5 6052965786132152595 PDF

“Best Institute for Engineering Competitive Exam"
1 veeiejerkeâMeeŒe
veeiejerkeâMeeŒe
De. efMe<e&keâeÛes veeJe heeve veb 33. keâeÙee&ueÙeerve Yee<ee 112-113
keâ. 34. efyeiejIešveelcekeâ mebIešvee 114
1. mebefJeOeeveeÛee Giece 2 35. cenòJehetCe& leòesâ 116-126
2. YeejleeceOÙes mebJewOeeefvekeâeÛee efJekeâeme 2-5 36. hebÛeeÙele jepe 128-154
3. Iešvee efveefce&leer 5-7
4. IešvesÛeer JewefMe°Ÿes 7-9
5. mejveecee/ ØemleeJevee 10-12
6. veeieefjkeâlJe 12-15
7. mebIejepÙeelcekeâ JÙeJemLee Je 15-17
mebIejepÙe Je lÙeeÛes jepe#es$e
8. Yee<eeJej jepÙe hetJe&jÛevee 18
9. YeejleerÙe mebefJeOeeveeÛes Skeâeeflcekeâ 19-21
JewefMe°Ÿes
10. mebmeoerÙe Meemeve JÙeJemLee 20
11. cegueYetle nkeäkeâ 21-32
12. jepÙe OeesjCeeÛeer ceeie&oMe&keâ leòJes 33-35
13. cegueYetle keâle&JÙe 36-37
14. Iešvee og®mleer 37-39
15. DeeCeeryeeCeerÛÙee lejlegoer 40
16. mebmeo 44-51
17. mebmeoerÙe keâecekeâepeeÛes meeOeves 51-55
18. efJeOesÙekeâeÛes Øekeâej 55-57
19. mebmeosleerue DeLe&mebkeâuheerÙe jÛevee 57-59
20. mebmeoerÙe meefcelÙee 60-61
21. jepÙe keâeÙeosceb[U : efJeefOeceb[U 62-67
22. meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe Je GÛÛe 68-75
vÙeeÙeeueÙe keâefve‰ vÙeeÙeeueÙe
23. je°^heleer-Gheje°^heleer 76-85
24. jepÙeheeue 85-87
25. hebleØeOeeve Je keWâõerÙe cebef$eceb[U 88-91
26. cenevÙeeÙeJeeoer 91-92
27. cegKÙeceb$eer Je cebef$eceb[U 93-95
28. jepÙeeÛee ceneefOeJekeälee 95
29. keWâõjepÙe mebyebOe 96-100
30. keWâõMeeefmele ØeosMe 101-102
31. peccet keâeefMcej 102-106
32. Iešveelcekeâ mebmLee 107-112
Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117
jepÙeMeeŒe 1726 1726 Ûes keâeÙeos yeveefJeCÙeemee"er Meòeâer Øeoeve - 1726
Iešvee efveefce&leer jepehe$e ÛÙee keâeÙeÅeeÉejs keâesuekeâòee, cegbyeF&, ceõeme
mebefJeOeeveebÛee Giece (peieeceOÙes) ÙessLeerue Øesefme[svmeermevee keâeÙeos yeveefJeCÙeeÛee
DeefOekeâej Øeoeve keâjCÙeele Deeueer.
 18 JÙee Melekeâele peieeceOÙes leerve ØecegKe ›eâeblÙee PeeuÙee. 1773 1773 Ûee µ ieJnve&j pevejue - Ùee keâeÙeÅeeÉejs ieJnve&j
 Ùee ›eâeblÙee peieele JesieJesieUÙee osMeele pejer PeeuÙee lejer jsiÙeguesefšbie pevejue ns heo efvecee&Ce keâjCÙeele Deeues.
lÙeeÛes ogjieeceer heefjCeece ns mebhegCe& peieele Peeues. De@keäš heefnueb ieJnve&j pevejue - Jee@jsve nsefmšbime
µ keWâõerÙe Meemeve - Ùee keâeÙeÅeevegmeej
Je<ex Iešvee vesl e=lJe efJ eJejCe
yebieeueÛee ieJnve&j pevejueuee 3 ØeeleebÛee
1688 Fbiueb[Ûeer pee@ve uee@ie µ efJe®Oo - pescme II
›eâebleer (efyeÇefšMe Meemekeâ)
(yebieeue, cegbyeF&, ceõeme) Ûee ieJnve&j pevejue
(ieewjJeMeeueer µ ceeieCeer - ueesk eâMeener yeveefJeues.
›eâebleer efk ebâJee µ heefjCeece - Ùee ›eâebleerÛÙee µ GÛÛelece (meJeexÛÛe) vÙeeÙeeueÙe - 1774
jòeâefnve yeepegves DemeCeeNÙee Skeâener keâesuekeâòee ÙesLes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛeer mLeehevee
›eâebleer Demes JÙeòeâerÛes LeWyeYej jòeâ megOoe keâjCÙeele Deeueer.
cnCeleele) meeb[ues veener, kesâJeU heefnueb cegKÙe vÙeeÙeeefOeMe - Sefuepee Fches
ØeoMe&ve Je Jeelee&ueeheeÉejs 1781 De@keäš Dee@heâ µ mebbMeesOeveelcekeâ keâeÙeoe - Ùee keâeÙeÅeevegmeej
›eâebleer ÙeMemJeer Peeueer. meWšueceWš keâesuekeâòee mejkeâejuee (yebieeue, keâesuekeâòee,
1776 Decesjerk esâÛeer Lee@ceme ce@keâ µ efJe®Oo - efyeÇefšMe ceõeme) ÙeebÛes keâeÙeos yeveefJeCÙeeÛee DeefOekeâej
›eâebleer peheâjmeve µ ceeieCeer - mJeleb$elee Øeoeve Peeuee.
(efyeÇefšMeeheemegve)
1784 efhešdme µ yees[& Dee@heâ kebâšêsue (Board of Control)
µ 1776 - Decesjerk esâÛeer
Fbef[Ùee Ûeer mLeehevee - kebâheveerÛes JÙeeheej Je jepekeâerÙe
jepÙeIešvee ueeieg Peeueer
De@keäš keâeÙe& efJeYeòeâ kesâues. Je jepekeâerÙe keâeÙe& ns yees[&
1789 øeâebmeÛeer ®mees µ efJe®Oo - uegF& 16 Jee
›eâebleer µ ceeieCeer - mJeleb$elee Dee@heâ kebâšêsuekeâ[s meesheefJeues iesues.
meceevelee Je yebOeglee 1793 1793 Ûee µ vÙeeÙeeueÙeeÛee DeefOekeâej - meJe& keâeÙeÅeebÛeer
µ heefjCeece - øeâebmeÛeer heefnuee Ûeeš&j De@keäš JÙeeKÙee keâjCÙeeÛee DeefOekeâej vÙeeÙeeueÙeeme
pevelee efn DeeheuÙee cegueYetle osCÙeele Deeuee.
DeefOekeâejeefJe<eÙeer peeie=le 1813 1813 Ûee µ Oecee&Ûee Øekeâej - ef¡e§eve efceMevejeRvee
nesles. ogmeje Ûeeš&j De@keäš Yeejleele Oece& ØeÛeejemee"er cegYee osCÙeele Deeueer.
YeejleeceOÙes mebJewOeeefvekeâ efJekeâeme µ JÙeeheejeÛee DeefOekeâej - Ùee keâeÙeÅeeevegmeej
kebâheveerÛee JÙeeheej efJe<eÙekeâ DeefOekeâej meceehle
keâeÙeos efJeMes<elee keâjCÙeele Deeuee Je meJe& efyeÇefšMe veeieefjkeâebvee
Je<ex
(Ûeeš&j) Yeejleele JÙeeheej keâjCÙeeme cegYee efceUeueer.
1600 1600 Ûes cenejeCeer SefuePeeyesLe (heefnueer) ves F&mš 1833 1833 Ûee µ keWâefõÙe ØeMeemeve - yebieeueÛee ieJnve&j
jepehe$e Fbef[ÙeeÛeer mLeehevee keâ®ve kebâheveeruee eflemeje Ûeeš&j De@keäš pevejueuee mebhegCe& YeejleeÛee ieJnve&j pevejue
(jepeuesKe) hetJexkeâ[erue osMeeceOÙes 15 Je<ee& heÙeËle yeveefJeCÙeele Deeues. ØeLece (mebhegCe& YeejleeÛee
JÙeeheej keâjeÙeuee cegYee efoueer.
ieJnve&j pevejue - efJeefuebÙece yeWefšie)

YeejleerÙe heefj<eo DeefOeefveÙece : 1892
 DeLexmebkeâuhe :
ØecegKe JewefMe°Ùes
 ØemleeJe - meomÙe ns Jeeef<e&keâ mebkeâuheeJej efJeÛeej keâ®ve
leLÙe JewsefMe°Ùes ØemleeJe Øemlegle keâ® Mekeâle nesles. meeJe&peefvekeâ efnleeÛÙee
Jnej&meje@Ùe Ûeer keâeÙe&keâejer heefj<eo meomÙe mebKÙee 10 les 16 heÙeËle efJe<eÙeeceOÙes ØemleeJe ceebb[g Mekeâle nesles.
efveJee&Ûeve Yeejleele DeØelÙe#e efveJee&Ûeveeuee  hegjkeâ ØeMve - DeLe&mebkeâuheeJej meomÙeebvee (hegjkeâ ØeMve)
megjJeele efJeÛeejCÙeeÛee DeefOekeâej Øeehle Peeuee.
ØeMve efJeÛeejCÙeeÛee DeefOekeâej ØeLeceÛe meomÙeebvee mejkeâejuee 6
efoJeme hetJe& megÛevee osTve ØeMve Yeejle Meemeve DeefOeefveÙece : 1919
efJeÛeejCÙeeÛee DeefOekeâej efouee iesuee. cee@šsiÙeg Ûescmeheâes[& megOeejCee (20 August 1917)
Jeeef<e&keâ DeLe&mebkeâuhe ØeLeceÛe Jeeef<e&keâ DeLe&mebkeâuheeJej ÛeÛee&  Iees<eCee - 20 August 1917
keâjCÙeeme DeefOekeâej osCÙeele Deeuee.  YeejleerÙe meefÛeJe - S[efJeve cebefšiÙe
 JneF&meje@Ùe - uee@[& Ûescmeheâes[&
YeejleerÙe heefj<eo DeefOeefveÙece 1909 - cee@uex efcebšes megOeejCee
leLÙe JewsefM e°Ùes
 JneF&meje@Ùe - uee@[x efcebšes II ØeebleerÙ e Meemeve Øeeleeble ognsjer Meemeve
 Yeejle meefÛeJe - pee@ve ceeuex - jeKeerJe Keeleer (ieJnve&j lemesÛe keâeÙe&k eâejCeer
 efMeheâejMeer - De®Ce[sue meefceleer heefj<eosceehe&âle)
 DeewheÛeeefjkeâ veeJe - YeejleerÙe heefj<eo DeefOeefveÙece - meesheerJe Keeleer (ieJnve&j lemesÛe ceb$eerceehe&âle)
1909 (Indian Council Act) DebM ele: GòejoeÙeer Meemeve
 cegKÙe GösMe - je°^Jeeoer iešele hegâš hee[Ces keWâõeleues Meemeve keWâefõÙe efJeOeerceb[U
 efJeMes<e - Fb«epeebÛeer efn efveleer keâeueeblejeves YeejleeÛes efJeYeepeveeÛeer keWâefõÙe efJeOeerceb[Uuee ognsjer jÛevee yeveefJeues
keâejCe yeveueer - jepÙe heefj<eo (GÛÛe ie=n) - 60 mebKÙee
 meeceevÙe veeJe - cee@uex efcebšes meggOeejCee (cegmueerce mJeleb$e - efJeOeeve heefj<eo (efvecce ie=n) - 145 mebKÙee
celeoejmebIe) meebØeoeefÙ ekeâ celeoej efM eKe mecegoeÙeeuee Oeeefce&keâ DeeOeejeJej mJeleb$e
 cee@uex efcebšes megOeejCee 1909 Ûeer ØecegKe JewefMe°Ùes :- mebIeele Yej celeoejmebIe efoues.
- cegmueerce meebØeoeefÙekeâ efveJee&Ûeve
- Ùee DeefOeefveÙeceeÉejs ØeLeceÛe cegefmueceebvee mJeleb$e celeoej mebIeeÛeer Yeejle Meemeve DeefOeefveÙece : 1935
Iees<eCee kesâueer. JneF&meje@Ùe - uee@[& efueveefueLeiees
- ØelÙe#e efveJe[CegkeâÛes lelJe mJeerkeâe®ve meeceevÙe Jeie& Je ßeerceble efMeheâejme - meeÙeceve keâefceMeve ves kesâueer (27 ces 1930)
Jeie& DeMeer ojer efvecee&Ce keâjCÙeele Deeueer. efJeMes<e- YeejleerÙe jepÙeIešvesÛee Yeejle Meemeve DeefOeefveÙece
- Ùee keâeÙeÅeeyeoddoue cee@uex Demes cnCeeues nesles keâer, Deecner 1935 ne meJee&le cees"e Œeesle
veeieeÛes oele jesJele Deenessle Je lÙeeÛes heefjCeece YeÙeevekeâ Yeejle Meemeve DeefOeefveÙece 1935 Ûes ØecegKe JewefMe°Ùes
nesleerue.
 YeejleerÙe heefj<eosÛes meomÙe (Fbef[Ùee keâe@Gefvmeue Ûee meomÙe)
leLÙe JewsefMe°Ùes
 YeejleeÛes meefÛeJe ceeuex ves 2 YeejleerÙeebvee Fbef[Ùee keâeTefvmeueÛes
meomÙe yeveefJeues. 1. kesâ. peer. ieghlee, 2. meÙÙeo ngmesve. Øeebleeleerue Meemeve Øeeleebleerue ognsjer Meemeve meceehle kesâues.
 meJeexÛÛe efJeOeeveheefj<eo -meJeexÛÛe efJeOeeveheefj<eosÛeer (meomÙe GòejoeÙeer Meemeve (ØeebefleÙe mJeeÙelelee)
mebKÙee) 69 kesâueer.
keWâõeceOeerue Meemeve keWâõerÙe Meemeve ØeCeeueer (DeeefKeue YeejleerÙe 8 Aug. Dee@iemš uee@[ efueveefueLeiees mebefJeOeeve meYee DemeeJeer Demes
1941
mebIe ueeiet) ØemleeJe JneF&meje@Ùe efyeÇefšMeeveer ØeLeceÛe ceevÙe
keWâõeceOÙes ognsjer Meemeve ueeieg
(offer) kesâues.
30/03/1942 ef›eâme efceMeve mšsheâes[& ef›eâhme ÙegOo meceehleer veblej YeejleeÛeer
- jeKeerJe Keeleer (Deejef#ele)
(DeOÙe#e) Iešvee hetCe&le: YeejleerÙeeveer
- nmleeblejerle (meesheerJe)
leÙeej keâjeJeer Demes ceevÙe
YeejleerÙe heefj<eo mLeehevee efÉie=efn - kesâues.
(Indian Council) 1. jepÙe heefj<eo (State Councile) 16/05/1946 ke@âefyevesš heWefLekeâ uee@jsme mebefJeOeeve meYesÛÙee efveefceleeaÛeer
(Jeefj°ie=n-260 mebKÙee) efceMeve (DeOÙe#e) lejlego keâjCÙeele Deeueer.
2. efJeOeeve heefj<eo (Legislative Councile) heâeUCeeruee efJejesOe kesâuee.
01/07/1946 mebefJeOeeve SketâCe efmeš 296
(keâefve°ie=n - 375 mebKÙee)
meYesÛeer efJepeÙeer - keâeB«esme (208)
MeemeveeÛes efJe<eÙe -
efveJe[Cegkeâ
1. keWâõmegÛeer (59 efJe<eÙe) 09/12/1946 mebefJeOeeve [e@. meefÛÛeoevebo
2. jepÙemegÛeer (54 efJe<eÙe) meYesÛes efmevne (heefnues
3. meceJeleea megÛeer (36 efJe<eÙe) heefnueer DemLeeÙeer meomÙe)
GJe&efjle DeefOekeâej ns ieJnve&jkeâ[s osCÙeele yew"keâ øeBâkeâ DevLeesveer
Deeues. (DemLeeÙeer) (ØeYeejer GheeOÙe#e)
Oecee&ÛÙee DeeOeejs efveJe[Cegkeâ ÙegjesheerÙeve, DeBiueess Fbef[Ùeve ef¡e§eve 11 Dec. mebefJeOeeve [e@. jepeWõ Øemeeo
1946
mecegoeÙeeuee efoues. meYesÛes ogmejer (mLeeÙeer meomÙe)
yew"keâ SÛe.meer. cegKepeea
mLeehevee YeejleerÙe efjPeJe& yeBkeâsÛeer mLeehevee (DemLeeÙeer) (GheeOÙe#e)
Heâs[jue keâesš&Ûeer mLeehevee 13 Dec. GösMeheef$ekeâe peJeenjueeue vesn® 22 peevesJeejer 1947 uee
1946
mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛeer mLeehevee ØemleeJe GösMeheef$ekeâe ØemleeJe heejerle
ceeb[uee Peeuee.
efJeYeepeve Yeejleelegve yecee& (cÙeeveceej) Ûes efJeYeepeve 26 Nov. YeejleeÛÙee meefJeOeebve efoJeme - 26
keâjCÙeele Deeues. 1949
meefJeOeebveeuee veesJnsyej
Deieerke=âle
YeejleerÙe jepÙeIešvesÛee ØeJeeme (YeejleeceOeerue) kesâues.
Je<ex Iešvee vesle=lJe efJeJejCe
1895 mJejepÙe yeeU iebieeOej mebefJeOeeve meYesÛÙee efmeOoebleeÛes
Yeejle Meemeve DeefOeefveÙece 1909, 1919
efJeOeÙekeâ efšUkeâ Øeefleheeove kesâues. lemesÛe 1935 ØecegKe JewefMe°Ùes
(legueveelcekeâ Ûeeš&)
1922 njerpeve he$e cenelcee ieebOeer mebefJeOeeve meYee DemeeJeer ØeLeceÛe leLÙe 1909 1919 1935
meuuee efouee. ØeeleebceOeerue - Øeeleeble ognsjer Meemeve Øeeleebleerue ognsjer Meemeve meceehle
1934 ceeveJesõveeLe Yeejleemee"er mebefJeOeeveeÛeer keâuhevee Meemeve meg® GòejoeÙeer Meemeve ueeieg (ØeebefleÙe
je@Ùe meJe&ØeLece ceeb[CÙeeÛes ßesÙe Ùeebbvee 1. meesheerJe mJeeÙelelee)
(M.N.Roy) peeles. 2. jeKeerJe
DeMele: GòejoeÙeer
1938 keâe@«esmeÛes peJeenjueeue Ùeebveer ›eâe@«esmeÛÙee Jeleerves ceeieCeer
mejkeâej mLeehevee
njerhegje vesn® kesâueer keâer meeJe&Yeewce mebefJeOeeve
keWâõeleerue - - keWâõele ognsjer Meemeve ueeieg
ÙesLeerue meYee DemeeJeer.
