ ό σημαίνει ότι η
f ( x ) = εφχ ε ί ν α ι γ ν η σ ί ω ς α ύ ξ ο υ σ α σ τ ο διάστημα
• Όταν ο χ «τείνει» στο από μεγαλύτερες τιμές η εφχ «τείνει» στο
Γ ι ' αυτό λέμε ότι η ευθεία είναι κατακόρυφη ασύμπτωτη της γραφικής
παράστασης της f. Επίσης όταν ο χ «τείνει» στο από μικρότερες τιμές η εφχ
τείνει στο Γ ι ' αυτό λέμε ότι και η ευθεία; είναι κατακόρυφη ασύμ-
πτωτη της γραφικής παράστασης της f.
Για να κάνουμε τη γραφική παράσταση της συντάσσουμε, με τη

βοήθεια των τριγωνομετρικών πινάκων ή με επιστημονικό κομπιουτεράκι, έναν
πίνακα τιμών της:
Στη συνέχεια παριστάνουμε με σημεία του επιπέδου τα ζεύγη αυτά των αντί-
στοιχων τιμών και τα ενώνουμε με μια συνεχή γραμμή. Η γραφική παράσταση
της φαίνεται στο παρακάτω σχήμα.
Είναι φανερό ότι η γραφική παράσταση της έχει κέντρο συμμετρίας

το Ο, αφού είναι περιττή συνάρτηση.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
1. Να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση
ΛΥΣΗ
Οι τιμές της συνάρτησης είναι προφανώς τριπλάσιες από τις αντίστοιχες τιμές της συ-
νάρτησης Εξάλλου και η συνάρτηση αυτή είναι περιοδική με περίοδο 2π, αφού ισχύει:
και
Έ χ ο ν τ α ς υπόψιν τα στοιχεία αυτά και με τη βοήθεια ενός πίνακα τιμών σχεδιάζουμε τη γραφική
παράσταση της
2 . Να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση
ΛΥΣΗ
Κάθε τιμή της σ υ ν ά ρ τ η σ η ς επαναλαμβάνεται, όταν το 2χ αυξηθεί κατά 2π, που σ η -
μαίνει ότι η τιμή αυτή επαναλαμβάνεται, όταν το x αυξηθεί κατά π. Επομένως, η σ υ ν ά ρ τ η σ η
είναι περιοδική με περίοδο π. Πράγματι:
και
Έ χ ο ν τ α ς υπόψη το στοιχείο αυτό και με τη βοήθεια ενός πίνακα τιμών, σχεδιάζουμε τη γραφική
παράσταση της
3 . Να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση
ΛΥΣΗ
Σύμφωνα με τα προηγούμενα παραδείγματα η συνάρτηση αυτή έχει μέγιστο 3, ελάχιστο —3 και εί-
ναι περιοδική με περίοδο π.
Έ ν α ς πίνακας τιμών της συνάρτησης είναι ο εξής:
Με τη βοήθεια του πίνακα αυτού σχεδιάζουμε
τη γραφική παράσταση της συνάρτησης.
Σχόλιο Από τα προηγούμενα παραδείγματα γίνεται φανερό ότι, σε μια συνάρτη-

ση της μορφής
(ί) Το ρ καθορίζει τη μέγιστη τιμή της, που είναι ίση με ρ και την ελάχιστη·τιμή
της που είναι ίση με — ρ.
(ii) Το ω καθορίζει την περίοδο της συνάρτησης που είναι ίση με
Τα ίδια συμπεράσματα ισχύουν και για μια συνάρτηση της μορφής
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
A' ΟΜΑΔΑΣ
1. Να σχεδιάσετε τις γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων, κάθε φορά σ τ ο ίδιο σύστημα
αξόνων
2. Ι ε ένα σύστημα αξόνων να σχεδιάσετε τη γραφική παράσταση της συνάρτησης και στη
συνέχεια τις γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων
και
3. Να σχεδιάσετε σ τ ο ίδιο σύστημα αξόνων τις γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων
και
4. Ομοίως των συναρτήσεων
και
5. Ε σ τ ω η σ υ ν ά ρ τ η σ η Π ο ι α είναι η μέγιστη και ποια η ε λ ά χ ι σ τ η τιμή της συνάρ-
τ η σ η ς αυτής; Ποια είναι η περίοδος της εν λόγω συνάρτησης; Να σχεδιάσετε τη γραφική

παράσταση της f σε διάστημα πλάτους μιας περιόδου.
6. Ομοίως για τη συνάρτηση
7. Να σχεδιάσετε τις γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων
και
στο ίδιο σύστημα αξόνων
8. Να μελετήσετε και να παραστήσετε γραφικά τη σ υ ν ά ρ τ η σ η
9. Να μελετήσετε και να παραστήσετε γραφικά τη σ υ ν ά ρ τ η σ η
Β' ΟΜΑΔΑΣ
1. Να βρείτε τις εξισώσεις των ημιτονοειδών καμπύλων:
2. Η παλίρροια σ ε μια θαλάσσια περιοχή περιγράφεται κατά προσέγγιση με τη σ υ ν ά ρ τ η σ η
όπου y τ ο ύψος της σ τ ά θ μ η ς των υδάτων σ ε μέτρα και t ο χ ρ ό ν ο ς σ ε ώρες.
ί) Να βρείτε την υψομετρική διαφορά ανάμεσα στην ψηλότερη πλημμυρίδα και τη χαμηλότερη
άμπωτη.
ίί) Να κάνετε τη γραφική παράσταση της συνάρτησης για

3. Έ ν α παιγνίδι κρέμεται με ένα ε λ α τ ή ρ ι ο από το ταβάνι και
απέχει από το πάτωμα lm. Ό τ α ν το παιγνίδι ανεβοκατεβαίνει,
το ύψος του από το πάτωμα σ ε μέτρα είναι

όπου t ο χρόνος σε δευτερόλεπτα.
ί) Να υπολογίσετε τη διαφορά ανάμεσα σ τ ο μέγιστο και σ τ ο

ε λ ά χ ι σ τ ο ύψος.
ίί) Να βρείτε την περίοδο της ταλάντωσης
iii) Να κάνετε τη γραφική παράσταση της σ υ ν ά ρ τ η σ η ς για
4. η α π ό σ τ α σ η x τ ο υ πιστονιού σ ε μέτρα απ
του κυλίνδρου περιγράφεται με τη συνάρτηση x(t) =
0 , 1 + 0 , 1 · ημ3t, ό π ο υ t ο χ ρ ό ν ο ς σ ε δευτερόλεπτα.
ί) Ν α υ π ο λ ο γ ί σ ε τ ε τ ο π λ ά τ ο ς της κίνησης τ ο υ πιστονιού,
ii) Ν α κάνετε τη γραφική π α ρ ά σ τ α σ η της σ υ ν ά ρ τ η σ η ς για
Ποιες στιγμές του χρονικού αυτού διαστήματος η
α π ό σ τ α σ η είναι 0 , 1 5 m ;
1.2 Βασικές τριγωνομετρικές εξισώσεις
Έ σ τ ω ότι θέλουμε να λύσουμε την εξίσωση . Είναι φανερό ότι
ζητάμε να βρούμε τις τετμημένες των σημείων τομής της καμπύλης y = ημχ και
της ευθείας
Ζητάμε δηλαδή εκείνα τα χ Ε IR, για τα οποία η συνάρτηση παίρνει
την τιμή Επειδή η συνάρτηση αυτή είναι περιοδική με περίοδο 2π, για να
βρούμε τα ζητούμενα χ, που είναι άπειρα σε πλήθος (βλ. σχήμα), αρκεί να βρού-
με όσα από αυτά υπάρχουν σε ένα διάστημα πλάτους 2π και σε κάθε ένα να
προσθέσουμε το κ · 2π, όπου κ ακέραιος.
Με τη βοήθεια του τριγωνομετρικού κύκλου βρίσκουμε ότι οι λύσεις της
εξίσωσης στο διάστημα [0, 2π], είναι οι γιατί
Επομένως το σύνολο των λύσεων της εξίσωσης
δίνεται απ ό τους τι>πους
Γενικότερα, αν θ είναι μία λύση της εξίσωσης ημχ = α, αν δηλαδή ισχύει

ημθ = α, τότε οι λύσεις της εξίσωσης δίνονται από τους τύπους:
1 . Να λυθεί η ε ξ ί σ ω σ η
ΛΥΣΗ
Επειδή Επομένως η εξίσωση γράφεται
οπότε οι λύσεις της δίνονται από τους τύπους:
ΛΥΣΗ
Επειδή οπότε
Η εξίσωση συνχ = α
Με ανάλογες σκέψεις όπως προηγουμένως, εργαζόμαστε για να λύσουμε
π.χ. την εξίσωση
Με τη βοήθεια του τριγωνομετρικού κύκλου βρίσκουμε ότι οι λύσεις της εξί-
σωσης γιατί
Επομένως το σύνολο των λύσεων της εξίσωσης
δίνεται από τους τύπους
Γενικότερα, αν θ είναι μία λύση της ε ξ ί σ ω σ η συνχ = α, αν δηλαδή ισχύει

συνθ = α, τότε οι λύσεις της εξίσωσης αυτής δίνονται από τους τύπους
1. Να λυθεί η ε ξ ί σ ω σ η
ΛΥΣΗ
Επειδή έχουμε οπότε οι λύσεις της εξίσωσης αυτής δίνονται από
τους τύπους:
ΛΥΣΗ
Επειδή Έ χ ο υ μ ε επομέ-
νως οπότε
Η εξίσωση εφχ = α
Έ σ τ ω η εξίσωση Όπως
γνωρίζουμε η συνάρτηση εφ είναι περιοδική
με περίοδο π. Επομένως, για να λύσουμε την
εξίσωση, αρκεί να βρούμε τις λύσεις της σε
ένα διάστημα πλάτους π, π.χ. το
και να προσθέσουμε σε αυτές το κπ,

Ό π ω ς φαίνεται όμως και στο σχήμα, μια μό-
νο λύση της εξίσωσης υπάρχει
στο διάστημα αυτό. Η λύση αυτή είναι η
γιατί
Επομένως οι λύσεις της εξίσωσης
Γενικότερα, αν θ είναι μια λύση της ε ξ ί σ ω σ η ς εφχ = α, αν δηλαδή ισχύει

εφχ = εφθ, τότε οι λύσεις της εξίσωσης αυτής είναι:
Ο ίδιος τύπος λύσεων ισχύει και για την εξίσω
1. Να λυθεί η ε ξ ί σ ω σ η
ΛΥΣΗ
Επειδή ισχύει Έ χ ο υ μ ε επομένως οπότε
ΛΥΣΗ
Επειδή οπότε οι λύσεις της εξίσωσης είναι
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α' ΟΜΑΔΑΣ
5. Να λύσετε τις εξισώσεις
7. Χρησιμοποιώντας τριγωνομετρικούς πίνακες ή επιστημονικό κομπιουτεράκι να λύσετε

τις εξισώσεις
12. Να βρείτε για ποιες τιμές του χ, καθεμιά από τις επόμενες συναρτήσεις έχει τη μέγιστη και
για ποιες την ε λ ά χ ι σ τ η τιμή της:
13. Οι μηνιαίες πωλήσεις ενός εποχιακού προϊόντος ( σ ε χιλιάδες κομμάτια) δίνονται κατά προ-
σέγγιση από τον τύπο S = 75 + 50 · ημ όπου t o χρόνος σε μήνες και με t- 1 να αντιστοιχεί

στον Ιανουάριο.
ί) Να βρείτε ποιους μήνες οι πωλήσεις φτάνουν τις 100000 κομμάτια,
ii) Να βρείτε ποιο μήνα έχουμε το μεγαλύτερο αριθμό πωλήσεων και πόσες είναι αυτές.
Β' ΟΜΑΔΑΣ

3. Να βρείτε τις λύσεις της εξίσωσης
* 4 . Να λύσετε την ε ξ ί σ ω σ η
5. Να λύσετε την εξίσωση: σ τ ο διάστημα [0, 2π).
1.3 Τριγωνομετρικοί αριθμοί αθροίσματος γωνιών

Συνημίτονο αθροίσματος και διαφοράς γωνιών
Ας θεωρήσουμε δυο γωνίες α, β που οι τελικές τους πλευρές τέμνουν τον τρι-
γωνομετρικό κύκλο στα σημεία αντιστοίχως (Σχ. 1).
Έ σ τ ω επιπλέον και η γωνία α-β, που η τελική της πλευρά τέμνει τον τριγω-
νομετρικό κύκλο στο σημείο Μ. (Σχ. 2).
Όπως είναι γνωστό, τα σημεία Α και Μ έχουν συντεταγμένες:
Επειδή Άρα:
Αν τώρα χρησιμοποιήσουμε το γνωστό μας τύπο:
Έτσι η σχέση γράφεται
Επομένως:
(1)
Η ισότητα αυτή, που αποδείξαμε για γωνίες α, β με ισχύει

και για οποιεσδήποτε γωνίες α, β.
Αν στην παραπάνω ισότητα αντικαταστήσουμε το β με το —β, έχουμε:
Επομένως:
(2)
Με τη βοήθεια των τύπων (1) και (2) μπορούμε να υπολογίσουμε το συνημίτονο

ορισμένων γωνιών, χωρίς να χρησιμοποιήσουμε τριγωνομετρικούς πίνακες ή
υπολογιστικές μηχανές. Για παράδειγμα, έχουμε:
Ημίτονο αθροίσματος και διαφοράς γωνιών
Με τη βοήθεια του τύπου (1), που βρήκαμε προηγουμένως, θα υπολογίσουμε
τώρα το ημίτονο του αθροίσματος δυο γωνιών.
Επομένως:
(3)
Αν στην παραπάνω ισότητα αντικαταστήσουμε το β με —β βρίσκουμε ότι:
(4)
Σύμφωνα με τους τύπους αυτούς για παράδειγμα, έχουμε:

Εφαπτομένη αθροίσματος και διαφοράς γωνιών
Με τη βοήθεια των προηγούμενων τύπων θα υπολογίσουμε την εφαπτομένη
του αθροίσματος α + β δυο γωνιών α, β, αν γνωρίζουμε την εφαπτομένη καθεμιάς.
Ό π ω ς ξέρουμε, για να ορίζονται οι: πρέπει
Με την προϋπόθεση αυτή έχουμε:
Επομένως έχουμε:
(5)
Αν τώρα στην παραπάνω ισότητα αντικαταστήσουμε το β με το —β, βρίσκουμε

ότι:
(6)
Τέλος με ανάλογο τρόπο αποδεικνύεται ότι
(7) (8)
Σύμφωνα με τους παραπάνω τύπους για παράδειγμα, έχουμε:

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ - ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ
να υπολογι-
στούν οι τριγωνομετρικοί αριθμοί του α + β .
ΛΥΣΗ
Επειδή η μ ( α + β ) = ημασυνβ+συναημβ και σ υ ν ( α + β ) = συνασυνβ—ημαημβ αρκεί να
υπολογίσουμε το συνα και το ημβ.
' Εχουμε λοιπόν:
Επομένως
οπότε:
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
ΛΥΣΗ
4Ζ Να αποδειχθεί ότι σε κάθε μη ορθογώνιο τρίγωνο Α Β Γ ισχύει:
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Αφού το τρίγωνο δεν είναι ορθογώνιο, ορίζονται οι εφΑ, εφΒ, εφΓ. Επειδή επιπλέον
5 2 Θεωρούμε έναν αγωγό από τον οποίο διέρχονται τρία εναλλασσόμενα ρεύματα της ίδιας
κυκλικής συχνότητας ω με στιγμιαίες εντάσεις και
Να αποδειχθεί ότι η ολική ένταση του ρεύματος που
διέρχεται από τον αγωγό είναι μηδέν.
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α ΟΜΑΔΑΣ
1. Να υπολογίσετε, χωρίς τη χ ρ ή σ η υπολογιστών τσέπης, την τιμή των παραστά-
σεων:
2. Να γράψετε σε απλούστερη μορφή τις παραστάσεις:
3. Να αποδείξετε ότι:
4. Να υπολογίσετε, χωρίς τη χ ρ ή σ η υπολογιστών τσέπης, την τιμή των παραστά-

σεων:

7. Να υπολογίσετε, χωρίς τη χ ρ ή σ η υπολογιστών τσέπης, τους τριγωνομετρικούς

αριθμούς των 105° και 195°.
9. Να αποδείξετε ότι για τις γωνίες α, β του διπλα-

νού σχήματος ισχύει:
10. Να υπολογίσετε τους τριγωνομετρικούς αριθμούς της γωνίας α + β , αν:
11. Να λύσετε τις εξισώσεις:
Β' ΟΜΑΔΑΣ
2. να αποδείξετε ότι:
3.
4.
1.4 Τριγωνομετρικοί αριθμοί της γωνίας 2α
Οι τύποι που εκφράζουν τους τριγωνομετρικούς αριθμούς της γωνίας 2α, ως

συνάρτηση των τριγωνομετρικών αριθμών της γωνίας α, είναι ειδικές περιπτώ-
σεις των τύπων της προηγούμενης παραγράφου. Συγκεκριμένα, αν στους τύπους
του αντικαταστήσουμε το β με το α,
έχουμε:
Επομένως:
(I)
Από τους τύπους (2) μπορούμε να υπολογίσουμε τους τριγωνομετρικούς αριθ-
μούς της γωνίας α, αν γνωρίζουμε το συν 2α. Πράγματι, έχουμε:
Επομένως:
Με τη βοήθεια των παραπάνω τύπων μπορούμε να υπολογίσουμε τους τριγω-
νομετρικούς αριθμούς του μισού μιας γωνίας, αν γνωρίζουμε τους τριγωνομετρι-
κούς αριθμούς της γωνίας αυτής. Για παράδειγμα οι τριγωνομετρικοί αριθμοί της
γωνίας υπολογίζονται ως εξής:
,οπότε
,οπότε
Επομένως και
1ο Να αποδειχθεί ότι:
i)
ii)
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Έχουμε:
i)
2o Να αποδείξετε ότι για κάθε γωνία α με ισχύει:
i)
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α΄ΟΜΑΔΑΣ
1. Να υπολογίσετε την τιιμή των παραστάσεων:
4. Να υπολογίσετε τους τριγωνομετρικούς αριθμούς του 2α, αν:
5. Να υπολογίσετε την
8. Να υπολογίσετε τους τριγωνομετρικούς αριθμούς της γωνίας
9. Να υπολογίσετε τους τριγωνομετρικούς αριθμούς του ,αν:
Β΄ ΟΜΑΔΑΣ
1. Αν να αποδείξετε ότι:
και με τη βοήθεια αυτού του τύπου να υπολογίσετε την εφ 15°
6. Να λυθούν οι εξισώσεις:
9. να αποδείξετε ότι:
* 1.5 Μετασχηματισμοί τριγωνομετρικών παραστάσεων
Σε αρκετές εφαρμογές της Τριγωνομετρίας χρειάζεται το γινόμενο τριγωνο-

μετρικών αριθμών να μετασχηματισθεί σε άθροισμα ή αντιστρόφως το άθροισμα
σε γινόμενο.
Στην παράγραφο αυτή θα αναζητήσουμε τύπους, με τους οποίους γίνονται οι
παραπάνω μετασχηματισμοί.
Μετασχηματισμός γινομένου σε άθροισμα

Από τις γνωστές μας ισότητες:
με πρόσθεση κατά μέλη βρίσκουμε ότι:
δηλαδή: (1)
ενώ από τις:
με πρόσθεση και αφαίρεση κατά μέλη βρίσκουμε ότι:
(2)
(3)
Μετασχηματισμός αθροίσματος σε γινόμενο
Με τη βοήθεια των προηγούμενων τριών τύπων μπορούμε να μετασχηματί-

σουμε το άθροισμα τριγωνομετρικών αριθμών σε γινόμενο. Πράγματι, αν θέσουμε
τότε έχουμε
Έ τ σ ι ο παραπάνω τύπος (1) γράφεται
Δηλαδή έχουμε:
(4)
Αν τώρα στον τύπο (4) αντικαταστήσουμε το Β με —Β, βρίσκουμε:
(5)
Ομοίως, από τον τύπο (2), βρίσκουμε:
(6)
ενώ από τον τύπο (3) βρίσκουμε οπότε
(7)
1° Να λυθεί η εξίσωση: (1)
ΛΥΣΗ
Έχουμε: (1)
2° Να λυθεί η εξίσωση:
ΛΥΣΗ
3 Να αποδειχθεί ότι σε κάθε τρίγωνο Α Β Γ ισχύει:
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α ΟΜΑΔΑΣ
1. Να υπολογίσετε, χωρίς τη χ ρ ή σ η υπολογιστών τσέπης, τα γινόμενα:
2. Να μετατρέψετε σε αθροίσματα τριγωνομετρικών αριθμών τα παρακάτω γινόμε-

να:
4. Να υπολογίσετε, χωρίς τη χ ρ ή σ η υπολογιστών τσέπης, τα αθροίσματα:
5. Να μετατρέψετε σε γινόμενα τριγωνομετρικών αριθμών τα παρακάτω αθροίσμα-

τα:
6. Αν Β και Γ είναι οι οξείες γωνίες ενός ορθογωνίου τριγώνου Α Β Γ , να αποδείξε-

τε ότι:
Β' ΟΜΑΔΑΣ
2. Αν για τις οξείες γωνίες Β και Γ ενός ορθογωνίου τριγώνου ΑΒΓ ισχύει
να αποδείξετε ότι Β = 30°.
για οποιαδήποτε
για οποιαδήποτε
5. Να αποδείξετε ότι σε κάθε τρίγωνο ΑΒΓ ισχύει:

6. Να αποδείξετε ότι για τις οξείες γωνίες Β, Γ ενός ορθογωνίου τριγώνου Α Β Γ
ισχύει:
7. Αν για τις γωνίες Α, Β, Γ ενος τριγώνου Α Β Γ ισχύει

να αποδείξετε ότι και αντιστρόφως.
1.6 Η συνάρτηση
Στην προηγούμενη τάξη είδαμε ότι μια συνάρτηση της μορφής
ρ > 0 είναι περιοδική με περίοδο 2π και έχει μέγιστο ίσο με ρ και ελάχιστο ίσο με
— ρ. Η γραφική της παράσταση είναι μια ημιτονοειδής καμπύλη.
Μια τέτοια συνάρτηση είναι, π.χ., και η της οποίας η γραφική
παράσταση φαίνεται στο παρακάτω σχήμα:
Η συνάρτηση
Έ σ τ ω για παράδειγμα η συνάρτηση Παρατηρούμε ότι η
συνάρτηση αυτή προκύπτει από την αν, όπου χ, θέσουμε δη-
λαδή ισχύει
Αυτό σημαίνει ότι η γραφική παράσταση της f προκύπτει από μια οριζόντια μετα-
τόπιση της γραφικής παράστασης της g κατά μονάδες, προς τα αριστερά.
Ό μ ω ς η συνάρτηση έχει περίοδο 2π, μέγιστο ίσο με 2 και ελάχι-

στο ίσο με — 2.
Επομένως η συνάρτηση f είναι περιοδική με περίοδο 2π και έχει μέγιστο ίσο
με 2 και ελάχιστο ίσο με —2.
λέγεται διαφορά φάσεως των καμπυλών Ο
και y = 2ημχ. Οι καμπύλες αυτές φαίνονται στο παρακάτω σχήμα:
Γενικότερα, η γραφική παράσταση της συνάρτησης

προκύπτει από μια οριζόντια μετατόπιση της γραφικής παράστασης της συνάρτη-
σης Επομένως:
Η συνάρτηση είναι περιοδική με περίοδο 2π και έχει μέγιστο
ίσο με ρ και ελάχιστο ίσο με -ρ.
Η συνάρτηση
Έ σ τ ω για παράδειγμα η συνάρτηση Για να τη μελετήσουμε
θα προσπαθήσουμε να τη μετατρέψουμε σε άλλη συνάρτηση γνωστής μορφής.
Έχουμε:
Επομένως Αυτό σημαίνει ότι η συνάρτηση f είναι πε-
ριοδική με περίοδο 2π και έχει μέγιστο ίσο με και ελάχιστο ίσο με Η

γραφική παράσταση της f προκύπτει από μια οριζόντια μετατόπιση της γραφι-
κής παράστασης της συνάρτησης μονάδες προς τα αριστε-
ρά, όπως φαίνεται στο παρακάτω σχήμα:
Γενικότερα θα αποδείξουμε ότι:
ΘΕΩΡΗΜΑ
Έ σ τ ω το σημείο Μ(α,β) και φ μια από τις

γωνίες με αρχική πλευρά Οχ και τελική πλευ-
ρά ΟΜ. Τότε έχουμε:
και
Επομένως
Η μελέτη λοιπόν της συνάρτησης μπορεί να γί-

νει με τη μελέτη της συνάρτησης
ί) Να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση
ϊΐ) Ομοίως η συνάρτηση
ΛΥΣΗ
ί) Η συνάρτηση f γράφεται Παρατηρούμε ότι η συνάρτηση αυτή προ-
κύπτει από τη συνάρτηση
Αυτό σημαίνει ότι η γραφική παράσταση της f προκύπτει από μία οριζόντια μετα-
τόπιση της γραφικής παράστασης της g κατά μονάδες προς τα δεξιά.
Όμως η συνάρτηση μέγιστο 2 και ελάχιστο —2.
Άρα και η f είναι περιοδική με περίοδο π, μέγιστο 2 και ελάχιστο —2.

Οι γραφικές παραστάσεις των f και g φαίνονται στο παρακάτω σχήμα.
ίί) Η παράσταση είναι της μορφής και όπου

t το 2χ. Επομένως παίρνει τη μορφή
Άρα
Τη συνάρτηση αυτή όμως τη μελετήσαμε προηγουμένως.

2 Να λυθεί η εξίσωση
ΛΥΣΗ
Το 1ο μέλος της εξίσωσης είναι της μορφής και όπου t
το 4χ. Επομένως παίρνει τη μορφή ρημ(4χ+φ).
3 Δυο ρεύματα με την ίδια κυκλική συχνότητα ω και με εντάσεις και
διαρρέουν έναν αγωγό. Να δειχθεί ότι το άθροισμα τους έχει την ίδια
κυκλική συχνότητα.
ΛΥΣΗ
που σημαίνει ότι το Ι ολ έχει την ίδια κυκλική συχνότητα ω.