Meemeve 1. meesheerJe
DeefOeJesMeve 2. jeKeerJe
keWâõerÙe efJeOeerceb[U meJeexÛÛe efJeOeeve efÉmeoveerÙe - efÉmeoveerie=n - YeejleeÛÙee IešvesÛeer jÛevee (Structure of Indian
heefj<eo mebKÙee - 1. jepÙe heefj<eo 1. jepÙe heefj<eo Constitution) 26 peevesJeejer 1950 heemetve Debceueele
69 (Jeefj°ie=n-260 (Jeefj°ie=n-260
DeeuesuÙee YeejleeÛÙee Iešvesle meOÙee Skeâ ØeemleeefJekeâe,
mebKÙee) mebKÙee)
25 Yeeie DeeefCe 12 DevegmetefÛe Deensle Je 395 keâuece
2. efJeOeeve heefj<eo 2. efJeOeeve
(keâefve°ie=n - 375 heefj<eo Deensle.
mebKÙee) (keâefve°ie=n - Meemeve JÙeJemLesÛee DeejeKe[e : je°êOÙe#e (Head of State)
375 mebKÙee) ne veeceOeejer keâeÙe&keâejer ØecegKe Demelees, lej MeemeveØecegKe (Head
MeemeveeÛes efJe<eÙe of Government) ne Keje JeemleJe keâeÙe&keâejer ØecegKe Demelees.
-  Iešvesle YeejleeÛes JeCe&ve mebIejepÙe ve keâjlee jepÙeeÛee mebIe
1. keWâõmegÛeer
Demee kesâuee Deens.
(59 efJe<eÙe)
 vÙeeÙeJÙeJemLee Skeâelcekeâ Demetve vÙeeefÙekeâ DeefOekeâejebÛeer efJeYeeieCeer
2. jepÙemegÛeer
(54 efJe<eÙe) keâjCÙeele Deeuesueer veener.
3. meceJeleea megÛeer
(36 efJe<eÙe)
Iešvee efveefce&leer
YeejleerÙe heefj<eo YeejleerÙe meomÙe YeejleerÙe meomÙe -  1943 ceOÙes Yeejleemee"er mebefJeOeeve meYesÛeer keâuhevee meJe&ØeLece
mebKÙee - 1 mebKÙee - 8 les 12 ceeb[CÙeeÛes ßesÙe ceeveJesbõveeLe Ùeebvee efoues peeleb. ceeveJeWõveeLe
ieJnve&j pevejueÛeer YeejleerÙe meomÙe YeejleerÙe meomÙe -
je@Ùe ns Yeejleeleerue meecÙeJeeoer ÛeUJeUerÛes De«eCeer nesles.
keâeÙe&keâejCeer mebKÙee - 1 mebKÙee - 3
heefj<eo  ef[meWyej 1934 ceOÙes YeejleerÙe je°êrÙe keâeB«esmeves heefnuÙeeboeÛe
Oecee&Jej DeeOeejerue cegmueerce (Oeeefce&keâ efMeKe mecegoeÙeeuee ÙegjesefheÙeve, YeejleeÛeer Iešvee leÙeej keâjCÙeemee"er mebefJeOeeve meYesÛeer
efveJe[Cegkeâ efveJe[ heoOoleerÛeer De@iueesFef[Ùeve, DeewheÛeeefjkeâ ceeieCeer kesâueer. (5-7 ef[meWyej, 1934 ojcÙeeve
megjJeele) ef¡e§eve megjJeele heešCee ÙesLes YejuesuÙee keâeB«esme keâeÙe&keâejCeerÛÙee yew"keâerle
mLeehevee - - RBI, SC,
keâeB«esmeves YeejleerÙe Iešveelcekeâ megOeejCeebyeeyele efyeÇšerMe mebÙegòeâ
UPSC
efJeMes<e Jeeef<e&keâ DeLe&mebkeâuhe ØelÙeskeâ 10 Je<ee&veer YeejleeÛes yecee& mebmeoerÙe meefceleeRÛee DenJeeue HesâšeUtve ueeJeuee Je mebefJeOeeve
µ ØemleeJe keâeÙeoÙeeÛee meefce#ee (cÙeeveceej) meYesÛeer ceeieCeer kesâueer)
ceeb[CÙeemee"er cegYee keâjCÙeeÛes "jefJeues heemegve efJeYeepeve  1938 ceOÙes peJeenjueeue vesn¤veer keâeB«esmeÛÙee Jeleerves ceeieCeer
µ hegjkeâ ØeMve kesâueer keâer, mJeleb$e YeejleeÛeer Iešvee Øeew{ celeoeveeÉejs efveJe[CÙeele
efJeÛeejCÙeeme cegYee
DeeuesuÙee mebefJeOeeve meYesÉejs keâesCelÙeener yee¢e ØeYeeJeeefJevee
leÙeej keâjCÙeele ÙeeJeer.
 1940 ÛÙee uee@[& efueveefueLevees ÙeebÛÙee Dee@iemš Dee@Heâj
cegKÙele: YeejleerÙeebvee leÙeej keâjeJeer ns lelJe ceevÙe kesâues.
jepÙeIešvee cnCepes keâeÙe?  1942 ÛÙee mej mš@Heâ[& ef›eâhme ÙeebÛÙee lejlegoerceOÙes, YeejleeÛeer
 jepÙeIešvee cnCepes Demee omleSsJepe pÙeeceOÙes MeemeveeÛes Iešvee hegCe&le: YeejleerÙeebveer leÙeej keâjeJeer, ns lelJe ceevÙe
mJe¤he lemesÛe veeieefjkeâ DeeefCe Meemeve ÙeebÛÙeeceOeerue mebyebOeeÛeer keâjCÙeele Deeues.
efveef§eleer DeeefCe JeCe&ve keâjCeeNÙee keâeÙeÅeebÛee DeeefCe efveÙeceebÛee  MesJešer ces 1946 ceOÙes ke@âefyevesš efceMeve hue@ve ceOÙes mebefJeOeeve
meceeJesMe Demelees. meYesÛÙee efvee|celeerÛeer lejleto keâjCÙeele Deeueer.
 jepÙeIešvee ner MeemevemebmLesÛee cetueYetle keâeÙeoe Demelees.

mebefJeOeeve meYesÛeer efveefce&leer Je jÛevee efueieÛes meomÙe yew"keâeruee npej jent Mekeâues veener. øeâevmeÛÙee
(Formation and Structure heæleerÛes DevegmejCe keâ¤ve pes‰lece meomÙe DemeuesuÙee [e@.
of the Constituent Assembly) meefÛÛeoevebo efmevne ÙeebÛeer mebefJeOeeve meYesÛeer leelhegjles
 mebefJeOeeve meYesle SketâCe 389 meomÙe Demeleerue. lÙeehewkeâer DeOÙe#e cnCetve efveJe[ keâjCÙeele Deeueer.
292 meomÙe efyeÇšerMe Øeebleekeâ[tve efveJe[tve efoues peeleerue. 4  11 ef[meWyej 1946 jespeer [e@. jepeWõ Øemeeo DeeefCe
meomÙe ÛeerHeâ keâceerMeveÛÙee Øeebleebkeâ[tve (efouueer, Depecesj- SÛe.meer. cegKepeea ÙeebÛeer mebefJeOeeve meYesÛes Deveg›eâces DeOÙe#e
ceejJee[, kegâie& Je yeuegefÛemleeve) efveJe[tve efoues peeleerue, lej Je GheeOÙe#e cnCetve efveJe[ keâjCÙeele Deeueer. lemesÛe mej
93 meomÙe YeejleerÙe mebmLeeefvekeâebÛes ØeefleefveOeer Demeleerue. yeer.Sve. jeJe ÙeebÛeer vesceCetkeâ mebefJeOeeve meYesÛes keâeÙeosMeerj
 meomÙeebÛÙee efveJe[Cegkeâe DeØelÙe#eheCes Skeâue meb›eâceCeerÙe Iešveelcekeâ meuueeieej cnCetve keâjCÙeele Deeueer.
celeeÉejs ØeceeCeMeerj ØeefleefveOeerÛÙee heæleerves kesâuÙee peeleerue.  13 ef[meWyej 1946 jespeer peJeenjueeue vesn¤ Ùeebveer mebefJeOeeve
ns meomÙe 1935 ÛÙee keâeÙeÅeevegmeej vegkeâlÙeeÛe mLeeheve meYesle ’GösMe heef$ekeâe’ ceeb[ueer. efleÛÙeeceOÙes Iešveelcekeâ mebjÛevesÛeer
keâjCÙeele DeeuesuÙee Øeebeflekeâ keâeÙeosceb[UeÛÙee meomÙeebkeâ[tve ceguelelJes Je lelJe%eeve osCÙeele Deeuesues nesles. 22 peevesJeejer
efveJe[tve efoues peeleerue. YeejleeceOÙes 1937 uee heefnuÙee 1947 jespeer mebefJeOeeve meYesves efleÛee efmJekeâej kesâuee. YeejleerÙe
Øeebeflekeâ efJeOeerceb[UeÛÙee efveJe[Cegkeâe heej he[uÙee. jepÙeIešvesÛeer ØeemleeefJekeâe/ mejveecee GösMeheef$ekesâJe¤veÛe leÙeej
 meeOeejCele: 10 ueeKe ueeskeâmebKÙesceeies Skeâ meomÙe, Demes keâjCÙeele Deeuesuee Deens.
ØeceeCe jeKeCÙeele ÙesF&ue. meJe& mecegoeÙeebvee ØeefleefveOeerlJe efceUeJes mebefJeOeeve meYesÛÙee jÛevesle yeoue
Ùeemee"er peeieebÛes efJeYeepeve leerve ØecegKe iešebceOÙes kesâues peeF&ue. (Changes in the Composition
efMeKe - cegefmuece Je meeOeejCe of the Constituent Assembly)
 efyeÇefšMe Øeebleebvee osCÙeele DeeuesuÙee 296 peeieebmee"er efveJe[Cegkeâe  3 petve 1947 jespeer peenerj keâjCÙeele DeeuesuÙee ’ceeTbšye@šve
peguew - Dee@iemš 1946 ceOÙes IesCÙeele DeeuÙee. keâeB«esmeves Ùeespeves’ÛÙee DeeOeejeJej 5 peguew 1947 jespeer efyeÇšerMe heeue&ceWšves
lÙeehewkeâer 208 peeiee (kesâJeU 9 peeiee JeieUlee meJe&meeOeejCe mebcele kesâuesuÙee ’YeejleerÙe mJeeleb$ÙeeÛee keâeÙeoe, 1947
peeiee) efceUefJeuÙee. cegefmuece efueieves 73 peeiee (kesâJeU 5 jespeer efyeÇšerMe jepemeòesÛeer ceevÙelee efceUeueer.’
peeiee JeieUlee meJe& cegefmuece peeiee) efceUJeuÙee. GJe&efjle  28 SefØeue 1947 jespeer 6 mebmLeeefvekeâebÛÙee ye[esoe, efyekeâevesj,
15 peeieebceOÙes ØelÙeskeâer Skeâ peeiee ÙegefveÙeefvemš heešea, peÙehetj, heefšÙeeuee, jsJee DeeefCe GoÙehetj ØeefleefveOeeRveer mebefJeOeeve
ÙegefveÙeefvemš cegefmuece, ÙegefveÙeefvemš, Mes[Ÿegu[ keâemš Hesâ[jsMeve, meYesle kesâuee neslee.
efMeKe, keâeB«esme DeeefCe keâcÙegefvemš Ùee he#eebvee efceUeueer, lej  mebefJeOeeve meYesle keâeÙeos ceb[UeÛee opee& Øeehle Peeuee. cnCepesÛe
8 peeiee Dehe#eebvee efceUeuÙee, SketâCe peeieebhewkeâer 15 ceefnueebvee mebefJeOeeve meYesuee oseve keâeÙe&s osCÙeele Deeueer.
efceUeuÙee. mejespeveer veeÙe[t, nbmee cesnlee, ogiee&yeeF& osMecegKe, 1) mJeleb$e Yeejleemee"er Iešvee efveefce&leer, DeeefCe
megÛeslee ke=âheueeveer, efJepeÙeeue#ceer heb[erle F. 2) osMeemee"er keâeÙeos keâjCes, ner oesvner keâeces JesieJesieUÙee efoJeMeer
 mebmLeeefvekeâebÛÙee 93 peeiee cee$e YejuÙee peeT MekeâuÙee heej hee[ueer peele Demeles.
veener, keâejCe mebmLeeefvekeâebveer mebefJeOeeve meYesle Yeeie ve IesCÙeeÛee  mebefJeOeeve meYesÛeer yew"keâ pesJne Iešvee efveefce&leerÛÙee
efveCe&Ùe Iesleuee. keâeceemee"er nesles lesJne [e@. jepeWõ Øemeeo DeOÙe#e cnCetve
 cenelcee ieebOeer Je cegncceo Deueer peervee JeieUlee lelkeâeefueve keâeÙe& keâjerle Demele DeeefCe keâeÙeosceb[U cnCetve keâeÙe&
Yeejleeleerue peJeUpeJeU meJe& ØecegKe, cenlJeeÛes Je DevegYeJeer keâjleevee peer.Jner. ceeJeUCekeâj efleÛes DeOÙe#e Demele.
JÙeòeâercelJe mebefJeOeeve meYesÛes meomÙe nesles. (26 peevesJeejer 1950 les ceeÛe& 1952 heÙeËle mebefJeOeeve
mebefJeOeeve meYesÛes keâecekeâepe meYesves kesâJeU leelhegjleer mebmeo cnCetve keâeÙe& kesâues.
(Working of the Constituent Assembly)  heeefkeâmleeveele iesuesuÙee #es$eeleerue cegefmuece efueieÛes meomÙe
 9 ef[meWyej, 1946 jespeer mebefJeOeeve meYesÛeer heefnueer yew"keâ mebefJeOeeve meYesletve yeensj he[uÙeeves YeejleeÛÙee mebefJeOeeve meYesÛeer
Yejueer. cegefmuece efueieves mJeleb$e heeefkeâmleeveÛeer ceeieCeer kesâuÙeeves meomÙe mebKÙee 299 Flekeâer Peeueer. lÙeehewkeâer 229 ns
hetJeeaÛÙee efyeÇefšMe ØeebleeÛes ØeefleefveOeer nesles. lej 70 mebmLeeefvekeâebÛes 5) meÙÙeo ceesncceo meeoguuee
ØeefleefveOeer nesles. Øeebleehewkeâer meJee&efOekeâ ØeefleefveOeer mebÙegòeâ ØeeleebÛes 6) Sve. ceeOeJe jeJe (Øeke=âleer DemJemLe DemeuÙeecegUs yeer.Sue.
(55) nesles. efceòej Ùeebveer jepeerveecee efouÙeeves, lÙeebÛÙee peeieer)
 ces 1949 ceOÙes mebefJeOeeve meYesves YeejleeÛÙee je°^kegâueeÛÙee 7) šer.šer. ke=â<CecceeÛeejer ([er.heer. Kewleeve ÙeebÛes 1948 ceOÙes
meomÙelJeeuee Devegceesokeâ efoues. efveOeve PeeuÙeeves, lÙeebÛÙee peeieer)
 22 peguew, 1947 jespeer meYesves YeejleeÛee je°êrÙe OJepe  cemegÅeeÛes leerveoe JeeÛeve Je ÛeÛee& PeeuÙeeJej 26 veesJnWyej
efmJeke=âle kesâuee. lÙeeÛes ef[PeeF&ve DeebOeÇ ØeosMeeÛes efhebieueer 1947 jespeer Iešvee efmJeke=âle keâjCÙeele Deeueer 284 meomÙeebveer
JÙebkeâÙÙee Ùeebveer leÙeej kesâues nesles. IešvesJej me¢ee kesâuÙee. lÙeele 22 Yeeie, 395 keâueces Je 8
 24 peevesJeejer 1950 jespeer meYesves YeejleeÛes je°îeerle DevegmetÛeeRÛee meceeJesMe neslees.
efmJeke=âle kesâues. IešvesÛee Debceue
 24 peevesJeejer 1950 jespeer PeeuesuÙee mebefJeOeeve meYesÛÙee (Inforcement of the Constitution)
MesJešÛÙee yew"keâerle 26 peevesJeejer heemetve ueeskeâmeYesÛÙee  IešvesÛee Debceue 26 peevesJeejer 1950 heemetve meg¤ Peeuee.
efveJe[Cegkeâe nesF&heÙeËle meYesueeÛe leelhegjleer mebmeo cnCetve Ieesef<ele (ne efoJeme efveJe[CÙeeÛes keâejCe cnCepes ef[meWyej 1929
keâjCÙeele Deeues. ÛÙee keâeB«esmeÛÙee ueenesj DeefOeJesMeveeleerue hetCe& mJejepÙe
mebefJeOeeve meYesÛÙee meefcelÙee : "jeJeevegmeej 26 peevesJeejer 1930 ne efoJeme YeejleeÛee
ØeLece mJeeleb$Ùe efove cnCetve meepeje keâjCÙeele Deeuee neslee.
De.
meefceleer DeOÙe#e 26 peevesJeejer 1950 ne efoJeme IešvesÛÙee ØeejbYeeÛee efove
›ebâ.
cnCetve DeesUKeCÙeele Ùeslees.
1 efveÙece meefceleer, mebÛeeueve meefceleer, [e@. jepeWõ Øemeeo  cee$e IešvesÛÙee keâuece 394 vegmeej Iešvesleerue keâener lejlegoeRÛee
2 mebIejepÙe DeefOekeâej meefceleer, peJeenjueeue vesn® Debceue 26 veesJnWyej 1950 jespeerÛe meg¤ Peeuee. Goe.
mebIejepÙe Iešvee meefceleer, jepÙe veeieefjkeâlJe, efveJe[Cegkeâe, leelhegjleer mebmeo, leelhegjlÙee lejlegoer
meefceleer DeeefCe ueIeg efMe<e&keâ ÙeeyeöueÛÙee lejlegoer.
3 ØeebefleÙe Iešvee meefceleer, mejoej JeuueYeeF& hešsue  DeMee efjleerves 64 ueeKe ¤heÙes KeÛe& keâ¤ve 2 Je<ex, 11
cegueYetle nkeäkeâ Je pes. yeer. ke=âheueeveer ceefnves DeeefCe 18 efoJemeebÛÙee keâeueeJeOeerle Iešvee leÙeej
DeuhemebKÙeekeâ meefceleer, SÛe. meer. cegKepeea keâjCÙeele Deeueer. mebefJeOeeve meYesÛeer 11 me$es Peeueer. mebefJeOeeve
Ùee meefceleerÛÙee oesve GhemeefcelÙee meYesves 166 efoJeme keâece kesâues, lej cemegoe meefceleerves 144
neslee. efoJeme cemegÅeeJej keâece kesâues. (Iešvee pejer 26 veesJnWyej
4 cemegoe meefceleer yeer. Deej. Deebyes[keâj 1949 jespeer efmJekeâejueer Demeueer lejer efleÛee Debceue
5 megkeâeCeg meefceleer kesâ. S. cegvmeer 26 peevesJeejer 1950 heemetve meg¤ Peeuee.)
cemegoe meefceleer (Drafting Committee)
 29 Dee@iemš 1947 jespeer [e@. Deebyes[keâjebÛÙee DeOÙe#elesKeeueer
YeejleeÛÙee IešvesÛeer "Ukeâ JewefMe°Ÿes
mLeeheve keâjCÙeele DeeuesuÙee Ùee meefceleerkeâ[s IešvesÛee cemegoe (Outstanding Features of the Constitution)
leÙeej keâjCÙeeÛeer peyeeyeoejer osCÙeele Deeueer. Ùee meefceleerceOÙes 1. meJee&le cees"er efueefKele Iešvee
(Longest Written Constitution)
SketâCe meele meomÙe nesles.
 efyeÇšveÛeer Iešvee Skeâ DeefueefKele Iešvee Deens.
1) [e@. yeer.Deej. Deebyes[keâj (DeOÙe#e)
 DecesefjkesâÛÙee Iešvesle kesâJeU 7 keâueces Deensle.
2) Sve. ieesheeuemJeeceer DeÙÙebieej
YeejleeÛeer Iešvee meJee&le cees"er nesCÙeeceeies heg{erue yeeyeer
3) Deuueeoer ke=â<CemJeeceer DeÙÙej
keâejCeerYegle "juÙee
4) [e@. kesâ.Sce. cegvMeer
 efleÛÙeeceOÙes peieeleerue efJeefJeOe IešveebÛee mebefÛele DevegYeJe SkeâØekeâejs 3.1) mebIejepÙeerÙe jepÙeJÙeJemLee
meceeefJe‰ keâjCÙeele Deeuee. (Federal Policy)
 osMeeÛee cees"e Deekeâej Je efJeefMe° mecemÙee ÙeebcegUs keâener  keâuece 1 ceOÙes YeejleeÛes JeCe&ve jepÙeebÛee mebIe (Union of
efJeMes<e lejlegoer Iešvesle keâjCÙeele DeeuÙee. State) Demes keâjCÙeele Deeues Deens.
 keWâõ Je jepÙeebÛeer Iešvee SkeâeÛe Iešvesle meceeefJe° keâjCÙeele
DeeuÙeeves IešvesÛÙee Deekeâejele Yej he[ueer. 4.2) mebmeoerÙe Meemeveheæleer
 peccet Je keâeefMcej Ùee jepÙeemee"er keâuece 370 DevJeÙes (Parliamentary farm of Government)
efJeMes<e lejlegoer keâjCÙeele DeeuÙee. lemesÛe keâener jepÙeebÛÙee  je°^heleer veeceOeejer ØecegKe, lej hebleØeOeeve JeemleJe ØecegKe.
ØeeosefMekeâ ØeMve Je ceeieCÙeebÛÙee efvejekeâjCeemee"er keâuece 371  cebef$eceb[UeÛeer keâeÙeosceb[UeØeefle meecegoeefÙekeâ peyeeyeoejer.
les 371J ceOÙes lÙeebÛÙeemee"er efJeMes<e lejlegoer keâjCÙeele  ceb$eer keâeÙeosceb[UeÛes meomÙe DemeCes.
DeeuÙee.  Ùee JÙeJemLesle hebleØeOeeveeÛeer Yetefcekeâe DeeflecenlJeeÛeer yeveuÙeeves
2) efJeefJeOe Œeesleebheemetve leÙeej keâjCÙeele Deeuesueer Iešvee efleuee hebleØeOeeve MeemeveJÙeJemLee Demesner cnCeleele, lemesÛe
YeejleeÛÙee IešvesÛes Œeesle efleuee ’Jesmšefceefvemšj’ MeemeveJÙeJemLee Demesner cnCeleele.
Jesmšefceveermšj ns efyeÇefšMe heeue&ceWš ueb[veÛÙee pÙee Yeeieele
ye) efyeÇšerMe Iešvee mebmeoerÙe Meemeve JÙeJemLee, efÉie=ner mebmeo, Jemeuesueer Deens lÙee YeeieeÛes veeJe Deens.
Heâmš&-heemš-heesmš-efmemšerce, keâeÙeoe  YeejleerÙe mebmeo efyeÇefšMe heeue&ceWšØeceeCes meeJe&Yeewce mebmLee
keâjCÙeeÛeer heæle keâeÙeÅeeÛes jepÙe, SkeâÛe veener.
veeieefjkeâlJe, mebmeoerÙe efJeMes<eeefOekeâej.  YeejleerÙe jepÙemebmLee ner Skeâ ieCejepÙe (Republic) Deens.
keâ) Ùeg.Sme.S. Ûeer cetueYetle nkeäkeâ, Gheje°^heleer ns heo cee$e efyeÇefšMe jepÙemebmLee ner Skeâ Iešveelcekeâ jepesMeener
Iešvee vÙeeÙeJÙeJemLesÛes mJeeleb$Ùe. Deens.
[) DeeÙeefjMe Iešvee jepÙe OeesjCeeÛeer ceeie&o Me&keâ lelJes,
5) lee"jlee Je ueJeefÛekeâlee ÙeebÛes Skeâef$ekeâjCe
je°^heleeRÛÙee efveJe[CegkeâerÛeer heæle,
(Combination of Regidity & Flexibility)
jepÙemeYesJej keâener meomÙeebÛes veeceefveoxMekeâ
 lee"j IešvesÛeer Iešveeog¤mleer heæle DeJeIe[ Demeles. ÙegSmeS,
F) ke@âve[eÛeer Iešvee ØeYeeJeer keWâõs efmJelPeueB[, Dee@mš^sefueÙee FlÙeeoer. ÙeeGueš ueJeefÛekeâ IešvesÛeer
F&) Dee@mš^sefueÙeeÛeer Iešvee meceJeleea metÛeer, mebmeosÛÙee oesvner Iešveeog¤mleer heæle meesheer Je meeOeer Demeles. Goe. efyeÇšveÛeer
meYeeie=nebÛeer mebÙegòeâ yew" keâ, JÙeeheej Je Iešvee.
JeeefCepÙeebÛes mJeeleb$ Ùe.  IešvesÛeer keâener lejlegoeRceOÙes yeoue keâjCÙeemee"er mebmeosÛÙee
G) øeâevmeÛeer Iešvee mJeeleb$ Ùe, mecelee Je yebO eglee ns DeeoMe& efJeMes<e yengceleeÛeer DeeJeMÙekeâlee Demeles, cnCepesÛe ØelÙeskeâ
T) oef#eCe DeeeføeâkesâÛeer Iešveeog¤ mleerÛeer heæle meYeeie=neÛÙee npej Je celeoeveele Yeeie IesCeeNÙee meomÙeebÛÙee
Iešvee 2/3 yengceleeves DeeefCe SketâCe meomÙe mebKÙesÛÙee 50³ hes#ee
S) meesefJnSle jefM eÙeeÛeer cetueYetle keâle&JÙes, ØeemleeefJekesâleerue DeefOekeâ yengceleeves efJeOesÙele heeefjle nesCes iejpesÛes Demeles.
Iešvee meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ Je jepekeâerÙe vÙeeÙeeÛee 6) mebmeoerÙe meeJe&YeewcelJe Je vÙeeefÙekeâ meJeexÛÛelee ÙeebÛes
DeeoMe&. meb legu eve (Balance between Parlimentay
Ss) peheeveÛeer Iešvee keâeÙeÅeeves ØemLeeefhele heæle Soverignty & Judicial Supremacy)
Dees) pece&v eerÛeer Iešvee DeeefCeyeeCeer ojcÙeeve cegueYetle nkeäkeâ mLeefiele  efyeÇefšMe Iešvesleerue mebmeosÛÙee meeJe&YeewcelJeeÛes lelJe DeeefCe
(JesFcej Iešvee) nesCes. Decesefjkeâve Iešvesleerue vÙeeefÙekeâ meJeexÛÛelesÛes lelJe ÙeeceOÙes
ÙeesiÙe meblegueve efvecee&Ce keâjCÙeele Deeues Deens. les heg{erueØeceeCes
meeOÙe keâjCÙeele Deeues Deens.
 mebmeosuee keâeÙeos keâjCÙeeÛes lemesÛe Iešveeog¤mleer keâjCÙeeÛes 10) cegueYetle keâle&JÙes
DeefOekeâej Deensle. YeejleerÙe mebmeo hetCe&heCes meeJe&Yeewce veener, (Fundamental Duties)
lej meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe meJeexÛÛe veener, lej oesIeebÛÙee  cetU Iešvesle keâle&JÙeebÛee meceeJesMe veJnlee. veblej mJeCe& efmebn
DeefOekeâejebceOÙes heÙee&hle meblegueve efvecee&Ce keâjCÙeele Deeues meefceleerÛÙee efMeHeâejMeervegmeej 42 JÙee Iešveeogjmleer (1976)
Deens. ns meblegueve Deepe kesâMeJeevebo Yeejleer KešuÙeeÉejs DevJeÙes Iešveeog¤mleerves (2002) 11Jes keâle&JÙe šekeâCÙeele
(1973) JÙeJeefmLeleheCes ØemLeeefhele Peeues Deens. Deeues.
 cetueYetle keâle&JÙes vÙeeÙeØeefJe° vemeueer lejer leer veeieefjkeâebvee
7) mJeleb$e Je Skeâeeflcekeâ vÙeeÙeJÙeJemLee
peeCeerJe keâ¤ve osleele keâer, nkeäkeâebÛee GheYeesie Iesle Demeleebvee
(Independent & Intingrated Judiciary)
osMeeØeleer, meceepeeØeleer Je Flej veeefiejkeâebØeleer Deeheueer keâle&JÙesner
 Ùee Skesâjer JÙeJemLesle keWâõerÙe keâeÙeos lemesÛe jepÙe keâeÙeos Demes
Deensle.
oesvner ØekeâejÛes keâeÙeos yepeeJeues/ Debceueele DeeCeues peeleele.
11) DeeefCeyeeCeerefJe<eÙekeâ lejlegoer
 YeejleeÛÙee Iešves ves meJeex ÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee mebIejepÙeerÙe
(Emergency Provisions)
vÙeeÙeeueÙe, DeefheueeÛes efMeKej vÙeeÙeeueÙe, veeieefjkeâebÛÙee cetueYetle
1) je°êrÙe DeeCeeryeeCeer : Ùegæ hejkeâerÙe Dee›eâceCe efkebâJee meMeŒe
nkeäkeâebÛee nceer oelee Je IešvesÛee mebj#ekeâ yeveefJeues Deens.
G"eJe Ùee keâejCeebJe¤ve (keâuece 352)
lÙeemee"er vÙeeÙeJÙeJemLesuee mJeleb$e Je efve:he#eheeleer yeveefJeCÙeemee"er
2) IeškeâjepÙeeleerue DeeCeeryeeCeer/ je°^heleer jepeJeš : jepÙeeleerue
Iešvele efJeefJeOe lejlegoer keâjCÙeele DeeuesuÙee Deensle.
Iešveelcekeâ Ùeb$eCee DeheÙeMeer "juÙeeme (keâuece 356)
8) cetueYetle nkeäkeâ 3) efJeòeerÙe DeeefCeyeeCeer : YeejleeÛÙee efJeòeerÙe mLewÙee&me efkebâJee
(Fundamental Right) helehee$elesme Oeeskeâe efvecee&Ce PeeuÙeeme (keâuece 360)
 cetueYetle nkeäkeâ vÙeeÙeØeefJe° DemeuÙeeves lÙeebÛes GbuueIeve PeeuÙeeme
Skesâjer veeieefjkeâlJe (Single Citizenship)
vÙeeÙeeueÙeebkeâ[tve (meJeexÛÛe lemesÛe GÛÛe) les hegvne Øeehle
keâ¤ve Ies lee Ùesl eele, ns nkeäkeâ veeieef jkeâebvee ceg KÙele
12) meeJe&peefvekeâ Øeew{ celeoeve heæle
MeeemevemebmLesefJe¤æ GheueyOe Deensle. lÙeecegUs ns cetueYetle (Universal Adult Franchise)
nkeäkeâ osMeele jepekeâerÙe ueeskeâMeenerÛÙee mebkeâuhevesleÛeer hetle&lee  Skeâ JÙeòeâer Skeâ cele Ùee lelJeeJej keâeÙe& keâuece 326 ceOÙes
keâjCÙeeÛes keâeÙe& keâjleele. meeJe&peefvekeâ Øeew{ celeoeveeÛÙee JÙeJemLesÛeer lejleto keâjCÙeele
Deeuesueer Deens. 18 Je<eeËhes#ee DeefOekeâ JeÙeeÛÙee meJe& Øeew{
9) jepÙeOeesjCeeÛeer ceeie&oMe&keâ lelJe JÙeòeâeRvee peele, JebMe, Oece&, efuebie, mee#ejlee, mebheòeer FlÙeeoeRÛee
(Directive Principles of State Policy) efJeÛeej ve keâjlee ueeskeâmeYee Je efJeOeevemeYeebÛÙee efveJe[CegkeâebceOÙes
 DeeÙeefjMe IešvesJe¤ve [e@. Deebyes[keâj ÙeebÛÙee celes, ner lelJes celeoeveeÛee nkeäkeâ osCÙeele Deeuee Deens. efkeâceeve JeÙe 61
IešvesÛes ’veeefJevÙehetCe&’ JewefMe° Deens. ner lelJes Yeejleele JÙee Iešveeog¤mleer keâeÙeoe 1988 DevJeÙes 21 ntve 18
keâuÙeeCekeâejer jepÙeeÛeer efveefce&leer keâ¤ve ueeskeâebvee meeceeefpekeâ Je<ex Demes keâceer keâjCÙeele Deeues.
DeeefLe&keâ vÙeeme efceUJetve osCÙeemee"er meceeefJe° keâjCÙeele
Deeuesueer Deensle. 13) Oece&efvejhes#e jepÙe (A Secular State)
 ner ceeie&oMe&keâ lelJes cee$e vÙeeÙeØeefJe‰ veenerle. mejkeâejves
lÙeebÛes heeueve ve kesâuÙeeme lÙeeefJe¤æ vÙeeÙeeueÙeele oeo
ceeielee Ùesle veener.
 efceveJne& efceume KešuÙeeceOÙes (1980) meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves
Ieesef<ele kesâues keâer, YeejleeÛeer Iešvee cegueYetle nkeäkeâ Je ceeie&oMe&keâ
lelJes ÙeeceOeerue meblegueveeÛÙee DeeOeejefMeuesJej DeeOeejuesueer
Deens.
mejveecee/ ØemleeJevee  YeejleerÙe jepÙeeÛes mJe®he/ DeeoMe& : heÇemleeefJekeâe Yeejleeme
 meJe&Yeewce, meceepeJeeoer, Oece&efvejhes#e, ueeskeâMeener ieCejepÙe
Deecner YeejleeÛes ueeskeâ Yeejle Skeâ - DemeuÙeeÛes Ieesef<ele keâjles. nsÛe YeejleerÙe pevelesÛes mJele:mee"er
1. meeJe&Yeewce efmJekeâejuesues DeeoMe& Deensle.
2. meceepeJeeoer  IešvesÛes GoddosMe Deekeâeb#ee : vÙeeÙe, mJeleb$Ùe, meceevelee Je
3. Oece&efvejhes#e yebOeglee ns IešvesÛes GodosMe Deensle. YeejleerÙe pevelesÛÙee Deekeâeb#ee
4. ueeskeâMeener ieCejepÙe mhe<š keâjleele.
Ie[efJeCÙeeÛee Je lÙeeÛÙee meJe& veeieefjkeâeme -  IešvesÛeer mJeerke=âle 26 veesJnWyej, 1949 jespeer cee$e
1. meeceeefpekeâ DeeefLe&keâ Je jepeefkeâÙe vÙeeÙe IešvesÛee Debceue 26 peevesJeejer, 1950 heemetve meg¤
2. efJeÛeej, DeefYeMeòeâer efJeÕeeme, ßeOoe Je Gheemevee ÙeebÛes mJeleb$Ùe. Peeuee.
 meeJe&Yeewce, meceepeJeeoer, Oece&efvejhes#e, ueeskeâMeener, ieCejepÙe,
3. opee&Ûeer Je mebOeerÛeer meceevelee - efveef§eleheCes Øeehle keâ¤ve
osCÙeeÛee DeeefCe vÙeeÙe, mJeeleb$Ùe, meceevelee, yebOeglee, Skeâlee Je Skeâelcelee ns
4. lÙee meJee&ceOÙes JÙeòeâerÛeer Øeefle‰e Je je°êÛeer Skeâlee DeeefCe ØeemleeefJekesâleerue cenòJeeÛes Meyo Deensle.
Skeâelcelee ÙeebÛes DeeÕeemeve osCeejer yebOeglee.
ØeJeefOe&le keâjCÙeeÛee mebkeâuhe hegJe&keâ efveOee&j keâ®ve DeeceÛÙee mebbefJeOeeve 1) meeJe&Yeewce (Sovereign)
meYesle Deepe efoveebkeâ 26 veesJnsyej 1949 jespeer ÙeeÉejs ns mebefJeOeeve yee¢e MeòeâeRÛee ØeYeeJe vemeCes. Yeejle mJeleb$e Demetve lÙeeJej keâesCelÙeener
Debieerke=âle DeeefCe DeefOeefveÙeceerle keâ®ve mJele:Øele Dehe&Ce keâjle hejkeâerÙe meòesÛes DeefOehelÙe veener.
Deenesle.
2) meceepeJeeoer (Socialist)
cenlJehegCe& leLÙe meceepeJeeoer ne Meyo ØeemleeefJekesâceOÙes 1976 ÛÙee 42 JÙee
1st Paragraph - mebefJeOeeveeÛee Œeesle - YeejleerÙe pevelee Iešvee og¤mleerves šekeâCÙeele Deeuee.
2nd Paragraph - mebefJeOeeveeÛes mJe®he keâeBiesÇme he#eevesner 1955 ceOeerue DeeJe[er DeefOeJesMeveele meceepeJeeoer
3rd Paragraph - veeieefjkeâebmee"er efouesues DeefOekeâej meceepejÛesvesÛÙee lelJeeÛee efmJekeâej kesâuee neslee.