A΄ ΟΜΑΔΑΣ
1. Να βρείτε την περίοδο, τη μέγιστη τιμή και την ελάχιστη τιμή των παρακάτω
συναρτήσεων και στη συνέχεια να τις παραστήσετε γραφικά:
2. Να γράψετε στη μορφή τις συναρτήσεις:
3. Να μελετήσετε και να παραστήσετε γραφικά τις συναρτήσεις της άσκησης 2.
Β΄ ΟΜΑΔΑΣ
1. Να υπολογίσετε τη γωνία ω του διπλανού σχή-
ματος, έτσι ώστε να ισχύει:
2. Μια μπάρα ΑΒ μήκους 2m τοποθετείται οριζό-

ντια μεταξύ δυο κάθετων τοίχων. Για μεγαλύτε-
ρη αντοχή πρέπει να τοποθετηθεί, έτσι ώστε το
(ΟΑ)+(ΟΒ) να γίνει μέγιστο.
ί) Να εκφράσετε το (ΟΑ)+(ΟΒ) ως συνάρτηση

του θ.
ίί) Να βρείτε την τιμή του θ για την οποία το

(ΟΑ)+(ΟΒ) γίνεται μέγιστο και να προσδιορί-
σετε το μέγιστο αυτό.
3. Να βρείτε τη μέγιστη και την ελάχιστη τιμή των συναρτήσεων:
4. Να λύσετε την εξίσωση:

5. Με συρματόπλεγμα μήκους 40m περιφράσσουμε
τμήμα γης σχήματος ορθογωνίου τριγώνου. Αν
η υποτείνουσα είναι h m και η μια οξεία γωνία
Grad (Σχήμα)
ί) Να αποδείξετε ότι:
ίί) Για ποια τιμή του θ το h παίρνει τη μικρότερη τιμή και ποια είναι αυτή;
6. Στο διπλανό σχήμα:
ί) Να δείξετε ότι η περίμετρος Ρ του τριγώνου

ΜΚΟ ισούται με
ίί) Για ποια τιμή του θ το Ρ παίρνει τη μεγαλύ-

τερη τιμή και ποια είναι αυτή;
1.7 Επίλυση τριγώνου
Το κλασικό πρόβλημα της Τριγωνομετρίας, από το οποίο πήρε και το όνομα

της, είναι η επίλυση τριγώνου, δηλαδή ο υπολογισμός των άγνωστων κύριων
στοιχείων ενός τριγώνου, όταν δίνονται επαρκή στοιχεία του.
Η επίλυση τριγώνου μπορεί να γίνει με τη βοήθεια των παρακάτω δυο βασι-
κών θεωρημάτων, που είναι γνωστά το ένα ως νόμος των ημίτονων και το άλλο ως
νόμος των συνημίτονων.
Νόμος των ημίτονων
ΘΕΩΡΗΜΑ Σε κάθε τρίγωνο Α Β Γ ισχύει:
όπου R, η ακτίνα του περιγεγραμμένου κύκλου του τριγώνου.
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Έ σ τ ω ( 0 , R ) ο περιγεγραμμένος κύκλος του τριγώνου Α Β Γ . Αν φέρουμε τη
διάμετρο ΒΔ και τη χορδή Γ Δ , τότε σχηματίζεται τρίγωνο Γ Β Δ που είναι ορθο-
γώνιο στο Γ . Επομένως έχουμε:
Σχόλιο. Με το νόμο των ημίτονων μπορούμε εύκολα να επιλύσουμε ένα τρίγωνο,

όταν δίνονται:
ί) Μια πλευρά και δυο γωνίες του ή
ίί) Δυο πλευρές και μια από τις μη περιεχόμενες γωνίες του.
1 Να επιλυθεί το τρίγωνο ΑΒΓ με α = 15, Α = 43° και Β = 82°.
ΛΥΣΗ
Επειδή έχουμε:
Έ τ σ ι , σύμφωνα με το νόμο των ημίτονων έχουμε:
22 Να επιλυθεί το τρίγωνο ΑΒΓ με α = 23, β = 31 και Β = 35°
ΛΥΣΗ
Σύμφωνα με το νόμο των ημίτονων έχουμε:
οπότε
Άρα
Επειδή όμως α < β, θα είναι και Α < Β. Επομένως από τις παραπάνω τιμές της Α δεκτή
είναι μόνο η Α — 25°.
' Ε τ σ ι έχουμε
οπότε, λόγω της (1), ισχύει
3 2 Σε ένα υλικό σημείο Ο εφαρμόζονται τρεις δυνά-

μεις που έχουν μέτρα Fi, F2 και F3 αντιστοίχως
και σχηματίζουν ανά δυο γωνίες α>ι, « 2 και α>3,
όπως φαίνεται στο διπλανό σχήμα. Αν το υλικό
σημείο ισορροπεί, να αποδειχθεί ότι:
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Επειδή το σημείο Ο ισορροπεί, η συνισταμένη
Νόμος των συνημίτονων
Ό τ α ν είναι γνωστές οι τρεις πλευρές ενός τριγώνου ή οι δυο πλευρές και η
περιεχόμενη γωνία τους δεν μπορούμε εύκολα με μόνο το νόμο των ημίτονων να
υπολογίσουμε τα άλλα στοιχεία του. Στην περίπτωση αυτή χρησιμοποιούμε το
παρακάτω θεώρημα που είναι γνωστό ως νόμος των συνημίτονων.
ΘΕΩΡΗΜΑ Σε κάθε τρίγωνο Α Β Γ ισχύει:
ΑΠΟΔΕΙΞΗ *
Θα αποδείξουμε μόνο την πρώτη ισότητα.
Με όμοιο τρόπο αποδεικνύονται και οι υπό-
λοιπες ισότητες.
Στο επίπεδο του τριγώνου θεωρούμε ένα
σύστημα συντεταγμένων με αρχή το Α και θε-
τικό ημιάξονα των x την ημιευθεία ΑΒ. Έ τ σ ι
οι συντεταγμένες του Β θα είναι (γ,0), ενώ για
τις συντεταγμένες (χ, y) του Γ θα ισχύει
ή ισοδύναμα
(1)
Αν χρησιμοποιήσουμε τώρα τον τύπο της απόστασης για τα σημεία Β(γ,Ο) και
Γ(χ,γ), βρίσκουμε ότι:
οπότε, λόγω της (1), έχουμε:
Σχόλιο. Είναι φανερό ότι με το νόμο των συνημίτονων μπορούμε αμέσως να υπο-
λογίσουμε μια οποιαδήποτε πλευρά ενός τριγώνου, αρκεί να δοθούν οι άλλες δύο
και η περιεχόμενη τους γωνία. Με τον ίδιο νόμο μπορούμε επιπλέον να υπολογί-
σουμε και τις γωνίες ενός τριγώνου, του οποίου είναι γνωστές και οι τρεις πλευρές,
αφού οι παραπάνω ισότητες γράφονται:
η Να επιλυθεί το τρίγωνο ΑΒΓ με α = 35, β = 20 και γ = 42
ΛΥΣΗ
Από το νόμο των συνημιτόνων έχουμε:
2 Να επιλυθεί το τρίγωνο ΑΒΓ με β = 20, γ = 42 και Α = 56°
ΛΥΣΗ
Από το νόμο των συνημιτόνων έχουμε
Έ τ σ ι γνωρίζουμε και τις τρεις πλευρές του τριγώνου, οπότε αναγόμαστε στο προη-
γούμενο πρόβλημα.
3 2 Να αποδειχθεί ότι το εμβαδό Ε ενός τριγώνου Α Β Γ δίνεται από τον τύπο:
ΑΠΟΔΕΙΞΗ Γ
Αν φέρουμε το ύψος Γ Κ του τριγώνου, έχουμε:
Ο παραπάνω τύπος ισχύει προφανώς και στην περίπτωση που Α = 90°.
42 Σε ένα υλικό σημείο Ο εφαρμόζονται δυο δυνά-

μεις που έχουν μέτρα F1 και F2 αντίστοιχα και
σχηματίζουν γωνία ω. Να αποδειχθεί ότι το μέ-
τρο F της συνισταμένης τους δίνεται από τον τύ-
πο:
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Επειδή στο τρίγωνο Ο Α Γ έχουμε
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α' ΟΜΑΔΑΣ
1· Δυο πύργοι Α και Β βρίσκονται εκατέρωθεν ενός
ποταμού. Έ ν α ς παρατηρητής Π βρίσκεται προς
το ίδιο μέρος του ποταμού με τον πύργο Α. Αν
στο τρίγωνο Π Α Β είναι ΠΑ = 300m, Α = 63° και
Π = 56°, να βρείτε την απόσταση των πύργων
Α και Β.
2. Έ ν α ς συλλέκτης ηλιακής ακτινοβολίας μήκους
5 m είναι τοποθετημένος στην οροφή ενός κτι-
ρίου, όπως δείχνει το διπλανό σχήμα. Να υπο-
λογίσετε το μήκος του βραχίονα με τον οποίο
στηρίζεται ο συλλέκτης.
3. Στο διπλανό σχήμα να αποδείξετε ότι:
4. Να αποδείξετε ότι δεν υπάρχει τρίγωνο Α Β Γ με
5. Να υπολογίσετε τη γωνία θ του διπλανού σχή-

ματος.
6. Να υπολογίσετε το μήκος του έλους του διπλα-

νού σχήματος.
7. Να υπολογίσετε τη γωνία θ του ορθογωνίου κου-

τιού του διπλανού σχήματος:
8. Να αποδείξετε ότι σε κάθε τρίγωνο Α Β Γ ισχύει η ισότητα

9. Να αποδείξετε ότι σε κάθε τρίγωνο Α Β Γ ισχύει η ισότητα:
10. Αν σε ένα τρίγωνο Α Β Γ ισχύει η ισότητα βσυνΓ = γσυνΒ, να αποδείξετε ότι

β = γ και αντιστρόφως.
11. Αν σε ένα τρίγωνο Α Β Γ ισχύει η ισότητα α = 2βσυνΓ, να αποδείξετε ότι β = γ και

αντιστρόφως.
Β ΟΜΑΔΑΣ
* 1. Αν σε ένα τρίγωνο Α Β Γ ισχύει η ισότητα Β = 2Α, να αποδείξετε ότι:
3. Αν σε ένα τρίγωνο Α Β Γ ισχύει μια από τις ισότητες:
να αποδείξετε ότι το τρίγωνο είναι ορθογώνιο
4. Αν σε ένα τρίγωνο Α Β Γ ισχύει η ισότητα ασυνΑ — βσυνΒ, να αποδείξετε ότι το

τρίγωνο είναι ορθογώνιο ή ισοσκελές.
5. Να αποδείξετε ότι σε κάθε τρίγωνο Α Β Γ ισχύει η ισότητα:
7. Να αποδείξετε ότι για το διπλανό παραλληλό-

γραμμο ισχύουν οι ισότητες:
ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΣΚΗΣΕΙΣ (Γ' ΟΜΑΔΑΣ)
I. Σε τρίγωνο Α Β Γ το ύψος τ ο υ ΑΔ είναι ίσο με το μισό της π λ ε υ ρ ά ς ΒΓ. Να

αποδείξετε ότι ισχύει
2. Αν γ ι α τις γωνίες ενός τριγώνου Α Β Γ ισχύει να αποδείξετε ότι
το τρίγωνο α υ τ ό είναι ορθογώνιο ή ισοσκελές.
3. Να αποδείξετε ότι τ α σ η μ ε ί α Μ (x.y) τ ο υ επιπέδου με x = 1 • 2συνt,

y = 3 + 2ημt βρίσκονται σ ε κύκλο κέντρου Κ(1,3) και ακτίνας ρ = 2.
4. Να λ ύ σ ε τ ε τις εξισώσεις:
5. . να αποδείξετε ότι
. να αποδείξετε ότι
Λ. Να λύσετε την εξίσωση στο διάστημα (4π, 5π).
7. Σε ένα λούνα-παρκ ο περιστρεφόμενος τροχός

έχει ακτίνα 4m, to κέντρο του απέχει από το
έδαφος 10m και όταν αρχίζει να κινείται εκτελεί
μια πλήρη περιστροφή σε 8 δευτερόλεπτα με
σταθερή ταχύτητα. Να βρείτε το ύψος του βαγο-
νιού Α από το έδαφος ύστερα από χρόνο lsec,
2sec, 5sec και γενικότερα ύστερα από χρόνο t sec.
Να λύσετε το ίδιο πρόβλημα για το βαγόνι Β.
8. Να αποδείξετε ότι
9. Με τη β ο ή θ ε ι α τ ο υ τ ύ π ο υ να λ ύ σ ε τ ε τις εξισώσεις:
10. Να αποδείξετε ότι τ ο σ ύ ν ο λ ο των σημείων και

όπου θε|ο. π|. είναι το τ ό ξ ο της π α ρ α β ο λ ή ς
11. Με τη β ο ή θ ε ι α των τύπων

να αποδείξετε ότι η συνάρτηση παίρνει τιμές στο
διάστημα
1 2 . Nα λύσετε την εξίσωση;
1 3 . Έ ν α γκαράζ σχήματος ορθογωνίου έχει σχεδια-

σθεί, έτσι ώστε να αποτελείται (από ένα τετράγω-
νο Α Β Γ Α και ένα ορθογώνιο ΟΑΔΕ με ΟΔ = 20m,
όπως περιγράφει το διπλανό σχήμα. Για ποια τι-
μή της γωνίας 0 rad το εμβαδό S m2 του γκαράζ
γίνεται μέγιστο;
ιίί) Να βρείτε την τιμή του 0, για την οποία το S

παίρνει τη μέγιστη τιμή, την οποία και να προ-
σδιορίσετε.
1 4 . Δίνεται ένα τρίγωνο Α Β Γ και ηδιάμεσοςτου
να αποδείξετε ότι:
1 5 . Να υπολογίσετε τις γωνίες Β και Γ του διπλανού
• σχήματος, αν ισχύει
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 2 ο
Πολυώνυμα-Πολυωνυμικές εξισώσεις
2.1 Πολυώνυμα
Η έννοια του πολυωνύμου

Έ σ τ ω χ μια μεταβλητή που μπορεί να πάρει οποιαδήποτε πραγματική τιμή.
• Καλούμε μονώνυμο του χ κάθε παράσταση της μορφής αχν, όπου α είναι
ένας πραγματικός αριθμός και ν ένας θετικός ακέραιος.
Μονώνυμο του χ καλούμε επίσης και κάθε πραγματικό αριθμό.
Για παράδειγμα, οι παραστάσεις:
είναι μονώνυμα του χ.
• Καλούμε πολυώνυμο του χ κάθε παράσταση της μορφής:
όπου ν είναι ένας φυσικός αριθμός και είναι πραγματικοί α-

ριθμοί.
Τα μονώνυμα λέγονται όροι του πολυωνύμου και οι

αριθμοί συντελεστές αυτού. Ειδικότερα ο α 0 λέγεται σταθερός
όρος του πολυωνύμου
Τα πολυώνυμα της μορφής α 0 , δηλαδή οι πραγματικοί αριθμοί, λέγονται σταθε-
ρά πολυώνυμα. Ειδικά το σταθερό πολυώνυμο 0 λέγεται μηδενικό πολυώνυμο.
Έ τ σ ι για παράδειγμα, οι παραστάσεις
και οι αριθμοί 2, 0 κτλ. είναι πολυώνυμα του χ.

Η ισότητα μεταξύ δυο πολυωνύμων ορίζεται ως εξής:
Δυο πολυώνυμα
και
θα λέμε ότι είναι ίσα όταν:

και
Για παράδειγμα τα πολυώνυμα είναι
ίσα. Επίσης τα πολυώνυμα είναι ίσα αν και μόνο αν
Τα πολυώνυμα τα συμβολίζουμε συνήθως με , κτλ.

Έ σ τ ω τώρα ένα πολυώνυμο
• Αν όλοι οι συντελεστές του είναι ίσοι με μηδέν, τότε το Ρ(χ) είναι ίσο με το
πολυώνυμο 0 (μηδενικό πολυώνυμο).
• Αν όμως ένας από τους συντελεστές του είναι διαφορετικός από το μηδέν, τότε
το Ρ(χ) παίρνει τη μορφή:
Στην περίπτωση αυτή ο αριθμός k λέγεται βαθμός του πολυωνύμου Ρ(χ). Εί-
ναι φανερό ότι κάθε σταθερό και μη μηδενικό πολυώνυμο έχει βαθμό 0. Για το
μηδενικό πολυώνυμο δεν ορίζεται βαθμός.
Έ τ σ ι για παράδειγμα το πολυώνυμο είναι 3= βαθμού, ενώ
το Q(x) = 7 είναι μηδενικού βαθμού.
Αριθμητική τιμή πολυωνύμου

Έ σ τ ω ένα πολυώνυμο Αν αντικαταστή-
σουμε το x με ένα ορισμένο πραγματικό αριθμό ρ, τότε ο πραγματικός αριθμός
που προκύπτει λέγεται αριθμητική τιμή ή
απλά τιμή του πολυωνύμου για χ=ρ.
τιμή του πολυωνύμου

για χ = 1 είναι ενώ
για χ = —1 είναι που σημαίνει ότι
ο —1 είναι ρίζα του πολυώνύμου Ρ(χ).
Είναι φανερό ότι:
• Το σταθερό πολυώνυμο c έχει τιμή c για όλες τις τιμές του x και
• Τα ίσα πολυώνυμα έχουν ίσες τιμές για όλες τις τιμές του χ(*)
(*) Αποδεικνύεται ότι ισχύει και το αντίστροφο, δηλαδή ότι:

• Αν ένα πολυώνυμο έχει τιμή c για όλες τις τιμές του χ, τότε αυτό είναι το σταθερό πο-
λυώνυμο c και
• Αν δυο πολυώνυμα έχουν ίσες τιμές για όλες τις τιμές του χ, τότε τα πολυώνυμα αυτά
είναι ίσα.
Πράξεις με πολυώνυμα
Μπορούμε να προσθέσουμε, να αφαιρέσουμε, ή να πολλαπλασιάσουμε πολυώνυ-
μα, χρησιμοποιώντας τις ιδιότητες των πραγματικών αριθμών, όπως φαίνεται στα
επόμενα παραδείγματα:
Για το βαθμό του αθροίσματος και του γινομένου δυο πολυωνύμων αποδεικνύεται
ότι:
• Αν το άθροισμα δυο μη μηδενικών πολυωνύμων είναι μη μηδενικό πολυώνυμο,
τότε ο βαθμός του είναι ίσος ή μικρότερος από το μέγιστο των βαθμών των δυο
πολυωνύμων.
• 0 βαθμός του γινομένου δυο μη μηδενικών πολυωνύμων είναι ίσος με το
άθροισμα των βαθμών των πολυωνύμων αυτών.
1 ° i) Να βρεθούν οι τιμές του λεΠΙ για τις οποίες το πολυώνυμο
είναι το μηδενικό πολυώνυμο.
και είναι ίσα.
ΛΥΣΗ
i) To Ρ(χ) θα είναι το μηδενικό πολυώνυμο, για εκείνες τις τιμές του λ για τις οποίες συ-
ναληθεύουν οι εξισώσεις:
Η κοινή λύση των εξισώσεων αυτών είναι η λ = I. Επομένως για λ = I το πολυώνυμο

Ρ(χ) είναι το μηδενικό πολυώνυμο.
ii) Τα Q(x) και R(x) θα είναι ίσα για εκείνες τις τιμές του λ για τις οποίες συναληθεύουν οι
εξισώσεις:
Η κοινή λύση των εξισώσεων αυτών είναι η λ = 2. Επομένως για λ = 2 τα πολυώνυμα Q(x)
και R(x) είναι ίσα.
21 Αν
ΛΥΣΗ
Έχουμε
Επομένως οι ζητούμενες τιμές είναι οι: —2, 2.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Β' ΟΜΑΔΑΣ
1. Να βρείτε τους πραγματικούς αριθμούς α, β, γ, για τους οποίους το πολυώνυμο
παίρνει τη μορφή
2. Να βρείτε τους πραγματικούς αριθμούς α, β, για τους οποίους το πολυώνυμο

έχει ρίζες το —2 και το 3.
3. Να βρείτε τους πραγματικούς αριθμούς λ και μ, για τους οποίους το πολυώνυμο

έχει ρίζα το 1 και ισχύει Ρ(-2) = —12.
4. Να βρείτε το βαθμό του πολυωνύμου

για τις διάφορες τιμές του λεIR.
5. Να βρείτε πολυώνυμο Ρ(χ), για το οποίο ισχύει
2.2 Διαίρεση πολυωνύμων
Αλγοριθμική διαίρεση
Γνωρίζουμε από το Γυμνάσιο την έννοια της Ευκλείδειας ή αλγοριθμικής διαί-
ρεσης μεταξύ θετικών ακεραίων αριθμών. Συγκεκριμένα γνωρίζουμε ότι:
Για κάθε ζεύγος φυσικών αριθμών Δ και δ με δ 0, υπάρχουν δύο μοναδικοί φυ-
σικοί αριθμοί π και υ, τέτοιοι ώστε
(1)
Η ισότητα αυτή είναι γνωστή ως ταυτότητα της Ευκλείδειας διαίρεσης. Ο Δ
λέγεται διαιρετέος, ο δ διαιρέτης, ο π πηλίκο και ο υ υπόλοιπο της διαί-
ρεσης.
Η έννοια της διαίρεσης των πολυωνύμων είναι ανάλογη με την Ευκλείδεια
διαίρεση που αναφέραμε παραπάνω. Συγκεκριμένα ισχύει:
ΘΕΩΡΗΜΑ (Ταυτότητα της διαίρεσης) Για κάθε ζεύγος πολυωνύμων Δ(χ)

και δ(χ) με δ(χ) ¥ 0 υπάρχουν δυο μοναδικά πολυώνυμα π(χ)
και υ(χ), τέτοια ώστε:
(2)
όπου το υ(χ) ή είναι το μηδενικό πολυώνυμο ή έχει βαθμό

μικρότερο από το βαθμό του δ(χ).
Ό π ω ς και στη διαίρεση μεταξύ φυσικών αριθμών το Δ(χ) λέγεται διαιρετέος,

το δ(χ) διαιρέτης, το π(χ) πηλίκο και το υ(χ) υπόλοιπο της διαίρεσης.
Για να προσδιορίσουμε το πηλίκο π(χ) και το υπόλοιπο υ(χ) της διαίρεσης
ενός πολυωνύμου Δ(χ) με ένα πολυώνυμο δ(χ), ακολουθούμε μια διαδικασία, ανά-
λογη με εκείνη της διαίρεσης των θετικών ακεραίων. Στο παράδειγμα που ακο-
λουθεί περιγράφεται βήμα προς βήμα η διαδικασία της διαίρεσης του πολυωνύ-
μου χ3—5χ2+2χ—1 με το πολυώνυμο χ—3.
1. Κάνουμε το σχήμα της διαίρεσης και γρά-

φουμε τα δυο πολυώνυμα.
2. Βρίσκουμε τον πρώτο όρο χ2 του πηλίκου

διαιρώντας τον πρώτο όρο χ3 του διαιρετέου
με τον πρώτο όρο χ του διαιρέτη.
3. Πολλαπλασιάζουμε το χ2 με χ—3 και το γι-

νόμενο χ3—3χ2 το αφαιρούμε από το διαιρε-
τέο. Βρίσκουμε έτσι το πρώτο μερικό υπό-
λοιπο —2χ2+2χ— 1.
4. Επαναλαμβάνουμε τα βήματα 2 και 3 με

νέο διαιρετέο το —2χ2+2χ—1. Βρίσκουμε
έτσι το δεύτερο μερικό υπόλοιπο —4χ—1.
5. Τέλος επαναλαμβάνουμε τα βήματα 2 και 3

με νέο διαιρετέο το —4χ—1. Βρίσκουμε έτσι
το τελικό υπόλοιπο —13 και το πηλίκο
χ2—2χ—4.
Παρατηρούμε ότι ισχύει η ισότητα:
(διαιρετέος) = (διαιρέτης) · (πηλίκο) + (υπόλοιπο)
που εκφράζει την ταυτότητα της διαίρε-

σης.
Αν ακολουθήσουμε την παραπάνω δια-
δικασία για τα πολυώνυμα 4Χ4+Χ2—3x—1
και 2Χ 2 +Χ, έ χ ο υ μ ε :
Παρατηρήστε ότι στα παραπάνω παραδείγματα η διαίρεση τελειώνει, όταν το
υπόλοιπο γίνει μηδέν ή ο βαθμός του γίνει μικρότερος από το βαθμό του διαιρέτη.
Στο τελευταίο παράδειγμα βλέπουμε ότι το υπόλοιπο της διαίρεσης είναι 0,
Στην περίπτωση αυτή λέμε ότι η διαίρεση είναι τέλεια.
Γενικά, αν σε μια διαίρεση είναι υ(χ) = 0, τότε η διαίρεση λέγεται τέλεια και
η ταυτότητα της διαίρεσης γράφεται
Στην περίπτωση αυτή λέμε ότι το δ(χ) διαιρεί το Δ(χ) ή ότι το δ(χ) είναι
παράγοντας του Δ(χ) ή ότι το Δ(χ) διαιρείται με το δ(χ) ή ακόμη ότι το δ(χ) είναι
διαιρέτης του Δ(χ). Έ τ σ ι για παράδειγμα το 2χ2—1 είναι παράγοντας ή διαιρέτης
Διαίρεση πολυωνύμου με χ—ρ.

Η ταυτότητα της διαίρεσης του πολυωνύμου Ρ(χ) με το πολυώνυμο χ—ρ
γράφεται.
Επειδή ο διαιρέτης χ—ρ είναι πρώτου βαθμού, το υπόλοιπο της διαίρεσης

θα είναι ένα σταθερό πολυώνυμο υ. Έ τ σ ι έχουμε:
και, αν θέσουμε χ=ρ, παίρνουμε
Επομένως
Αποδείξαμε λοιπόν ότι:
ΘΕΩΡΗΜΑ Το υπόλοιπο της διαίρεσης ενός πολυωνύμου Ρ(χ) με το χ—ρ

είναι ίσο με την τιμή του πολυωνύμου για χ=ρ. Είναι δηλαδή
Για παράδειγμα, το υπόλοι π ο της διαίρεσης του
• Ρ(—1) = 0, δηλαδή ότι το —1 είναι ρίζα του Ρ(χ) και

• π(χ), δηλαδή ότι το χ+1 είναι παράγοντας του Ρ(χ).
Γενικά ισχύει το παρακάτω θεώρημα:
ΘΕΩΡΗΜΑ Έ ν α πολυώνυμο Ρ(χ) έχει παράγοντα το χ—ρ αν και μόνο αν

το ρ είναι ρίζα του Ρ(χ), δηλαδή αν και μόνο αν Ρ(ρ) = 0.
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Έ σ τ ω ότι το χ—ρ είναι παράγοντας του Ρ(χ). Τότε
Από την ισότητα αυτή για χ = ρ παίρνουμε
που σημαίνει ότι το ρ είναι ρίζα του Ρ(χ).

Αντιστρόφως: Έ σ τ ω ότι το ρ είναι ρίζα του Ρ(χ), δηλαδή ισχύει Ρ(ρ) = 0.
Τότε από τη σ χ έ σ η
παίρνουμε
που σημαίνει ότι το χ—ρ είναι παράγοντας του Ρ(χ).
72 Να εξεταστεί αν τα πολυώνυμα χ+2 και χ-1 είναι παράγοντες του πολυωνύμου
ΛΥΣΗ
Το χ+2 γράφεται χ—(-2). Επειδή
είναι ρίζα του Ρ(χ). Επομένως, σύμφωνα με το παραπάνω θεώρημα, το χ+2 είναι παρά-
γοντας του Ρ(χ).
Επειδή το 1 δεν είναι ρίζα του Ρ(χ). Επομένως το χ - 1 δεν είναι
παράγοντας του Ρ(χ).
2 2 Για ποιες τιμές του λεΙΙ:
ΐ) Το υπόλοιπο της διαίρεσης του με το χ+λ είναι το μηδέν.
ii) Το υπόλοιπο της διαίρεσης του με το χ—1 είναι το 1.
ΛΥΣΗ
ί) Επειδή χ + λ = χ—(—λ), το υπόλοιπο της διαίρεσης του Ρ(χ) με το χ+λ είναι
υ = Ρ(—λ). Επομένως, για να είναι υ = 0 αρκεί:
ii) Το υπόλοιπο της διαίρεσης του Q(x) με το χ—1 είναι υ = Q(l). Επομένως, για να
είναι υ = 1 αρκεί:
Σχήμα Horner (Χόρνερ)

Έ σ τ ω ότι θέλουμε να βρούμε το πηλίκο και το υπόλοιπο της διαίρεσης ενός
πολυωνύμου, π.χ. του με ένα πολυώνυμο της μορφής χ—ρ.
Η Ευκλείδεια διαίρεση του Ρ(χ) με το χ—ρ είναι η ακόλουθη:
Η παραπάνω διαίρεση μπορεί να παρουσιασθεί εποπτικά με τον ακόλουθο

πίνακα που είναι γνωστός ως σχήμα του Horner
Για την κατασκευή του πίνακα αυτού εργαζόμαστε ως εξής:
— Στην πρώτη γραμμή γράφουμε τους συντελεστές του πολυωνύμου Ρ(χ) και
στην πρώτη θέση της τρίτης γραμμής τον πρώτο συντελεστή του Ρ(χ).
Στη συνέχεια ο πίνακας συμπληρώνεται ως εξής:
— Κάθε στοιχείο της δεύτερης γραμμής προκύπτει με πολλαπλασιασμό του αμέ-

σως προηγούμενου στοιχείου της τρίτης γραμμής επί ρ.
— Κάθε άλλο στοιχείο της τρίτης γραμμής προκύπτει ως άθροισμα των αντί-
στοιχων στοιχείων της πρώτης και δεύτερης γραμμής.
Το τελευταίο στοιχείο της τρίτης γραμμής είναι το υπόλοιπο της διαίρεσης
του Ρ(χ) με το (χ—ρ), δηλαδή η τιμή του πολυωνύμου Ρ(χ) για χ = ρ. Τα άλλα
στοιχεία της τρίτης γραμμής είναι οι συντελεστές του πηλίκου της διαίρεσης.
Ας εργασθούμε τώρα με το σχήμα Horner για να βρούμε το πηλίκο και το
υπόλοιπο της διαίρεσης του με το χ—2.
L 3 0
18
0
36
6
72
-13
156
ρ=2
Συμπληρώσαμε με 0 τους
συντελεστές των δυνάμεων
του χ που δεν υπάρχουν.
9 18 36 78 143
Επομένως το πηλίκο της διαίρεσης είναι π(χ) = 3χ 4 +9χ 3 +18χ 2 +36χ+78 και
το υπόλοιπο υ = Ρ(2) = 143
Σχόλιο: Στο παραπάνω παράδειγμα, αν αντί για το σχήμα Horner εκτελέσουμε τη

διαίρεση, θα διαπιστώσουμε ότι οι πράξεις που απαιτούνται είναι αρκετά πιο
επίπονες. Το ίδιο θα συμβεί, αν δοκιμάσουμε να υπολογίσουμε το Ρ(2) θέτοντας
όπου χ το 2. Το σχήμα Horner είναι ιδιαίτερα χρήσιμο στις περιπτώσεις όπου το
ρ ή ο βαθμός του Ρ(χ) είναι μεγάλος αριθμός. Για το λόγο αυτό, τόσο στις διαιρέ-
σεις με το χ—ρ όσο και στον υπολογισμό της τιμής Ρ(ρ), θα χρησιμοποιούμε
συνήθως το σχήμα Horner.
1 2 Να βρεθεί το πηλίκο και το υπόλοιπο της διαίρεσης
ΛΥΣΗ
Το σχήμα Horner με διαιρετέο το 4χ 2 —8αχ+4α 2 και διαιρέτη το χ—α δίνει:
Άρα π(χ) = 4χ—4α και υ(χ) = 0
22 Αν ν είναι ένας θετικός ακέραιος, να αποδειχθεί η ταυτότητα:
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Το σχήμα Horner με διαιρετέο το χν — αν και διαιρέτη το χ—α δίνει
Επομένως το υπόλοιπο της διαίρεσης ( χ ν - α ν ) : ( χ - α ) είναι μηδέν, ενώ το πηλίκο είναι το

πολυώνυμο
Τέλος, από την ταυτότητα της διαίρεσης προκύπτει ότι: ή
3 Να εξεταστεί για ποιες τιμές του φυσικού αριθμού ν το χ+α είναι παράγοντας
του χ ν + α ν , α = 0 . Γ ι ' αυτές τις τιμές του ν, το χν+αν να γίνει γινόμενο της μορ-
φής ( χ + α ) π(χ).
ΛΥΣΗ
Αν θέσουμε Διακρίνουμε τις περιπτώσεις:
• Αν ν άρτιος, τότε που σημαίνει ότι το —α δεν είναι ρίζα του

Ρ(χ). Επομένως το χ+α δεν είναι παράγοντας του χν+αν.
• Αν ν περιττός, τότε που σημαίνει ότι το —α είναι ρίζα του Ρ(χ).

Επομένως το χ+α είναι παράγοντας του χν+αν.
Στη συνέχεια, αν εργαστούμε όπως στο παράδειγμα 2 για ν περιττό βρίσκουμε την
ταυτότητα:
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α ΟΜΑΔΑΣ
1. Να κάνετε τις παρακάτω διαιρέσεις και να γράψετε την ταυτότητα της διαίρεσης
σε κάθε περίπτωση.
2. Να βρείτε το υπόλοιπο της διαίρεσης
3. Να βρείτε τις τιμές του k, για τις οποίες το χ—1 είναι παράγοντας του
4. Με τη βοήθεια του σχήματος H o m e r να βρείτε τα πηλίκα και τα υπόλοιπα των

διαιρέσεων:
5. να βρείτε το Ρ(— 11)
6. Να αποδείξετε ότι τα πολυώνυμα της μορφής χ—ρ που δίνονται σε κάθε περί-
πτωση, είναι παράγοντες του Ρ(χ).
7. Αν ν είναι ένας άρτιος θετικός ακέραιος, να αποδείξετε ότι το x + y είναι παρά-

γοντας του χ ν —y v .
8. Να αποδείξετε ότι τα παρακάτω πολυώνυμα δεν έχουν παράγοντα της μορφής

χ-ρ.
9. Αν ο ν είναι περιττός θετικός ακέραιος, τότε το χ + 1 είναι παράγοντας του χ ν + 1 .

Να γράψετε την ταυτότητα της διαίρεσης ( χ ν + 1 ) : (χ+1).
10. Να κάνετε τις διαιρέσεις:
i) (3χ 2 —2αχ—8α 2 ): ( χ - 2 α )
β ' ΟΜΑΔΑΣ
1. Να αποδείξετε ότι, αν το ν είναι παράγοντας του μ, τότε και το χ ν —α ν είναι
παράγοντας του χ μ —α μ , (μ, ν θετικοί ακέραιοι).
2. ί) Να αποδείξετε ότι το υπόλοιπο της διαίρεσης ενός πολυωνύμου Ρ(χ) με το
αχ+β, α#0 είναι
ii) Να βρείτε τις συνθήκες, για τις οποίες το πολυώνυμο αχ3+β διαιρείται με
το αχ+β.
3. Με τη βοήθεια του σχήματος Horner μόνο, να αποδείξετε ότι το πολυώνυμο

διαιρείται με το (χ—1)(χ—2) και να βρείτε το πηλίκο.
4. Να αποδείξετε ότι το πολυώνυμο έχει παρά-

γοντες όλους τους παράγοντες του
5. Να υπολογίσετε τους α, βeIR, για τους οποίους το έχει

παράγοντα το (χ—1) 2 .
2.3 Πολυωνυμικές εξισώσεις
Σε προηγούμενες τάξεις γνωρίσαμε τον τρόπο επίλυσης των εξισώσεων
Οι εξισώσεις αυτές είναι ειδικές περιπτώσεις μιας κατηγορίας εξισώσεων της

μορφής Ρ(χ) = 0, όπου Ρ(χ) πολυώνυμο, οι οποίες λέγονται πολυωνυμικές εξισώ-
σεις.
Πολυωνυμική εξίσωση βαθμού ν ονομάζουμε κάθε εξίσωση της μορφής
Για παράδειγμα, οι εξισώσεις είναι πολυω-

νυμικές εξισώσεις 3ου και 6ου βαθμού αντιστοίχως.
Ρίζα μιας πολυωνυμικης εξίσωσης ονομάζουμε κάθε ρίζα του πολυωνύμου

δηλαδή κάθε αριθμό ρ, για τον οποίο
ισχύει Ρ(ρ) = 0.
Ό π ω ς για τις πολυωνυμικές εξισώσεις 1ου και 2ου βαθμού, έτσι και για τις
πολυωνυμικές εξισώσεις 3ου και 4ου βαθμού έχουν βρεθεί γενικοί τρόποι επίλυ-
σής τους. Οι τρόποι αυτοί όμως απαιτούν γνώσεις που είναι έξω από το σκοπό
αυτού του βιβλίου και δε θα αναπτυχθούν εδώ. Τέλος, έχει αποδειχθεί ότι γενικός
τρόπος επίλυσης για πολυωνυμικές εξισώσεις βαθμού μεγαλύτερου του 4 δεν υ-
πάρχει. Για τους λόγους αυτούς, για την επίλυση πολυωνυμικών εξισώσεων βαθ-
μού μεγαλύτερου απο 2, θα περιοριστούμε στην γνωστή μας παραγοντοποίηση.
Η επίλυση μια εξίσωσης με τη μέθοδο αυτή στηρίζεται στην ισοδυναμία
Δηλαδή, για να λύσουμε μια πολυωνυμική εξίσωση Ρ(χ) = 0, παραγοντοποιούμε

το Ρ(χ) και αναγόμαστε έτσι στην επίλυση πολυωνυμικών εξισώσεων μικρότερου
βαθμού.
Για παράδειγμα, ας λύσουμε την εξίσωση χ 3 —3χ+2 = 0. Αυτή γράφεται:
Παράγοντας της μορφής χ-ρ

Το θεώρημα που ακολουθεί μας βοηθά σε ορισμένες περιπτώσεις, στην εύ-
ρεση πρωτοβάθμιων παραγόντων.
ΘΕΩΡΗΜΑ (ακέραιων ριζών) Έ σ τ ω η πολυωνυμική εξίσωση

με ακέραιους συντελεστές.
Αν ο ακέραιος ρ # 0 είναι ρίζα της εξίσωσης, τότε ο ρ είναι
διαιρέτης του σταθερού όρου α 0 .
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Επειδή οι ρ, α1, ,α 2 ,..., αν είναι ακέραιοι έπεται ότι και

είναι ακέραιος. Από την τελευταία ισότητα συμπεραίνουμε, ότι ο ρ είναι διαιρέ-
της του α0.
ΛΥΣΗ
Οι πιθανές ακέραιες ρίζες είναι οι διαιρέτες του σταθερού όρου. Με το σχήμα
Horner εξετάζουμε αν κάποιος από αυτούς μηδενίζει το πολυώνυμο
Έχουμε:
Ά ρ α το 1 δεν είναι ρίζα του Ρ(χ)
Ά ρ α το —1 δεν είναι ρίζα του Ρ(χ)
Ά ρ α το 2 είναι ρίζα του Ρ(χ)
Επομένως το χ—2 είναι παράγοντας του Ρ(χ). Συγκεκριμένα από το τελευταίο σχήμα έχουμε
οπότε η εξίσωση γράφεται και έχει ρίζες τους αριθμούς
και
Σχόλιο: Α π ό το παραπάνω παράδειγμα συμπεραίνουμε ότι το αντίστροφο του

θ ε ω ρ ή μ α τ ο ς δεν α λ η θ ε ύ ε ι . Μ ε ά λ λ α λ ό γ ι α μ π ο ρ ε ί έ ν α ς α κ έ ρ α ι ο ς ρ ν α είναι διαι-
ρ έ τ η ς τ ο υ α 0 , χ ω ρ ί ς α υ τ ό ς ν α είναι κ α τ " α ν ά γ κ η και ρ ί ζ α τ η ς ε ξ ί σ ω σ η ς π . χ . ο ρ = 1 .
ΛΥΣΗ
Οι διαιρέτες του 4 είναι οι: ± 1 , ± 2 , ± 4 . Επειδή όλοι οι συντελεστές της εξίσωσης
είναι θετικοί, οι διαιρέτες 1, 2, και 4 αποκλείεται να είναι ρίζες της. Επομένως οι πιθανές
ακέραιες ρίζες είναι —1, —2, και —4.
Αν εργαστούμε όπως στο προηγούμενο παράδειγμα, βρίσκουμε Ρ(— 1) = 1#0, ενώ για
ρ = —2 έχουμε:
Η εξίσωση τότε γράφεται
Αν επαναλάβουμε την παραπάνω διαδικασία για το

έχουμε
Επομένως είναι και η αρχική εξίσωση γράφεται
Η τελευταία έχει μια μόνο διπλή ρίζα τον αριθμό —2.
3 2 Να λυθεί η ανίσωση
ΛΥΣΗ
Αν εργαστούμε όπως στο παράδειγμα 1, η ανίσωση γράφεται ή
Τοποθετούμε τις ρίζες του σε
άξονα και παρατηρούμε ότι:

Στο 1ο από δεξιά διάστημα το Ρ(χ) είναι θετικό, αφού όλοι οι παράγοντες εί-
ναι θετικοί. Στο επόμενο διάστημα το Ρ(χ) είναι αρνητικό, αφού ένας μόνο
παράγοντας, ο χ—2, είναι αρνητικός. Αν συνεχίσουμε έτσι, βρίσκουμε το πρόσημο του

Ρ(χ) σε όλα τα διαστήματα όπως φαίνεται στο σχήμα.
Επομένως οι λύσεις της ανίσωσης είναι τα xeIR, με
Προσδιορισμός ρίζας με προσέγγιση

Ό τ α ν ο ακριβής προσδιορισμός των ριζών μιας εξίσωσης είναι δύσκολος ή
αδύνατος, τότε χρησιμοποιούνται διάφορες μέθοδοι για να προσδιοριστούν με
προσέγγιση οι ρίζες αυτές. Μια τέτοια προσεγγιστική μέθοδος, που παρουσιάζε-
ται βήμα προς βήμα στο παράδειγμα που ακολουθεί, στηρίζεται στο παρακάτω
θεώρημα:
ΘΕΩΡΗΜΑ Έ σ τ ω η συνάρτηση
Αν για δυο πραγματικούς αριθμούς α, β με α < β οι τιμές f(α),

f(β) της συνάρτησης είναι ετερόσημες, τότε υπάρχει μια
τουλάχιστον ρίζα της εξίσωσης f(x) = 0 μεταξύ των α, β.
Το παραπάνω θεώρημα ερμηνεύεται γεωμετρικά ως εξής:

Αν η γραφική παράσταση της f περνάει από δυο σημεία Α (α, f(a)) και Β(β,f(β))
που βρίσκονται εκατέρωθεν του άξονα χ'χ, τότε αυτή τέμνει τον άξονα σε ένα
τουλάχιστον σημείο με τετμημένη μεταξύ των α και β.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ
Να αποδειχτεί ότι η εξίσωση x3-3x+l = 0 έχει μια τουλάχιστον ρίζα μεταξύ των αριθ-
μών 1 και 2. Στη συνέχεια να βρεθεί μια ρίζα με προσέγγιση δεκάτου.
ΛΥΣΗ
Επομένως, σύμφωνα με το παραπάνω θεώρημα, υπάρχει μια τουλάχιστον ρίζα της εξίσω-
σης στο διάστημα (1,2)
2 βήμα Βρίσκουμε τις τιμές της συνάρτησης στα ενδιάμεσα σημεία 1,1, 1,2, ... 1,9 κ
παρατηρούμε ότι:
Επομένως υπάρχει μια τουλάχιστον ρίζα στο διάστημα (1,5, 1,6)

3 βήμα Επαναλαμβάνουμε την προηγούμενη διαδικασία στο διάστημα (1,5, 1,6) και έχου-
με:
Επομένως υπάρχει μια ρίζα ρ στο διάστημα (1,53, 1,54) δηλαδή ισχύει 1,53 < ρ < 1,54.
Άρα με προσέγγιση δεκάτου είναι ρ = 1,5.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
8. Να βρεθεί μια ρίζα της εξίσωσης στο διάστημα (0,1) με προσέγ-
γιση δεκάτου.
Β' ΟΜΑΔΑΣ
2. Να βρείτε για ποιες τιμές των α, β εIR το έχει πα-

ράγοντες τους χ+1 και χ-2. Στη συνέχεια να λύσετε την εξίσωση Ρ(χ) = 0.
3. Να βρείτε τις τιμές του kεΖ για τις οποίες, η εξίσωση έχει μία
τουλάχιστον ακέραια ρίζα.
* 4. Να αποδείξετε ότι η εξίσωση δεν έχει ακέ-

ραιες ρίζες.
5. Αν να βρείτε τις τιμές του k για τις οποίες το χ-1 είναι

παράγοντας του Ρ(χ). Για αυτές τις τιμές του k να λύσετε την εξίσωση Ρ(χ) = 0.
6. Για να κατασκευάσουμε ένα ανοικτό κουτί από

ένα ορθογώνιο χαρτόνι με διαστάσεις 5dm και
9dm, κόβουμε ίσα τετράγωνα από κάθε γωνία
του και γυρίζουμε προς τα πάνω τις πλευρές
του. Να βρείτε τις διαστάσεις του κουτιού, αν
είναι γνωστό ότι αυτές εκφράζονται σε dm με
ακέραιους αριθμούς και ακόμη ότι ο όγκος του
είναι 21dm3.
7. Η συγκέντρωση μιας χημικής ουσίας στο αίμα t ώρες μετά από ενδομυϊκή ένε-
ση δίνεται από τον τύπο Η συγκέντρωση είναι μέγιστη, όταν
Να υπολογίσετε με προσέγγιση δεκάτου το χρόνο t κα-

θώς και τη μέγιστη συγκέντρωση.
8. Αν ο όγκος του διπλανού σχήματος είναι 36m3,

να βρείτε το χ.
9. Ένα παγόβουνο σύρεται από την Ανταρκτική
Λ
προς την Αφρική. Αν ο όγκος του V, μετά από ν
ημέρες δίνεται από τον τύπο
να βρείτε μετά πόσο χρόνο το παγόβουνο θα

λιώσει τελείως.
10. Σε χρόνο t δευτερολέπτων μετά την πρόσκρουση του φορτηγού στο κιγκλίδωμα
του δρόμου, η παραμόρφωση σε mm του κιγκλιδώματος δίνεται από τον τύπο
Σε πόσο χρόνο
μετά την πρόσκρουση η μπάρα του
κιγκλιδώματος θα επανέλθει στην
αρχική της θέση;
11. Ένα πακέτο σχήματος παραλληλεπιπέδου, για

να σταλεί με το ταχυδρομείο, πρέπει το άθροι-
σμα του μήκους του με την περίμετρο μιας κά-
θετης τομής του να μην υπερβαίνει τα 108cm
(βλέπε σχήμα). Να βρεθούν οι διαστάσεις του
πακέτου, αν γνωρίζουμε ότι ο όγκος του είναι
11664 cm3.
12. ί) Να βρείτε την εξίσωση της ευθείας που περ-
νάει από τα σημεία Α (1,2) και
ίί) Να αποδείξετε ότι η ευθεία αυτή τέμνει την

καμπύλη y=x J +x : για τα x που είναι ρίζες της
εξίσωσης.
ίίί) Να λύσετε την εξίσωση και να βρείτε τις

συντεταγμένες του Γ.
13. Ένα εργοστάσιο κατασκευάζει μικρά δοχεία
για χυμούς φρούτων. Το τμήμα σχεδιασμού του
εργοστασίου έλαβε τρείς παραγγελίες:
α) Ο πρώτος πελάτης θέλει κουτιά που να χω-
ρούν 200ml χυμού και με διαστάσεις, που να
διαφέρουν κατά 1cm, όπως φαίνεται στο σχήμα.
Να αποδειχθεί ότι το τμήμα έχει να λύσει την
εξίσωση χ3+3χ2+2χ—200 = 0. Μπορείτε να τους
βοηθήσετε να βρουν το χ με προσέγγιση ενός
mm.
β) Ο δεύτερος πελάτης θέλει τενεκεδάκια κυ-

λινδρικά που να χωρούν Hit, και να έχουν ύψος
10cm μεγαλύτερο από το μήκος της ακτίνας
τους, Να αποδειχθεί ότι η εξίσωση αυτή τη φο-
ρά είναιR3+10r2— 318 = 0 και να βρεθεί το r με
προσέγγιση ενός mm. (Να πάρετε
γ) Ο τρίτος πελάτης ζήτησε κουτιά σε σχήμα

τετραγωνικής πυραμίδας, που να χωρούν 250ml,
με πλευρά βάσης 5cm μεγαλύτερη από το ύψος.
Να βρεθεί η εξίσωση και στη συνέχεια μια κα-
τά προσέγγιση τιμή του ύψους h (προσέγγιση
χιλιοστού).
2.4 Εξισώσεις που ανάγονται σε πολυωνυμικές
Υπάρχουν εξισώσεις, οι οποίες δεν είναι πολυωνυμικές, αλλά με κατάλληλη

διαδικασία η λύση τους ανάγεται στη λύση πολυωνυμικών. Τέτοιες εξισώσεις
επιλύονται στα παραδείγματα που ακολουθούν,
1 Να λυθεί ,η εξίσωση
ΛΥΣΗ
Η εξίσωση ορίζεται για κάθε xεIR με x # 0 και Με αυτούς τους περιορισμούς
έχουμε:
Η τελευταία εξίσωση έχει ρίζες τους αριθμούς και - 1 . Λόγω των περιορισμών δεκτή
είναι μόνο η x = - 1 .
ΛΥΣΗ
Η εξίσωση ορίζεται για χ > 0 . Αν υψώσουμε και τα δυο μέλη της στο τετράγωνο, προκύ-
πτει η εξίσωση χ = χ 2 -4χ+4, η οποία γράφεται x2-5x+4 = 0 και έχει ως ρίζες τις Χι = 4
και x2 = 1. Οι τιμές αυτές του χ, αν και ικανοποιούν τον περιορισμό χ>0 δεν είναι και οι
δύο ρίζες της αρχικής εξίσωσης, Πράγματι· αν θέσουμε τις τιμές αυτές στην αρχική εξί-
σωση, παίρνουμε:
Για χ = 4 : που είναι αληθής ισότητα
Για χ = 1 : που δεν είναι αληθής ισότητα.

Αρα η αρχική εξίσωση έχει ως μοναδική ρίζα την χ=4,
Σχόλιο: Από το παραπάνω παράδειγμα προκύπτει ότι, αν υψώσουμε τα μέλη μιας

εξίσωσης στο τετράγωνο, τότε η εξίσωση που προκύπτει μπορεί να έχει και άλ-
λες ρίζες εκτός από τις ρίζες της αρχικής εξίσωσης. Είναι λοιπόν απαραίτητο σε
τέτοιες περιπτώσεις να κάνουμε επαλήθευση των ριζών που βρίσκουμε και να
απορρίπτουμε όσες από αυτές δεν επαληθεύουν την αρχική εξίσωση,
ΛΥΣΗ
Η εξίσωση ορίζεται για κάθε xεIR με x > Γι' αυτά τα x διαδοχικά έχουμε:
(απομονώνουμε το ριζικό)
(υψώνουμε στο τετράγωνο)
Η τελευταία εξίσωση έχει ως ρίζες τους αριθμούς - 3 και 1. Από τις ρίζες αυτές διαπιστώ-
νουμε με,επαλήθευση ότι μόνο η x=l είναι ρίζα της αρχικής.
ΛΥΣΗ
Η εξίσωση ορίζεται για τα xeIR, για τα οποία ισχύουν 2χ+6 > 0 και χ+4 > 0, δη-
λαδή για τα χ > —3. Γ ι ' αυτά τα χ διαδοχικά έχουμε:
(απομονώνουμε το ριζικό)
Η τελευταία εξίσωση έχει ως ρίζες τους αριθμούς - 3 και 5. Από τις ρίζες αυτές διαπιστώ-
νουμε με επαλήθευση ότι μόνο η x = 5 είναι ρίζα της αρχικής.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Σχόλιο.Εξισώσεις όπως αυτές των παραδειγμάτων 2, 3 και 4, όπου παραστάσεις του x

βρίσκονται κάτω από ριζικά, ανήκουν σε μια κατηγορία εξισώσεων που λέγονται άρρητες.
Β' ΟΜΑΔΑΣ
1. Να λύσετε τις ανισώσεις:
3. Ομοίως τις εξισώσεις:
4. Ομοίως τις εξισώσεις:
5. Να λύσετε την εξίσωση
1. Με τη βοήθεια της να αποδείξετε ότι το πολυώνυμο

διαιρείται με το πολυώνυμο x2+x+l (ν, μ, ρ θετικοί ακέ-
ραιοι).
2. Να αποδείξετε ότι το πολυώνυμο:
διαιρείται με το (χ-1) 2 . Να βρείτε το πηλίκο της

διαίρεσης.
διαιρείται με το ( χ - 1 ) .
(Οι εξισώσεις αυτές είναι της μορφής Εξισώσεις

της μορφής αυτής ανήκουν σε μια κατηγορία εξισώσεων που λέγοντα αντίστρο-
φες).
Υπόδειξη: Να διαιρέσετε τα μέλη των εξισώσεων με χ2 και στη σύνέχί ια να θέσε-

Υπόδειξη. Να θέσετε
6. Να βρείτε τα α, β e IR για τα οποία το πολυώνυμο διαιρούμενο με

το χ2—2, δίνει υπόλοιπο 5 χ + 8 '
7. να υπολογιστούν οι τιμές
Ρ(11) και Ρ(13).
8. Ο ήλιος ενός πλανητικού συστήματος με την πάροδο του χρόνου γίνεται άλλοτε
θερμότερος και άλλοτε ψυχρότερος. Έ χ ε ι εκτιμηθεί ότι η θερμοκρασία Τ σε °C
στην επιφάνεια ενός πλανήτη του συστήματος, μετά από χ εκατομμύρια χρόνια
θα είναι
ΐ) Μετά πόσο χρόνο θα έρθει το τέλος των πα-

γετώνων στον πλανήτη;
ίί) Πότε θα αρχίσει ο επόμενος παγετώνας και

πόσο θα διαρκέσει;
Οι ιστορικές ρίζες της μελέτης των πολυωνύμων βαθμού κυρίως 1 και 2
βρίσκονται στην κοιλάδα του Τίγρη και του Ευφράτη, τη Μεσοποταμία
όπως λεγόταν, που βρίσκεται στο σημερινό Ιράκ. Οι αρχαίοι Βαβυλώνιοι
που ζούσαν στην περιοχή αυτή και δημιούργησαν έναν από τους αρχαιότε-
ρους πολιτισμούς γύρω στο 2000 π.Χ. ήξεραν να βρίσκουν τις ρίζες πολυω-
νύμων 1 και 2 βαθμού και ήξεραν να υπολογίζουν προσεγγιστικά τετρα-
γωνικές ρίζες αριθμών. Ο συμβολισμός τους ήταν πρωτόγονος και οι δια-
τυπώσεις των προβλημάτων και των λύσεών τους γινόταν κυρίως με λόγια.
Αξίζει να σημειωθεί ότι για τα Μαθηματικά επιτεύγματα των Βαβυλωνίων,
που ήταν πολύ αξιόλογα για τα μέτρα εκείνης της εποχής, υπήρχε σχεδόν
απόλυτη άγνοια μέχρι πολύ τελευταία και μόλις γύρω στο 1930 μελέτες του
Otto Neugebauer μας διαφώτισαν γύρω από τα μαθηματικά εκείνης της πε-
ριόδου.
Το επόμενο μεγάλο βήμα οφείλεται στους αρχαίους Έλληνες. Οι Πυ-
θαγόρειοι στον 5° αιώνα π.Χ. αποδεικνύουν ότι οι τετραγωνικές ρίζες, που
συναντιώνται αναγκαστικά στη μελέτη πολυωνύμων 2 βαθμού, οδηγούν σε
ένα νέο είδος αριθμών, που κανείς μέχρι τότε δεν υποπτευόταν την ύπαρξή
τους. Οι βαβυλώνιοι είχαν βρεί την πολύ ακριβή προσέγγιση ότι
όμως δεν είχαν διερωτηθεί αν υπάρχει ο δηλαδή αν
υπάρχει κλάσμα , τέτοιο ώστε Αυτό είναι ένα πολύ βαθύτερο
ερώτημα στο οποίο δε μπορούμε να απαντήσουμε οσοδήποτε ακριβείς υπο-