4th Paragraph - mebefJeOeeveeÛeer leejerKe YeejleeÛee meceepeJeeo ueeskeâMeener meceepeJeeo (Democratic
Socialism) Demetve meecÙeJeeoer meceepeJeeo (Communis-
42 Jeer Ie.og. 1976 - meceepeJeeoer, Oece&efvejhes#e Skeâelcelee/ tic Socialism) veener.
DebKe[lee ns Meyo pees[CÙeele Deeues. meecÙeJeeoer meceepeJeeoele GlheeoveeÛÙee meJe& IeškeâebÛes je°êrÙeerkeâjCe
heÇemleeefJekeâe Je Keepeieer ceeueceòesuee hetCe&heCes yeboer DebleYet&le Demeles. ÙeeGueš,
 heÇemleeefJekeâe cnCepes heÇmleeJevee nesÙe. meJe&heÇLece Decesefjkeâve ueeskeâMeener meceepeJeeoele meeJe&peefvekeâ Je Keepeieer #es$eeÛes menDeefmlelJe
IešvesceOÙes heÇemleeefJekeâe osCÙeele Deeueer lÙeebvelej Flej osMeebveer DemeuesuÙee efceße DeLe&JÙeJemLesJej efJeÕeeme Demelees.
Ùee heæleerÛee efmJekeâej keâsuee. heÇemleeefJekeâsle IešvesÛee meej YeejleerÙe meceepeJeeo ceekeäme&Jeeo Je ieebOeerJeeoeÛes efceßeCe Demetve
efkeâbJee meejebMe osCÙeele Ùeslees. veeveer heeueKeerJeeuee Ùeebveer lÙeeÛee PegkeâeJe ieebOeerJeeoekeâ[sÛe Deens.
heÇemleeefJekeâsuee IešvesÛes DeesUKe he$e.
 YeejleeÛÙee IešvesÛeer heÇemleeefJekeâe hebef[le vesn¤ Ùeebveer leÙeej
3) Oece&efvejhes#e (Secular)
keâsuesuÙee Je mebefJeOeeve meYesle ceeb[uesuÙee GösMe he$e ÙeeJej YeejleerÙe jepÙe Oeeefce&keâ veener, DeOeceea veener, lemesÛe Oece&efJejesOeermegæe
DeeOeeefjle Deens. veener. cnCepesÛe Yeejleele keâesCeleener jepÙe Oece& vemesue YeejleerÙe
 GösMe he$e mebefJeOeeve meYesle 13 ef[mesbyej 1946 jespeer jepÙe keâesCelÙeener efJeefMe° Oecee&me meeJe&peefvekeâ efveOeerÛÙee meeneÙÙeeves
ceeb[ues Je mebefJeOeeve meYesves les 22 peevesJeejer 1947 hegjmke=âle keâjCeej veener.
jespeer efmJekeâ=le keâsues. Oece&efvejhes#e ne Meyo 42 JÙee Iešveeog¤mleerves šekeâuee.
ueeskeâMeener (Democracy) 8) meceevelee (Equality)
ueeskeâebÛeer meòee DemeCeejer Meemeveheæleer cnCepes ueeskeâMeener nesÙe.  meceevelee cnCepes keâesCelÙeener efJeefMe° iešeme efJeMes<eeefOekeâej
Yeejleele mebmeoerÙe ueeskeâMeenerÛee efmJekeâej keâjCÙeele Deeuee GheueyOe vemeCes nesÙe.
Deens.  opee& Je mebOeerÛeer meceevelee Deeueer Deens.
5) ieCejepÙe (Republic) 9) yebOeglee (Fraternity)

jepee efkebâJee jeCeer Deeheues heo JebMehejbhejsves OeejCe keâjlees/ keâjles.  ØelÙeskeâ veeieefjkeâeÛes Oeeefce&keâ, Yeeef<ekeâ, Je ØeeosefMekeâ efkebâJee
Goe. ÙegveeÙešs[ efkebâie[ce. cee$e ieCejepÙe heæleerceOÙes je°^ØecegKe JeieeaÙe YesoebÛÙee heefuekeâ[s peeTve Yeejleeleerue meJe& pevelesceOÙes
ueeskeâebÉejs ØelÙe#e efkebâJee DeØelÙe#eheCes efveJe[tve efouee peelees. meecebpemÙe Je yebOegYeeJe Jee{eruee ueeJeCes, ns keâle&JÙe Demesue.
Yeejle ns ieCejepÙe Deens keâejCe YeejleeÛes je°^ØecegKe cnCetve keâece meJe& veeieefjkeâebceOÙes JÙeòeâerÛeer Øeefle° Je je°êÛeer Skeâlee Je
keâjCeejs je°^heleer ns ueeskeâebÉejs 5 Je<eeËÛÙee keâeueeJeOeermee"er Skeâelcelee ÙeebÛes DeeÕeemeve osCeejer yebOeglee.
DeØelÙe#eheCes efveJe[tve efoues peeleele.
10) Skeâlee Je Skeâelcelee (Unity and Integrity)
6) vÙeeÙe (Justice)  keâuece 1 ceOÙes Yeejleeme jepÙeebÛee mebIe cnCetve Ieesef<ele
 meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ Je jepekeâerÙe. Ùee eflevner ØekeâejÛee vÙeeÙe keâjCÙeele Deeues Deensle. IeškeâjepÙeebvee mebIeeletve yeensj
meeOÙe keâjCÙeeÛee ØeÙelve cetueYetle nkeäkeâ Je ceeie&oMe&keâ lelJes he[CÙeeÛee DeefOekeâej veener, pesCeskeâ¤ve YeejleeÛeer YetØeeosefMekeâ
ÙeebÛÙee lejlegoeRÛÙee meeneÙÙeeves keâjCÙeele Deeuee Deens. DeKeb[lee DeyeebefOele jenerue.
1) meeceeefpekeâ vÙeeÙe cnCepes peele, JeCe&, JebMe, Oece&, efuebie
ÙeebmeejKÙee keâesCelÙeener meeceeefpekeâ YesoYeeJeeefJevee meJe& ØeemleeefJekesâÛes cenòJe
veeieefjkeâebvee meceeve Jele&JeCetkeâ Øeoeve keâjCes nesÙe.  ØeemleeefJekeâe YeejleerÙe pevelesÛes mJele:mee"er efmJekeâejuesues DeeoMe&
2) DeeefLe&keâ vÙeeÙeeceOÙes GlheVe Je mebheòeerÛeer efJe<ecelee ve° (meeJe&YeewcelJe, meceepeJeeo, Oece&efvejhes#e, ueeskeâMeener, ieCejepÙe)
keâjCÙeeÛÙee meceeJesMe neslees. meeceeefpekeâ vÙeeÙe Je DeeefLe&keâ Je Deekeâeb#ee (vÙeeÙe, mJeeleb$Ùe, meceevelee, yebOeglee, Skeâlee Je
vÙeeÙe Ùeebvee Skeâef$elejerlÙee efJelejCeelcekeâ vÙeeÙe Demes mebyeesOeues Skeâelcelee) ØeoefMe&le keâjles.
peeles.  Iešvesleerue ØeefOekeâejebÛee Debeflece Œeesle YeejleerÙe pevelee Deens
3) jepekeâerÙe vÙeeÙeeceOÙes meJeeËvee meceeve jepekeâerÙe nkeäkeâ, ns ØeemleeefJekesâletve mhe° nesle.
meeJe&ef$ekeâ Øeew{ celeoeve heæleer, jepekeâerÙe mebOeerÛeer meceevelee ØeemleeefJekeâe IešvesÛee Yeeie
FlÙeeoerÛee meceeJesMe neslee.  yes¤yeejer ÙegefveÙeve kesâmeceOÙes (1960) ØeemleeefJekeâe IešvesÛee
 meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ Je jepekeâerÙe vÙeeÙeeÛee DeeoMe& jefMeÙeve Yeeie vemeuÙeeves mhe° kesâues. cee$e ØeemleeefJekesâÛes cenlJe
jepÙe›eâebleer (1917) heemetve efmJekeâejCÙeele Deeuee Deens. DeOeesjsefKele ØeemleeefJekesâleerue Gefö°beÛee DeeOeej Ieslee ÙesT
Mekesâue Demes meebieCÙeele Deeues.
7) mJeeleb$Ùe (Liberty)  kesâMeJeevebo Yeejleer kesâmeceOÙes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves hetJeeaÛes
 mJeeleb$Ùe Ùee MeyoeÛee DeLe& JÙeòeâeRÛÙee ke=âleeRJej yebOeve vemeCes cele HesâšeUtve ueeJeues. ØeemleeefJekeâe IešvesÛee Yeeie DemeuÙeeÛes
DeeefCe lÙeebvee JÙeòeâercelJeeÛÙee efJekeâemeemee"er hetCe& mebOeer osCes, mhe° kesâues. lemesÛe ØeemleeefJekeâe DelÙeble cenòJeeÛee Yeeie
ne neslees. Demetve IešvesÛee DeLe& ØeemleeefJekesâleerue Goeòe, otjÂ°erÛÙee
 cee$e ns mJeeleb$Ùe DeceÙee&efole vemetve IešvesvesÛe lÙeeÛÙeeJej meboYee&le ueeJeCÙeeÛes cele ØeoefMe&le keâjCÙeele Deeues.
heÙee&hle yebOeves šekeâueer Deensle. ÙeecegUs ØeemleeefJekesâleerue/  SueDeeÙemeer Dee@Heâ Fbef[Ùee kesâmeceOÙes ØeemleefJekeâe IešvesÛee
cetueYetle nkeäkeâebleerue mJeeleb$e DeceÙee&efole vemetve iegCeelcekeâ DeefJeYeepÙe Yeeie.
Deensle.  ØeemleeefJekeâe ner keâeÙeosceb[Uemee"er DeefOekeâejebÛee Œeeslener
veener Je leer lÙeebJej ØeefleyebOener DeeCele veener.
 ØeemleeefJekeâe vÙeeÙeØeefJe° (Justiciable) veener, cnCepesÛe nkeäkeâ
efleÛÙeeleerue lejlegoeRÛee vÙeeÙeeueÙeerve Debceue Ie[Jetve DeeCelee  YeejleeceOÙes pevce lelJeevegmeej DeeefCe mJeerke=âleer leòJeeÉejs
Ùesle veener. veeiejer Je jepekeâerÙe nkeäkeâ Øeehle nesle veenerle.
 veeieefjkeâ Demeuesueer JÙeòeâer je°^heleer heoekeâefjlee hee$e Demeles.
ØeemleeefJekesâÛeer megOeejCee hejbleg DecesefjkesâceOÙes kesâJeU pevceleòJeevegmeej veeieefjkeâ Demeuesueer
 DeeleeheÙeËle SkeâoeÛe megOeejCee keâjCÙeele Deeueer Deens. Iešvee JÙeòeâerÛe je°^heleerheoekeâjerlee hee$e Demeles.
(42 Jeer megOeejCee) keâeÙeoe, 1976 DevJeÙes Iešvesle Iešveelcekeâ lejlegoer (Constitutional Provisions)
meceepeJeeoer (Socialist) Oece&efvejhes#e (Secular) Je  Yeejle 2 ceOÙes keâuece 5 Je 11 veeieefjlJeeMeer mebyebefOele
Skeâelcelee (Integrity) ns Meyo šekeâCÙeele Deeues. Deens.
 keâuece 11 DevJeÙes veeieefjkeâlJeeÛes mebheeove Je meceehleer
veeieefjkeâlJe (Citizenship) DeeefCe veeieefjkeâlJeeyeöueÛÙee DevÙe meJe& lejlegoer keâeÙeÅeeÉejs
Yeeie 2 (keâuece 5 les 11) keâjCÙeeÛee DeefOekeâej mebmeosuee Deens.
veeieefjkeâlJe (Citizenship)  Ùee DeefOekeâejeÛee Jeehej keâ¤ve mebmeosves veeieefjkeâlJe keâeÙeoe
jepÙemebmLesÛes meomÙelJe cnCepesÛe veeieefjkeâlJe nesÙe. 1955 mebcele kesâuee Deens.
keâuece 5 IešvesÛÙee ØeejbYeerÛes veeieefjkeâlJe
veeieefjkeâlJe
 YeejleeÛÙee jepÙe#es$eele DeefOeJeeme YeejleeÛeer veeieefjkeâ Demeuesueer
JÙeòeâer
ueeskeâMeenerÛes heeÙeeYetle lelJe
 YeejleeÛÙee jepÙe#es$eele pevceueer ceelÙeeefhelÙeehewkeâer keâesCeerner
Skeâ YeejleeÛÙee jepÙe#es$eele pevceuesues DemeuÙeeme
MeemeveJÙeJemLesleerue hetCe& jepekeâerÙe meomÙelJe
 heeÛe Je<ex Flekeâe keâeU meeceevÙeele efveJeemeer
meeceeefpekeâ Je jepekeâerÙe peerJeveele yeoue keâuece 6 heeefkeâmleeveeletve mLeueebleefjleebÛes veeieefjkeâlJe
 ceeleeefhelÙeehewkeâer eEkeâJee Deepeesyee eEkeâJee Deepeeer hewkeâer SkeâeÛee
veeieefjkeâebvee keâener keâle&JÙes Je peyeeyeoeNÙee pevce Yeejleele Peeuesuee DemeeJee.
 19 peguew 1948 hetJeea mLeueebleefjle nesTve meeceevÙeheCes
veeieefjkeâlJe Yeejleele JeemleJÙe keâjerle DemeuÙeeme.
 19 peguew 1948 veblej mLeueeblej kesâuÙeeveblej veeieefjkeâ
DeMeer veeWo Je keâuece 6 ceefnves JeemleJÙe DemeuÙeeme.
veeieefjkeâ (Citizen) heefjkeâÙe (alien) keâuece 7 mLeueeblej keâ¤ve heeefkeâmleeve iesuesuÙee JÙeòeâerÛes
veeieefjkeâlJe
 1 ceeÛe& 1947 hetJeea mLeueeblej kesâues DemeuÙeeme YeejleeÛee
veeieefjkeâ DemeCeej veener.
efce$e hejkeâerÙe (enemy)  keâeÙeosMeerj hejJeevÙeeKeeueer hegvne mLeeefÙekeâ PeeuÙeeme Je
(Friendly alien) veeWoCeer Depe& keâjCÙeeDeeOeer mene ceefnves Yeejleele JeemleJÙe
DemeuÙeeme lÙeebvee keâeÙeceÛes YeejleeÛes veeieefjkeâ ceeveues peeF&ue.
 veeiejer Je jepekeâerÙe nkeäkeâ Øeehle nesleele. keâuece 8 cetUÛÙee YeejleerÙe DemeuesuÙee heCe Yeejleeyeensj
 cegueYetle nkeäkeâ kesâJeU veeieefjkeâebvee GheueyOe Deensle. jenCeeNÙee JÙeòeâerÛes veeieefjkeâlJe
 ueeskeâmeYee Je efJeOeevemeYee celeoeveeÛee DeefOekeâej.  JÙeòeâer / ceeleeefhelÙeehewkeâer / Deepeesyee eEkeâJee Deepeer hewkeâer
 efJeOeerceb[UeÛes meomÙe lemesÛe mebmeosÛÙee heoebÛÙee meomÙelJeeÛee
keâesCeleerner Skeâ JÙeòeâer Yeejleele pevceueer DemeuÙeeme Yeejleeyeensj YeejleeÛes veeieefjkeâlJe efceUles.
meeceevÙeele efveJeeme keâjle DemeuÙeeme YeejleeÛee veeieefjkeâ keâ. 3 ef[meWyej 2004 jespeer DeLeJee lÙeeveblej SKeeÅee
Demesue. JÙeòeâerÛee pevce Yeejleele Peeuee Demesue lÙee JesUsme DeeF&
 veeWoCeer kesâueer Demesue lej Jeef[ueebhewkeâer keâesCeerner Skeâ eEkeâJee oesIesner YeejleeÛes veeieefjkeâ
veeieefjkeâlJeeyeöue Flej Iešveelcekeâ lejlegoer DemeuÙeeme ceeleeefhelÙeehewkeâer Skeâ illegal migrated
keâuece 9 - hejkeâerÙe osMeeÛes veeieefjkeâlJe mJeerkeâejuÙeeme vemeuÙeeme leer JÙeòeâer YeejleeÛÙee veeieefjkeâlJeeme hee$e Demesue.
YeejleeÛee veeieefjkeâ veener [. hejkeâerÙe jepeveweflekeâ DeefOekeâeNÙeebÛeer cegues eEkeâJee Me$et
 hejkeâerÙe osMeeÛes veeieefjkeâlJe mJeerkeâejuÙeeme YeejleeÛee je°êbÛeer cegues pevceeves YeejleerÙe Demet Mekeâle veenerle.
veeieefjkeâlJeeÛee opee& DeeheesDeehe jö neslees. 2. JebMehejbhejsves (By Descent)
keâuece 10 - veeieefjkeâ nkeäkeâeceOÙes meelelÙe De. 26 peevesJeejer 1950 jespeer eEkeâJee 10 ef[meWyej
 Ùee keâueceevegmeej peer JÙeòeâer YeejleeÛeer veeieefjkeâ Deens DeLeJee 1992 hetJeea pevceuesuÙee JÙeòeâerÛÙee JesUer lÙee JÙeòeâerÛes
veeieefjkeâ ceeveuÙee peeleele lÙee JÙeòeâer YeejleerÙe mebmeosle Je[erue YeejleeÛes veeieefjkeâ DemeuÙeeme leer JÙeòeâer DeeheesDeehe
lejlego kesâuesuÙee keâeÙeÅeeÛÙee vegmeej YeejleeÛeeÛe veeieefjkeâ JebMehejbhejsvegmeej YeejleeÛeer veeieefjkeâ yeveles.
jenerue. ye. 10 ef[meWyej 1992 jespeer eEkeâJee lÙeeveblej YeejleeÛÙee
keâuece 11 mebmeosuee veeieefjkeâlJeeÛes Øeehleer Je meceehleerÛee yeensj pevceuesuÙee JÙeòeâerÛÙee ceelÙeeefhelÙeehewkeâer keâesCeerner YeejleerÙe
DeefOekeâej veeieefjkeâ DemeuÙeeme leer JÙeòeâer YeejleerÙe veeieefjkeâ "jles.
 veeieefjkeâlJe keâeÙeoe 1955 vegmeej pevce JebMehebjhejsves, keâ. SKeeÅee JÙeòeâerÛee pevce 3 ef[meWyej 2004 ÛÙee
mJeerke=âle leLee veeWoCeerves DeLeJee ØeosMe efJeueerve PeeuÙeeves veblej Yeejleeyeensj Peeuee DemeuÙeeme leer JÙeòeâer YeejleeÛeer
efceUCeejs veeieefjkeâleJeeÛÙee meceehleerÛes DeefOekeâej mebmeosme veeieefjkeâ Demet Mekeâle veener. cee$e pevceeveblej Skeâe Je<ee&ÛÙee
Deens. Deele keWâõ mejkeâejÛÙee mebceleerves YeejleerÙe GÛÛÙeeÙegòeâeueÙeele
 Ùee keâeÙeÅeeceOÙes DeeleeheÙeËle Ûeej JesUsme og®mlÙee kesâuÙee DeOeerke=âle veeWoCeer kesâuÙeeme leer JÙeòeâer YeejleeÛeer veeieefjkeâ
iesuÙee Deensle 1986, 1992, 2003, 2005 nesJet Mekeâles. DeMe ØekeâejÛee Depe& mebyebOeerle JÙeòeâerÛÙee heeuekeâebveer
 veeieefjkeâlJe og®mleer DeefOeefveÙece 2003 vegmeej je°^kegâue keâjeJee.
veeieefjkeâlJeeÛeer lejleto jö keâjCÙeele Deeueer Deens. 3. veeWoCeer leòJeeÉejs (By Registration)
veeieefjkeâlJe ØeehleerÛes ceeie&  keWâõ Meemeveekeâ[s Depe&
(Acquisitions of citizenship)  cetU YeejleerÙe Depe& keâjCÙeehetJeea meele Je<ex Yeejleele efveJeemeer
 veeieefjkeâlJe keâeÙeoe 1955 vegmeej Keeueeruehewkeâer 5 ceeieeËveer  cetU YeejleerÙe DemeCeeje keâesCelÙeener osMeele/ef"keâeCeer JeemleJÙe
YeejleeÛes veeieefjkeâlJe efceUCÙeeÛes ceeie& Deensle.  YeejleerÙe veeieefjkeâeMeer efJeJeen/veeWoCeer Depe& keâjCÙeehetJeea meele
1. pevceeves (By Birth) Je<ex efveJeemeer Demeuesuee JÙeòeâer.