λογισμούς και να κάνουμε. Η ανακάλυψη των Πυθαγορείων, ότι δεν υπάρ-
χει τέτοιο κλάσμα, είναι μια από τις πρώτες μαθηματικές αποδείξεις όπου η
αυστηρή λογική μας δείχνει ότι η απλή εμπειρία και διαίσθηση είναι δυνα-
τόν να μας εξαπατήσουν. Σε βιβλία του Ευκλείδη δίνεται η γεωμετρική λύ-
ση εξισώσεων 1 και 2 βαθμού, δηλαδή η κατασκευή των ριζών με κανόνα
και διαβήτη. Η άλλη μεγάλη Ελληνική συνεισφορά προς την κατεύθυνση
αυτή ήταν η βελτίωση του αλγεβρικού συμβολισμού που εκτίθεται στα
Αριθμητικά του Διόφαντου (περί το 250 π.Χ.). Τα Αριθμητικά του Διόφα-
ντου είναι για την Άλγεβρα ότι είναι τα Στοιχεία του Ευκλείδη για τη
Γεωμετρία και η επίδρασή τους στους επόμενους αιώνες ήταν πολύ μεγάλη.
Από τους αρχαίους Έ λ λ η ν ε ς τη σκυτάλη παρέλαβαν οι Άραβες, οι
οποίοι βελτίωσαν αποφασιστικά τον Αλγεβρικό λογισμό, δεν έλυσαν όμως
εξισώσεις 3 βαθμού παρ' όλο ότι εργάσθηκαν προς την κατεύθυνση αυτή
με βασικό κίνητρο τη μελέτη τριγωνομετρικών ζητημάτων. Αξίζει να ση-
μειωθεί ότι η λέξη Άλγεβρα προέρχεται από παραφθορά του τίτλου ενός
βιβλίου του αστρονόμου Mohammed ibn Musa al-khowarizmi (περί το 825),
που ήταν Al-jabr w'almuqabala.
Όπως γνωρίζουμε, οι ρίζες μιας δευτεροβάθμιας εξίσωσης αχ 2 +βχ+γ=0
δίνονται από τον τύπο που βρίσκεται σχετικά εύκο-
λα και με πολλούς τρόπους (βλέπε ιστορικό σημείωμα του 5ου Κεφαλαίου

της Άλγεβρας της Α' Λυκείου). Ο σκοπός των μαθηματικών ήταν να
βρούν ανάλογους τύπους για εξισώσεις 3ου και μεγαλύτερου βαθμού. Μετά
από άκαρπες προσπάθειες αιώνων ο Scipio del Ferro και ο Niccolo Fontana
στις αρχές του 16ου αιώνα εργαζόμενοι ανεξάρτητα, βρήκαν ως τύπο επί-
λυσης της εξίσωσης τον
Ο τύπος αυτός φέρει το όνομα του Cardano που τον δημοσίευσε στην ερ-
γασία του Ars Magna το 1545 και τον αποδίδει στον Fontana. Στην ίδια ερ-
γασία υπάρχει μια μέθοδος αναγωγής μιας εξίσωσης 4ου βαθμού σε επίλυ-
ση εξίσωσης 3ου βαθμού. Έ χ ε ι μείνει ιστορική η διαμάχη των Cardano,
του Niccolo del Ferro και του Ludovico Ferrari για την πατρότητα των τύ-
πων αυτών.
Ό λ ε ς οι προσπάθειες που έγιναν στη συνέχεια και για τρεις περίπου
αιώνες, με σκοπό να βρεθούν τύποι για εξισώσεις βαθμού μεγαλύτερου του
4, απέτυχαν. Είναι χαρακτηριστικό ότι με το πρόβλημα αυτό ασχολήθηκαν
οι μεγάλοι μαθηματικοί της εποχής εκείνης, όπως ο Lagrange και ο Gauss.
Αυτοί, μολονότι δεν έφθασαν σε συμπέρασμα για το αν οι ρίζες τέτοιων
εξισώσεων μπορούν να εκφρασθούν με τύπους όπως οι παραπάνω, εν τού-
τοις στην προσπάθεια τους αυτή έκαναν σημαντικές ανακαλύψεις στην
Άλγεβρα.
Η μεγαλύτερη συμβολή στην τελική επίλυση του προβλήματος των
αλγεβρικών εξισώσεων δόθηκε τελικά στις αρχές του 19ου αιώνα από τους
νεαρούς μαθηματικούς Abel και Galois. Ο Νορβηγός Niels Η. Abel (1802-
1829) απέδειξε το 1824, σε ηλικία 22 ετών, ότι δεν υπάρχουν τύποι, όπως
στην περίπτωση 2ου, 3ου και 4ου βαθμού, που να δίνουν τις ρίζες μιας
γενικής εξίσωσης 5ου βαθμού. Οπωσδήποτε χρησιμοποίησε τα αποτελέ-
σμτα των προηγουμένων του και κυρίως του Lagrange. Το γενικό πρόβλημα
που παρέμενε ήταν να βρεθούν οι συνθήκες, ώστε μια εξίσωση να μπορεί
να επιλυθεί. Ο Abel πέθανε το 1829 σε ηλικία 27 ετών από τις κακουχίες
και τη φυματίωση, χωρίς να ολοκληρώσει τη λύση του προβλήματος. Κατά
τους βιογράφους του ταξίδευε στην Ευρώπη πεζός, για να συναντήσει τους
μεγάλους μαθηματικούς της εποχής.
* Κάθε εξίσωση 3ου βαθμού: με τη βοήθεια του μετασχημα-
τισμού παίρνει τη μορφή

Το γενικό πρόβλημα έλυσε λίγο αργότερα ο νεαρός Γάλλος μαθηματι-
κός Evariste Galois (1811-1832), που έδωσε τις συνθήκες, ώστε μια εξίσωση
να έχει ρίζες που να εκφράζονται με τους συντελεστές.
Η ζωή του Galois απασχόλησε πολλούς ιστορικούς και οι βιογραφίες
του είναι μεταξύ μύθου και πραγματικότητας. Ο Galois έζησε σε μια εποχή
που η Γαλλία ταραζόταν από πολιτικές αναταραχές. Αφού απέτυχε στις
εισαγωγικές εξετάσεις για την Ecole Polytechnique το 1829 λόγω ελλιπούς
προπαρασκευής, γράφτηκε στην Ecole Preparatoire. Εκεί η ζωή του σημα-
δεύτηκε από αποβολές, ασθένειες και φυλακίσεις για πολιτικούς λόγους.
Τελικά έλαβε μέρος σε μια μονομαχία, όπου τραυματίσθηκε θανάσιμα και
πέθανε στις 31 Μαΐου του 1832, πριν συμπληρώσει τα 21 χρόνια του. Τις
ανακαλύψεις του ο Galois τις έγραψε την τελευταία νύχτα της ζωής του
πριν από τη μονομαχία σε ένα δυσανάγνωστο χειρόγραφο 31 σελίδων, το
οποίο έμεινε στην αφάνεια, μέχρι που ο Γάλλος ακαδημαϊκός Joseph Liou-
ville το παρουσίασε στη Γαλλική Ακαδημία στις 4 Ιουλίου 1843.
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 3ο
Πρόοδοι
3.1 Ακολουθίες
Η έννοια της ακολουθίας
Ας υποθέσουμε ότι καταθέτουμε στην τράπεζα ένα κεφάλαιο 10000 ευρώ με

ανατοκισμό ανά έτος και με επιτόκιο 2%. Αυτό σημαίνει ότι σε ένα χρόνο οι τόκοι που
θα αποδώσει το κεφάλαιο προστίθενται σε αυτό και το ποσό που προκύπτει
ξανατοκίζεται για τον επόμενο χρόνο με το ίδιο επιτόκιο. Η διαδικασία αυτή μπορεί να
συνεχιστεί όσα χρόνια θέλουμε. Επομένως, το κεφάλαιο των 10000 ευρώ θα γίνει:
Σε 1 χρόνο:
10000+0,02 10000 = 10000 (1+0,02) = 10200 ευρώ.
Σε 2 χρόνια:
10000· 1,02+0,02·( 10000· 1,02) = 10000· 1,02·(1+0,02) = 10000·( 1,02 )2
= 10404 ευρώ.
Συνεχίζοντας με τον ίδιο τρόπο βρίσκουμε ότι το ποσό των 10000 ευρώ θα γίνει:
Σε 3 χρόνια 10000 (1,02)4 ευρώ, σε 4 χρόνια 10000·(1,02)4 ευρώ κτλ. και σε ν χρόνια θα
γίνει 10000(1,02 )ν ευρώ.
Έτσι έχουμε τον πίνακα:
Παρατηρούμε ότι κάθε θετικός ακέραιος ν αντιστοιχίζεται στον πραγματικό αριθμό

10000·(1,02)ν.
Ορίζεται με τον τρόπο αυτό μια πραγματική συνάρτηση με πεδίο ορισμού το
σύνολο των θετικών ακεραίων. Λέμε ότι η συνάρτηση αυτή είναι μια ακολουθία.
Γενικότερα ορίζουμε ότι:
Ακολουθία λέγεται κάθε συνάρτηση με πεδίο ορισμού το σύνολο IN*
των θετικών ακεραίων.
Αν και μια ακολουθία είναι συνάρτηση, ωστόσο χρησιμοποιούμε για αυτήν

ιδιαίτερο συμβολισμό. Έ τ σ ι , μια ακολουθία συμβολίζεται συνήθως με το γράμμα
α και η τιμή της στο ν, δηλαδή το α(ν), συμβολίζεται με αν που διαβάζεται «α με
δείκτη ν». Λέμε τότε ότι έχουμε την ακολουθία (αν). Οι τιμές α1,, α2, α3 κτλ. λέγο-
νται κατά σειρά πρώτος όρος, δεύτερος όρος, τρίτος όρος κτλ. της ακολουθίας. Ο
αν λέγεται νιοστός ή γενικός όρος της ακολουθίας. Για πρακτικούς λόγους μια
ακολουθία παριστάνεται και με άλλους τρόπους.
Έ σ τ ω π.χ. η ακολουθία α με αν — ν2. Τότε είναι α, = 12, α2 = 22, α3 = 32, ..., και
γενικά αν = ν2. Μπορούμε λοιπόν να λέμε:
έστω «η ακολουθία I 2 , 22, 32, ..., ν 2 ,...», ή ακόμα
έστω «η ακολουθία αν = ν2».
Ακολουθίες που ορίζονται αναδρομικά

Στην ακολουθία 12, 2 : , 3 2 , ..., ν 2 ,... ο γενικός της όρος αν = ν2 μας επιτρέπει
να βρούμε τον οποιονδήποτε όρο της. Είναι π.χ. α 20 = 202 = 400, α 100 = 1002 =
10000 κτλ.
Υπάρχουν όμως και ακολουθίες που για το γενικό τους όρο είναι δύσκολο να
βρεθεί ένας μαθηματικός τύπος
Ας θεωρήσουμε π.χ. την ακολουθία (αν), της οποίας ο πρώτος όρος είναι το
1, ο δεύτερος όρος είναι επίσης το 1 και κάθε άλλος όρος, από τον τρίτο και με-
τά, είναι ίσος με το άθροισμα των δυο προηγούμενων όρων:
Έχουμε:
Παρατηρούμε ότι μπορούμε με διαδοχικά βήματα να βρούμε τον οποιονδή-

ποτε όρο της ακολουθίας. Αυτό σημαίνει ότι η ακολουθία (α ν ) είναι τελείως ορι-
σμένη.
Λέμε ότι η ακολουθία (αν) ορίζεται αναδρομικά και η ισότητα αν+2 = α ν+ ι+α ν
λέγεται αναδρομικός τύπος της ακολουθίας. Γενικότερα, για να ορίζεται μια ακο-
λουθία αναδρομικά, απαιτείται να γνωρίζουμε:
(ί) Τον αναδρομικό της τύπο και
(ίί) Ό σ ο υ ς αρχικούς όρους μας χρειάζονται, ώστε ο αναδρομικός τύπος να

.αρχίσει να δίνει όρους.
Σχόλιο: Υπάρχουν ακολουθίες, για τις οποίες μέχρι τώρα δε γνωρίζουμε ούτε
έναν τύπο για το γενικό τους όρο ούτε έναν αναδρομικό τύπο. Μια τέτοια ακο-
λουθία είναι π.χ. η ακολουθία των πρώτων αριθμών:
2, 3, 5, 7, 11, 13,...
Γ ρ α φ ι κ ή παράσταση ακολουθίας
Ό π ω ς μια συνάρτηση έτσι και μια ακο-
λουθία μπορεί να παρασταθεί γραφικά σε ένα
σύστημα συντεταγμένων.
Βέβαια, αφού το πεδίο ορισμού μιας ακο-
λουθίας είναι το IN η γραφική της παράστα-
σ η αποτελείται από σημεία με τετμημένες θε-
τικούς ακέραιους αριθμούς.
Για παράδειγμα, στο διπλανό σχήμα βλέπουμε
μερικά σημεία της γραφικής παράστασης της
ακολουθίας αν = 2ν—1. Τα σημεία αυτά είναι
προφανώς εκείνα τα σημεία της ευθείας
y=2x—1 που έχουν τετμημένες ακέραιους θε-
τικούς αριθμούς.
Ομοίως, στο διπλανό σχήμα βλέπουμε μερικά
σημεία της γραφικής παράστασης της ακο-
λουθίας Τα σημεία αυτά είναι εκείνα
τα σημεία της υπερβολής που έχουν
τετμημένες ακέραιους θετικούς αριθμούς.
1 Να γράψετε τους τέσ
ΛΥΣΗ
2 8 Δίνεται η ακολουθία με α, = 2 και α = α* + 1. Να βρεθούν οι πρώτοι τέσσερις όροι
της ακολουθίας.
ΛΥΣΗ
Έχουμε
38 Δίνεται η ακολουθία α ν = 3 ν + 5 . Να οριστεί η ακολουθία αυτή και αναδρομικά.
ΛΥΣΗ
Έχουμε
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α ΟΜΑΔΑΣ
1. Να βρείτε τους πέντε πρώτους όρους των ακολουθιών:
2. Να βρείτε τους πέντε πρώτους όρους των ακολουθιών:
3. Να ορίσετε αναδρομικά τις ακολουθίες:
ί) α ν = ν + 5 ii) α ν = 2V iii) α ν = 2 ν - 1 iv) α ν = 5 ν + 3

4. Να βρείτε το νί όρο των ακολουθιών:
5. Να παραστήσετε γραφικά τους πέντε πρώτους όρους των ακολουθιών:
Β' ΟΜΑΔΑΣ
1. Το σημείο Μ ν κινείται στο ημικύκλιο κέντρου
0 και ακτίνας 1 έτσι, ώστε όπου ν
θετικός ακέραιος μεγαλύτερος της μονάδας. Να

βρείτε το γενικό όρο της ακολουθίας (α ν ), της
οποίας κάθε όρος εκφράζει το μήκος του ΑΜ ν .
2. Θεωρούμε την ευθεία y = χ + 1 και την ακολου-

θία (α ν ), της οποίας ο όρος α ν εκφράζει το
γραμμοσκιασμένο εμβαδό. Να βρείτε το α ν .
3. Θεωρούμε την ακολουθία
ί) Να χαράξετε τη γραφική παράσταση της συνάρτησης , χ > 0 και να

εξηγήσετε στο σχήμα τι παριστάνει η ακολουθία (α ν ).
ίί). Να αποδείξετε ότι για την ακολουθία αυτή ισχύει α ν+ | < α ν .
4. Να βρείτε το ν° όρο της ακολουθίας με α, = 1 και α ν = ν · α ν .|
5. Αν δοθεί ένας αριθμός Α Χ ) , τότε αποδεικνύεται ότι οι διαδοχικοί όροι της ακο-
λουθίας με προσεγγίζουν όλο και περισσότερο την
καθώς το ν μεγαλώνει. Να βρείτε μια προσέγγιση της υπολογίζοντας

τον α 4 . (Να συγκρίνετε το αποτέλεσμα με την τιμή της που δίνουν οι πί-
νάκες).
6. Κάθε πλευρά ενός ισόπλευρου τριγώνου χωρίζεται σε τρία ίσα τμήματα. Το με-
σαίο τμήμα κάθε πλευράς αντικαθίσταται από τις δυο πλευρές ισόπλευρου τρι-
γώνου. Στο σχήμα με μορφή αστεριού που προκύπτει αντικαθιστούμε πάλι το
μεσαίο κάθε πλευράς με δυο πλευρές ισόπλευρου τριγώνου. Με ανάλογο τρό-
πο συνεχίζουμε για κάθε σχήμα που προκύπτει από τη διαδικασία αυτή.
ί) Να βρείτε έναν αναδρομικό τύπο και το γενικό όρο της ακολουθίας (S v ) που
εκφράζει το πλήθος των πλευρών κάθε σχήματος.
ίί) Να βρείτε έναν αναδρομικό τύπο και το γενικό όρο της ακολουθίας (U v ) που
εκφράζει την περίμετρο κάθε σχήματος, αν το αρχικό ισόπλευρο τρίγωνο έχει
πλευρά ίση με 1.
3.2 Αριθμητική πρόοδος
— Στην ακολουθία 1, 3, 5, 7,... των περιττών αριθμών, κάθε όρος προκύπτει από
τον προηγούμενό του με πρόσθεση του αριθμού 2. Δηλαδή για την ακολουθία αυ-
τή ισχύει:
αν+1 = αν + 2 ή αν+1 αν = 2
Η ακολουθία (αν) λέγεται αριθμητική πρόοδος με διαφορά 2.

— Στην ακολουθία 15, 10, 5, 0, —5, —10,... κάθε όρος προκύπτει από τον προη-
γούμενό του με πρόσθεση του αριθμού —5. Δηλαδή για την ακολουθία αυτή
ισχύει:
αν+1 = αν -5 ή αν+1 - αν = - 5
Όπως και προηγουμένως, η ακολουθία (αν) λέγεται αριθμητική πρόοδος με δια-

φορά —5.
Γενικότερα ορίζουμε ότι:
Μια ακολουθία λέγεται αριθμητική πρόοδος, αν κάθε όρος της προκύπτει

από τον προηγούμενό του με πρόσθεση του ίδιου πάντοτε αριθμού.
Τον αριθμό αυτό τον συμβολίζουμε με ω και τον λέμε διαφορά της προόδου.
Επομένως, η ακολουθία (αν) είναι αριθμητική πρόοδος με διαφορά ω, αν και
μόνο αν ισχύει:
Αν σε μια αριθμητική πρόοδο γνωρίζουμε τον πρώτο όρο της α1 και τη δια-
φορά της ω, τότε ο αναδρομικός της τύπος αν+1 = α ν +ω μας επιτρέπει να βρούμε
με διαδοχικά βήματα τον οποιονδήποτε όρο της.
Μπορούμε όμως να υπολογίσουμε κατευθείαν το ν= όρο α ν μιας αριθμητικής
προόδου ως συνάρτηση των α1. ω και ν ως εξής: Από τον ορισμό της αριθμητικής
προόδου έχουμε:
Προσθέτοντας κατά μέλη της ν αυτές ισότητες και εφαρμόζοντας την ιδιό-
τητα της διαγραφής, βρίσκουμε
Επομένως
Έ τ σ ι π.χ. στην αριθμητική πρόοδο 3, 5, 7, 9 η οποία έχει α, = 3 και

ω = 5 - 3 = 2, ο ν = όρος της είναι α ν = 3 + ( ν - 1 ) · 2. Επομένως ο 20 όρος της είναι
α20 = 3+19 · 2 = 41, ο 100 όρος της είναι α100 = 3+99-2 = 201 κτλ.
Αριθμητικός μέσος
Αν πάρουμε τρεις διαδοχικούς όρους α, β, γ μιας αριθμητικής προόδου με
διαφορά ω, τότε ισχύει:
Αλλά και αντιστρόφως, αν για τρεις αριθμούς α, β, γ ισχύει τότε έχου-

με:
που σημαίνει ότι οι α, β, γ είναι διαδοχικοί όροι αριθμητικής προόδου. Ο β λέγε-

ται αριθμητικός μέσος των α και γ.
Άθροισμα ν διαδοχικών όρων αριθμητικής προόδου

Ας θεωρήσουμε την αριθμητική πρόοδο 1, 2, 3, 4,... και ας βρούμε το άθροι-
σμα των 100 πρώτων όρων της
Αντί να προσθέσουμε τους αριθμούς αυτούς με τον συνήθη τρόπο, μπορούμε να

βρούμε συντομότερα το άθροισμά τους ως εξής:
Γράφουμε δυο φορές το παραπάνω άθροισμα, αλλά με αντίθετη τη σειρά των
προσθετέων και προσθέτουμε τις δυο ισότητες κατά μέλη:
Εφαρμόζοντας τον παραπάνω τρόπο σε μια οποιαδήποτε αριθμητική πρόοδο, θα

αποδείξουμε ότι:
Αν προσθέσουμε κατά μέλη τις παραπάνω ισότητες έχουμε:

1 Να βρεθεί το άθροισμα 7 + 1 0 + 1 3 +...+ 157
ΛΥΣΗ
Πρόκειται για το άθροισμα διαδοχικών όρων μιας αριθμητικής προόδου με α1 = 7,
α ν = 157 και ω = 3. Για να το υπολογίσουμε, χρειαζόμαστε το πλήθος ν των προσθετέων.
Από τον τύπο του ν όρου α ν = α1+(ν—1)ω έχουμε
Επομένως το ζητούμενο άθροισμα είναι
2 Πόσοι όροι της αριθμητικής προόδου 52, 47, 4 2 , . . . έχουν άθροισμα ίσο με 90;
ΛΥΣΗ
Έχουμε
Επειδή
Επειδή όμως veIN*, συμπεραίνουμε ότι ν = 20. Ά ρ α 20 όροι της δοθείσης αριθμητικής
προόδου έχουν άθροισμα ίσο με 90.
3 Ο 10 όρος μιας αριθμητικής προόδου είναι ο 42 και ο 19° s όρος της είναι ο 87. Να
υπολογισθεί το άθροισμα των πρώτων 100 όρων της προόδου αυτής.
ΛΥΣΗ
Από τον τύπο Επομέ-
νως οι α, και ω είναι οι λύσεις του συστήματος
Από την επίλυση του συστήματος αυτού βρίσκουμε ότι είναι α, = —3 και ω = 5.
Επομένως
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α' ΟΜΑΔΑΣ
1. Να βρείτε το ν° όρο των αριθμητικών προόδων:
2. Να βρείτε το ζητούμενο όρο σε καθεμιά από τις αριθμητικές προόδους:
3. ί) Αν ο 6= όρος μιας αριθμητικής προόδου είναι 12 και ο 10 όρος είναι 16,

να βρείτε τον 1° όρο και τη διαφορά της προόδου.
ii) Ομοίως, αν είναι α 5 = 14 και α 12 = 42
iii) Ομοίως, αν είναι α 3 = 20 και α 7 = 32.
4., i) Ο 5 όρος μιας αριθμητικής προόδου είναι —5 και ο 15 = όρος της είναι —2.
Να βρείτε τον 50° όρο της προόδου.
ii) Αν σε μια αριθμητική προόδο είναι α 7 = 55 και α 22 = 145, να βρείτε τον a18.
5. i) Ποιος όρος της αριθμητικής προόδου με α, = 2 και ω = 5 ισούται με 97;
ii) Ποιος όρος της αριθμητικής προόδου με α, = 80 και ω = —3 ισούται με —97;
6. ί) Να βρείτε τον αριθμητικό μέσο των 10 και —40
ii) Να βρείτε για ποια τιμή του χ ο αριθμητικός μέσος των 5χ+1 και 11 είναι ο
3χ—2.
7. Αν δυο αριθμοί διαφέρουν κατά 10 και ο αριθμητικός τους μέσος είναι ο 25, να
βρείτε τους δυο αυτούς αριθμούς.
8. Να βρείτε το άθροισμα των πρώτων 40 όρων των αριθμητικών προόδων:
i)7,9,11,... ii) 0, 2, 4 , . . . . iii) 6, 10, 1 4 , . . . iv)-7,-2,+3,...

9. Να βρείτε το άθροισμα των πρώτων £0 όρων των αριθμητικών προόδων:
ί) 2 , - 1 , - 4 , . . .
10. Να υπολογίσετε τα αθροίσματα:
ί) 1 + 5 + 9 + .. + 197 ίί) 9 + 1 2 + 1 5 + +... 90 iii) - 7 - 1 0 - 1 3 ...-109
11. Πόσους πρώτους όρους πρέπει να πάρουμε από καθεμιά από τις παρακάτω αριθ-
μητικές προόδους για να έχουν άθροισμα 180;
ί) 4, 8, 1 2 , . . . ίί) 5, 10, 15,...
12. Μια στέγη σχήματος τραπεζίου έχει 15 σειρές κεραμίδια. Η πρώτη σειρά έχει
53 κεραμίδια και κάθε επόμενη σειρά έχει δυο κεραμίδια λιγότερα. Πόσα κερα-
μίδια έχει η 15η σειρά και πόσα κεραμίδια έχει συνολικά η στέγη;
Β ΟΜΑΔΑΣ
1. Ο ν όρος μιας ακολουθίας είναι α ν = 12—4ν. Να δείξετε ότι η ακολουθία αυτή
είναι αριθμητική πρόοδος και να γράψετε τον πρώτο όρο της α1 και τη διαφορά
της ω.
2. Αν οι α, β, γ είναι θετικοί αριθμοί και οι α 2 , β 2 , γ 2 είναι διαδοχικοί όροι αριθ-
μητικής προόδου, να δείξετε ότι και οι αριθμοί είναι επίσης
διαδοχικοί όροι αριθμητικής προόδου.
3. Αν οι α1, β1 γ1 καθώς και οι α 2 , β 2 , γ2 είναι διαδοχικοί όροι μιας αριθμητικής
προόδου, να δείξετε ότι το σύστημα
έχει ως μια λύση το ζεύγος (—1, 2).
4. Να βρείτε το άθροισμα:
ί) των πρώτων 200 περιττών αριθμών, ii) των πρώτων 300 θετικών άρτιων
iii) όλων των περιττών αριθμών μεταξύ 16 και 380.
i) των πολλαπλασίων του 5 μεταξύ 1 και 199,
ii) των πολλαπλασίων του 3 μεταξύ 10 και 200.
i) των πρώτων 30 όρων της ακολουθίας αν = 5ν—4,
ii) των πρώτων 40 όρων της ακολουθίας α ν = —5ν—3.