De. 26 peevesJeejer 1950 veblej DeeefCe 1 peguew  YeejleerÙe DemeCeeNÙee heeuekeâebÛeer cegues
1987 hetJeea peer JÙeòeâer Yeejleele pevceueer Demeues, eEkeâJee  pÙeeÛÙee heeuekeâebÛeer veeWoCeer Peeueer Deens
lÙee JÙeòeâerÛÙee ceeleeefhelÙeeÛes veeieefjkeâlJe Flej keâesCelÙeener  ceeleeefhelÙeeheskeâer keâesCeerner hetJeea mJeleb$e YeejleeÛee veeieefjkeâ
osMeeÛes DemeuÙeeme lees/ lÙee JÙeòeâerme YeejleeÛee veeieefjkeâ Depe& keâjCÙeeÛÙee ueielehetJeer& Skeâ Je<e& Yeejleele efveJeemeer
cnCetve ceevÙelee efceUles. pÙeeÛeer veeWoCeer heeÛe Je<ee&heemetve hejkeâerÙe veeieefjkeâ cnCetve Peeueer
ye. 1 peguew 1987 jespeer DeLeJee lÙee veblejÛÙee keâeueeJeOeerle Deens DeeefCe veeWoCeer Depe& keâjCÙeeÛÙee hetJeea Skeâ Je<e& Yeejleele
mebyebOeerle JÙeòeâerÛee pevce Yeejleele Peeuee Demesue lÙeeJesUer efveJeemeer Depe&oej meeceevÙeele efveJeemeer mecepeues peeles.
(pevceeÛÙee JesUer) ceeleeefhelÙeehewkeâer keâesCeleerner Skeâ JÙeòeâer De. Depe& keâjCÙeeÛÙee hetJeea 12 ceefnvÙeeceOÙes meueie efveJeeme
YeejleeÛeer veeieefjkeâ DemeuÙeeme pevce PeeuesuÙee JÙeefòeâme ye. 12 ceefnvÙeeÛÙee hetJeea 8 Je<eeËceOÙes efkeâceeve 6 Je<ex Yeejleele
efveJeemeveeWoCeer leòJeeÉejs veeieefjkeâlJe efceUefJeCÙeemee"er lÙeeÛÙee
heeuekeâebhewkeâer SkeâeÛee pevce DeefJeYeòeâ Yeejleele eEkeâJee 15 Dee@iemš YeejleerÙe veeieefjkeâlJe efceUCÙeeÛÙee FÛÚsÛeer Iees<eCee keâ¤ve YeejleerÙe
1947 veblej YeejleeÛee yeveuesuÙee ØeosMeele. veeieefjkeâ yevet Mekeâles.
 YeejleeÛes veeieefjkeâ cnCetve veeWoCeer nesCÙeehetJeea lÙeebvee efJeefnle 2. veeieefjkeâlJe mebheg‰ele ÙesCes. (By Terminationn)
vecegvÙeele efve‰sÛeer MeheLe IÙeeJeer ueeieles. De. DevÙe osMeÛes veeefjkeâlJe mJeerkeâejuÙeeme.
4. mJeerke=âleer leòJeeÉejs (By Naturalisation) ye. Yeejle Ùegæele iegbleuesuee DemeuÙeeme mLeefieleer.
 keWâõMeemeve mJeerke=âleer leòJeeÉejs veeieefjkeâlJe yeneue. 3. veeieefjkeâlJe keâe{tCe IesCes (By Deprivation)
 YeejleerÙeebvee mJeerke=âleer leòJeeÉejs veeieefjkeâ yeveCÙeeme ØeefleyebOe. keWâõmejkeâej DeeosMeeÉejs
 SKeeÅee osMeeÛee veeieefjkeâ DemeuÙeeme lÙee veeieefjkeâlJeeÛee De. heâmeJesefiejer, Keesšer ceeefnleer, iew jceeiee&ves, veeieefjkeâlJe
lÙeeie keâjCes Je DeefOemetÛevee keWâõMeemeveekeâ[s Depe& keâjCÙeehetJeea efceUefJeuÙeeme.
12 ceefnvÙeeves Yeejleele meueie JeemleJÙe eEkeâJee Yeejle ye. mebefJeOeeveeØeleer Deefve‰e oMe&efJeuÙeeme.
mejkeâejÛÙee mesJesle DemeeJee eEkeâJee oesvner yeeyeer DebMele keâ. ÙegæeojcÙeeve Me$etMeer JÙeeheej/ mebheke&â kesâuÙeeme
DemeeJÙeele. F. meueie 7 Je<ex Yeejleeyeensj JeemleJÙe (efJeÅeeLeea, mejkeâejer,
 Dee"JÙee DevegmetÛeerleerue Skeâe Yee<esÛes %eeve DemeeJes mesJesleerue JÙeòeâer JeieUlee)
 (veeieefjkeâlJe - efJe%eeve, keâuee, Meeblelee, ceeveJeerØeieleer, YeejleerÙe veeieefjkeâlJe DeefOeefveÙece - 1955 ÙeeceOÙes 6 JesUe
meeefnlÙe Ùee #es$eeceOÙes hejkeâerÙe veeieefjkeâeves cenòJehetCe& Ùeesieoeve megOeejCee PeeuÙeele (1) 1986, (2) 1992, (3) 2003, (4)
DeLeJee mesJee Øeoeve kesâueer DemeuÙeeme Yeejle mejkeâej lÙee 2005, (5) 2015, (6) 2019
JÙeòeâerme mJeerke=âleerÉejs veeieefjkeâlJe yeneue keâjleevee Jejeruehewkeâer 5 heoOeleerves veeieefjkeâlJe efceUJelee Ùessles. 1. pevce, 2. JebMehejheesves,
SKeeÅee eEkeâJee meJe& DešeRceOetve metš efoueer peeles.) 3. veeWoCeerves, 4. veeieefjkeâerkeâjCeeves, 5. Yegefce DeefOe«eneCeeves.
 mJeerke=âleer leòJeeÉejs veeieefjkeâlJe Øeehle PeeuÙeeme
Yeejleele efveJeeme keâjCÙeeÛee ceeveme eEkeâJee veeieefjkeâlJe DeefOeefveÙece - 1955 ceOÙes megOeejCee (2019)
Yeejle mejkeâejÛÙee eEkeâJee Yeejle meomÙe DemeuesuÙee Deeblejje°êrÙe Short Notes:
mebmLesÛÙee mesJesle oeKeue nesCÙeeme ceeveme. Citizenship Amendment Bill - 2019 - ns keWâefõÙe
mJeerke=âle leòJeeÉejs veeieefjkeâlJe Øeehle PeeuesuÙee JÙeòeâeRvee ie=nceb$eer ßeer. Deefcele Meen Ùeebveer 9 December 2019 jespeer
YeejleerÙe mebefJeOeeveeØeleer efve‰sÛeer MeheLe «enCe keâjCes DelÙeble 311 efJe®Oo 80 celeeves ueeskeâmeYesle heeme keâ®ve Iesleues Je
iejpesÛes Demeles. jepÙemeYesle 11 December 2019 jespeer 125 efJe®Oo 105
5. ØeosMeeÛÙee meeefceueerkeâjCeeÉejs celeeves heeme Peeues.
(By Incorporation of Territory) -heeefkeâmleeve, yeebiueeosMe, DeheâieeCeermleeve Ùee leerve osMeeleerue
 SKeeoe ØeosMe YeejleeÛÙee jepÙe#es$eele meceeefJe° keâjCÙeele DeuhemebKÙeekeâebvee veeieefjkeâlJe osCÙeemebyeOeer cegKÙe nsleg Deensle.
DemeuÙeeme lÙee #es$eeleerue meJe& JÙeòeâer YeejleeÛes veeieefjkeâlJe DeuhemebKÙeekeâeceOÙes - efnvog, efMeKe, F&meeF&, pewve, yeesOo,
Øeehle keâjCÙeeme hee$e Demeleele ns Yeejle mejkeâej "jJeles. heejMeer ÙeebÛee meceeJesMe Deens.
-ns DeuhemebKÙeekeâ YeejleeÛes veeieefjkeâlJe Øeehle keâjCÙeeÛee DeefOekeâej
veeieefjkeâlJeeÛee ueeshe (Loss of Citizenship)
Ùee mebMeesOeveeves efceUeuee.
1.veeieefjkeâlJeeÛee lÙeeie keâjCes (By Renounciation)
-2019 veblej - hegJeea Demeuessueer 11 Je<ex jefnJeemeerÛeer Deš
De. veeieefjkeâeves efJeefnle heæleerves YeejleeÛes veeieefjkeâlJe mees[CÙeeÛeer
meceehle kesâueer. Deelee 6 Je<ex DeMeer jefnJeemeer Deš Demesue.
Iees<eCee eEkeâJee mebyebefOele DeefOekeâeNÙeebves veeWoCeer.
veeieefjkeâlJeeÛÙee Dešer - 2019
ye. DeMeer Iees<eCee Yeejle Ùegæele iegbleuesuÙee DemeCÙeeÛÙee keâeueeJeOeer
1. efnvog, efMeKe, F&meeF&, pewve, yeesOo, heejMeer Ùee OeceeËvee
ojcÙeeve mLeefiele "sJet Mekeâles.
ceeveCeejer JÙeòeâer DemeeJeer.
keâ. JÙeòeâerÛÙee meJe& De%eeveer DehelÙeeÛÙee veeieefjkeâlJeeÛee ueeshe
2. leer DeuhemebKÙeekeâ JÙeòeâer ner heeefkeâmleeve, yeebieueeosMe,
nesF&ue. cee$e DehelÙeeves 18 Je<ex hetCe& kesâuÙeeme efJeefnle vecegvÙeele
DeheâieeCeermleeve Ùee osMeeleerue Demesue.
3. 31 December 2014 ÛÙee Deieesoj leer JÙeòeâer Yeejleele ognsjer veeieefjkeâlJe
Deeuesueer DemeeJeer. 1. Yeejleele ognsjer veeieefjkeâlJe veener.
4. leer JÙeòeâer Iešvesleerue 6 JÙee megÛeerleerue DemeCeeNÙee (Deemeece,  PIO (Person of India Orgin) - ns YeejleeÛes veeieefjkeâ
cesIeeueÙe, efcePeesjece, ef$ehegje) jepÙeele jenle vemeeJeer. veenerle.
5. leer JÙeòeâer Inner Line Permit (De®CeeÛeue ØeosMe,  OCI (Overseas Citizen of India) - ns YeejleeÛes
efcePeesjece, veeieeueB[) DemeCeeNÙee jepÙeele keâes"sner jenle vemeeJeer. veeieefjkeâ veenerle.
DeefveJeemeer YeejleerÙe/ cegU YeejleerÙe JÙeòeâer / heer. DeeÙe.  NRI (Non Residential of India) - YeejleeÛes veeieefjkeâ
Dees. keâe[&Oeejkeâ JÙeòeâer pes efJeosMeele jenleele.
iegCe PIO OCI  ns keâe[& heg{erue osMeeleerue cetU YeejleerÙe JÙeòeâer hee$e DemeCeej
hegCe& ¤he PIO (Person of India Orgin) OCI (Overseas Citizen of India)
veenerle. Deheâieeefvemleeve, yeebieueeosMe, Yegleeve, Ûeerve, vesheeU,
YeejleerÙe cegU Demeuesues JÙeòeâer mecegõheejerÙe YeejleerÙe veeieefjkeâlee
(ØeJeemeer YeejleerÙe veeieefjkeâ)
ßeeruebkeâe, heeefkeâmleeve F.
Gheveece - ognsjer veeieefjkeâlJe keâe[& mebIejepÙeelcekeâ JÙeJemLee

heefjYee<ee keâesCeleerner JÙeòeâer pÙeeÛes DeeF&- 26 Jan. 1950 Yeejleele pevceuesuee
(Federal System)
Je[erue efkebâJee Deepeer-Deepeesyee keâesCeleerner JÙeòeâer 26 Jan. 1950 uee
hewkeâer SkeâpeveeÛee Yeejleele pevce efkebâJee lÙeeveblej efJeosMeer veeieefjkeâlJe
Peeuesuee Demeuee heeefnpes efkebâJee Iesleues Demesue lej lÙeeuee OCI Ûee 1. Federation mebIejepÙe
lÙeebÛÙeepeJeU YeejleeÛee opee& efouee peelees. 2. Confederation mebIe
Passport heeefnpes. lej lÙeebvee 3. Unitary - Skeâelce
PIO Ûee opee& efouee peelees.
pevce Yeejleele pevce IesCes DeeJeMÙekeâ Yeejleele pevce IesCes DeeJeMÙekeâ mebIejepÙeelcekeâ JÙeJemLee keâe?
veener
 YeejleeÛee Deekeâej
keâeuee-JeOeer 15 Je<ex Life Time  meeceeefpekeâ-meebmke=âeflekeâ JewefJeOÙe
Life Time VISA cnCeleele.
15 Je<eeaÙe VISA cnCeleele.
ØelÙeskeâ 6 ceefnvÙeeuee peJeUÛÙee Federation ue@efšve Meyo Foedus - keâjej
heesefueme Ûeewkeâeruee megÛevee oÙeeJeer
efveefce&leer - Integration eEkeâJee Disintegration
ueeieles. hegCe& efpeJevekeâeUele heâòeâ
SkeâeÛe JesUme PIO efceUlees.  Decesefjkeâe ns peieeleerue heefnues DeeefCe meJee&le pegves mebIejepÙe
Yeejleele VISA Ûeer DeeJeMÙekeâlee veener VISA Ûeer DeeJeMÙekeâlee veener
Deens.
ØeJesMeemee"er
megjJeele 1999 Dešueefyeneje JeepehesÙeer Ùeebveer 2003 L.M. meefceleerÛÙee efMeheâejMeer Yeejle
Iees<eCee kessâueer. vegmeej Dešueefyenejer JeepehesÙeer Ùeebveer  Yeejle ne jepÙeeÛee mebIe Deens. cee$e mebIejepÙe veener.
Iees<eCee kesâueer.
 mebIejepÙeelcekeâ heæle ns YeejleerÙe mebefJeOeeveeÛÙee cegueYetle
DeefOekeâej DeeefLe&keâ, Mew#eefCekeâ ns Deensle efveJe[Cegkeâ ue{efJeCes, cele osCes, ke=â<eer
Ùee leerve iees°er mees[gve yeekeâer meJe& ÛeewkeâšerÛee Yeeie Deens.
DeefOekeâej Deensle. keâuece 15, 16, 19,  Yeejle jepÙeeÛee mebIe Deens - mebIejepÙe veener keâe?
29, 30 Ûes DeefOekeâej efceUle veenerle. 1. YeejleeÛeer efveefce&leer jepÙeeÛÙee keâjejeceOetve Peeuesueer Deens.
2. keâesCelÙeener jepÙeeuee YeejleeÛÙee yeensj he[CÙeeÛee DeefOekeâej
osMe DeheâieeCeermleeve, heeefkeâmleeve, 16 osMeebvee OCI efouee peeleess.
yeebieueeosMe, vesheeU, Yegleeve Je pesLes ognsjer veeieefjkeâlJe Ûee ØeeJeOeeve
Deens.
ßeeruebkeâe Ùee 7 osMeebvee mees[gve Deens. efleLes heeefkeâmleeve, yeebieueeosMe  YeejleerÙe mebIejepÙeelcekeâ JÙeJemLee ke@âve[eÛÙee OeleeaJej Deens.
peieeleerue meJe& osMeebvee PIO keâe[& mees[gve Decesefjkeâve veener.
efoues peeles.
YeejleerÙe mebefJeOeeveeÛeer mebIejepÙeelcekeâ JewefMe°Ÿes De. jepÙe / DeefOe
keâeÙe&J eener Iešvee og¤mleer
1. [Ùetue hee@ueermeer ›eâ. keWâ. Øe. «enCe
2. efueefKele mebefJeOeeve 1 oeoj veiej heesleg&efiepe mewvÙe Jeer Iešveeog®mleer 1961
10
nJesueer keâejJeeF&ves keWâõMeeefmele ØeosMeeÛee opee&
3. DeefOekeâejebÛeer efJeYeeieCeer - 7 Jes Mes[Ÿetue 2 ieesJee, oceve heesleg&efiepe mewvÙe 12 Jeer Iešveeog®mleer 1961
4. mebefJeOeeveeÛeer meJeexÛÛelee Je efoJe keâejJeeF&ves keWâõMeeefmele ØeosMeeÛee opee&
5. lee"j mebefJeOeeve efo uee.