7. Να βρείτε το άθροισμα των ακεραίων από 1 μέχρι 200 που δεν είναι πολλαπλάσια
του 4 ή του 9.
8. Να βρείτε το ελάχιστο πλήθος πρώτων όρων της αριθμητικής προόδου 1, 3, 5,

7,... που απαιτούνται, ώστε το άθροισμα του να ξεπερνάει το 4000.
* 9. ί) Είναι γνωστό ότι, για κάθε veIN*, το άθροισμα των πρώτων ν όρων μιας ακο-
λουθίας (α ν ) είναι Να δείξετε ότι η (α ν ) είναι αριθμητική πρόοδος
και να γράψετε τους α, και ω.
ii) Ομοίως, αν είναι
10. Να συμπληρώσετε το διπλανό πίνακα, στον

οποίο τα α1, ω, ν, α ν και S v ανήκουν σε κάθε
γραμμή στην ίδια αριθμητική πρόοδο.
11. Έ ν α ρολόι χτυπάει τις ακέραιες ώρες. Πόσα χτυπήματα ακούγονται σε ένα
24/ωρο;
12. Έ ν α στάδιο έχει 33 σειρές καθισμάτων. Στην κάτω-κάτω σειρά βρίσκονται 800
θέσεις και στην πάνω-πάνω σειρά βρίσκονται 4160 θέσεις. Το πλήθος των θέ-
σεων αυξάνει από σειρά σε σειρά κατά τον ίδιο πάντα αριθμό θέσεων. Να βρείτε
πόσες θέσεις έχει συνολικά το στάδιο και πόσες θέσεις έχει η μεσαία σειρά.
13. Να βρείτε τέσσερις ακέραιους αριθμούς που αποτελούν διαδοχικούς όρους μιας
αριθμητικής προόδου, αν το άθροισμα τους είναι 32 και το γινόμενο τους είναι
1680.
14. Μεταξύ των αριθμών 3 και 80 θέλουμε να βρούμε άλλους 10 αριθμούς που όλοι
μαζί να είναι διαδοχικοί όροι μιας αριθμητικής προόδου. Να βρεθούν οι αριθμοί
αυτοί. [Τέτοια προβλήματα λέγονται προβλήματα παρεμβολής όρων].
15. Να υπολογίσετε το άθροισμα:
16. Ένας αγρότης, για να κάνει μία γεώτρηση στο κτήμα του, συμφώνησε τα
εξής με τον ιδιοκτήτη του γεωτρύπανου: Το 1 μέτρο θα κοστίσει 20 ευρώ
και αυξανομένου του βάθους, θα αυξάνεται και η τιμή κάθε μέτρου κατά 5
ευρώ. Ο αγρότης διαθέτει 4700 ευρώ. Σε πόσο βάθος μπορεί να πάει η γεώ-
τρηση στο κτήμα του;
3.3 Γεωμετρική πρόοδος
— Σ τ η ν α κ ο λ ο υ θ ί α 3, 6, 12, 2 4 , . . . κ ά θ ε ό ρ ο ς τ η ς π ρ ο κ ύ π τ ε ι α π ό τ ο ν π ρ ο η γ ο ύ μ ε ν ό
τ ο υ με π ο λ λ α π λ α σ ι α σ μ ό επί 2. Δ η λ α δ ή για τ η ν α κ ο λ ο υ θ ί α α υ τ ή ι σ χ ύ ε ι :
Η ακολουθία (αν) λέγεται γεωμετρική πρόοδος με λόγο 2.
— Σ τ η ν α κ ο λ ο υ θ ί α 2 7 , —9, 3 , - 1 , ... κ ά θ ε ό ρ ο ς τ η ς π ρ ο κ ύ π τ ε ι α π ό τ ο ν π ρ ο η γ ο ύ -
μ ε ν ό τ ο υ με π ο λ λ α π λ α σ ι α σ μ ό επί Δ η λ α δ ή για τ η ν α κ ο λ ο υ θ ί α α υ τ ή ι σ χ ύ ε ι :
Ό π ω ς και π ρ ο η γ ο υ μ έ ν ω ς , η α κ ο λ ο υ θ ί α ( α ν ) λ έ γ ε τ α ι γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή πρόοδος μ ε λ ό γ ο
Γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α ορίζουμε ότι:
Τ ο ν α ρ ι θ μ ό α υ τ ό τ ο ν σ υ μ β ο λ ί ζ ο υ μ ε με λ και τ ο ν λ έ μ ε λ ό γ ο τ η ς προόδου.
Σ ε μ ι α γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή π ρ ό ο δ ο ( α ν ) υ π ο θ έ τ ο υ μ ε π ά ν τ α ό τ ι α1 # 0 , ο π ό τ ε , αφού
είναι και λ # 0 , ι σ χ ύ ε ι α ν # 0 γ ι α κ ά θ ε veIN*. Ε π ο μ έ ν ω ς , η α κ ο λ ο υ θ ί α ( α ν ) είναι
γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή π ρ ό ο δ ο ς με λ ό γ ο λ , αν και μ ό ν ο αν ι σ χ ύ ε ι :
Α ν σ ε μια γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή π ρ ό ο δ ο γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε τ ο ν π ρ ώ τ ο ό ρ ο τ η ς α. και τ ο λ ό γ ο
της λ, τ ό τ ε ο αναδρομικός της τύπος μας ε π ι τ ρ έ π ε ι ν α β ρ ο ύ μ ε μ ε
δ ι α δ ο χ ι κ ά β ή μ α τ α τ ο ν ο π ο ι ο ν δ ή π ο τ ε ό ρ ο τ η ς . Μ π ο ρ ο ύ μ ε όμως να υ π ο λ ο γ ί σ ο υ μ ε
κ α τ ε υ θ ε ί α ν τ ο ν ° ό ρ ο α ν μιας γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή ς π ρ ο ό δ ο υ ως σ υ ν ά ρ τ η σ η των α1, λ και ν
ως ε ξ ή ς :
Από τον ορισμό της γεωμετρικής πρόοδου έχουμε:
Πολλαπλασιάζοντας κατά μέλη τις ν αυτές ισότητες και εφαρμόζοντας την ιδιό-
τητα της διαγραφής, βρίσκουμε
Επομένως
Έ τ σ ι π.χ. στη γεωμετρική πρόοδο 3, —6, 12, —24,... η οποία έχει α1 = 3 και
ο ν = όρος της είναι αν = 3 · (—2)ν-1. Επομένως ο 5= όρος της είναι
ο δέκατος όρος της είναι
Γέωμετρικός μέσος
Αν πάρουμε τρεις διαδοχικούς όρους α, β, γ μιας γεωμετρικής προόδου με
λόγο λ, τότε ισχύει:
και επομένως
Αλλά και αντιστρόφως, αν για τρεις αριθμούς α, β, γ # 0 ισχύει β2 = αγ, τότε
έχουμε που σημαίνει ότι οι α, β, γ είναι διαδοχικοί όροι μιας γεωμετρι-
κής προόδου. Ο θετικός αριθμός λέγεται γεωμετρικός μέσος των α και γ.

Άθροισμα ν διαδοχικών όρων γεωμετρικής προόδου

Ας θεωρήσουμε τη γεωμετρική πρόοδο 1, 3, 9, 27, ... στην οποία είναι α, = 1
και λ = 3, και ας βρούμε το άθροισμα S7 των 7 πρώτων όρων της.
Έχουμε
(1)
Αντί να προσθέσουμε τους αριθμούς αυτούς με τον συνήθη τρόπο, μπορούμε να

βρούμε συντομότερα το άθροισμά τους ως εξής: Πολλαπλασιάζουμε τα μέλη της
(1) με το λόγο λ = 3 και έχουμε
(2)
Αφαιρούμε από τα μέλη της (2) τα μέλη της (1) και έχουμε:
Εφαρμόζοντας τον παραπάνω τρόπο σε μια οποιαδήποτε γεωμετρική πρόοδο, θα
αποδείξουμε ότι:
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Έστω (1)
Πολλαπλασιάζουμε τα μέλη της (1) με το λόγο λ και έχουμε
(2)
Αφαιρούμε από τα μέλη της (2) τα μέλη της (1) και έχουμε:
η
Επομένως, αφού λ Φ 1, έχουμε:
Παρατήρηση: Στην περίπτωση που ο λόγος της προόδου είναι λ—1, τότε το
άθροισμα των όρων της είναι Sv = ν · α ρ αφού όλοι οι όροι της προόδου είναι
ίσοι με αι.
1° Να βρεθεί ο ν™ όρος μιας γεωμετρικής προόδου της οποίας ο 4 = όρος είναι και ο 9 2
όρος της είναι
ΛΥΣΗ
Έ σ τ ω α, ο πρώτος όρος της γεωμετρικής προόδου και λ ο λόγος της. Τότε έχουμε:
Επομένως
από την οποία προκύπτει ότι
Αντικαθιστούμε την τιμή αυτή του και έχουμε
Άρα ο ν όρος της γεωμετρικής προόδου, σύμφωνα με τον τύπο είναι
2 Να υπολογιστεί το άθροισμα
ΛΥΣΗ
Πρόκειται για το άθροισμα διαδοχικών όρων μιας γεωμετρικής προόδου με α1 = 1 kc
Για να εφαρμόσουμε τον τύπο , πρέπει να ξέρουμε το πλήθος ν των όρων.
Από τον τύπο όμως του ν όρου έχουμε
και επομένως ν— 1 = 8 ή ν=9.
Ά ρ α το ζητούμενο άθροισμα είναι:
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α ΟΜΑΔΑΣ
1. Να βρείτε το ν όρο των γεωμετρικών προόδων:
ί) 3 , 6 , 1 2 , . . . , 2 , 6,... iii) 9, 2 7 , 8 1 , . . .
ν) 16, 8 , 4 , . . . vi) 1 8 , 6 , 2 , . . .
2. Να βρείτε το ζητούμενο όρο σε καθεμιά από τις γεωμετρικές προόδους:
3. ί) Να βρείτε τον 1° όρο μιας γεωμετρικής προόδου, της οποίας ο 5= όρος είναι
και ο λόγος 2.
ίί) Ομοίως, αν ο 4 2 όρος είναι και ο λόγος
4. ί) Να βρείτε το λόγο μιας γεωμετρικής προόδου της οποίας ο 3 όρος είναι 12 και
ο 6 2 όρος είναι 96.
ίί) Ομοίως, αν ο 2 όρος είναι και ο 5 2 όρος είναι
5. Να βρείτε:
i) τον α 15 μιας γεωμετρικής προόδου με α1 = 20 και ω=1,05,
ii) τον α ] 4 μιας γεωμετρικής προόδου με
iii) τον α 21 μιας γεωμετρικής προόδου με
6. Έ σ τ ω η γεωμετρική πρόοδος 3, 6, 12,.... Να βρείτε το πλήθος των όρων της μέ-

χρι και τον όρο που ισούται με 768.
7. i) Να βρείτε τον πρώτο όρο της γεωμετρικής προόδου 4, 8, 16,... που υπερβαίνει
το 2000.
ίί) Να βρείτε τον πρώτο όρο της γεωμετρικής προόδου 128, 64, 32,..., που είναι
μικρότερος του 0,25.
8. ί) Να βρείτε το γεωμετρικό μέσο των αριθμών 5 και 20, καθώς και των και
ii) Να βρείτε τον x ώστε οι αριθμοί χ—4, χ + 1 , χ—19 να αποτελούν γεωμετρική

πρόοδο.
9. Να βρείτε το άθροισμα των πρώτων 10 όρων των γεωμετρικών προόδων

10. Να βρείτε το άθροισμα των πρώτων 8 όρων των γεωμετρικών προόδων
ί) 9, 12, 16,...
ί) 2 + 8 + 3 2 + - + 8192 ίί) 4 + 2 + 1 + - ίίί) 1 + ( - 2 ) + 4 + ... + 256.
12. Μια κοινωνία βακτηριδίων διπλασιάζεται σε αριθμό κάθε μια ώρα. Αν αρχικά
υπάρχουν 3 βακτηρίδια, πόσα βακτηρίδια θα υπάρχουν ύστερα από 12 ώρες;
13. Μια μπάλα πέφτει από ύψος 60 μέτρων και αναπηδά σε έδαφος φθάνοντας κάθε
φορά στο του ύψους της προηγούμενης αναπήδησης. Να βρείτε σε τι ύψος
θα φθάσει στην 4η αναιπήδηση
Β ΟΜΑΔΑΣ
1. Ο ν όρος μιας ακολουθίας είναι Να δείξετε ότι η ακολουθία αυ-
τή είναι γεωμετρική πρόοδος και να γράψετε τους α, και λ.
2. ί) Αν ισχύει να δείξετε ότι οι α, β, γ είναι διαδοχικοί όροι μιας
γεωμετρικής προόδου.
ίί) Αν οι α, β, γ είναι διαδοχικοί όροι μιας γεωμετρικής προόδου, να δείξετε ότι
3. ί) Αν οι α, β, γ είναι διαδοχικοί όροι μιας γεωμετρικής προόδου, να δείξετε ότι
ίί) Αν οι α, β, γ, δ είναι διαδοχικοί όροι μιας γεωμετρικής προόδου να δείξετε

ότι
4. Για ποια τιμή του ν οι αριθμοί είναι διαδοχικοί όροι

γεωμετρικής προόδου;
5. Να δείξετε ότι:
ί) τα τετράγωνα των όρων μιας γεωμετρικής προόδου σχηματίζουν επίσης γεω-

μετρική πρόοδο'
ίί) Αν υψώσουμε κάθε όρο μιας γεωμετρικής προόδου στην k, τότε προκύπτει
πάλι γεωμετρική πρόοδος.
6. Να βρείτε τη γεωμετρική πρόοδο, της οποίας:
ί) ο 4ος όρος είναι 24 και το άθροισμα των τριών πρώτων όρων της είναι 21,
ii) το άθροισμα των δυο πρώτων όρων της είναι και το άθροισμα των τεσ-
σάρων πρώτων όρων της είναι
7. Να βρείτε το άθροισμα των πρώτων δέκα όρων της γεωμετρικής προόδου, στην
οποία είναι
8. i) Να βρείτε το άθροισμα
ii) Να υπολογίσετε το γινόμενο
iii) Να δείξετε ότι
9. Να υπολογίσετε το γινόμενο των πρώτων ν όρων της γεωμετρικής προόδου

2, 4, 8,...
10. Αν το άθροισμα των πρώτων τριών όρων μιας γεωμετρικής προόδου είναι —13
και το γινόμενο τους είναι —27, να βρείτε τους όρους αυτούς.
* 11. i) Είναι γνωστό ότι, για κάθε νεΙΝ*, το άθροισμα των πρώτων ν όρων μιας ακο-
λουθίας (α ν ) είναι S v = 2 ν —1. Να δείξετε ότι η (α ν ) είναι γεωμετρική πρόοδος
και να γράψετε τους α1 και λ.
ii) Ομοίως, αν S v = 3ν—1 iii) Ομοίως, αν
* 12. Να αποδείξετε ότι
13. Ο πληθυσμός μιας χώρας είναι 90 εκατομμύρια και παρουσιάζει ετήσια αύξηση
2%. Αν α ν είναι ο πληθυσμός της χώρας ύστερα από ν χρόνια, να βρείτε έναν
αναδρομικό τύπο, καθώς και το γενικό όρο της ακολουθίας (α ν ).
— Ποιός θα είναι ο πληθυσμός της χώρας ύστερα από 10 χρόνια; [ Χ ρ η σ ι μ ο -

ποιήστε υπολογιστή τσέπης].
14. Η ένταση του φωτός μειώνεται κατά 10%, όταν αυτό διέρχεται από ένα φίλτρο.
Αν Ι ν είναι η ένταση του φωτός, αφού διέλθει διαδοχικά μέσα από ν τέτοια φί-
λτρα, να βρείτε έναν αναδρομικό τύπο, καθώς και το γενικό όρο της ακολουθίας
(Ιν).
— Ποια θα είναι η ένταση του φωτός, αν διέλθει μέσα από 10 τέτοια φίλτρα και
η αρχική ένταση είναι Ιο; [Χρησιμοποιήστε υπολογιστή τσέπης].
15. Σε ένα όργανο μουσικής ο τόνος C ' έχει συχνότητα 261 Hz και η οκτάβα του
C " έχει διπλάσια συχνότητα. Ανάμεσα στους C' και C " υπάρχουν 11 επιπλέον
τόνοι, των οποίων οι συχνότητες σχηματίζουν με τις συχνότητες των C' και C "
13 διαδοχικούς όρους γεωμετρικής προόδου. Να υπολογίσετε:
i) το λόγο της προόδου, ii) τη συχνότητα του πέμπτου τόνου.

16. Το ψυγείο ενός φορτηγού περιέχει 40 It νερό. Αδειάζουμε 4 lt νερό και το αντι-
καθιστούμε με αντιπυκτικό. Ύ σ τ ε ρ α αδειάζουμε 4 It του μείγματος και το αντι-
καθιστούμε με αντιπυκτικό κ.ο.κ. Αν D v είναι η ποσότητα του νερού στο ψυγείο,
αφού εφαρμοσθεί η διαδικασία ν φορές, να βρείτε:
ί) Έ ν α ν αναδρομικό τύπο της ακολουθίας (D v ).
ii) Την ποσότητα του αντιπυκτικού στο ψυγείο, αφού εφαρμοσθεί η διαδικασία
7 φορές. [Χρησιμοποιήστε υπολογιστή τσέπης].
17. Λέγεται ότι ο εφευρέτης του σκακιού παρακλήθηκε από έναν Ινδό βασιλιά να
ζητήσει όποια αμοιβή ήθελε για τη σπουδαία ιδέα του. Ο εφευρέτης ζήτησε να
πάρει το ρύζι που θα μαζευόταν ως εξής: Στο 1ο τετραγωνάκι του σκακιού να
έβαζε κάποιος έναν κόκκο ρυζιού, στο 2ο τετραγωνάκι 2 κόκκους, στο 3ο τετρα-
γωνάκι 4 κόκκους, στο 5ο τετραγωνάκι 8 κόκκους κτλ.
Να βρείτε πόσοι τόνοι θα ήταν η ποσότητα αυτή του ρυζιού, αν 1 Kg ρυζιού
έχει 20000 κόκκους.
Στο εσωτερικό μιας γωνίας 60° βρίσκονται κύ-

κλοι Ci, C2, C3,... που εφάπτονται διαδοχικά και
έχουν τις πλευρές της γωνίας ως κοινές εφα-
πτόμενες.
Αν r v είναι η ακτίνα του κύκλου C v και η ακτί-
να του C, είναι 1 να βρείτε:
ί) Έ ν α ν αναδρομικό τύπο και το ν° όρο της

ακολουθίας (r v )
ii) Την ακτίνα του 8 κύκλου.
iii) Το άθροισμα των εμβαδών των 5 πρώτων

κύκλων.
3.4 Ανατοκισμός - Ίσες καταθέσεις - Χρεωλυσία *

Με τη βοήθεια των γεωμετρικών προόδων μπορούμε να λύσουμε προβλήμα-
τα οικονομικής φύσεως, που συχνά παρουσιάζονται στις συναλλαγές με πιστωτι-
κούς οργανισμούς.
Ανατοκισμός
ΠΡΟΒΛΗΜΑ. Καταθέτουμε στην τράπεζα ένα κεφάλαιο α ευρώ με ετήσιο επιτόκιο
ε%. Με τη συμπλήρωση ενός χρόνου οι τόκοι προστίθενται στο κεφάλαιο και το
ποσό που προκύπτει είναι το νέο κεφάλαιο που τοκίζεται με το ίδιο επιτόκιο για
τον επόμενο χρόνο. Αν η διαδικασία αυτή επαναληφθεί για ν χρόνια, να βρεθεί πό-
σα χρήματα θα εισπράξουμε στο τέλος του ν χρόνου.
(Το πρόβλημα αυτό είναι γνωστό ως πρόβλημα ανατοκισμού).
ΛΥΣΗ
Στο τέλος του 1 χ ρ ό ν ο υ το κεφάλαιο α θα δώσει τόκο και μαζί με

τον τόκ( γίνει
Στο τέλος του 2 χ ρ ό ν ο υ τ ο κ ε φ ά λ α ι ο α, θ α δ ώ σ ε ι τ ό κ ο και μαζί μ ε τ ο ν

τ ό κ ο θ α γίνει
Στο τέλος του 3 χ ρ ό ν ο υ τ ο κ ε φ ά λ α ι ο α 2 μαζί με τ ο υ ς τ ό κ ο υ ς θ α γ ί ν ε ι
κτλ.
και γ ε ν ι κ ά σ τ ο τ έ λ ο ς τ ο υ ν χ ρ ό ν ο υ τ ο κ ε φ ά λ α ι ο θ α γίνει
Π α ρ α τ η ρ ο ύ μ ε ό τ ι τα α1 α 2 , α 3 , . . . , α ν είναι δ ι α δ ο χ ι κ ο ί ό ρ ο ι μιας γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή ς π ρ ο ό -
δου με και
Ά ρ α , σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν τ ύ π ο τ ο υ ν όρου γεωμετρικής προόδου, σ τ ο τέλος του ν =

χ ρ ό ν ο υ τ ο κ ε φ ά λ α ι ο α μαζί με τους τ ό κ ο υ ς θ α γίνει
Αν θ έ σ ο υ μ ε , που είναι ο τόκος του ενός ευρώ σε ένα χρόνο, έχουμε τον τύπο
που είναι γνωστός ως τύπος του ανατοκισμού.
Καταθέτουμε με ανατοκισμό κεφάλαιο 10000 ευρώ με ετήσιο επιτόκιο 2 % . Να βρεθεί τι ποσό
θα εισπράξουμε ύστερα από 10 χρόνια.
ΛΥΣΗ
Σύμ φωνα με τον τύπο α ν = α(1+τ) ν , ύστερα από 10 χρόνια θα εισπράξουμε ποσό
Παρατήρηση. Τη δύναμη ( 1 , 0 2 ) 1 0 την υπολογίζουμε με τη βοήθεια πινάκων ή με έναν

υπολογιστή τσέπης.
Ίσες καταθέσεις
ΠΡΟΒΛΗΜΑ. Καταθέτουμε σε μια τράπεζα στην αρχή κάθε χρόνου α δρχ. με ανατο-
κισμό και επιτόκιο ε%. Τι ποσό θα πάρουμε ύστερα από ν χρόνια;
(Το πρόβλημα αυτό είναι γνωστό ως πρόβλημα των ίσων καταθέσεων)
ΛΥΣΗ
Η 1 κ α τ ά θ ε σ η θ α α ν α τ ο κ ι σ τ ε ί γ ι α ν χ ρ ό ν ι α και ε π ο μ έ ν ω ς , σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν τ ύ π ο
τ ο υ α ν α τ ο κ ι σ μ ο ύ , θ α γίνει όπου
Η 2 κ α τ ά θ ε σ η θ α α ν α τ ο κ ι σ τ ε ί ν α ν—1 χ ρ ό ν ι α και ε π ο μ έ ν ω ς θ α γ ί ν ε ι
κ τ λ . και η v κ α τ ά θ ε σ η θ α τ ο κ ι σ τ ε ί γ ι α 1 χ ρ ό ν ο και θ α γίνει Συνεπώς
ύστερα από ν χρόνια θα πάρουμε το π ο σ ό
Επομένως
Ο τύπος α υ τ ό ς είναι γ ν ω σ τ ό ς ως τύπος τ ω ν ί σ ω ν κ α τ α θ έ σ ε ω ν .
Στην αρχή κάθε χρόνου καταθέτουμε στην τράπεζα ποσό 10000 ευρώ με ανατοκισμό και με
επιτόκιο 2 % . Τι ποσό θα πάρουμε ύστερα από 10 χρόνια;
Χρεωλυσία
Χρεωλυσία λέγεται η εξόφληση ενός χρέους, μέσα σ ε ορισμένο χρονικό διάστημα
και με ίσες δόσεις, που πληρώνονται σ ε ίσα χρονικά διαστήματα. Κ ά θ ε δόση λέγεται
χ ρ ε ω λ ύ σ ι ο . Σ ε προβλήματα χρεωλυσίας συμβαίνουν δυο πράγματα:
ί) Ο δανειζόμενος δανείζεται από ένα πιστωτικό ίδρυμα, π.χ. το Ταχυδρομικό
Ταμιευτήριο, δάνειο α ευρώ για ν χρόνια και άρα οφείλει να πληρώσει ύστερα από ν
χρόνια, σύμφωνα με τον τύπο του ανατοκισμού, ποσό α(1+τ) ν ευρώ.
ίί) Ο δανειζόμενος καταθέτει στο τέλος κάθε χρόνου ποσό x ευρώ με το ίδιο επιτόκιο ε%
= τ και άρα ύστερα από ν χρόνια θ α πρέπει να πάρει ποσό
ευρώ.
Έ τ σ ι έχουμε την εξίσωση από την οποία προκύπτει ο
τύπος του χρεωλυσίου:
Έ ν α ς υπάλληλος δανείζεται από το Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο ποσό 100000 ευρώ για τη

αγορά σπιτιού με επιτόκιο 5 % και πρέπει να το εξοφλήσει σε 25 χρόνια. Ποιο είναι τ
χρεωλύσιο που πρέπει να πληρώσει ο υπάλληλος;
ΛΥΣΗ
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Για την επίλυση των ασκήσεων να χρησιμοποιηθεί υπολογιστής τσέπης
Α ΟΜΑΔΑΣ
1. Δανείζει κάποιος 5000 ευρώ με ανατοκισμό και ετήσιο επιτόκιο 5%. Πόσα
χρήματα θα πάρει συνολικά ύστερα από 5 χρόνια;
2. Πόσα χρήματα πρέπει να τοκίσει κάποιος με ανατοκισμό και ετήσιο επιτό-

κιο 3% για να πάρει ύστερα από 10 χρόνια συνολικά 50.000 ευρώ;
3. Ποιο είναι το επιτόκιο με το οποίο, κεφάλαιο 10.000 ευρώ, ανατοκιζόμενο

ανά έτος, γίνεται ύστερα από 5 χρόνια 12.762 ευρώ;
4. Στην αρχή κάθε χρόνου και για 5 συνεχή χρόνια καταθέτουμε 5.000 ευρώ
με ανατοκισμό ανά έτος και με ετήσιο επιτόκιο 3%. Τι ποσό θα πάρουμε
στο τέλος του 5ου έτους;
5. Με πόσο τοκοχρεολύσιο εξοφλεί κάποιος ένα χρέος 10.000 ευρώ ύστερα

από 15 χρόνια προς 4%;
Β ΟΜΑΔΑΣ
1. Τα έσοδα μιας κοινότητας της επιτρέπουν να πληρώνει για 30 χρόνια 5.000

ευρώ το χρόνο. Προκειμένου να κατασκευάσει υδραγωγείο, σκέπτεται να
συνάψει δάνειο. Ποιο είναι το μεγαλύτερο ποσό που μπορεί να δανειστεί με
ανατοκισμό και με επιτόκιο 5%;
2. Κάνει κάποιος ασφάλεια ζωής για διάστημα 20 ετών και πληρώνει στην
αρχή κάθε χρόνου 1000 ευρώ για ασφάλιστρα. Μετά τα 20 χρόνια η α-
σφαλιστική εταιρεία θα επιστρέψει τα χρήματα του ασφαλισμένου ανατο-
κισμένα προς 5%. Τι ποσό θα εισπράξει ο ασφαλισμένος;
3. Σε μια πόλη η θνησιμότητα είναι 2% του πληθυσμού της και οι γεννήσεις

το 3% του πληθυσμού της κάθε χρόνο. Σε πόσα χρόνια θα διπλασιαστεί ο
πληθυσμός της πόλης;
4. Ξοδεύει κάποιος για τσιγάρα 730 ευρώ το χρόνο. Αν τα χρήματα αυτά τα

κατέθετε στην αρχή κάθε χρόνου σε μια τράπεζα με επιτόκιο 5% το χρόνο
και με ανατοκισμό, τι ποσό θα έπαιρνε στα 40 χρόνια του, αν άρχιζε να κα-
πνίζει από 20 χρονών;
5. Σύμφωνα με τις στατιστικές ο πληθυσμός της γης το 1990 ήταν 5,35 δισεκ.
και αυξάνει 1,8% το χρόνο. Ποιος ήταν ο πληθυσμός της γης το 2000;
6. Θέλει κάποιος να αγοράσει αυτοκίνητο, αλλά δεν φτάνουν τα χρήματά του.