6. mJeleb$e vÙeeÙeJÙeJemLee 3 heg[gÛesjer øeâebme Yeejle- Øeâebme 14 Jeer Iešveeog®mleer 1962
7. efÉie=ner meYeeie=n Yetefce keWâõMeeefmele ØeosMeeÛee opee&
DeefOe«enve efo uee.
mebIejepÙe Je lÙeeÛes jepÙe#es$e le[pees[erves
 keâuece 1 : mebIejepÙeeÛes veeJe Je jepÙe#es$e. 4 efmekeäkeâerce efmekeäkeâerce Yetefce 1974 - 35 Jeer Iešveeog®mleer -
 keâuekeâ 1 (2) vegmeej IeškeâjepÙes Je keWâõMeeefmele ØeosMeeÛeer DeefOe«enCe YeejleeÛes menÙeesieer jepÙe.
Éejs 1975 - 36 Jeer Iešveeog®mleer hetCe&
veeJes DeeefCe lÙeebÛes jepÙe#es$e (YetØeeosefMekeâ efJemleej).
jepÙeeÛee opee&
 keâuece 1 (3) vegmeej - YeejleeÛes jepÙe#es$e heg{erue yeeyeer
 keâuece 2 veJeerve jepÙes oeKeue keâ¤ve IesCes eEkeâJee mLeeheve
efceUtve
keâjCes.
1. IeškeâjepÙeeÛeer jepÙe#es$es
 keâuece 2 DevJeÙes mebmeosuee oesve DeefOekeâej
2. keWâõMeeefmele ØeosMe
1. keâeÙeÅeeÉejs veJeerve jepÙes mebIejepÙeele oeKeue keâ¤ve IesCes.
3. mebheeefole kesâueer peeleerue DeMeer jepÙe#es$es
2. veJeerve jepÙes mLeeheve.
 heefnuÙee DevegmetÛeerceOÙes 28 jepÙes Je 9 keWâõMeeefmele ØeosMe.
keâuece 2 - jepÙe JÙeeKÙee
 IešvesÛÙee lejlegoer meJe& jepÙeebvee meejKÙeeÛe ØeceeCeele ueeiet.
keâuece 2 vegmeej jepÙemebmLesÛeer JÙeeKÙee efoueer Deens.
 Yeeie (XXI) DevJeÙes ceneje°^, iegpejeLe, veeieeueB[, Deemeece
De.
 ceefCehetj, DeebOeØeosMe, efmeefkeäkeâce, efcePeesjece, De®CeeÛeueØeosMe, ›eâ.
jepÙe efJeJejCe
ieesJee DeeefCe keâvee&škeâ ¢ee jepÙeemee"er efJeMes<e lejlegoer. 1 keWâõ mebmeo ± keWâõ mejkeâej
 heeÛeJÙee Je meneJÙee DevegmetÛeerceOÙes keâener jepÙeeleerue DevegmetefÛele 2 jepÙe efJeOeevemeYee ± efJeOeeveheefj<eo ± jepÙe
#es$es Je DeeefoJeemeer #es$es ÙeebÛÙee ØeMeemeveemee"er mJeleb$e lejletoer. mejkeâej
3 mLeeefvekeâ hebÛeeÙeleer jepe JÙeJemLee, «eece hebÛeeÙele,
 YeejleeÛÙee mebIeeÛes mJe¤he mebIejepÙeerÙe.
mJejepÙe pevehele hebÛeeÙele, efpeune / heefj<eo,
 DeefOekeâejeÛeer efJeYeeieCeer
mebmLee veiejheeefuekeâe, veiejhebÛeeÙele,
 keWâõMeeefmele ØeosMeeÛes ØeMeemeve keWâõ Meemeveeceehe&âle kesâues ceneveiejheeefuekeâe, veiejheefj<eo
peele DemeuÙeecegUs lÙeeÛee meceeJesMe YeejleeÛee mebIe Demee 4 DevÙe mebIe ueeskeâ mesJee DeeÙeesie
MeyoesuuesKe nesle veener. ØeeefOekeâjCe yeBkeâ
 Yeejle ne Skeâ meeJe&Yeewce osMe DemeuÙeeves Deeblejje°êrÙe keâeÙeÅeeves efJecee kebâheveer
peerJeve efJecee kebâheveer
mebcele kesâuesuÙee heæleerÉejs hejkeâerÙe ØeosMeeÛes mebheeove.
efJeÕe efJeÅeeueÙe
 Yeejleeves IešvesÛee Debceue meg¤ PeeuÙeeveblej Keeueerue hejkeâerÙe mejkeâejer meneÙÙelee Øeehle efJeÅeeueÙes
ØeosMe mebheeefole kesâueer Deens. SDejheesš& De@Leesjeršer Dee@heâ Fbef[Ùee
YeejleerÙe KeeoÙe efveiece
keâuece - 2 vegmeej YeejleerÙe hesšêsefueÙece efveiece
lesue Je vewmeefie&keâ ie@me GÅeesie
veJeerve jepÙeebÛes efvecee&Ce - efJeosMeer YetceerÉeje
Yeeieeroejer heâce&
(YetceerDeefOe«enCe) jsuJes yees[&

- ØeeefOekeâejer cnCepes, Demes JÙeòeâer efkebâJee efveiece, kebâheveer mebcele kesâuee peeF&ue.
pÙeebvee keâeÙeos, GhekeâeÙeos, DeeosMe Je DeefOemegÛevee  1960 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee Skeâe KešuÙeele, mebmeosÛÙee
yeveefJeCÙeeÛee Je peejer keâjCÙeeÛee DeefOekeâej Deens. SKeeÅee jepÙeeÛes #es$e keâceer keâjCÙeeÛÙee DeefOekeâejele YeejleerÙe
- Keeueerue DemeCeeNÙeebvee Ieškeâebvee jepÙe ceeveCÙeele Ùesle jepÙe#es$e hejkeâerÙe osMeele yeneue keâjCÙeeÛee DeefOekeâejeÛee
veener. meceeJesMe lÙeeme"er keâuece 368 Debleie&le Iešveeog®mleer
1. vÙeeÙeeueÙe keâjCÙeeÛeer DeeJeMÙekeâlee.
2. Keepeieer ceneefJeÅeeueÙe  ne cegöe 1960 ceOÙes yes®Jeejer ÙegefveÙeve cnCetve DeesUKeuee
3. NCERT peelees. (heef§ece yebieeue ceOeerue yes®Jeejer ne ØeosMe hetJe&
4. Keepeieer yeBkeâ (pemes - ICICI Bank) heeefkeâmleeveeuee yeneue)
keâuece 3 : veJeerve jepÙeebÛeer efveefce&leer  lÙeemee"er 9 Jeer Iešveeog®mleer 1960
 keâuece 3 DevJeÙes mebmeosuee veJeerve jepÙeebÛeer efveefce&leer, jepÙeeÛeer  1969 ceOÙes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves efveCe&Ùe efouee meercee
#es$es, meercee DeLeJee veeJes Ùeele hesâjheâej keâjCÙeeÛee DeefOekeâej efJeJeeoeÛÙee Iešveeog®mleerÛeer DeeJeMÙekeâlee veener.
 jepÙeeheemetve SKeeos jepÙe#es$e Deueie keâ¤ve eEkeâJee oesve
eEkeâJee DeefOekeâ jepÙes eEkeâJee jepÙeeÛes Yeeie Skeâ$e pees[tve eEkeâJee
Yeejleeleerue jepÙe Je keWâõMeefmele ØeosMe ÙeebÛeer Gl›eâebleer
jepÙeeÛÙee SKeeÅee YeeieeMeer pees[tve veJeerve jepÙeeÛeer efveefce&leer.
mebmLeeveebÛes efJeefueveerkeâjCe
Demes keâjleevee oesve Dešer  mJeeleb$ÙeØeehleerÛÙee JesUer efyeÇefšMe Øeeble Je mebmLeeves Yeejleeleerue
1. je°^heleerÛeer mebceleer DemeuÙeeKesjerpe mebmeosle ceeb[lee ÙesCeej jepÙeeÛes efJeYeepeve nesles.
veener. cnCepesÛe hegJe&hejJeeveieerÛeer iejpe Demeles.  YeejleerÙe mJeeleb$ÙeeÛÙee keâeÙeÅeevJeÙes 18 peguew 1947 uee
2. je°^heleer les efJeOesÙekeâ jepÙeeÛÙee efJeefOeceb[Uekeâ[s efJeÛeej Yeejle Je heeefkeâmleeve ner oesve mJeleb$e efvecee&Ce je°^s Peeueer.
JÙeòeâ keâjCÙeemee"er hee"Jeleele.  Ùee keâeÙeÅeecegUs mebmLeeefvekeâebJejerue efyeÇefšMe ØeYegmeòee mebheg°ele
 je°^heleer "jeefJekeâ keâeueeJeOeer osJet Mekeâleele lemesÛe lees keâeueeJeOeer Deeueer.
Jee{Jet Mekeâleele.  efyeÇefšMe ØeebleeÛee meceeJesMe (lÙeebvee ieJnve&jÛeer jepÙes Demes
 Jejerue lejlegoer ØeceeCes keWâõMeeefmele ØeosMeeÛeer efveefce&leer, #es$es, cnšues peele nesles)
meercee DeLeJee veeJes hesâjheâej keâjCÙeeÛee DeefOekeâej DebleYet&le.  562 mJeleb$e mebmLeeves DeefmlelJeele, lÙeebvee meeJe&YeewcelJe hegvne
 jepÙe efJeefOeceb[Ueves efJeÛeej/celes efmJekeâejCÙeeÛes yebOeve je°^heleer/ Øeehle lÙeebvee Yeejleele eEkeâJee heeefkeâmleeveele efJeefueve nesCÙeeÛes
mebmeosJej veener. mJeeleb$Ùe.
 mebmeo jepÙeeÛeer celes efmJekeâe® Mekeâles eEkeâJee hesâšeUtve ueeJet  27 Dee@iemš 1947 hetJeeaÛes keâeefMcej, nwõeyeeo, pegveeie[
Mekeâles. Ùee #es$eebÛee meceeJesMe- Jejerue mebmLeeves JeieUlee meJe& mebmLeeves
 mebmeo pesJne efJeOesÙekeâele yeoue megOeejCee keâjerle Demesue Yeejleele efJeueerve SketâCe 549.
lÙeeJesUer jepÙe efJeefOeceb[UeÛee veJÙeeves efJeÛeej IesCÙeeÛeer  keâeefMcej 26 Dee@keäšesyej 1947 Yeejleele efJeueerve.
DeeJeMÙekeâlee vemesue.  pegveeie[ HesâyeÇgJeejer1948 ceOÙes meeJe&lece nesTve pevelesves
 keWâõMeeefmele ØeosMeeÛÙee yeeyeleerle mebmeo DeeheuÙee celeeØeceeCes Yeejleele efJeefueve nesCÙeeÛee keâewue efouee.
efveCe&Ùe IesJet Mekeâles.  13 mehšWyej 1948 jespeer nwojeyeeoÛÙee efJejesOeele Dee@hejsMeve
 keâuece 4 - heefnuÙee DeeefCe ÛeewLÙee heefjefMe°eceOÙes Iešveeog®mleer heesuees meg¤ Peeues.
keâjCÙeemee"er keâuece 2 DeeefCe 3 Debleie&le kesâuesues keâeÙeos  17 mehšWyej 1948 heÙeËle Ûeeueues. lÙeevegmeej ue<keâjer
 keâeÙeoe keâuece 368 Debleie&le Iešveeog®mleer keâeÙeoe mecepeCÙeele keâeÙe&Jeenerves nwõeyeeoÛes efJeefuevekeâjCe Yeejleele Peeues.
ÙesCeej veener.
 keâeÙeoe meeceevÙe efJeefOeefveÙece Øeef›eâÙesÉejs DeeefCe meeOÙee yengceleeves

Øeeble Je mebmLeeveeÛes SkeâelceerkeâjCe  1953 ceOÙes DeebOeÇØeosMe efveefce&leerÛeer Iees<eCee.
 1950 ÛÙee cetU Iešvesle Ûeej iešeceOÙes efJeYeepeve jepÙe hegvej&Ûevee DeeÙeesie
 Yeeie De jepÙes (9) hetJeeaÛÙee efyeÇšerMe ØeeleebÛee meceeJesMe  1956 mLeehevee
neslee (lÙeebvee ieJn&vejÛeer jepÙes Demes cnšues peele)  DeOÙe#e - HeâePeue Deueer
 Yeeie ye jepÙes (9) ÙeeceOÙes hetJeeaÛÙee mebmLeebveeÛee meceeJesMe  meomÙe - kesâ.Sce. heCCeerkeâj Je ùoÙeveeLe kegbâPej meomÙe
neslee (lÙeebvee jepeØecegKeeÛeer jepÙes cnCele)  Ùee DeeÙeesieeme heekeâ Demesner cnCeleele P.A.K.
 Yeeie keâ ceOÙes 10 keWâõMeeefmele #es$eebÛee meceeJesMe neslee  Ùee DeeÙeesieeves Yeeef<ekeâ DeeOeejeJej jepÙeebÛeer hegvej&Ûevee
lÙeebvee keâefceMevejÛeer jepÙes cnCele. keâjCÙeeÛÙee lelJeeme Devegkegâuelee oMe&efJeueer. cee$e Skeâ jepÙe
 Yeeie [ jepÙes (1) ÙeeceOÙes Deboceeve Je efvekeâesyeej Ùee Skeâ Yee<ee Ùee lelJeeÛee DeefmJekeâej kesâuee.
SkeâeÛe yesšeÛee meceeJesMe neslee.  hegvej&Ûevee keâjleebvee YeejleeÛÙee Skeâlesuee ØeeLeefcekeâ cenlJe.
Yee<eeJeej jepÙe hegve&jÛevee  DeeÙeesieeÛÙee DeeOeejeJej 1950 ÛÙee cegU Iešvesleerue Ûeej
 1947 ÛÙee DeeOeerheemetve Yee<esÛÙee DeeOeejeJej jepÙe efveefce&leer. iešeleerue efJeYeepeve jö.
 1905 yebieeue efveefce&leer (HeâeUCeer).  jepÙe hegvej&Ûevee keâeÙeoe 1955 mebcele.
 1917 lesueiegYeeef<ekeâ ceõeme Øeebleeletve DeebOeÇ JesieUe keâjCÙeeÛeer 1. veesJnWyej 1956 jespeer DebceueyepeeJeCeer
ceeieCeer. 2. Ùee keâeÙeÅeeves 14 jepÙe Je 6 keWâõMeeefmele ØeosMe efvecee&Ce
 1920 veeiehetj DeefOeJesMeveele Yee<eeJej jepÙe hegvej&ÛevesÛes Peeues.
lelJe mJeerkeâejues.  1956 veblej Yeeef<ekeâ jepÙeeÛÙee ceeieCÙee Jee{leÛe iesuÙee.
 1928 ÛÙee vesn¤ efjheesš&ceOÙes Yee<eeJej ØeeblejÛevesÛes lelJe  1960 yee@cyes ØeebleeÛes efJeYeepeve ceneje°^ Je iegpejele
mJeerkeâejues. (Ùee efjheesš&ÛÙee celes, Øeeble hegvej&Ûevee DebMele:  1963 Deemeece heemetve veeieeueBC[ efveefce&leer
Yeewieesefuekeâ, DebMele: DeeefLe&keâ Je efJeefòeÙe cee$e cegKÙele: Yeeef<ekeâ 3. 1966 : hebpeeye, nefjÙeeCee ner oesve jepÙes Je Ûebefoie[
DeeOeejeJej) keWâõMeeefmele ØeosMe
 Yeeef<ekeâ DeeOeejecegUs mLeeefvekeâ pevelesuee ØeMeemeveeceOÙes DeefOekeâ 4. 1960 : efnceeÛeue ØeosMe Ùee keWâõMeeefmele ØeosMeele jepÙeeÛee
menYeeie. opee&.
 Yeeef<ekeâ ØeosMe ns vewmeefie&keâ/ Yeewieesefuekeâ Â°Ÿee meueie DemeuÙeeves 5. 1972 : ceCeerhetj, ef$ehegje,cesIeeueÙe
ØeMeemeve meeshes nesles. 6. 1986 : efcePeesjece Je De®CeeÛeueØeosMe
Yee<eeJej jepÙe hegvej&Ûevee DeeÙeesie 7. 1987 : ieesJee
1. Sme.kesâ. Oeej DeeÙeesie 1948 keâuece - 3 vegmeej
 efMeHeâejme - jepÙe hegvej&ÛevesÛeer ØeMeemekeâerÙe meesÙe ne ØecetKe veJeerve jepÙeebÛeer efveefce&leer DeeefCe Jele&ceeve jepÙeeÛÙee
efvekeâ<e. #es$e, efmecee Je veeJeele ÙeebÛÙeele Peeuesues yeoue
 Yee<ee efkebâJee mebmke=âleer veJns. jepÙe jepÙe jepÙe ie"ve hegJ e&J eleea mebyebOeerle Iešvee
 Ùee DeeÙeesieeves DeebOeÇØeosMeeÛeer efveefce&leer Yeeef<ekeâ DeeOeejeJej ›eâceebkeâ Je<e&s jepÙe og®mleer
Devegkegâuelee oMe&efJeueer. 26 Úòeermeie{ 1 Nov. ceOÙeØeosM e MP hegveie&"ve DeefOe.
2000
2. pes.Jner.heer. meefceleer - 1949
27 GòejeKeb[ 9 Nov. GòejØeosM e UP hegveie&"ve DeefOe.
 Oeej DeeÙeesie DenJeeue Demebleg° DemeuÙeeves 2000
 peJeenjueeue vesn¤, JeuueYeYeeF& hešsue, heóeYeer efmeleejeceÙÙee 28 PeejKeb[ 15 Nov. efyenej efyenej hegveie&"ve
2000
ÙeebÛee meceeJesMe. DeefOe.
 Yeeef<ekeâ DeeOeejeme Devegkegâuelee oMe&efJeueer veener. 8/keWâ.Øe. J & K keWâ.Øe 31 Oct. J&K J & K hegveie&"ve
2019
 lesueiegYeeef<ekeâ ØeosMeele cees"e Demeblees<e ojcÙeeve heesšueer ßeerjeceuet DeefOe. 2019
9/ keWâ.Øe. ue[eKe keWâ.Øe 31 Oct. J&K
Ùee DeebOeÇYeòeâeÛee Ghees<eCeeveblej ce=lÙet. 2019
YeejleerÙe mebefJeOeeveeÛeer Skeâeeflcekeâ JewefMe°Ÿes 3. Morris Jones - Borgaining Federalism
(Unitary Features) 4. Granville Austin - Cooperative Federalism
1. mše@ie meWšj - 7 Jes Mes[Ÿetue  Bommai case, vegmeej, YeejleerÙe mebefJeOeeve mebIejepÙeelcekeâ
2. jepÙes Indestructible veenerle Deens DeeefCe mebIejepÙeelcekeâlee les YeejleerÙe mebefJeOeeveeÛee
3. SkeâÛe mebefJeOeeve cegueYetle ÛeewkeâšerÛee Yeeie Deens.
4. mebefJeOeeveeÛeer ueJeefÛekeâlee
5. jepÙeeÛee meceeve ØeefleefveefOelJe veener mebefJeOeeveeÛeer JewefMe°Ÿes
6. DeeefCeyeeCeerÛÙee lejletoer  peemleerle peemle Yeeie Government of India, Act
1935 ceOetve Iesleuesuee Deens.