Δίνει λοιπόν ένα ποσό και το υπόλοιπο, που είναι 10.000 ευρώ, θα το
πληρώσει σε 12 ίσες δόσεις που θα καταβάλλονται στο τέλος κάθε μήνα. Αν το
επιτόκιο είναι 1% το μήνα, να βρεθεί το ποσό κάθε δόσης.
3.5 Αθροισμα άπειρων όρων γεωμετρικής προόδου
Έ χ ο υ μ ε ένα σ χ ο ι ν ί μ ή κ ο υ ς μ. Τ ο κ ό β ο υ μ ε
σ τ η μ έ σ η και π α ί ρ ν ο υ μ ε τ ο μ ι σ ό , παίρνουμε
δηλαδή σχοινί μήκους
Ξ α ν α κ ό β ο υ μ ε τ ο ά λ λ ο κ ο μ μ ά τ ι σ τ η μ έ σ η και
παίρνουμε το μισό, παίρνουμε δηλαδή σχοινί
μήκους
Τ ο ίδιο ε π α ν α λ α μ β ά ν ο υ μ ε ν φ ο ρ έ ς και έ τ σ ι έ χ ο υ μ ε π ά ρ ε ι σ υ ν ο λ ι κ ά σ χ ο ι ν ί με μ ή -
κος
T o S v είναι τ ο ά θ ρ ο ι σ μ α τ ω ν π ρ ώ τ ω ν ν ό ρ ω ν μιας γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή ς π ρ ο ό δ ο υ με λ ό γ ο
Ε ί ν α ι φ α ν ε ρ ό ό τ ι , ό σ ο μ ε γ α λ ύ τ ε ρ ο είναι τ ο ν τ ό σ ο π ε ρ ι σ σ ό τ ε ρ ο τ ο S v π λ η -
σιάζει το μήκος μ ή , όπως λέμε, το S v έ χ ε ι όριο το μ.
Τ ο γ ε γ ο ν ό ς α υ τ ό τ ο σ υ μ β ο λ ί ζ ο υ μ ε ως ε ξ ή ς :
και διαβάζουμε: «Όριο του S v , όταν το ν τείνει στο είναι ίσο με μ».
λέγεται άθροισμα των άπειρων όρων της γεωμετρικής προόδου
Γ ε ν ι κ ό τ ε ρ α τ ώ ρ α , ας π ά ρ ο υ μ ε τ ο ν τ ύ π ο τ ο υ α θ ρ ο ί σ μ α τ ο ς τ ω ν π ρ ώ τ ω ν ν ό ρ ω ν μιας
γ ε ω μ ε τ ρ ι κ ή ς π ρ ο ό δ ο υ , π ο υ είναι
Έχουμε
Ας εξετάσουμε τη συμπεριφορά του π.χ.

Είναι
Παρατηρούμε δηλαδή ότι, για πολύ μεγάλες τιμές του ν, το λν πλησιάζει ολοένα
και περισσότερο στο μηδέν. Αυτό σημαίνει ότι και το πλησιάζει ολοένα
και περισσότερο στο μηδέν με αποτέλεσμα, το να πλησιάζει
ολοένα και περισσότερο στον αριθμό
Το ίδιο συμβαίνει και για οποιαδήποτε τιμή του Το γεγονός αυτό το

συμβολίζουμε, όπως και παραπάνω, ως εξής:
Το λέγεται άθροισμα των άπειρων όρων της γεωμετρικής προόδου

με και συμβολίζεται με S.
Επομένως:
Πολλές φορές το άθροισμα των άπειρων όρων μιας γεωμετρικής προό-

δου συμβολίζεται και με
1 § Να υπολογιστεί το άθροισμα
Επομένως, σύμφωνα με τον τύπο έχουμε
22 Δίνεται ένα τετράγωνο με πλευρά α. Ενώνουμε

τα μέσα των πλευρών του και του τετραγώνου
που προκύπτει ενώνουμε πάλι τα μέσα των
πλευρών του κ.ο.κ. Να βρεθεί το άθροισμα των
εμβαδών όλων αυτών των τετραγώνων.
ΛΥΣΗ
Αν Ε ν είναι το εμβαδά του τετραγώνου Α ν Β ν Γ ν Δ ν , τότε το εμβαδό του τετραγώνου
Επομένως τα εμβαδά των τετραγώνων είναι διαδοχι-
κοί όροι μιας γεωμετρικής προόδου με πρώτο όρο

έχουμε
32 Ο περιοδικός δεκαδικός να γραφτεί με την κλασματική μορφή , όπου μ, ν φυσι-

κοί αριθμοί.
ΛΥΣΗ
Ισχύει
Επομένως ο αριθμός είναι το άθροισμα των άπειρων όρων μιας γεωμετρικής
προόδου με
Άρα
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α ΟΜΑΔΑΣ
1. Να υπολογίσετε το άθροισμα των άπειρων όρων καθεμιάς από τις ακόλουθες γεωμε-
τρικές προόδους:
3. Κάθε έναν από τους παρακάτω δεκαδικούς περιοδικούς να τον γράψετε στη μορφή
όπου μ, ν φυσικοί:
4. Αν είναι να υπολογίσετε το άθροισμα
Β ΟΜΑΔΑΣ
1. Τ ο άθροισμα των άπειρων όρων μιας γεωμετρικής προόδου είναι 9 και το ά-
θροισμα των τετραγώνων των άπειρων όρων της είναι 40,5. Να βρείτε την πρόο-
δο (δηλαδή να βρείτε τους α1 και λ).
2. ί) Θεωρούμε τη γεωμετρική πρόοδο
Να βρείτε για ποιες τιμές του χ ισχύει |λ| < 1, όπου λ ο λόγος της προόδου, και
στη συνέχεια να υπολογίσετε το άθροισμα των άπειρων όρων της προόδου
αυτής.
ίί) Ομοίως για τη γεωμετρική πρόοδο
3. Έ σ τ ω ένα τρίγωνο Α1,Β1,Γ1,,Ρ1 η περίμετρος του

και Ε1 το εμβαδό του. Συνδέουμε τα μέσα Α 2 ,
Β 2 , Γ 2 των πλευρών τριγώνου Α1 Β1 Γ1 και έστω
Ρ 2 , Ε 2 η περίμετρος και το εμβαδό αντιστοίχως
του τριγώνου Α 2 Β 2 Γ 2 . Η διαδικασία αυτή μπορεί
να συνεχιστεί επ' άπειρον.
ί) Να βρείτε αναδρομικούς τύπους για τις ακολουθίες (Ρ ν ) και ( Ε ν ) των περιμέ-

τρων και των εμβαδών των τριγώνων.
i) Να βρείτε έναν αναδρομικό τύπο, καθώς και το ν° όρο της ακολουθίας (1ν) των
μηκών των πλευρών της πολυγωνικής γραμμής.
ii) Να υπολογίσετε το άθροισμα Ι1+Ι2+Ι3+ ' ' "
iii) Να βρείτε το άθροισμα Ε ] + Ε 2 + Ε 3 + • · • των εμβαδών των τετραγώνων με

πλευρές h, h, Ι3 κτλ.
1 5. 0 Ζήνων ο Ελεάτης, τον 5ο π.Χ. αιώνα, έφερε

σύγχυση στους σοφούς της εποχής του με τον
ακόλουθο ισχυρισμό: 0 γοργοπόδαρος Αχιλ-
λέας, παρά τη μεγάλη του προσπάθεια, δεν μπο-
ρεί ποτέ να φθάσει μια χελώνα που τρέχει 100
φορές αργότερα από αυτόν σε αγώνα δρόμου και, για λόγους δικαιοσύνης, της
έδωσε προβάδισμα do = 1 στάδιο (—150m). Τον ισχυρισμό του αυτόν ο Ζήνων
δικαιολογούσε ως εξής: Ό τ α ν ο Αχιλλέας θα φτάσει στην αρχική θ έ σ η Ρι της
χελώνας, η χελώνα θα βρίσκεται ήδη λίγο μακρύτερα, στη θ έ σ η Ρ2. Ό τ α ν ο
Αχιλλέας θα φθάσει σ τ ο Ρ 2 , η χελώνα θα βρίσκεται λίγο μακρύτερα, στο Ρ3
κ.ο.κ. Δηλαδή η χελώνα θα έχει πάντα ένα προβάδισμα d v
i) Να βρείτε έναν αναδρομικό τύπο για την ακολουθία (d v )
ii) Να εξηγήσετε τη φαινομενική αντινομία (παράδοξο) ανάμεσα στον παραπά-

νω ισχυρισμό και στην εμπειρία, που μας λέει ότι ο Αχιλλέας θα φτάσει και θα
ξεπεράσει τη χελώνα.
1. i) είναι όροι μιας αριθμητικής προόδου, να δείξετε ότι:
ϋ) Αν a k , a„, α ρ είναι όροι μιας γεωμετρικής προόδου, να δείξετε ότι

2. ί) Αν είναι τα αθροίσματα των πρώτων ν, 2ν και 3ν όρων, αντιστοί-
χως, μιας αριθμητικής προόδου, να δείξετε ότι:
ίί) Αν , είναι τα αθροίσματα των πρώτων ν, 2ν και 3ν όρων, αντιστοί-

χως, μιας γεωμετρικής προόδου να δείξετε ότι:
3. Δίνεται η ακολουθία Να υπολογίσετε το άθροισμα:
4. Αν οι χ, y, ω είναι διαδοχικοί όροι μιας αριθμητικής προόδου, ενώ οι χ, ω, y είναι

διαδοχικοί όροι γεωμετρικής προόδου και ισχύει x+y+ω = 147, να βρείτε
τους αριθμούς x, y και ω.
5. Μια ακολουθία α1, α2, α 3 ,... λέγεται αρμονική πρόοδος, αν η ακολουθία
είναι αριθμητική πρόοδος.
ί) Να δείξετε ότι τρεις αριθμοί α, β, γ είναι διαδοχικοί όροι μιας αρμονικής προό
δου, αν και μόνο αν ισχύει (Ο β λέγεται αρμονικός μέσος των α και γ).
ii) Αν A, G, Η είναι ο αριθμητικός μέσος, ο γεωμετρικός μέσος και ο αρμονικός

μέσος, αντιστοίχως, των θετικών αριθμών α και γ, να δείξετε ότι:
(1) Οι A, G, Η είναι διαδοχικοί όροι μιας γεωμετρικής προόδου
(2) A > G > H
6. Να δείξετε ότι για τρεις οποιουσδήποτε όρους μιας αριθμητικής προόδου
ο αριθμός είναι ρητός.
7. Δίνεται μια αριθμητική πρόοδος με όλους τους όρους της θετικούς. Να δεί-
ξετε ότι:
8. Να βρείτε το γενικό όρο της ακολουθίας 2, 4, 7, 11,... που έχει την ιδιότητα, οι
διαφορές των διαδοχικών όρων της να σχηματίζουν μια αριθμητική πρόοδο.
9. Ένας κυκλικός δίσκος διαιρείται σε 12 κυκλικούς τομείς των οποίων τα εμβαδά

είναι διαδοχικοί όροι αριθμητικής προόδου. Αν το εμβαδό του μεγαλύτερου το-
μέα είναι διπλάσιο από το εμβαδό του μικρότερου τομέα, να βρείτε τη γωνία του
μικρότερου τομέα.
10. Αν οι αριθμοί είναι διαδοχικοί όροι μιας
αριθμητικής προόδου και να δείξετε ότι και οι αριθμοί
εφα, εφβ, εφγ είναι επίσης διαδοχικοί όροι μιας αριθμητικής προόδου.
11. Να υπολογίσετε το άθροισμα
12. Ένα ισόπλευρο τρίγωνο έχει πλευρά α. Με πλευρά το ύψος του σχεδιάζουμε ένα
δεύτερο ισόπλευρο τρίγωνο, με του οποίου το ύψος ως πλευρά σχεδιάζουμε ένα
τρίτο ισόπλευρο τρίγωνο κ.ο.κ. Πρέπει να κατασκευάσουμε ένα τετράγωνο με

εμβαδό ίσο προς το άθροισμα των εμβαδών των άπειρων σε πλήθος αυτών τρι-
γώνων. Το σχήμα δείχνει μια τέτοια μέθοδο κατασκευής. Να την εξηγήσετε και
να την αιτιολογήσετε.
13. Να βρείτε μια γεωμετρική πρόοδο, αν είναι γνωστό ότι το άθροισμα των πρώτων
τεσσάρων όρων της είναι 15 και το άθροισμα των τετραγώνων των όρων αυτών
είναι 85.
14. Από το μάθημα της φυσικής γνωρί-

ζουμε ότι μια ταλάντωση λέγεται φθί-
νουσα, όταν το πλάτος της, δηλαδή η
μεγίστη απομάκρυνση από τη θέση
ισορροπίας, διαρκώς ελαττώνεται.
Έστω επιπλέον ότι τα διαδοχικά πλά-
τη α1, α2, α3,... σχηματίζουν γεωμετρι-
κή πρόοδο.
Ποιο είναι το ολικό διάστημα
που θα διανύσει το άκρο του εκκρε-
μούς μέχρι να σταματήσει, αν το αρ-
χικό πλάτος είναι α, = 10cm και ύ-
στερα από κάθε ημιταλάντωση γίνε-
ται 10% μικρότερο;
Κ Ε Φ Α Λ Α Ι Ο 4ο
Εκθετική και Λογαριθμική συνάρτηση
4.1 Εκθετική συνάρτηση
Δυνάμεις με ρητό εκθέτη

Σε προηγούμενες τάξεις γνωρίσαμε την έννοια της δύναμης με βάση έναν
πραγματικό αριθμό και εκθέτη ακέραιο. Συγκεκριμένα:
— Στην αρχή ορίσαμε τη δύναμη ενός πραγματικού αριθμού με εκθέτη θετικό
ακέραιο, ως εξής:
Για παράδειγμα:
— Στη συνέχεια με τη βοήθεια των ισοτήτων:
επεκτείναμε την έννοια της δύναμης ενός πραγματικού αριθμού και στην
περίπτωση που ο εκθέτης είναι ακέραιος. Για παράδειγμα:
Στη συνέχεια θα ορίσουμε παραστάσεις της μορφής και γενικά της
μορφής μ ακέραιος και ν θετικός ακέραιος. Τις παραστάσεις

αυτές θα ονομάσουμε δυνάμεις με ρητό εκθέτη. O ορισμός θα γίνει με τέτοιο
τρόπο, ώστε να διατηρούνται οι γνωστές ιδιότητες των δυνάμεων. Tι θα πρέπει
να σημαίνει π.χ. το Av απαιτήσουμε να ισχύει η ιδιότητα και

για τις δυνάμεις με ρητό εκθέτη, τότε θα είναι:
Αρα πρέπει ο να είναι λύση της εξίσωσης X 5 =3 2 , δηλαδή ο αριθμός
Πρέπει δηλαδή να είναι

Γενικά
Av α>0, μ ακέραιος και ν θετικός ακέραιος, τότε ορίζουμε:
Επιπλέον, αν μ, ν, θετικοί ακέραιοι, ορίζουμε:
Έτσι π.χ.
Αποδεικνύεται ότι, όλες οι ιδιότητες των δυνάμεων με εκθέτη ακέραιο ισχύουν

και για τις δυνάμεις με εκθέτη ρητό.
To γεγονός αυτό διευκολύνει το λογισμό με τα ριζικά. Έτσι είναι π.χ.
Οι δυνάμεις αυτές υπολογίζονται εύκολα με τη βοήθεια ενός υπολογιστή

τσέπης ως εξής:
ΔΥΝΑΜΗ ΣΕΙΡΑ ΠΛΗΚΤΡΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ

Δυνάμεις με άρρητο εκθέτη
Γεννιέται τώρα το ερώτημα:
Μπορούμε να ορίσουμε δυνάμεις της μορφής αx με x άρρητο, κατά τέτοιο τρόπο
ώστε να διατηρούνται οι βασικές ιδιότητες των δυνάμεων με ρητό εκθέτη; Μπο-
ρούμε για παράδειγμα να ορίσουμε την
Ό π ω ς είδαμε (βιβλίο B' Γυμνασίου σελ. 104) οι δεκαδικές προσεγγίσεις του
κατά προσέγγιση ακέραιας μονάδας, δεκάτου, εκατοστού κτλ. είναι
(1)
Ας πάρουμε τώρα την ακολουθία αυτή των δεκαδικών προσεγγίσεων του και
την αντίστοιχη ακολουθία των δυνάμεων του 3:
(2)
Με τη βοήθεια ενός υπολογιστή τσέπης βρίσκουμε ότι:
Av παρατηρήσουμε τους αριθμούς αυτούς μας δίνεται η εξής εντύπωση: Ό τ α ν το

πλήθος των δεκαδικών ψηφίων της ακολουθίας (1) αυξάνει, οι όροι της ακολου-
θίας (2) φαίνεται να προσεγγίζουν ένα ορισμένο αριθμό, που λέγεται οριακή
τιμή ή όριο της ακολουθίας αυτής. Είναι επομένως λογικό να ορίσουμε τη δύναμη
ως την πιο πάνω οριακή τιμή. Έ τ σ ι με προσέγγιση τεσσάρων δεκαδικών
ψηφίων είναι
Γενικά αποδεικνύεται ότι:
Av α >0, x άρρητος και ρν η δεκαδική προσέγγιση του x με ν δεκαδικά ψηφία,
τότε καθώς το ν αυξάνει τείνοντας στο οι όροι της ακολουθίας «προσεγγίζουν»
έναν ορισμένο πραγματικό αριθμό, τον οποίο στο εξής θα ονομάζουμε όριο της
ακολουθίας
To όριο αυτό συμβολίζεται με αx και λέγεται δύναμη του α με εκθέτη χ.
Συμβολικά γράφουμε:
Επιπλέον, για κάθε x>0, ορίζουμε 0x=0.
O υπολογισμός δυνάμεων με άρρητο εκθέτη γίνεται με υπολογιστή τσέπης όπως

στα παρακάτω παραδείγματα:
ΔΥΝΑΜΗ ΣΕΙΡΑ ΠΛΗΚΤΡΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ
4.728801
8.824977
Οι βασικές ιδιότητες των δυνάμεων, γνωστές από την Α ' Λυκείου, αποδεικνύ-
εται ότι ισχύουν και για δυνάμεις με εκθέτη πραγματικό αριθμό.
Εκθετική συνάρτηση
Έ σ τ ω α ένας θετικός αριθμός. Όπως είδαμε προηγουμένως για κάθε xeIR ορί-
ζεται η δύναμη α . Επομένως αντιστοιχίζοντας κάθε xeIR στη δύναμη αΧ, ορί-
ζουμε τη συνάρτηση:
η οποία, στην περίπτωση που είναι α # 1 , λέγεται εκθετική συνάρτηση με βάση α.

Αν είναι α = 1, τότε έχουμε τη σταθερή συνάρτηση f(x) = 1
Έ σ τ ω τώρα η εκθετική συνάρτηση f(x) = 2χ Για να σχεδιάσουμε τη γραφική της

παράσταση κατασκευάζουμε τον πίνακα τιμών:
Τοποθετώντας τα σημεία (x, y) του παραπάνω

πίνακα στο καρτεσιανό επίπεδο και ενώνοντάς
τα με συνεχή καμπύλη έχουμε το διπλανό
σχήμα.
Η συνάρτηση αυτή, καθώς καί κάθε συνάρτη-
αποδεικνύεται ότι:
• Έ χ ε ι πεδίο ορισμού το IR.
• Έ χ ε ι σύνολο τιμών το διάστημα

των θετικών πραγματικών αριθμών.
• Είναι γνησίως αύξουσα στο IR. Δηλαδή για

κάθε Χ1, X2€ΙlR ισχύει:
αν
• Η γραφική της παράσταση τέμνει τον άξονα

y ' y στο σημείο Α(0,1) και έχει ασύμπτωτο τον
αρνητικό ημιάξονα των χ.
Έ σ τ ω επιπλέον και η εκθετική συνάρτηση Για να σχεδιάσουμε τη
γραφική της παράσταση κατασκευάζουμε τον πίνακα τιμών:
Τοποθετώντας τα σημεία (x, y) του παραπάνω

πίνακα στο καρτεσιανό επίπεδο και ενώνοντάς
τα με συνεχή καμπύλη έχουμε το διπλανό σχήμα.
Η συνάρτηση αυτή, καθώς και κάθε συνάρτη-
•
αποδεικνύεται ότι:
• Έ χ ε ι πεδίο ορισμού το IR.
• Έ χ ε ι σύνολο τιμών το διάστημα των

θετικών πραγματικων αριθμών.
• Είναι γνησίως φθίνουσα στο IR. Δηλαδή για

κάθε χι, x2eIR ισχύει:
αν
• Η γραφική της παράσταση τέμνει τον άξο-

να y ' y στο σημείο Α(0,1) και έχει ασύμπτωτο
τον θετικό ημιάξονα των χ.
Παρατήρηση. Γ ι α τις σ υ ν α ρ τ ή σ ε ι ς f ( x ) = 2 Χ και
π α ρ α τ η ρ ο ύ μ ε ό τ ι γ ι α κ ά θ ε xeIR
ισχύει:
Α υ τ ό σ η μ α ί ν ε ι ό τ ι οι γ ρ α φ ι κ έ ς παραστάσεις
τ ο υ ς είναι σ υ μ μ ε τ ρ ι κ έ ς ως π ρ ο ς τ ο ν ά ξ ο ν α y ' y .
Σχόλιο: Από τη μονοτονία της εκθετικής συνάρτησης

προκύπτει ότι:
οπότε, με απαγωγή σε άτοπο, έχουμε ότι:
Επομένως, ισχύει η ισοδυναμία:
Η ιδιότητα αυτή είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για την επίλυση εξισώσεων, όπου ο
άγνωστος εμφανίζεται στον εκθέτη. Οι εξισώσεις αυτές λέγονται εκθετικές εξι-
σώσεις.
12 Να λυθούν οι εξισώσεις:
ii) 9 Χ —8 · 3Χ—9 = 0
ΛΥΣΗ
ί) Η εξίσωση γράφεται διαδοχικά:
[ Ε π ε ι δ ή η εκθετική]
συνάρτηση είναι 1-1 J
ii) Η εξίσωση γράφεται
Α ν θ έ σ ο υ μ ε 3 Χ = y, αυτή γίνεται y2—8y—9 = 0 και έχει ρίζες τους αριθμούς - 1 και 9.

Επομένως η αρχική εξίσωση έχει ως λύσεις τις λύσεις των εξισώσεων:
Α π ' αυτές η πρώτη είναι αδύνατη, αφού 3Χ > 0, ενώ η δεύτερη γράφεται 3χ = 3 2 και έχει
ρίζα το χ — 2, που είναι και μοναδική ρίζα της αρχικής εξίσωσης.
22 Να λυθεί το σύστημα:
(εκθετικό σύστημα)
ΛΥΣΗ
Αν θέσουμε 3Χ = ω και 2y = φ το σύστημα γίνεται:
Το γραμμικό αυτό σύστημα έχει λύση ω = 1 και φ = 8, οπότε το αρχικό σύστημα γράφε-
ή ισοδύναμα
από το οποίο παίρνουμε x = 0 και y = 3.
32 Να λυθούν οι ανισώσεις:
ΛΥΣΗ
i) Έ χ ο υ μ ε
[αφού 3 > 1 ]
ii) Έ χ ο υ μ ε
42 Να γίνουν οι γραφικές πραστάσεις των συναρτήσεων:
ΛΥΣΗ
ί) Η γραφική πράσταση της f προκύπτει από μια
κατακόρυφη μετατόπιση της φ(χ) = 2Χ κατά 3 μο-
νάδες προς τα πάνω.
ii) Η γραφική παράσταση της g προκύπτει από μια

οριζόντια μετατόπιση της φ(χ) = 2* κατά 3 μονάδες
προς τα δεξιά.
iii) Τέλος η γραφική παράσταση της h προκύπτει

από δυο μετατοπίσεις της φ(χ) = 2Χ
— μιας οριζόντιας κατά 3 μονάδες προς τα δεξιά
και
— μιας κατακόρυφης κατά 2 μονάδες προς τα πάνω.
Ο αριθμός e
Μια Τράπεζα για να διαφημιστεί κάνει μια πολύ ειδική προσφορά. Όποιος
καταθέσει την επόμενη μέρα ποσό 1 εκατομμυρίου ευρώ, αυτό θα τοκιστεί με
ετήσιο επιτόκιο 100% και με δυνατότητα ανατοκισμού του 1, 2, 3, ... ή ν φορές
το χρόνο, σε ίσα χρονικά διαστήματα, ανάλογα με την επιθυμία του καταθέτη.
Έ χ ε ι σημασία για τον καταθέτη το πόσες φορές το χρόνο θα ανατοκιστεί το
κεφάλαιο:
Από το γνωστό τύπο του ανατοκισμού όπου
• εκατομμύρια ευρώ.
• = 2,25 εκατομμύρια ευρώ.
• = 2,44 εκατομμύρια ευρώ.
• εκατομμύρια ευρώ.
Αν χρησιμοποιήσουμε υπολογιστή τσέπης κατασκευάζουμε τον πίνακα:
2 ανά
12(αναμήνα) 52 (V εβδομάδα)
4 ανά
ν 1(αναέτος) 1 εξάμηνο
ανά
εποχή
2 2,25 2,441406 2,613035 2,704813
1000 10000 100000 1000000
( 2,716923 2,718145 2,718268 2,718280
Παρατηρούμε ότι, καθώς το ν αυξάνει, αυξάνει και το και προσεγγίζει
έναν ορισμένο πραγματικό αριθμό. Ο αριθμός αυτός είναι άρρητος και συμβολί-
ζεται με e. Ο συμβολισμός αυτός οφείλεται στο μεγάλο Ελβετό, μαθηματικό
Leohard Euler (1707-1783). Ο αριθμός e με προσέγγιση πέντε δεκαδικών ψηφίων
είναι e = 2,71828.
Συμβολικά γράφουμε
Από τα παραπάνω βλέπουμε ότι οι τιμές του ν έχουν μεγάλη σημασία όσο
αυτές παραμένουν «μικρές». Από μια τιμή όμως και μετά, όσο και αν αυξάνει το
ν, το τελικό ποσό δεν μεταβάλλεται ουσιαστικά.
Σε πολλές πραγματικές εφαρμογές εμφανί-
ζονται εκθετικές συναρτήσεις με βάση τον α-
ριθμό e. Η απλούστερη τέτοια συνάρτηση εί-
ναι η f(x) = ex. Η συνάρτηση αυτή ονομάζεται
απλώς εκθετική και η γραφική της παράσταση
φαίνεται στο διπλανό σχήμα.
0 νόμος της εκθετικής μεταβολής

Μία ακόμη εκθετική συνάρτηση με βάση το e είναι η
(1)
Αυτή εκφράζει ένα φυσικό μέγεθος, που μεταβάλλεται με το χρόνο t. To Qo είναι
η αρχική τιμή του Q (για t = 0) και είναι Qo > 0, ενώ το c είναι μια σταθερά που
εξαρτάται κάθε φορά από τη συγκεκριμένη εφαρμογή. Η συνάρτηση αυτή είναι
γνωστή ως νόμος της εκθετικής μεταβολής. Αν c > 0 η συνάρτηση Q είναι γνη-
σίως αύξουσα και εκφράζει το νόμο της εκθετικής αύξησης, ενώ αν c < 0 η Q είναι
γνησίως φθίνουσα και εκφράζει το νόμο της εκθετικής απόσβεσης. Ο νόμος της εκθε-
τικής μεταβολής αποτελεί ένα ικανοποιητικό μοντέλο για πάρα πολλές εφαρμο-
γές της Φυσικής, της Βιολογίας, της Στατιστικής και άλλων επιστημών. Για πα-
ράδειγμα ο αριθμός των γραμμαρίων μιας ραδιενεργού ουσίας κατά τη χρονική
στιγμή t (σε δευτερόλεπτα) δίνεται από τον τύπο Q(t) = 200 · e-0,3t. Αυτό σημαίνει
ότι η ουσία που παραμένει αδιάσπαστη μετά από 7 δευτερόλεπτα είναι:
τα μιας ραδιενεργού ουσίας λέγεται ημιζωή ή χρόνος υποδιπλασιασμού της ραδιε-

νεργού ουσίας.
Στον πίνακα που ακολουθεί αναφέρεται η ημιζωή ορισμένων ραδιενεργών
ισοτόπων:
ΙΣΟΤΟΠΟ ΗΜΙΖΩΗ
Άνθρακας (C 14 ) 5730 έτη
Ράδιο (Ra 226 ) 1600 έτη
Πολώνιο (Ρο210) 138 ημέρες
Φώσφορος (Ρ 32 ) 14 ημέρες
Αν η ημιζωή ενός ραδιενεργού υλικού είναι 5 χρόνια, να αποδειχθεί ότι η συνάρτηση που
εκφράζει την εκθετική απόσβεση αυτού είναι
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
Αφού η ημιζωή είναι 5 χρόνια, από το νόμο της εκθετικής απόσβεσης
έχουμε:
Άρα
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α ΟΜΑΔΑΣ
1. Στο ίδιο σύστημα αξόνων να παραστήσετε γραφικά τις συναρτήσεις:
5. Να λύσετε τα συστήματα:
7. Να λύσετε την ανίσωση και στην συνέχεια την ανί-

σωση
Β' ΟΜΑΔΑΣ
1. Να βρείτε τις τιμές του aeIR, για τις οποίες ορίζεται σε όλο το IR η συνάρτηση:
Για ποιές από αυτές τις τιμές η συνάρτηση είναι:
ί) γνησίως φθίνουσα ίί) γνησίως αύξουσα
3. Να λύσετε τα συστήματα
4. Να παραστήσετε γραφικά τις συναρτήσεις
5. Αν και να αποδείξετε ότι
6. Αν αφήσουμε το καπάκι ενός πεντάλιτρου δοχείου με βενζίνη ανοικτό, η β ενζί-

νη εξατμίζεται με ρυθμό 20% ανά εβδομάδα.
ί) Να βρείτε τη συνάρτηση που δίνει την ποσό-

τητα της βενζίνης στο δοχείο μετά από t εβδο-
μάδες.
ii) Να κάνετε τη γραφική της παράσταση
iii) Με τη χ ρ ή σ η υπολογιστή τσέπης να διαπι-

στώσετε ότι μετά 40 εβδομάδες μόνο η μυρωδιά
της βενζίνης θα υπάρχει στο δοχείο.
7. Το ραδιενεργό Ράδιο έχει χρόνο υποδιπλασιασμού 1600 χρόνια. Αν η αρχική
ποσότητα είναι 5 γραμμάρια,
ί) να αποδείξετε ότι η συνάρτηση, η οποία δίνει την ποσότητα του Ραδίου μετά
από t χρόνια είναι
ίί) να υπολογίσετε την ποσότητα που θα έχει απομείνει μετά από 600 χρόνια με
προσέγγιση 2 δεκαδικών ψηφίων.
iii) να αποδείξετε ότι μετά από 20000 χρόνια μόλις 0,001 γραμμάρια θα έχουν
απομείνει.
8. Έ ν α ς πωλητής αυτοκινήτων βεβαιώνει τους πελάτες ταυ άτι η αξία ενός αυ-
τοκινήτου 4 0 . 0 0 0 ευρώ ελαττώνεται κατά 1 5 % τ ο χρόνο σ τ α πρώτα 6 χρό-
νια από την π ώ λ η σ η του.
ί) Ν α βρείτε τη σ υ ν ά ρ τ η σ η που δίνει την τιμή του αυτοκινήτου μ έ σ α στα 6
χρόνια.
ii) Ν α υπολογίσετε την τιμή του αυτοκινήτου σ τ ο τέλος του έκτου χρόνου.
9. Η ένταση του ηλιακού φωτός σε βάθος x μέτρα, μιας θολής λίμνης, ελατ-
τώνεται εκθετικά ως προς το χ, σύμφωνα με τον τύπο
όπου Ιο είναι η ένταση στην επιφάνεια του νερού.
ί) Ν α υ π ο λ ο γ ί σ ε τ ε τ ο e-0,5χ γ ι α χ = 0 , 1,2,3,4,5.
ii) Να βρείτε την τιμή του χ, στον πλησιέστερο
ακέραιο, για την οποία ο λόγος είναι
(α) 1 (β) 0,1.
iii) Να επιβεβαιώσετε και γραφικά την τιμή

που θα βρείτε.
10. Η θερμοκρασία T(t) (σε °C) ενός βραστήρα, κατέρχεται μέχρι να φτάσει την
θερμοκρασία Το του δωματίου, σύμφωνα με τον τύπο
~2t
ί) Να υπολογίσετε το e για t = 0,1, 2, 3
ii) Να βρείτε την τιμή του t, στον πλησιέστερο
ακέραιο, για την οποία ο λόγος είναι
(α) 1,1 (β) 2.

11. Πυκνωτής χωρητικότητας C (σε F ) έχει φορτίο qo (σε Cb). Αν συνδέσουμε τον
πυκνωτή με αντίσταση R (σε ohm), το φορτίο του πυκνωτή ελαττώνεται σύμ-
φωνα με τον τύπο.
q(t) = q0e 1 Κ< (t σε δευτερόλεπτα)
ί) Με μια «πρόχειρη» γραφική πράσταση να

δείξετε πώς μεταβάλλεται το φορτίο q ως προς
το χρόνο t.
ii) Να βρείτε τις τιμές του t της μορφής kRC (k

ακέραιος) μετά τις οποίες το φορτίο γίνεται
μικρότερο από:
4.2 Λογάριθμοι
Η έννοια του λογάριθμου

ΠΡΟΒΛΗΜΑ. Ο πληθυσμός της γης αυξάνει με ετήσιο ρυθμό 1,7%. Το 1987 ήταν
5 δισεκατομμύρια κάτοικοι. Αν συνεχίζει να αυξάνει με τον ίδιο ρυθμό, πότε θα
διπλασιαστεί;
ΛΥΣΗ:
Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο ν τ ύ π ο (βλ. ανατοκισμός σελ. 93) ο πληθυσμός
τ η ς γ η ς μ ε τ ά α π ό t χ ρ ό ν ι α θ α είναι:
N ( t ) = 5-10 9 · 1 , 0 1 7 ' κ ά τ ο ι κ ο ι
Σ ύ μ φ ω ν α με τ ο π ρ ό β λ η μ α ζ η τ ά μ ε ε κ ε ί ν η τ η ν τ ι μ ή τ ο υ t για τ η ν ο π ο ί α ι σ χ ύ ε ι
N ( t ) = 2 · 5 · 109 κ ά τ ο ι κ ο ι , ζ η τ ά μ ε δ η λ α δ ή τ η λ ύ σ η τ η ς ε ξ ί σ ω σ η ς
ή ισοδύναμα της: (1)
Την εξίσωση α υ τ ή , με τις γ ν ώ σ ε ι ς που

έ χ ο υ μ ε μ έ χ ρ ι τ ώ ρ α , μ ό ν ο με τ η β ο ή θ ε ι α της
γ ρ α φ ι κ ή ς π α ρ ά σ τ α σ η ς τ η ς σ υ ν ά ρ τ η σ η ς f(t) =
1,017t μ π ο ρ ο ύ μ ε να τ η λ ύ σ ο υ μ ε . Ό π ω ς φαίνεται
σ τ ο δ ι π λ α ν ό σ χ ή μ α είναι t — 4 1 . Ε π ο μ έ ν ω ς ο
πληθυσμός της γης θα διπλασιαστεί σε 41
περίπου χρόνια από το 1987, δ η λ α δ ή το 2028.
Με ανάλογο τρόπο, όπως στο παραπάνω πρόβλημα, μπορούμε να βρούμε
κατά προσέγγιση τη λύση της εξίσωσης:
αΧ = θ, όπου α > 0 με α # 1 και θ > 0
Η παραπάνω εξίσωση έχει μοναδική λύση, αφού η εκθετική συνάρτηση f(x) = αΧ

είναι γνησίως μονότονη και ο θ ανήκει στο σύνολο τιμών της. Τη μοναδική αυτή λύση
τη συμβολίζουμε με logαθ και την ονομάζουμε λογάριθμο του θ ως προς βάση α.
Ώ σ τ ε , αν α > 0 με α # 1 και θ > 0, τότε:
Ισοδύναμα αυτό διατυπώνεται ως εξής:
Για παράδειγμα:
, γιατί
, γιατί
, γιατί
, γιατί
Από τον παραπάνω ορισμό του λογαρίθμου προκύπτει αμέσως ότι, αν α > 0
με α # 1, τότε για κάθε xeIR και για κάθε θ > 0 ισχύει:
και
Εξάλλου, επειδή 1 = α° και α = α1, ισχύει:
logαα=1
και
Ιδιότητες των λογαρίθμων

Οι ιδιότητες που ακολουθούν και είναι γνωστές ως ιδιότητες των λογαρίθμων,
είναι πολύ σημαντικές για το λογισμό με λογάριθμους θετικών αριθμών.
Οι ιδιότητες αυτές, όπως θα δούμε, προκύπτουν από αντίστοιχες ιδιότητες των
δυνάμεων, πράγμα φυσικό άλλωστε, αφού και οι λογάριθμοι χρησιμοποιούνται
ως εκθέτες δυνάμεων.
ΑΠΟΔΕΙΞΗ
1. Εστω ότι είναι:
l o g a θ 1 = Χ1 και lOgαθ2 = Χ2 (1)
Τότε έχουμε
και
οπότε:
δηλαδή
Από τον ορισμό όμως του λογάριθμου, η τελευταία ισότητα είναι ισοδύναμη με
από την οποία, λόγω των (1), έχουμε τελικά:
2. Εργαζόμασθε με τον ίδιο τρόπο.

3. Έ σ τ ω ότι είναι:
(2)
Τότε έχουμε αχ = θ οπότε:
Από τον ορισμό όμως του λογάριθμου, η τελευταία ισότητα είναι ισοδύναμη με
την
από την οποία, λόγω της (2), προκύπτει ότι:
Παρατήρηση: Επειδή για κάθε θ > 0 ισχύει ,έχουμε
Ας δούμε τώρα με ένα παράδειγμα πως οι παραπάνω ιδιότητες μας διευκολύνουν

στο λογισμό με λογάριθμους θετικών αριθμών.
Έ σ τ ω ότι θέλουμε να βρούμε την τιμή της παράστασης:
Έχουμε διαδοχικά:
[Ιδιότητα 3]
[Ιδιότητες 1, 2]
Δεκαδικοί λογάριθμοι
Πριν από την εξάπλωση των ηλεκτρονικών υπολογιστών, για πολύπλοκους
αριθμητικούς υπολογισμούς χρησιμοποιούσαν λογάριθμους με βάση το 10. Οι
λογάριθμοι αυτοί λέγονται δεκαδικοί ή κοινοί λογάριθμοι.
Ο δεκαδικός λογάριθμος ενός θετικού αριθμού θ, συμβολίζεται απλά με logθ
και όχι με log loθ .
Επομένως:
Οι δεκαδικοί λογάριθμοι υπολογίζονται εύκολα, με τη βοήθεια του υπολογιστή

τσέπης όπως στα παραδείγματα που ακολουθούν:
ΛΟΓΑΡΙΘΜΟΣ ΣΕΙΡΑ ΠΛΗΚΤΡΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ
log 213 213 log = 2.328379603
log 0,325 0.325 log = -0.488116639
Φυσικοί λογάριθμοι
Γνωρίσαμε σε προηγούμενες παραγράφους τον αριθμό e και είδαμε τη σημα-
σία του στην περιγραφή διαφόρων φαινομένων. Στα μαθηματικά είναι πολύ χρήσι-
μοι και οι λογάριθμοι με βάση τον αριθμό e. Οι λογάριθμοι αυτοί λέγονται φυσι-
κοί ή νεπέριοι λογάριθμοι.
0 φυσικός λογάριθμος ενός θετικού αριθμού θ, συμβολίζεται με Ιηθ, και όχι
με logeθ.
Επομένως:
Οι φυσικοί λογάριθμοι υπολογίζονται εύκολα, με τη βοήθεια του υπολογι-
στή τσέπης, όπως στα παραδείγματα που ακολουθούν:
ΛΟΓΑΡΙΘΜΟΣ ΣΕΙΡΑ ΠΛΗΚΤΡΩΝ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑ
In 325 5.783825172
In 0,37 -0.994252273
Αλλαγή βάσης
Αν και οι χρησιμοποιούμενες βάσεις των λογαρίθμων είναι συνήθως το 10
και το e, εντούτοις μερικές φορές απαιτείται να υπολογίσουμε λογάριθμους με
άλλη βάση. Ο υπολογισμός αυτός μπορεί να γίνει με τον ακόλουθο τύπο, που εί-
ναι γνωστός ως τύπος αλλαγής βάσης των λογαρίθμων.
ΑΠΟΔΕΙΞΗ *
Έστω ότι είναι . Τότε οπότε:
Ά ρ α έχουμε:
Σχόλιο.Σύμφωνα με τον τύπο αυτό έχουμε:
και
Επομένως ο υπολογισμός του logβ θ ανάγεται στον υπολογισμό των δεκαδικών

λογαρίθμων logθ και logβ, ή των φυσικών λογαρίθμων Ιηθ και Ιηβ.
Για παράδειγμα είναι:
Επειδή το σύμβολο loga ο ρίσθηκε μόνο όταν α > 0 με α # 1 και

θ > 0, όπου στο εξής το συναντάμε, θα εννοείται ότι α > 0 με
α # 1 και θ > 0 χωρίς να τονίζεται ιδιαίτερα.
1 Σύμφωνα με την κλίμακα Richter το μέγεθος R ενός σεισμού εντάσεως I δίνεται από τον
τύπο
όπου Ιο μια ορισμένη ελάχιστη ένταση
ϊ) Να βρεθεί το μέγεθος R ενός σεισμού που έχει ένταση I = 1000 Ιο
ii) Να εκφρασθεί το I ως συνάρτηση του R και του Ιο
iii) Πόσες φορές μεγαλύτερη είναι η ένταση ενός σεισμού από την ένταση ενός άλλου
σεισμού που είναι μικρότερος κατά 1 μονάδα Richter.
ΛΥΣΗ
i) Επειδή από τον τύπο βρίσκουμε ότι:
ii) Από τον ορισμό του δεκαδικού λογάριθμου προκύπτει ότι
(1)
iii) Έ σ τ ω δυο σεισμοί με εντάσεις I, I ' και μεγέθη R, R ' αντίστοιχα. Αν τότε
λόγω του τύπου (1) έχουμε:
Επομένως η ένταση Γ ενός σεισμού είναι 10πλάσια της έντασης I ενός άλλου σεισμού μι-
κρότερου κατά 1 μονάδα Richter.
22 Οι χημικοί χρησιμοποιούν έναν αριθμό που συμβολίζεται με ρΗ για να περιγράψουν

την οξύτητα ενός διαλύματος. Ε ξ ' ορισμού είναι όπου (H) είναι η
συγκέντρωση των Η + σε γραμμοϊόντα ανά λίτρο.
i) Να υπολογίσετε το ρΗ των εξής ουσιών:

— του ξιδιού:
— του νερού της θάλασσας:
ii) Να υπολογίσετε τη συγκέντρωση γραμμοΐόντων υδρογόνου [Η + ] στις εξής ουσίες:

— Μπύρα:
— Γάλα:
ΛΥΣΗ
i) — Τ ο ρΗ του ξιδιού είναι ίσο με
— Το ρΗ του νερού της θάλασσας είναι ίσο με
ii) — Επειδή για τη μπύρα είναι ρΗ 4,2, έχουμε
— Επειδή για το γάλα είναι ρΗ = 6,6, έχουμε
32 Αν η συνάρτηση που εκφράζει την εκθετική απόσβεση του φωσφόρου Ρ 3 2 είναι

N(t) = No · e 0 , 0 4 9 5 t , όπου t ο χρόνος σε ημέρες, να βρεθεί η ημιζωή του φωσφόρου Ρ 3 2
ΛΥΣΗ
Αν ιt είναι η ζητούμενη ημιζωή, τότε θα είναι Επομένως έχουμε:
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
Α ΟΜΑΔΑΣ
1. Να υπολογισθούν, χωρίς τη χ ρ ή σ η υπολογιστή τσέπης, οι λογάριθμοι:
2. Για ποια τιμή του x ισχύει:
3. Γ ι α ποια τιμή του α ισχύει:
5. Ο αριθμός των βακτηριδίων που εμφανίζονται σ ε μια καλλιέργεια μετά από t ώρες
δίνεται από τον τύπο όπου Q0 είναι ο αρχικός αριθμός των βα-
κτηριδίων. Π ό σ ο ς χ ρ ό ν ο ς θα περάσει ώστε ο αριθμός των βακτηριδίων να δεκα-
πλασιασθεί;
6. Κάτω από σ τ α θ ε ρ ή θερμοκρασία, η ατμοσφαιρική πίεση ρ(σε Pascals), σ ε ύψος h

(σε μέτρα) δίνεται από τον τύπο
ί) Να βρείτε την τιμή του k, αν σ ε ύψος 3 0 5 0 m η ατμοσφαιρική πίεση είναι

6 8 9 0 0 Pascals.
ii) Π ο ι α είναι η ατμοσφαιρική πίεση σ ε ύψος 1000m;
7. Οι αστέρες ταξινομούνται ανάλογα με τ η (φαινόμενη) λαμπρότητά τους σ ε κα-

τηγορίες που καλούνται μεγέθη. Οι α σ θ ε ν έ σ τ ε ρ ο ι αστέρες με λ α μ π ρ ό τ η τ α Lo λέ-
με ότι έχουν μέγεθος 6. Κ ά θ ε ά λ λ ο ς αστέρας λ α μ π ρ ό τ η τ α ς L έχει μέγεθος m που
καθορίζεται από τον τύπο:
ί) Να βρείτε το μέγεθος m του αστέρα που έχει λαμπρότητα
ίί) Π ό σ ε ς φορές λαμπρότερος είναι ένας αστέρας 1 μεγέθους από έναν α σ τ έ ρ α

6 μεγέθους;
8. Οι πωλήσεις S(t) (σε χιλιάδες μονάδες) ενός προϊόντος σ ε διάστημα t χρόνων

μετά την εισαγωγή του σ τ η ν αγορά δίνονται από τον τύπο
ί) Να υ π ο λ ο γ ί σ ε τ ε το k, αν οι πωλήσεις κατά το πρώτο έτος α ν ή λ θ α ν σε 15000

μονάδες.
ίί) Π ό σ ε ς θα είναι οι πωλήσεις στα 5 πρώτα χρόνια;
Β' ΟΜΑΔΑΣ
1. Να υπολογίσετε την τιμή των παραστάσεων:
2. Αν οι θετικοί αριθμοί θι, θ 2 , θ3, ... είναι διαδοχικοί όροι γεωμετρικής προόδου,
να αποδείξετε ότι οι logθ1, logθ2, logθ3, ... είναι διαδοχικοί όροι αριθμητικής
προόδου και αντιστρόφως.
3. Μιας αριθμητικής προόδου ο πρώτος όρος είναι ίσος με log2 και ο δεύτερος
όρος με log8. Να αποδείξετε ότι το ά θ ρ ο ι σ μ α Σ ν των ν-πρώτων όρων της δίνεται
από τον τύπο
* 6. Να αποδείξετε ότι για κάθε χ > 0 ισχύει:
* 7.
Να αποδείξετε ότι:
* 8. Να αποδεί ξετε ότι:
4.3 Λογαριθμική συνάρτηση
Η λογαριθμική συνάρτηση
Έ σ τ ω α ένας θετικός αριθμός διαφορετικός της μονάδας. Όπως είδαμε στην
παράγραφο 4.2, για κάθε χ>0 ορίζεται ο log a χ . Επομένως, αντιστοιχίζοντας
κάθε στο log a χ , ορίζουμε τη συνάρτηση
Η συνάρτηση αυτή λέγεται λογαριθμική συνάρτηση με βάση α.

Ας θεωρήσουμε, τώρα, την λογαριθμική συνάρτηση Επειδή
αν το Μ(ξ,η) είναι σημείο της γραφικής παράστασης της συνάρτησης

τότε το Ν(η,ξ) θα είναι σημείο της γραφικής παράστασης της συ-
νάρτησης y = αχ και αντιστρόφως. Τα σημεία, όμως, Μ(ξ,η) και Ν(η,ξ) είναι

συμμετρικά ως προς την ευθεία που διχοτομεί τις γωνίες Επομέ-
:
Α ν λ ά β ο υ μ ε τ ώ ρ α υ π ό ψ η μας τ η ν π α ρ α π ά ν ω σ υ μ μ ε τ ρ ί α και ό σ α μ ά θ α μ ε για
την εκθετική συνάρτηση καταλήγουμε σ τ ο συμπέρασμα ότι:
Α ν α > 1, τ ό τ ε η λ ο γ α ρ ι θ μ ι κ ή σ υ ν ά ρ τ η σ η
• Έ χ ε ι πεδίο ο ρ ι σ μ ο ύ τ ο δ ι ά σ τ η μ α
• Έχει σύνολο τιμών το σύνολο IR των
πραγματικών αριθμών.
• Ε ί ν α ι γ ν η σ ί ω ς α ύ ξ ο υ σ α , που σ η μ α ί ν ε ι ό τ ι
αν
α π ' όπου προκύπτει ότι:
• Έ χ ε ι γ ρ α φ ι κ ή π α ρ ά σ τ α σ η που τ έ μ ν ε ι τ ο ν ά ξ ο ν α x ' x σ τ ο σ η μ ε ί ο Α ( 1 , 0 ) και

έχει ασύμπτωτο τον ημιάξονα O y ' .
Α ν 0 < α < 1, τ ό τ ε η λ ο γ α ρ ι θ μ ι κ ή σ υ ν ά ρ τ η σ η
• Έ χ ε ι πεδίο ορισμού το διάστημα
• Έ χ ε ι σύνολο τιμών το σύνολο IR των
πραγματικών αριθμών.
• Είναι γνησίως φθίνουσα, που σημαίνει ότι:
αν
απ' όπου προκύπτει ότι:
• Έ χ ε ι γραφική παράσταση που τέμνει τον

άξονα χ ' χ στο σημείο Α(1,0) και έχει ασύμ-
πτωτο τον ημιάξονα Oy.
Τέλος, από τη μονοτονία της λογαριθμικής συνάρτησης προκύπτει ότι:

αν
οπότε, με απαγωγή σε άτοπο, έχουμε ότι:
αν
Επομένως, ισχύει η ισοδυναμία:
Η τελευταία ιδιότητα είναι ιδιαίτερα χρήσιμη για επίλυση εξισώσεων όπως π.χ. η
που λύνεται ως εξής:
Εξισώσεις όπως η προηγούμενη, όπου ο άγνωστος εμφανίζεται στο λογάριθμο

λέγονται λογαριθμικές εξισώσεις.
1 Στο ίδιο σύστημα αξόνων να παρασταθούν γραφικά οι συναρτήσεις
ΛΥΣΗ
Για τη γραφική παράσταση της φ(χ) = lnx κατασκευάζουμε έναν πίνακα τιμών:
χ 0,2 0,3 0,5 0,7 1 2 3 4 5
0
y=lnx -1,6 -1,2 - 0 , 7 -0,4 0,7 1,1 1,4 1,6
Τοποθετώντας τα σημεία (χ, y) του παραπάνω

πίνακα στο καρτεσιανό επίπεδο και ενώνοντάς τα
με συνεχή καμπύλη βρίσκουμε τη γραφική παρά-
σταση της συνάρτησης
Η γραφική παράσταση της
προκύπτει από μια κατακόρυφη μετατόπιση της
γραφικής παράστασης της κατά 1 μονά-
δα προς τα πάνω, ενώ της g(x) = ln(x—2) από μια
οριζόντια μετατόπιση της γραφικής παράστασης
της κατά 2 μονάδες προς τα δεξιά.
2° Να βρεθεί το λάθος στους παρακάτω συλλογισμούς:
Από την ανισότητα παίρνουμε διαδοχικά:
που είναι ά τ ο π ο .
ΑΠΑΝΤΗΣΗ
3ο Να λυθεί η εξίσωση:
ΛΥΣΗ
Η εξίσωση αυτή ορίζεται εφόσον Με αυτούς τους περιορισμούς η
εξίσωση γράφεται διαδοχικά:
Από τις τιμές αυτές του x μόνο η χ = 2 ικανοποιεί τους περιορισμούς. Επομένως η εξίσω-
σ η έχει ακριβώς μια λύση, τη x = 2.
ΑΣΚΗΣΕΙΣ
A' ΟΜΑΔΑΣ
Τι παρατηρείτε; Να δικαιολ γήσετε την απαντηση.
και
3. Να προσιορίσετε την εκθετική συνάρτηση και τη λογαριθμική συνάρ-

τηση των οποίων οι γραφικές παραστάσεις περνούν από το σημείο:
ί) Α(2,4) ii) Β(— 2,4) iii) Γ ( 2 - 4 ) ίν) Δ(— 2, - 4 )
4. Η ευαισθησία ενός φωτογραφικού φιλμ μετριέται σε μονάδες ASA ή σε μονά-

δες DIN. Αν χ μονάδες ASA συνδέονται με y μονάδες DIN με τον τύπο
y = l+101ogx, να φτιάξετε έναν πίνακα τιμών της παραπάνω συνάρτησης για
χ = 50, 100, 200, 400, 800, 1600 ASA. Τι παρατηρείτε; (Δίνεται ότι log2 = 0,3).
iv) l o g ( x 2 + l ) — logx = log2
7. Να συγκριθούν οι αριθμοί:
8. Έ ν α διάλυμα θεωρείται όξινο αν και βασικό αν Να βρεί-

τε τις αντίστοιχες ανισότητες για το ρΗ.
Β' ΟΜΑΔΑΣ
1. Να παραστήσετε γραφικά τις συναρτήσεις:
2. Να αποδείξετε ότι οι παρακάτω συναρτήσεις είναι περιττές:

3. Για ποιες τιμές του xeIR οι αριθμοί
με τη σειρά που δίνονται είναι διαδοχικοί όροι αριθμητικής προόδου;
* 4. Αν να αποδείξετε ότι α= β ή
6. Να αποδείξετε ότι και στη συνέχεια να λύσετε την εξίσωση
* 9. Να αποδείξετε ότι
10. Να αποδείξετε ότι για οποιοδήποτε α,β > 0 με α Φ β ισχύει:

Α ΟΜΑΔΑΣ
1 Να λύσετε τις εξισώσεις:
2. Αν το τρίγωνο Α Β Γ είναι ορθογώνιο στο Α να αποδείξετε ότι:
3. Αν να αποδείξετε ότι οι αριθμοί log a θ, logβθ και logγθ είναι

διαδοχικοί όροι αριθμητικής προόδου
4. Αν αριθμοί α, β, γ είναι διαδοχικοί όροι γεωμετρικής προόδου, να αποδείξετε

ότι
5. Να αποδείξετε ότι και στη συνέχεια να λύσετε την εξίσωση
6. Να λύσετε στο την εξίσωση:
7. Να λύσετε στο την εξίσωση:
8 Νά λύσετε την ανίσωση;

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ
Η βασική ιδέα των λογαρίθμων
Η έννοια του λογάριθμου επινοήθηκε στις αρχές του 17 αιώνα ως

ένα μέσο απλοποίησης των αριθμητικών υπολογισμών και η εμφάνιση των
πρώτων λογαριθμικών πινάκων είχε, εκείνη την εποχή, επίπτωση στην επι-
στήμη ανάλογη μ' αυτήν που έχουν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές στις μέ-
ρες μας. Η αρχική μαθηματική ιδέα στην οποία στηρίζεται η έννοια του
λογάριθμου είναι πολύ απλή. Αν θέσουμε σε αντιστοιχία ένα προς ένα τους
όρους μιας αριθμητικής και μιας γεωμετρικής προόδου, όπως π.χ.
0 , 1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7 , 8 , 9 , 10 , 11 12 , ...
1 , 2 , 4 , 8 , 16, 3 2 , 6 4 , 128, 2 5 6 , 5 1 2 , 1024, 2048, 4 0 9 6 , ...
τότε μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι το γινόμενο 2 όρων της γεωμετρικής
(π.χ. 32 128 = 4096) βρίσκεται ακριβώς κάτω από το άθροισμα των αντί-
στοιχων όρων της αριθμητικής (5+7 = 12). Δηλαδή ο πολλαπλασιασμός
ανάγεται ουσιαστικά σε μια πρόσθεση. Πολύ εύκολα μπορούμε επίσης να
διαπιστώσουμε ότι η διαίρεση ανάγεται σε αφαίρεση, η ύψωση σε δύναμη
σε απλό πολλαπλασιασμό με τον εκθέτη και η εξαγωγή ρίζας σε απλή διαί-
ρεση με τον δείκτη. Π.χ.
Αυτές τις αναγωγές των βασικών πράξεων σε απλούστερες είχαν επι-