7. Skesâjer veeiejerkeâlJe
8. mJeleb$e Je Skeâeeflcekeâ vÙeeÙeJÙeJemLee
cenòJeeÛeer JewefMe°Ÿes
9. DeefKeue YeejleerÙe mesJee
jepÙeIešvesleerue keâueces
- All India Services
- IAS, IPS, IFS cegU Jele&ceeveeleerue
Jele&ceeveeleerue
- Art 311 mejkeâejerÙee DeeÙeesie efJe<eÙe jepÙeIešvesle ieCeCesvegmeej efJeMes<e
efJe<eÙe
- Art 312 jepÙemeYesÛee efJeMes<e yengceleeÛee "jeJe heeme keâ¤ve efJe<eÙe efJe<eÙe
DeefKeue YeejleerÙe mesJesÛeer efvee|celeer keâ¤ Mekeâles. Yeeie 4A,
10. Itegrated Audit Machinery (Art 148) Yeeie 9A,
11. jepÙemetÛeerJej mebmeosÛee DeefOekeâej Yeeie 22 22 25 Yeeie 9B,
(Part)
- Art 249 - jepÙemeYesÛÙee "jeJeeÉejs je°êrÙe efnleemee"er Yeeie 14A,
jepÙemegÛeerleerue efJe<eÙeeJej keâeÙeoe keâjCÙeeÛee mebmeosÛee DeefOekeâej pees[ues iesues.
- Art 250 - DeeCeeryeeCeer ueeiet Demeleebvee jepÙemetÛeerleerue DevegmegÛeer 8 12 12
keâesCelÙeener efJe<eÙeeyeeyele keâeÙeoe keâjCÙeeÛee mebmeosÛee DeefOekeâej. (Schedule)
- Art 252 - 2 Je DeefOekeâ IeškeâjepÙeebÛÙee mebceleerves lÙee DevegÛÚso 395 395 465
(Artide)
jepÙeemee"er keâeÙeoe keâjCÙeeÛee mebmeosÛee DeefOekeâej DeeefCe
heefjefMe°
Demee keâeÙeoe Flej IeškeâjepÙeebveer mJeerkeâejCes. (Appendices)
5 5 5
- Art 253 - Deeblejje°êrÙe keâeÙeÅeeÛeer DebceueyepeeJeCeer
keâjCÙeekeâjerlee keâeÙeos. 2. efueefKele mebefJeOeeve
- Art 365 - jepÙeeceOeerue Iešveelcekeâ Ùeb$eCee yebo he[uÙeeme 3. JesieJesieUŸee œeesleeceOetve IesCÙeele Deeuesues Deensle.
DeeCeeryeeCeerÛeer lejleto (je°^heleer jepeJeš). 4. lee"jlee DeeefCe ueJeefÛekeâlee ÙeebÛee efceueehe
12. jepÙeheeueeÛeer vesceCetkeâ  meeOeejCe yengcele - Sketâ Ce Gheef mLele Je celeoeve
13.Integrated Election Machinery keâjCeeNÙeebÛÙee 50 škeäkeäÙeebhes#ee peemle
14. jepÙeeÛÙee efyeueeJejleer vekeâejeefOekeâej  efJeMes<e yengcele - GheefmLele DemeCeeNÙee Je celeoeve
- Art 111 - efJeOesÙekeâeuee cebpegjer keâjCeeNÙeeÛÙee 2/3 hes#ee peemle SketâCe meomÙe mebKÙesÛÙee
- Art 200 - efJeOesÙekeâeuee mebceleer 50 škeäkesâhes#ee peemle
- Art 201 - je°^heleeRÛÙee efJeÛeejeLe& efJeOesÙekeâ jeKetve "sJeCes.  efJeMes<e yengcele ± DeOÙee&hes#ee DeefOekeâ jepÙeeÛeer meeOeejCe
yengceleeves ceevÙelee osCes
mebIejepÙeelcekeâ JÙeJemLee - efmebneJeueeskeâve 5. mebIejepÙeelcekeâ JÙeJemLee - keWâõeuee Pegkeâles ceehe keâjejceOetve
1. KC where - Quasi - federal efveefce&leer
2. Paul Appleby - Extremely federal
 mebIejepÙe keWâõ - jepÙe
 Confederation 16. DeeefCeyeeCeerÛÙee lejletoer Part XVIII
 Skeâeeflcekeâ JÙeJemLee  Art 352-360
 Yeejle ne mebIejepÙe veener  Art 365
 Yeejle ne jepÙeebÛee mebIe Deens. 17. ef$emlejerÙe mejkeâej
 mebIejepÙeelcekeâ ne YeejleerÙe mebefJeOeeveeÛÙee cegueYetle ÛeewkeâšerÛee keWâõ mejkeâej
Yeeie Deens. jepÙe mejkeâej
6. mebmeoerÙe MeemeveJÙeJemLee mLeeefvekeâ mejkeâej
 Parliamentrary government  mLeeefvekeâ Meemeve
 Art 74 & 75, Art 163 & 164 ne meb m eoer Ù e  73 Jeer Iešveeog®mleer 1992, «eeceerCe mLeeefvekeâ ØeMeemeve
MeemeveJÙeJemLesÛee Yeeie Deens.  74 Jeer Iešveeog®mleer 1992, Menjer mLeeefvekeâ ØeMeemeve.
7. mebmeoerÙe meeJe&YeewcelJelee DeeefCe vÙeeÙeeueÙeerve meJeexÛÛelee mebmeoerÙe Meemeve JÙeJemLee
ÙeebÛee mebiece ( Parliamentary System)
8. Skeâelcekeâ DeeefCe mJeeleb$Ùe vÙeeÙeJÙeJemLee
9. cegueYetle nkeäkeâ Yeeie 3
 jepekeâerÙe ueeskeâMeener mLeeefhele keâjCÙeeÛÙee GösMeeves keWâefõÙe ØeMeemeve (52-151)
10. ceeie&oMe&keâ leòJes Directive Principles of state
Policy- Part IV
 meeceeefpekeâ - DeeefLe&keâ ueeskeâMeener mLeeefhele keâjCÙeeÛÙee GösMeeves keâeÙe&heeefuekeâe keâeÙeosceb[U vÙeeÙe JÙeJemLee CAG
 vÙeeÙeØeefJe‰ veener (79-123) (124-147) (148-151)
11. cegueYetle keâle&JÙe Yeeie 4 S

 mJeCe& efmebie meefceleerÛeer efMeheâejme
 42 Jeer Iešveeog®mleer 1976-10 keâle&JÙes meceeefJe°. je°^heleer Gheje°^heleer ØeOeeveceb$eer
 86 Jeer Iešveeog®mleer 2002 11 Jeer keâle&JÙe šekeâCÙeele (52-62) (63-73) (74-78)
Deens. Art 74, 75 (keWâõerÙe mlej) DeeefCe Art 163, 164 jepÙemlej
12. Oece&efvejhes#e jepÙe heeÙee Deens.
 42 JÙee Iešveeog®mleerves Meyo šekeâCÙeele Deeuee De. mebm eoerÙ e Meemeve DeOÙeef#eÙe Meemeve meecegefn keâ
 mekeâejelcekeâ Oece&efvejhes#elee ›eâ. ØeCeeueer ØeCeeueer keâeÙe&heeefuekeâe
 vekeâejelcekeâ Oece&efvejhes#elee ( Executive )
1 je°^h eleer mejkeâejÛee je°^h eleer ne mebIeerÙ e heefj <eo ner
13. Øeew{ celeoeveeÛee DeefOekeâej (Unviersal Adult
veececee$e ØecegKe JeemleefJekeâ ØecegKe mejkeâejÛee
Franchise) Art 326
Demelees Demelees. JeemleefJekeâ ØecegK e
 61 JÙee Iešveeog®mleerves celeoeveeÛes JeÙe 21 Je<ee&Je¤ve Demelees.
18 Je<ex keâjCÙeele Deeues. 1988 keâeÙeoe 1989 2 JeemleefJekeâ ØecegKe ne JeemleefJekeâ Meòeâer nÙee JeemleefJele meòee ner
DebceueyepeeJeCeer meg¤. hebleØeOeeve Demelees Je je°^h eleerk eâ[s efJeefnle JÙeòeâerÛÙee
14. Skesâjer veeiejerkeâlJe meJe& Meòeâer Demeleele. mecegnekeâ[s Demeles.
ceb$eerh eefj <eosk eâ[s efJeefnle
15. mJeleb$e Iešveelcekeâ mebmLee
Demeleele.
 UPSC 3 Goe. Fbiueb[ , Yeejle Goe. Decesefj keâe Goe. efmJePej&u eB[
 efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie
 CAG (Art - 148)

YeejleerÙe ueeskeâMeenerÛes leerve DeeOeej mlebYe Head of state
- keâeÙe&&keâejer ceb[U (Executive) - keâeÙeÅeevegmeej ØeMeemeve Head of govt
ÛeeueefJeCes. 2. efveJe[Cetkeâ efveJee&Ûekeâ ieCeeceehe&âle 4 Je<ee&mee"er
- efJeefOeceb[U (Legislative) - keâeÙeoe yeveefJeCes. 3. Kitchen cabinet
- vÙeeÙeheeefuekeâe (Judiciary) - keâeÙeÅeevegmeej vÙeeÙe osCes 4. keâeB«esmeuee peyeeyeoej vemelees
mebmeoerÙe MeemeveJÙeJemLee 5. keâefve‰ meYeeie=neuee yejKeemle keâ¤ Mekeâle veener
 peemle peyeeyeoej 6. Separation of power basis Deens.
 keâceer efmLej mebmeoerÙe MeemeveJÙeJemLesÛes heâeÙeos
ÙeeueeÛe West minister model, cabinet system, prime 1. keâeÙeosceb[U DeeefCe keâeÙe&keâejerceb[U ÙeebÛÙeele Heâjkeâ
ministerial government, responsible government 2. peyeeyeoej mejkeâej
Demes cnCeleele. 3. leeveeMeener/ ngketâceMeener nesJet Mekeâle veener.
mebmeoerÙe MeemeveJÙeJemLesÛes JewefMe°Ÿes 4. Ready Alternative govt
1. Keje DeeefCe veeceOeejer ØecegKe 5. efJemle=le ØeefleefveOeerlJe
 je°^heleer Head of the State. mebmeoerÙe MeemeveJÙeJemLesÛes vegkeâmeeve
 ØeOeeveceb$eer Head of the government 1. DeefmLej mejkeâej
 44 Jeer Iešveeog®mleervegmeej cebef$eceb[UeÛee meuuee je°^heleerJej 2. OeesjCeeceOÙes megmecelee vemeCes
yebOevekeâejkeâ Demelees. 3. ke@âefyevesšÛeer ngketâceMeener
2. yengceleeÛÙee he#eeÛes mejkeâej 4. Separation of Power ÛÙee efJejesOeele
 DeeIee[erÛes mejkeâej 5. newMeer ueeskeâebÛes mejkeâej
 Minority coalition govt. mebmeoerÙe Meemeve JÙeJemLeeÛe keâe?
 Majority coalition govt. 1. Familirity with the system
 keâeUpeerJeent mejkeâej 2. peyeeyeoejer mejkeâejuee peemle ØeeOeevÙe
3. meecetnerkeâ peyeeyeoejer 3. keâeÙeosceb[U - keâeÙe&keâejer ceb[UeceOeerue Jeeo šeUCÙeemee"er
 Art 75 4. YeejleerÙe meceepeeÛes mJe®he
 JewÙeefòeâkeâ peyeeyeoejer YeejleerÙe DeeefCe efyeÇšerMe JÙeJemLesleerue heâjkeâ
 keâeÙeosMeerj peyeeyeoejer Yeejleele veener
 King can do not wrong Yeejle efyeÇšve
4. jepekeâerÙe mece®helee ieCejepÙe heæle Monrchial System
mebmeoerÙe meeJe&YeewcelJeeÛee DeeefCe mebmeoerÙe meeJe&YeewcelJe
5. ognsjer meomÙelJe - keâeÙeosceb[U DeeefCe keâeÙe&keâejer ceb[UeÛes
vÙeeÙeeueÙeerve meJeexÛÛelee ÙeebÛee mebiece
6. hebleØeOeeveeÛes vesle=lJe PM keâesCelÙeener meYeeie=n Demet Mekeâlees keâefve‰ meYeeie=neÛÙee
7. keâefve‰ meYeeie=neÛeer yejKeemleer DemeeJee meeceevÙele:
8. ieesheveerÙelee keâesCeerner ceb$eer Demet Mekeâlees (Heâòeâ 6 heâòeâ mebmeo meomÙeÛe ceb$eer
ceefnves) Demet Mekeâlees.
je°êOÙe#eerÙe ueeskeâMeener MeemeveJÙeJemLee meecetefnkeâ peyeeyeoejer keâeÙeosMeerj peyeeyeoejer
Shadow Cabinet veener Shadow Cabinet
 keâceer peyeeyeoej
Deens
 peemle efmLej
je°êOÙe#eerÙe ueeskeâMeenerÛes JewefMe°Ÿes

1. Decesjerkeâe je°^heleer

cegueYegle nkeäkeâ 4. cetueYetle nkeäkeâ DeceÙee&efole veenerle (Not Absolute) :
(Fundamental Rights) cetueYetle nkeäkeâ ns DeceÙee&efole vemetve iegCeelcekeâ (Quali-
(Yeeie 3) (keâuece 12 les 35) fied) Deensle. cnCepesÛe, jepÙemebmLee lÙeebÛÙee heÙeeËhle ceÙee&oe
 Yeeie leerve keâuece 12 les 35 ceOÙes cetueYegle nkeäkeâ meceeefJe° Ieeuet Mekeâles.cee$e DeMee ceÙee&oe heÙeeËhle Deensle keâer veener ns
keâjCÙeele Deeues Deensle. Yeeie leerve uee YeejleeÛee ce@ivee "jefJeCÙeeÛee DeefOekeâej vÙeeÙeeueÙeebvee Deens. DeMee jerleerves,
keâeše& Demes mebyeesOeleele. cetueYetle nkeäkeâ USA IešvesJe¤ve cetueYetle nkeäkeâ JÙeòeâeRÛes nkeäkeâ Je mebhetCe& meceepeeÛes nkeäkeâ
IesCÙeele Deeues. ÙeebceOÙes DeeefCe heÙee&Ùeeves JewefÙeefòeâkeâ mJeeleb$Ùe Je meeceeefpekeâ
 DeeheuÙee Iešvesleerue cetueYetle nkeäkeâ peieeleerue keâesCelÙeener efveÙeb$eCe ÙeebceOÙes meblegueve efvecee&Ce keâjles.
Iešvesleerue nkeäkeâebhes#ee DeefOekeâ efJemle=le Deensle. 5. vÙeeÙeØeefJe° (Justiciable) : cetueYetle nkeäkeâ vÙeeÙeØeefJe°
cetueYetle nkeäkeâebÛee DeLe& Je cenòJe Deensle, cnCepesÛe lÙeebÛes GuuebIeve PeeuÙeeme ns meJeexÛÛe
 osMeeÛÙee Iešvesle meceeefJe° keâjCÙeele DeeuesuÙee nkeäkeâebvee vÙeeÙeeueÙeekeâ[tve efkebâJee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeekeâ[tve hegvne Øeehle
cetueYetle nkeäkeâ Demes cnCeleele. keâ¤ve Ieslee Ùesleele. DeLee&le, lÙeebÛeer (hegveØeehleer) meJeexÛÛe
cetueYetle nkeäkeâ vÙeeÙeeueÙeekeâ[tve keâ¤ve IesCes ne keâuece 32 Debleie&le
1. les jepÙeIešvesceOÙes meceeefJe° kesâuesues Demeleele. jepÙeIešvee cetueYetle nkeäkeâ Deens. lej lÙeebÛeer hegveØee&hleer keâuece 226
osMeeÛee cetueYetle keâeÙeoe Demeles. Debleie&le GÛÛe vÙeeÙeeueÙeekeâ[tve keâ¤ve IesCes ne cee$e cetueYetle
2. ns DeefOekeâej vÙeeÙeØeefJe° Demeleele Je lÙeebÛes GuuebIeve PeeuÙeeme nkeäkeâ veener.
vÙeeÙeeueÙeebceeHe&âle les hegvne Øeehle keâ¤ve Ieslee Ùesleele. 6. keâener nkeäkeâ vekeâejelcekeâ mJe¤heeÛes Deensle, cnCepes les
3. ns DeefOekeâej meJe& ØekeâejÛÙee ØeeefOekeâeNÙeeJej yebOevekeâejkeâ jepÙeeÛÙee DeefOekeâejeJej efveyeËOe Ieeueleele. lej keâener nkeäkeâ
Demeleele. mekeâejelcekeâ mJe¤heeÛes Deensle, les JÙeòeâerefJeMes<e DeefOekeâej
cenòJe : osleele.
 ns DeefOekeâej meJe& veeieefjkeâebÛee mebhetCe& Meejerefjkeâ ceeveefmekeâ 7. cetueYetle nkeäkeâebceOÙes og¤mleer keâjlee Ùesles. mebmeosme cetueYetle
veweflekeâ Je DeOÙeeeflcekeâ efJekeâeme megefveef§ele keâjleele. nkeäkeâebceOÙes og¤mleer keâjCÙeeÛee DeefOekeâej Deens. cee$e mebmeosme
 osMeele jepekeâerÙe ueeskeâMeenerÛee DeeoMe& ØemLeeefhele keâjleele. ner og¤mleer Iešveeog¤mleer keâeÙeÅeevesÛe keâjlee Ùesles.
 ceeCemeebÛes veJns lej keâeÙeÅeebÛes Meemeve ØemLeeefhele keâjCÙeeÛee 8. cetueYetle nkeäkeâ mLeefiele keâjlee Ùesleele : keâuece 19 Debleie&le
ØeÙelve keâjleele. GheueyOe 6 cetueYetle mJeeleb$Ùe Ùegæ efkebâJee yee¢e Dee›eâceCeeÛÙee
DeeOeejeJej Ieesef<ele keâjCÙeele DeeuesuÙee je°êrÙe DeeCeeryeeCeer
cetueYetle nkeäkeâebÛeer JewefMe°Ÿes ojcÙeeveÛe mLeefiele keâjlee Ùesleele. meMeŒe G"eJe Ùee
(Features of Fundamental Rights) keâejCeeÛÙee DeeOeejeJej Ieesef<ele keâjCÙeele DeeuesuÙee
1. IešvesÛee DeefJeYeepÙe Yeeie cetueYetle nkeäkeâ IešvesÛee DeefJeYeepÙe DeeCeeryeeCeer ojcÙeeve ner mLeefiele keâjlee Ùesle veenerle.