σημάνει και διατυπώσει πολλοί μαθηματικοί του 15 και 16 αιώνα, όπως
ο Γάλλος Ν. Chuquet το 1484 και ο Γερμανός Μ. Stifel το 1544. Όπως είναι
φανερό σε μας, οι προηγούμενες αναγωγές στηρίζονται στις ιδιότητες των
δυνάμεων (οι παραπάνω πρόοδοι είναι οι ακολουθίες των εκθετών και των
αντιστοίχων δυνάμεων του 2 ή, με άλλα λόγια, οι όροι της αριθμητικής
είναι οι λογάριθμοι των αντίστοιχων όρων της γεωμετρικής με βάση το 2).
Τον 162 αιώνα όμως δεν υπήρχε κάποιος κοινά αποδεκτός συμβολισμός για
τις δυνάμεις ούτε είχαν διατυπωθεί με γενικότητα οι ιδιότητές τους. Το
πρόβλημα που τέθηκε στους μαθηματικούς της εποχής ήταν η κατασκευή
γεωμετρικών προόδων αρκετά «πυκνών», ώστε ανάμεσα στους όρους τους
να μπορούν να παρεμβληθούν, χωρίς σημαντικό σφάλμα, οι αριθμοί που
εμφανίζονταν συχνά στους υπολογισμούς (π.χ. οι τιμές των τριγωνομετρι-
κών συναρτήσεων). Ταυτόχρονα οι όροι μιας τέτοιας γεωμετρικής προόδου
θα έπρεπε να τεθούν σε ένα προς ένα αντιστοιχία με τους όρους μιας αριθ-
μητικής προόδου.
•Το ιστορικό σημείωμα έγραψε ο Μαθηματικός Γιάννης Θωμαΐδης

Οι πρώτοι πίνακες λογαρίθμων
Η κατασκευή πινάκων τέτοιων προόδων ήταν για την εποχή εκείνη
έργο τεράστιο που η ολοκλήρωση του απαίτησε πολλά χρόνια. Οι πρώτοι
που δημοσίευσαν τέτοιους πίνακες ήταν ο Ελβετός Jobst Burgi (1552-1632)
και ο Σκωτσέζος John Napier (1550-1617).
Ο Burgi ήταν ωρολογοποιός και κατασκευαστής αστρονομικών οργά-
νων και με τις ιδιότητες αυτές εργάστηκε στα μεγαλύτερα αστεροσκοπεία
της εποχής του. Στους πίνακές του, που δημοσιεύθηκαν το 1620 στην Πρά-
γα, κατασκεύασε μια γεωμετρική πρόοδο σύμφωνα με την αναδρομική σχέ-
ση
(1)
Δηλαδή ο Burgi ξεκινά από το 100.000.000 και υπολογίζει τον επόμενο κάθε
όρου προσθέτοντας σ ' αυτόν το ένα δεκάκις χιλιοστό του. Με τον τρόπο
αυτό υπολόγισε, έναν προς ένα, περισσότερους από 23.000 όρους της προό-
δου.
Από την (1), που γράφεται συμπεραίνουμε ότι ο
λόγος αυτής της γεωμετρικής προόδου είναι και ο γε-
νικός της όρος μπορεί να γραφτεί στη μορφή
Σ' αυτή την πρόοδο, ο Burgi αντιστοίχισε την αριθμητική πρόοδο 0, 10, 20,
30,..., 230.270 με γενικό όρο βν = 10ν
Έτσι στους πίνακες του Burgi υπάρχει η αντιστοιχία
Από τους πίνακες του Burgi απουσιάζει οποιαδήποτε αναφορά σε έννοιες

όπως «εκθέτης» ή «βάση» στις οποίες στηρίζεται ο σύγχρονος ορισμός του
λογάριθμου. (Ο προηγούμενος γενικός συμβολισμός για το αν χρησιμο-
ποιείται από μας, για λόγους που θα φανερωθούν παρακάτω, όταν εξηγή-
σουμε τη σημασία του αριθμού e). Ούτε άλλωστε ο όρος «λογάριθμος»
χρησιμοποιήθηκε από τον Burgi. Ο τίτλος του βιβλίου του ήταν «Πίνακες
αριθμητικών και γεωμετρικών προόδων» και οι όροι της αριθμητικής
προόδου αναφέρονταν ως «κόκκινοι αριθμοί» από το χρώμα της μελάνης που
είχαν εκτυπωθεί.
Η προέλευση του όρου «λογάριθμος»

Οι πίνακες προόδων του Burgi δεν γνώρισαν μεγάλη διάδοση γιατί δη-
μοσιεύτηκαν αργά, όταν είχαν ήδη προηγηθεί, το 1614, οι πίνακες του
Napier. Ο John Napier ήταν πλούσιος ευγενής με έντονο ενδιαφέρον για τα
Μαθηματικά και τις εφαρμογές τους. Οι πίνακες του στηρίζονται επίσης
στην αντιστοιχία των όρων μιας γεωμετρικής και μιας αριθμητικής προό-
δου. Οι πρόοδοι αυτές όμως είναι πολύ πιο πυκνές (και επομένως χρήσιμες
στην πράξη) από εκείνες του Burgi και για τον υπολογισμό των όρων τους
ο Napier επινόησε μια σειρά από ιδιοφυή τεχνάσματα. Στον Napier οφείλε-
ται επίσης η δημιουργία του όρου «λογάριθμος» από τη σύνθεση των ελλη-
νικών λέξεων «λόγος» και «αριθμός». (Ο τίτλος του βιβλίου του ήταν «Περι-
γραφή του θαυμάσιου κανόνα των λογαρίθμων»). Η σημασία του όρου είναι
ακριβώς «ο αριθμός που μετρά το πλήθος των λόγων». Αν θεωρήσουμε π.χ.
τις προόδους
0 , 1 , 2 , 3 , 4 , 5 , 6 , 7
1 , 2 , 4 , 8 , 16 , 32 , 64 , 128 , ...
τότε, ο 6 π.χ. (που είναι ο λογάριθμος του 64 με βάση το 2) δείχνει «πόσοι

λόγοι» χρειάζονται στη συνεχή αναλογία
για να φτάσουμε στον όρο 64 (στην εποχή του Napier, η γεωμετρική πρόο-
δος ορίζονταν σαν μια ακολουθία αριθμών που βρίσκονται σε συνεχή ανα-
λογία).
Η σημασία του αριθμού e

Η αναγνώριση της δυνατότητας να οριστούν οι λογάριθμοι σαν εκθέ-
τες ως προς μια βάση έγινε βαθμιαία, αφού πρώτα αποσαφηνίστηκε και γε-
νικεύτηκε η έννοια της δύναμης. Η έννοια της βάσης όμως Kat ειδικότερα
ο αριθμός e = 2,7 1828 1828 45 90 45 ... (προσέξτε τη μνημοτεχνική διάταξη
των ψηφίων του) βρίσκεται ήδη, στους πρώτους λογαριθμικούς πίνακες, σε
μια «λανθάνουσα» κατάσταση. Η γεωμετρική πρόοδος του Biirgi.
γράφεται διαδοχικά:
Αν θέσουμε στην προηγούμενη (1) και (2), τότε αυτή
γίνεται
(3)
Παρατηρούμε όμως ότι είναι
μια τιμή που συμπίπτει σε 4 δεκαδικά ψηφία μ' αυτήν του αριθμού e. Έ τ σ ι
λοιπόν, η προηγούμενη ισότητα (3) μπορεί ν' αντικατασταθεί με ικανο-
ποιητική ακρίβεια από την δηλαδή ισχύει Από τις ισό-
τητες (1), (2) και (4) συμπεραίνουμε ότι, αν στο σύστημα του Biirgi, οι όροι
της γεωμετρικής προόδου (αν) διαιρεθούν με το ΙΟ8 και οι όροι της αριθμη-
τικής προόδου (β ν ) με το ΙΟ5 (αυτές οι διαιρέσεις σημαίνουν απλώς μια με-
τακίνηση της υποδιαστολής κατά 8 και 5 θέσεις, αντίστοιχα, προς αριστε-
ρά), τότε
Το σύστημα προόδων του Biirgi ισοδυναμεί, με ικανοποιητική

προσέγγιση, με το σημερινό σύστημα των φυσικών λογαρίθμων
που έχουν βάση τον αριθμό e.
Σαν παράδειγμα ας πάρουμε από τους πίνακες του Biirgi τον 98? όρο της
γεωμετρικής προόδου 100.984.768 και τον αντίστοιχο του της αριθμητικής
980. Διαιρώντας με το 108 και το 105 αντίστοιχα, βρίσκουμε
1,00984768 και 0,0098
Ένας σύγχρονος υπολογιστής τσέπης μας δίνει
' Οπως βλέπουμε λοιπόν, ο αριθμός e δεν επιλέγεται αυθαίρετα αλλά εμφα-
νίζεται αναπόφευκτα όταν θελήσει κάποιος να κατασκευάσει μια πυκνή γεω-
μετρική πρόοδο (οπότε ο λόγος της θα είναι ένας αριθμός ελάχιστα μεγα-
λύτερος ή μικρότερος της μονάδας). Με την έννοια αυτή, ο αριθμός e «υπάρ-
χει» στους πίνακες των Biirgi και Napier, ot οποίοι όμως δεν είχαν καμμιά
αντίληψη του ρόλου του.
Το σύμβολο e χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον L. Euler το
1728, έναν αιώνα μετά την εμφάνιση των λογαρίθμων.
Η εμφάνιση των φυσικών λογαρίθμων
Ενώ λοιπόν οι λογάριθμοι είχαν επινοηθεί, όπως είδαμε, αποκλειστικά

για την απλοποίηση των αριθμητικών υπολογισμών, γύρω στο 1650 διαπι-
στώθηκε μια απροσδόκητη εμφάνισή τους σε γεωμετρικά ζητήματα.
Αφετηρία υπήρξε το πρόβλημα του υπολογι-
σμού του εμβαδού που περικλείεται από ένα
τόξο ΑΒ της υπερβολής , τις παράλ-
ληλες από τα Α, Β προς τη μια ασύμπτωτη και

από το τμήμα ΓΔ που ορίζουν οι παράλληλες
στην άλλη ασύμπτωτη (δηλ. το εμβαδό του
καμπυλόγραμμου τραπεζίου ΑΒΔΓ στο διπλα-
νό σχήμα).
Παρατηρήθηκε τότε ότι, αν το ΓΔ διαιρεθεί έτσι ώστε τα τμήματα ΟΓ, ΟΕ,

ΟΖ, ΟΔ να αποτελούν γεωμετρική πρόοδο, τότε τα εμβαδά (ΑΗΕΓ)
(ΗΘΖΕ), (ΘΒΔΖ) είναι ίσα μεταξύ τους και επομένως τα εμβαδά (ΑΗΕΓ),
(ΑΘΖΓ), (ΑΒΔΓ) αποτελούν αριθμητική πρόοδο.
Αν π.χ. είναι ΟΓ = 1, ΟΕ = 2, ΟΖ = 4, ΟΔ = 8, τότε υπολογίζοντας
καθένα από τα εμβαδά (ΑΗΕΓ), (ΗΘΖΕ), (ΘΒΔΖ) προσεγγιστικά, σαν
άθροισμα εγγεγραμμένων ορθογωνίων (όπως π.χ., στο σχήμα, το ΘΒΔΖ
αποτελείται από 10 τέτοια ορθογώνια) βρίσκουμε ότι, με ακρίβεια 4 δεκα-
δικών ψηφίων, είναι: (ΑΗΕΓ) = (ΗΘΖΕ) = (ΘΒΔΖ) = 0,6931. Έ τ σ ι λοιπόν
μπορούμε να δημιουργήσουμε μια αντιστοιχία ανάμεσα στη γεωμετρική
πρόοδο
ΟΕ = 2, ΟΖ = 4, ΟΔ = 8,...
και την αριθμητική πρόοδο
(ΑΗΕΓ) = 0,6931, (ΑΘΖΓ) = 1,3862, (ΑΒΔΓ) = 2,0793,...
Έ χ ο υ μ ε δηλαδή τη βασική αρχή ενός λογαριθμικού συστήματος, του

οποίου όμως οι λογάριθμοι (όροι της αριθμητικής προόδου) έχουν εδώ μια
προφανή φυσική σημασία: Εκφράζουν τα εμβαδά συγκεκριμένων γεωμετρι-
κών σχημάτων. Πρώτος χρησιμοποίησε τον όρο «φυσικοί λογάριθμοι» το
1668 ο Ν. Mercator (1620-1687) και αυτοί είναι ακριβώς οι σημερινοί λογά-
ριθμοι με βάση τον e, που συμβολίζονται διεθνώς με το σύμβολο In (από τα
αρχικά των λέξεων logarithmus naturalis).
Η λογαριθμική συνάρτηση
Στη σημερινή εποχή των ηλεκτρονικών υπολογιστών, η αρχική χρη-

σιμότητα των λογαρίθμων ως ένα μέσο απλοποίησης των αριθμητικών
υπολογισμών έχει φυσικά εκμηδενιστεί. Αντίθετα όμως, είναι πολύ μεγάλη
η χρησιμότητα της λογαριθμικής συνάρτησης σαν ένα μέσο μαθηματικής
περιγραφής καταστάσεων του φυσικού κόσμου. Πρέπει μάλιστα να σημειώ-
σουμε ότι πολλές από τις εφαρμογές της λογαριθμικής συνάρτησης στηρί-
ζονται στην αρχική ιδέα της αντιστοιχίας μιας γεωμετρικής και μιας αριθ-
μητικής προόδου.
Συγκεκριμένα, όταν ένα μέγεθος μεταβάλλεται πολύ γρήγορα («γεωμε-
τρικά») και ένα άλλο, που σχετίζεται μ' αυτό, πολύ αργά («αριθμητικά»)
τότε η μεταξύ τους σχέση μπορεί να εκφραστεί λογαριθμικά. Κλασικό πα-
ράδειγμα αποτελεί ο νόμος των Weber-Fechner στη Ψυχολογία, που περιγρά-
φει μαθηματικά τη σχέση ανάμεσα σ ' ένα ερέθισμα και την αίσθηση που
προκαλεί. Αν, για παράδειγμα, Ε είναι η ένταση ενός ήχου και Α η ένταση
του ακουστικού αισθήματος που προκαλεί, τότε ισχύει
όπου k μια σταθερά, εξαρτωμένη από τη συχνότητα του ήχου και τον απο-
δέκτη του ερεθίσματος. Η σχέση αυτή προέκυψε ύστερα από πειράματα των
Γερμανών επιστημόνων Ε.Η. Weber (1795-1878) και G.T. Fechner (1801-
1887), που έδειξαν ότι, μια σειρά ερεθισμάτων (οπτικών, ακουστικών κ.λπ.)
τα οποία μπορούν να μετρηθούν και αυξάνουν κατά γεωμετρική πρόοδο,
προκαλούν μια σειρά αισθημάτων (αντιδράσεων) που αυξάνουν κατά αριθ-
μητική πρόοδο. Στην προηγούμενη ισότητα στηρίζεται ο ορισμός των μονά-
δων ακουστότητας bel και decibel.
Μια άλλη εντυπωσιακή, σύγχρονη εφαρμογή της λογαριθμικής συ-
νάρτησης γίνεται στην Πληροφορική και συγκεκριμένα στη σχέση ανάμε-
σα στην ποσότητα πληροφορίας που μεταφέρει ένα σύμβολο και την πιθα-
νότητα εμφάνισης του.
1. Να λύσετε την εξίσωση:
2. ί) Να αποδείξετε ότι η εξίσωση έχει λύση αν και μόνο αν
ii) Να λύσετε την εξίσωση για τις διάφορες τιμές

του
3. Να αποδείξετε ότι και στη συνέχεια να υπολογίσετε την
αφού πρώτα δείξετε ότι αυτή είναι λύση της εξίσωσης
4. (Αριθμός διαιρετός με το 9)
— Ο αριθμός 198 = 22.9 διαιρείται με το 9. Τ ο άθροισμα 1 + 9 + 8 = 18 των
ψηφίων του επίσης διαιρείται με το 9.
— Ομοίως ο αριθμός 17397=1933-9 και το άθροισμα 1 + 7 + 3 + 9 + 7 = 27 των ψη-
φίων του διαιρούνται με το 9.
Γενικά να αποδείξετε ότι ισχύει ο κανόνας:
Ο αριθμός «αβγδ» διαιρείται με το 9, μόνο αν το άθροισμα α + β + γ + δ των ψηφίων
του διαιρείται με το 9.
Υπόδειξη: Είναι Να θεωρήσετε το πολυώνυμο

και την ταυτότητα και να θέσετε χ—1
και χ = 1 0 .
5. (Ρητές ρίζες πολυωνυμικής εξίσωσης). Τ ο θεώρημα που ακολουθεί παρέχει μια

ακόμη μέθοδο προσδιορισμού ριζών ορισμένων πολυωνυμικών εξισώσεων.
Θεώρημα: Έ σ τ ω η πολυωνυμική εξίσωση με ακέ-
ραιους συντελεστές. Αν ο ρητός είναι ρίζα της
εξίσωσης, τότε ο k είναι διαιρέτης του σταθερού όρου αο και ο λ είναι διαιρέτης
του συντελεστή α ν . Με τη βοήθεια του θεωρήματος αυτού:
ί) Να λύσετε τις εξισώσεις:
ii) Να αποδείξετε ότι οι αριθμοί δεν είναι ρητοί.
6. Τους θετικούς ακεραίους τους χωρίζουμε σε ομάδες ως εξής:
1η 2η 3η 4η ,···
(1) (2,3) (4,5,6) (7,8,9,10)

,···
δηλαδή στη μη ομάδα υπάρχουν μ ακέραιοι.
i) Να εκφράσετε τον 1 και τον τελευταίο αριθμό της μ ομάδας συναρτήσει

του μ.
ii) Να βρείτε το άθροισμα όλων των ακεραίων μέχρι και την 20η ομάδα
iii) Να δείξετε ότι το άθροισμα των ακεραίων της μ ομάδας είναι
7. Να δείξετε ότι
8. Να βρείτε το άθροισμα
9. Να αποδείξετε ότι η εξίσωση έχει ακριβώς μια λύση.
11. Για ποιές τιμές του aeIR η εξίσωση έχει μοναδική λύση;
12. Να αποδείξετε ότι η εξίσωση έχει σ τ ό διάστημα (Ο,π) ακριβώς

μια λύση.
13. Να λύσετε την ανίσωση:
14. i) Στο ίδιο σύστημα αξόνων να παραστήσετε γραφικά τις συναρτήσεις

και και στη συνέχεια να λύσετε την ανίσωση
ii) Ομοίως για τις συναρτήσεις και και την ανίσωση
15. Να δείξετε ότι η συνάρτηση
όπου παίρνει τη μικρότερη τιμή για , δηλαδή
για
16. Δίνονται τρεις θετικοί πραγματικοί αριθμοί α, β, γ και τρεις γωνίες Α, Β, Γ έτσι
ώστε:
Α, Β, Γ > 0, Α+Β+Γ = π και
ώστε:
Α, Β, Γ > 0, Α+Β+Γ = π και
Να αποδείξετε ότι υπάρχει ακριβώς ένα τρίγωνο ΚΛΜ με (ΛΜ) = α, (KM) = β,

(ΚΑ) = γ, Κ = Α, Λ = Β, Μ =Γ
ώστε:
0 < Α, Β, Γ < π και
και Α + Β + Γ = π.
ώστε:
0 < Α, Β, Γ < π και
Να αποδείξετε ότι υπάρχει ακριβώς ένα τρίγωνο ΚΛΜ, με (AM) = α, ( K M ) = β,

(ΚΑ) = γ, Κ = A, Λ = Β, Μ = Γ.
ΥΠΟΔΕΙΞΕΙΣ - ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΑΣΚΗΣΕΩΝ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο
ΑΣΚΗΣΕΙΣ ΕΠΑΝΑΛΗΨΗΣ (Δ΄ ΟΜΑΔΑΣ)
Με απόφαση της Ελληνικής Κυβέρνησης τα διδακτικά βιβλία του
Δημοτικού, του Γυμνασίου και του Λυκείου τυπώνονται από τον
Οργανισμό Εκδόσεως Διδακτικών Βιβλίων και διανέμονται δωρε-
άν στα Δημόσια Σχολεία. Τα βιβλία μπορεί να διατίθενται προς
πώληση, όταν φέρουν βιβλιόσημο προς απόδειξη της γνησιότη-
τάς τους. Κάθε αντίτυπο που διατίθεται προς πώληση και δε φέρει
βιβλιόσημο θεωρείται κλεψίτυπο και ο παραβάτης διώκεται σύμ-
φωνα με τις διατάξεις του άρθρου 7 του Νόμου 1129 της 15/21
Μαρτίου 1946 (ΦΕΚ 1946, 108, Α ).
Απαγορεύεται η αναπαραγωγή οποιουδήποτε τμήματος αυτού του βιβλίου, που

καλύπτεται από δικαιώματα (copyright), ή η χρήση του σε οποιαδήποτε μορφή, χωρίς
τη γραπτή άδεια του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου.
ΕΚΔΟΣΗ 2010 - ΑΝΤΙΤΥΠΑ 129.000 - ΑΡ. ΣΥΜΒΑΣΗΣ 8/17-2-10
ΕΚΤΥΠΩΣΗ: ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Α.Ε. - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ: ΙΟΡΔΑΝΙΔΗΣ I. - ΚΟΥΚΙΑΣ Λ. - ΛΙΑΠΗΣ Γ. Ο.Ε.

Σχολικό Βιβλίο Β Λυκείου Άλγεβρα (1998)

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Σχολικό Βιβλίο Β Λυκείου Άλγεβρα (1998)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΥΜΑΤΩΝ

ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΕΚΔΟΣΕΩΣ ΔΙΔΑΚΤΙΚΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ · ΑΘΗΝΑ

Ανδρεαδάκης Στυλιανός · Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών

Α ' ΕΚΔΟΣΗ: 1991

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο: Τριγωνομετρία

1.1 Οι τριγωνομετρικές συναρτήσεις 9

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2ο: Πολυώνυμα - Πολυωνυμικές εξισώσεις

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4ο: Εκθετική και Λογαριθμική συνάρτηση

4.1 Εκθετική συνάρτηση 121

1.1 Οι τριγωνομετρικές συναρτήσεις

Παρατηρούμε ότι κάθε ώρα το φέρι-μπότ επαναλαμβάνει την ίδια ακριβώς

κίνηση. Αυτό σημαίνει ότι σε όποια απόσταση βρίσκεται από το λιμάνι Α σε

Λέμε ότι η συνάρτηση αυτή είναι περιοδική με περίοδο

Παρατηρούμε ότι, όποιο ύψος έχει η κούνια σε κάποια χρονική στιγμή t, το

Τριγωνομετρικές συναρτήσεις πραγματικών αριθμών

Και η συνάρτηση συνημίτονο είναι περιοδική με περίοδο 2π.

Είναι φανερό ότι το πεδίο ορισμού της συνάρτησης εφ είναι το σύνολο:

Επειδή για κάθε x Ε IRi ισχύει

η συνάρτηση εφαπτομένη είναι περιοδική με περίοδο π.

Είναι φανερό ότι το πεδίο ορισμού της συνάρτησης σφ είναι το σύνολο:

Και η συνάρτηση συνεφαπτομένη είναι περιοδική με περίοδο π.

Μελέτη της συνάρτησης

το Μ κινείται από το Α μέχρι το Β. Ά ρ α η τεταγ-

Ομοίως βρίσκουμε ότι η συνάρτηση f(x) = ημχ εί-

— γνησίως φθίνουσα στο διάστημα και

— γνησίως αύξουσα στο διάστημα

— μέγιστο για και

Τα συμπεράσματα αυτά συνοψίζονται ως εξής:

Για να κάνουμε τη γραφική παράσταση της συνάρτησης χρειαζόμαστε έν αν πί-

Παριστάνουμε με σημεία του επιπέδου τα ζεύγη αυτά των αντίστοιχων τιμών

Μελέτη της συνάρτησης f(x) = συνχ

Τ έ λ ο ς γ ν ω ρ ί ζ ο υ μ ε ό τ ι οι α ν τ ί θ ε τ ε ς γωνίες έ χ ο υ ν ίδιο σ υ ν η μ ί τ ο ν ο . Ά ρ α γ ι α κά-

Μελέτη της συνάρτησης f(x) = εφχ

• Ό τ α ν ο χ παίρνει τιμές από το

Μ κινείται στον τριγωνομετρικό κύκλο κατά τη

πτωτη της γραφικής παράστασης της f.

Για να κάνουμε τη γραφική παράσταση της συντάσσουμε, με τη

Είναι φανερό ότι η γραφική παράσταση της έχει κέντρο συμμετρίας

2 . Να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση

3 . Να παρασταθεί γραφικά η συνάρτηση

Σχόλιο Από τα προηγούμενα παραδείγματα γίνεται φανερό ότι, σε μια συνάρτη-

(ii) Το ω καθορίζει την περίοδο της συνάρτησης που είναι ίση με

Τα ίδια συμπεράσματα ισχύουν και για μια συνάρτηση της μορφής

3. Να σχεδιάσετε σ τ ο ίδιο σύστημα αξόνων τις γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων

4. Ομοίως των συναρτήσεων

5. Ε σ τ ω η σ υ ν ά ρ τ η σ η Π ο ι α είναι η μέγιστη και ποια η ε λ ά χ ι σ τ η τιμή της συνάρ-

τ η σ η ς αυτής; Ποια είναι η περίοδος της εν λόγω συνάρτησης; Να σχεδιάσετε τη γραφική

7. Να σχεδιάσετε τις γραφικές παραστάσεις των συναρτήσεων

στο ίδιο σύστημα αξόνων

8. Να μελετήσετε και να παραστήσετε γραφικά τη σ υ ν ά ρ τ η σ η

9. Να μελετήσετε και να παραστήσετε γραφικά τη σ υ ν ά ρ τ η σ η

1. Να βρείτε τις εξισώσεις των ημιτονοειδών καμπύλων:

2. Η παλίρροια σ ε μια θαλάσσια περιοχή περιγράφεται κατά προσέγγιση με τη σ υ ν ά ρ τ η σ η

όπου y τ ο ύψος της σ τ ά θ μ η ς των υδάτων σ ε μέτρα και t ο χ ρ ό ν ο ς σ ε ώρες.

ίί) Να κάνετε τη γραφική παράσταση της συνάρτησης για

το ύψος του από το πάτωμα σ ε μέτρα είναι

ί) Να υπολογίσετε τη διαφορά ανάμεσα σ τ ο μέγιστο και σ τ ο

ίί) Να βρείτε την περίοδο της ταλάντωσης

iii) Να κάνετε τη γραφική παράσταση της σ υ ν ά ρ τ η σ η ς για

του κυλίνδρου περιγράφεται με τη συνάρτηση x(t) =

ί) Ν α υ π ο λ ο γ ί σ ε τ ε τ ο π λ ά τ ο ς της κίνησης τ ο υ πιστονιού,

ii) Ν α κάνετε τη γραφική π α ρ ά σ τ α σ η της σ υ ν ά ρ τ η σ η ς για

Ποιες στιγμές του χρονικού αυτού διαστήματος η

1.2 Βασικές τριγωνομετρικές εξισώσεις