Yeeie Demetve les meeOeejCe keâeÙeÅeeÉejs yeouelee efkebâJee jö
keâjlee Ùesle veener. Yeeie (III) ceOeerue 12 jepÙemebmLesÛeer JÙeeKÙee
2. IešvesÛee meJee&le efJemle=le Yeeie : IešvesÛee Yeeie leerve ne (Defination of State)
peieeleerue keâesCelÙeener Iešvesleerue cetueYetle nkeäkeâebhes#ee DeefOekeâ  cetueYetle nkeäkeâebMeer mebyebefOele efJeefJeOe lejlegoeRceOÙes jepÙe ner
efJemle=le Je efJeMues<eCeelcekeâ Deens. meb%ee Jeehejueer Deens lÙeecegUs Yeeie 3 mee"er keâuece 12
3. keâener nkeäkeâ kesâJeU osMeeÛÙee veeieefjkeâebveeÛe GheueyOe Deensle. ceOÙes jepÙe Ùee meb%esÛeer JÙeeKÙee efoueer Deens. efle keâuece 2
Goe. keâuece 15,16, 19, 29 Je 30 ceOeerue cetueYetle ØeceeCesÛe Deens.
nkeäkeâ. cnCepesÛe ns nkeäkeâ hejkeâerÙeebvee GheueyOe veenerle.  keâuece 13 : cetueYetle nkeäkeâebMeer efJemebiele Demeuesues
Flej cegueYegle nkeäkeâ hejkeâerÙe Je efveiece Ùeebvee Deensle. DeLeJee lÙeebÛes vÙetveerkeâjCe keâjCes (Laws incon-
sistent with Fundamental Rights)
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee cegueYetle DeefOekeâejeÛes mebj#ekeâ YeejleerÙe Iešvesleerue (Yeeie 3) cetueYetle nkeäkeâ
(Guardian of Fundamental Right) cnšues peeles. (Fundamental Rights in Indian Constitution)
pej mebmeosÉejs yeveefJeuesuÙee keâeÙeoÙeeves cegueYetle DeefOekeâejeÛes 1. meceevelesÛee nkeäkeâ : keâuece 14 les 18
nveve nesle Demesue lej meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe DeMee keâeÙeoÙeebvee 2. mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ : keâuece 19 les 22
yeskeâeÙeosefMej Ieesef<ele keâ® Mekeâles. 3. Mees<eCeeefJe¤æ nkeäkeâ : keâuece 23 les 24
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe 2 heOoleerves cegueYetle DeefOekeâejeÛeer meggj#ee 4. Oece&mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ : keâuece 25 les 28
keâjles. 5. meebmke=âeflekeâ Je Mew#eefCekeâ nkeäkeâ : keâuece 29 les 30
6. mebheòeerÛee nkeäkeâ : keâuece 31
keâeÙeoe
7. Iešveelcekeâ GheeÙeebÛee nkeäkeâ : keâuece 32
 cee$e mebheòeerÛee nkeäkeâ 44 JÙee Iešveeog¤mleerves (1978)
DevegÛÚso 13(1) DevegÛÚso 13 (2) cetueYetle nkeäkeâebÛÙee Ùeeoerletve JeieUCÙeele Deeuee DeeefCe lees
Yeeie XII ceOeerue ØekeâjCe IV ceOeerue keâuece 300A ceOÙes
mebefJeOeeve hegJe& DemeCeejs mebefJeOeeve ueeieg PeeuÙeeveblejÛes šeketâve Skeâ keâeÙeosMeerj nkeäkeâ (Legal Right) cnCetve
keâeÙeos (efyeÇefšMe) keâeÙeos (mebmeosÉejs) Ieesef<ele keâjCÙeele Deeuee. lÙeecegUs Iešvesle meOÙee cetueYetle
nkeäkeâebÛes mene ieš Deensle.
1) meceevelesÛee nkeäkeâ (Right to equality)
he=LekeäkeâjCeÛee DeeÛÚeoveeÛee (keâuece 14 les 18)
he=LekeäkeâjCeÛee efmebOoele
efmebOoele efmebOoele 1. keâuece 14 : keâeÙeÅeeheg{s meceevelee
2. keâuece 15 : Oece&, JebMe, peele, efuebie efkebâJee pevcemLeeve Ùee
DeefOelÙeeieeÛee efmebOoele keâejCeebJe¤ve YesoYeeJe keâjCÙeeme ceveeF&.
3. keâuece 16 : meeJe&peefvekeâ jespeieejeyeeyele meceeve mebOeer
DevegÛÚso - 13 (1) vegmeej mebefJeOeeve hegJe& DemeCeejs keâeÙeos.
4. keâuece 17 : Demhe=Melee ve° keâjCes.
he=LekeäkeâjCeeÛee efmebOoele - mebmebosÉejs yeveefJeuesues keâeÙeos pej
5. keâuece 18 : efkeâleeye ve° keâjCes.
DeMe:le cegueYetle DeefOekeâejeMeer efJemebleie Demeleerue lej meJeexÛÛe
2. mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ (keâuece 19-22)
vÙeeÙeeueÙe lÙee DebMele: efJemeble DemeCeeNÙee keâeÙeoÙeeuee he=Lekeâ
1) keâuece 19 - Yee<eCe mJeeleb$Ùe F. mebyebOeerÛÙee efJeJe#eerle
(Discard) keâjles.
nkeäkeâebÛes mebj#eCe.
DeeÛÚeoveeÛee efmeOboele - mebmeosÉejs yeveefJeuesues keâeÙeos pej
2) keâuece 20- DehejeOeebyeöueÛÙee oes<e efmeæeryeeyele mebj#eCe.
hegCe≤ cegueYegle nkeäkeâebMeer efJemebleie Demeleerue lej meJeexÛÛe
3) keâuece 21- peerefJele Je JÙeefòeâiele mJeeleb$e ÙeebÛes mebj#eCe
vÙeeÙeeueÙe lÙee keâeÙeoÙeebvee hegCe&le: efve<›eâerÙe keâjles.
4) keâuece 21 (A) - efMe#eCeeÛee nkeäkeâ
DeefOelÙeeieeÛee efmebOoele - keâesCelÙeener osMeeÛee veeieefjkeâ DeeheuÙee
mJeÛÚsves cegueYetle DeefOekeâejebÛee lÙeeie keâ® Mekeâles. ne efmebOoele 3) Mees<eCeeefJe¤æ nkeäkeâ (keâuece 23 Je 24)
Yeejleele ueeiet veener.
 keâuece 368 Debleie&le kesâuesuÙee Iešveeog¤mleer keâeÙeÅeeuee 4) Oece&mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ (keâuece 25-28)
DeeJneve oslee ÙesCeej veener. cee$e kesâMeJeevebo Yeejleer KešuÙeeceOÙes 1. keâuece 25 : meodmeoefJeJekeâkeâyegæerÛes mJeeleb$Ùe efkebâJee Oecee&Ûes
(1973) meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves Demee efvekeâeue efouee keâer cegòeâ ØekeâšerkeâjCe, DeeÛejCe Je ØeÛeej.
cetueYetle nkeäkeâebÛe GuuebIeve keâjCeeNÙee Iešveeog¤mleer 2. keâuece 26 : Oece&efvejhes#e JÙeJenejebÛeer JÙeJemLee heenCÙeeÛes
keâeÙeÅeeueener vÙeeÙeeueÙeele DeeJneve oslee ÙesT Mekesâue, keâejCe mJeeleb$Ùe.
cetueYetle nkeäkeâ ns IešvesÛÙee cetueYetle mebjÛevesÛee efnmmee Deensle 3. keâuece 27 : SKeeÅee efJeefMe° Oecee&ÛÙee mebJeOe&veekeâjlee
DeeefCe Demee keâeÙeoe IešveeefJejesOeer Ieesef<ele ÙesT Mekesâue. Megukeâ osCÙeeefJe<eÙeer mJeeleb$Ùe.
5) meebmke=âeflekeâ Je Mew#eefCekeâ nkeäkeâ (keâuece 29 Je 30)  je°^heleer efkebâJee jepÙeheeueeuee Deškeâ keâjCÙeemee"er efkebâJee
keâejeie=nele šekeâCÙeemee"er lÙeeÛÙee heoeJeOeerojcÙeeve keâesCelÙeener
6) Iešveelcekeâ GheeÙeebÛee DeefOekeâej vÙeeÙeeueÙeeletve keâesCeleener DeeosMe keâe{uee peeCeej veener.
 keâuece 32 : Yeeie 3 ves Øeoeve kesâuesues nkeäkeâ yepeeJeCÙeekeâjlee  heoeJeOeerojcÙeeve keâesCeleerner efoJeeCeer keâeÙe&Jeener (Civil
GheeÙe. Proceeding) lÙeeuee lÙee DeeMeÙeeÛeer veesšerme efouÙeeheemetve
heg{Ûes oesve ceefnves mebheuÙeeefMeJeeÙe keâjlee ÙesCeej veener.
meceevelesÛee nkeäkeâ (Right to Equality)  keâuece 361 A Deb l eie& l e, meb m eos Û Ùee ef k ebâ Jee jepÙe
De) keâuece 14 : keâeÙeÅeemeceesj meceevelee DeeefCe keâeÙeÅeeÛes efJeOeerceb[UeÛÙee keâesCelÙeener meYeeie=neleerue keâecekeâepeeÛes
meceeve j#eCe. ÙeLeeÙeesiÙe Je=òe Jele&ceevehe$eele (lemesÛe jsef[Dees efkebâJee efšJnerJej)
 keâeÙeÅeemeceesj meceevelee (Equality before Law) ØekeâeefMele kesâuÙeeyeöue keâesCelÙeener JÙeòeâerJej efoJeeCeer efkebâJee
ner mebkeâuhevee efyeÇefšMeve hebjhejsletve mJeerkeâejueer iesueer Deens. Heâewpeoejer keâeÙe&Jeener kesâueer peeCeej veener.
1. keâesCelÙeener JÙeòeâer (ßeerceble efkebâJee iejerye, GÛÛe efkebâJee efvecve,  keâuece 194 Debleie&le jepÙe efJeOeerceb[Uele efkebâJee efleÛÙee
mejkeâejer efkebâJee iewj-mejkeâejer) keâeÙeÅeeÛÙee Jej vemeCes. keâesCelÙeener meefceleerle kesâuesuÙee JeòeâJÙeemee"er efkebâJee celeoeveemee"er
2. osMeeleerue vÙeeÙeeueÙeebceeHe&âle ØeMeeefmele kesâuee peeCeeje meeOeejCe meomÙeeefJ e¤æ keâesC elÙeener vÙeeÙeeueÙeele keâesCelÙeener
keâeÙeoe meJe& JÙeòeâeRvee meejKÙee ØeceeCeele ueeiet DemeCes. keâeÙe&Jeenermee"er hee$e DemeCeej veener.
3. keâesCelÙeener JÙeòeâerme keâesCelÙeener ØekeâejÛes efJeMes<eeefOekeâej vemeCes  keâuece 31C ns keâuece 14 Ûee DeheJeeo Deens. lÙeecegUs
keâuece 39 ÛÙee Ghekeâuece B Je Ghekeâuece C ceOÙes DemeuesuÙee
keâeÙeÅeeÛes meceeve mebj#eCe (Equal Protection of Law) ceeie&oMe&keâ lelJeebÛeer DebceueyepeeJeCeer keâjCÙeemee"er jepÙeeves
ner mebkeâuhevee DecesefjkesâÛÙee jepÙeIešvesletve Iesleueer Deens. kesâuesuÙee keâeÙeÅeeuee keâuece 14 Ûes GuuebIeve nesles Ùee
1) meceeve heefjefmLeleerle meceeve JeeietCekeâ (keâeÙeÅeeves Øeoeve kesâuesuÙee keâejCeeJe¤ve DeeJneve oslee Ùesle veener Demes lÙeele cnšue
DeefOekeâejebÛÙee lemesÛe peyeeyeoeNÙeebÛÙee yeeyeleerle.) Deens. ’pÙeeJesUer keâuece 31C ØeJesMe keâjles lÙeeJesUer keâuece
2. meceeve heefjefmLeleerleerue meJe& JÙeòeâeRvee Skeâ keâeÙeoe Øekeâejs 14 yeensj peeles,’ Demes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves cnšues Deens.
ueeiet keâjCes. cnCepesÛe, efYeVe heefjefmLeleerleerue JÙeòeâeRvee SKeeoe
keâeÙeoe efYeVeheCes ueeiet keâjCes. keâuece 15-Oece&, JebMe, peele, efuebie efkebâJee
3. meejKÙeebvee keâesCelÙeener YesoYeeJeeefJevee meejKes cnCetveÛe Jele&Cetkeâ pevcemLeeve Ùee keâejCeebJe¤ve YesoYeeJe keâjCÙeeme ceveeF&
osCes. (Prohibition of Discrimination
 DeMee jer leerves, keâeÙeÅeemecees j meceevelee ner Skeâ on Certain Grounds)
vekeâejelcekeâlee mebkeâuhevee Deens, lej keâeÙeÅeeÛes meceeve ner lejleto jepÙeeves YesoYeeJe keâjCÙeeefJe¤æ ueeiet Deens.
mebj#eCe ner Skeâ mekeâejelcekeâ mebkeâuhevee Deens. lemesÛe keâuece 15ÛÙee ogmeNÙee lejlegoerle Demes cnšues Deens
keâer, keâesCelÙeener veeiejerkeâeme Oece&, JebMe, peele, efuebie Je
meceevelesÛÙee lelJeeÛes DeheJeeo (Exceptional) pevce, ef"keâeCe Ùee keâejCeecegUs
 YeejleeÛes je°^heleer Je IeškeâjepÙeebÛes jepÙeheeue Ùeebvee keâuece De) ogkeâeves, meeJe&peefvekeâ Gheie=ns, meeJe&peefvekeâ efcejJeCegkeâerÛÙee
361 Debleie&le heg{erue yeeyeleerue mebj#eCe osCÙeele Deeues peeiee DeeefCe ye) hegCe&le: efkebâJee DebMele: mejkeâejer Devegoeveeletve
Deens. ÛeeueJeuÙee peeCeeNÙee efkebâJee meeJe&peefvekeâ GheÙeesieemee"er
 je°^heleer efkebâJee jepÙeheeueeÛÙee efJe¤æ lÙeebÛÙee heoeJeOeer DemeuesuÙee efJenerjer, leueeJe, mveeveie=ns, Ieeš FlÙeeoeRyeeyeleerle
ojcÙeeve keâesCelÙeener vÙeeÙeeueÙeele keâesCelÙeener ØekeâejÛeer Dehee$elee Je GòejoeefÙelJe Jee Dešer efveyeËOe, ueeouÙee peeCeej
Heâewpeoejer keâeÙe&Jeener (Criminal Proceeding) meg¤ veener. ner lejleto jepÙe Je Keemeieer JÙeòeâeRveer YesoYeeJe
kesâueer peeCeej veener efkebâJee Ûeeuet "sJeueer peeCeej veener. keâjCÙeeefJe¤æ ueeiet Deens.
 93 Iešvee og ¤ mleer v es veeieef jkeâeb ÛÙee meeceeefp ekeâ Je
Mew#eefCekeâÂ°Ÿee ceeieemeuesuÙee keâesCelÙeener Jeiee&ÛÙee GVeleerkeâjlee keâuece 17 : Demhe=MÙelee ve° keâjCes
efkebâJee DevegmetefÛele peeleer Je DevegmetefÛele peceeleeRkeâjlee keâesCeleerner (Abolition of Untouchability )
efJeMes<e lejleto keâjCÙeeÛee DeefOekeâej Deens. DeeefCe DeMeer  DevegmetefÛele peeleer Je DevegmetefÛele peceeleer (DelÙeeÛeej efveJeejCe)
lejleto Meemeve Devegoeefvele Keepeieer efMe#eCe mebmLeebmeefnle keâeÙeoe, 1989 mebcele keâjCÙeele Deeuee.
meJe& efMe#eCe mebmLeebceOÙes (keâuece 30 (1) ceOÙes GuuesefKeuesuÙee  IešvesceOÙes lemesÛe keâeÙeÅeeceOÙes Demhe=MÙelee Ùee MeyoeÛee
DeuhemebKÙeebkeâ efMe#eCe mebmLee JeieUlee) ØeJesMeebÛÙee meboYee&le DeLe& mhe° kesâuesuee veener.
keâjlee ÙesF&ue. keâuece 17 ceOeerue DeefOekeâej Keemeieer JÙeòeâerefJe¤æ megæe
 93 JÙee Iešveeog¤mleerÛÙee DeeOeejs keWâõ mejkeâejves efMe#eCe GheueyOe Deens DeeefCe Ùee DeefOekeâejeÛes GuuebIeve nesT veÙes
mebmLee (ØeJesMeele Deej#eCe) keâeÙeoe, 2006 mebcele keâ¤ve cnCetve DeeJeMÙekeâ leer keâeÙe&Jeener keâjCes ner jepÙeeÛeer Iešveelcekeâ
IITs Je IIMs meefnle meJe& keWâefõle GÛÛe efMe#eCe mebmLeebceOÙes peyeeyeoejer Deens.
Flej ceeieeme GcesoJeejebmee"er 27 škeäkesâ peeiee Deejef#ele
"sJeCÙeeÛeer lejleto kesâueer. SefØeue 2008 ceOÙes meJeexÛÛe keâuece 18 : efkeâleeye ve° keâjCes
vÙeeÙeeueÙeeves oesvner keâeÙeos (Iešveeog¤mleer keâeÙeoe Je mebmeoerÙe (Abolition of Title)
keâeÙeoe) JewOe DemeuÙeeÛes Ieesef<ele kesâues. cee$e Deej#eCeelet ve  YeejleeÛee keâesCeleener veeieefjkeâ keâesCelÙeener hejkeâerÙe osMeekeâ[tve
ef›ebâceer uesDej iešeuee JeieUCÙeeÛes DeeosMe keWâõ Meemeveeuee keâesCeleener efkeâleeye mJeerkeâejCeej veener.
efoues.  jepÙemebmLesKeeueerue keâesCelesner ueeYeeÛes efkebâJee efJeÕeemeeÛes heo
OeejCe keâjCeeje YeejleeÛee veeieefjkeâ vemeuesuee JÙeòeâer je°^heleerÛÙee
keâuece 16 : meeJe&peefvekeâ jespeieejeceOÙes meceeve mebOeer mebceleerefMeJeeÙe keâesCelÙeener hejkeâerÙe osMeekeâ[tve keâesCeleener
(Equality of Opportunity in efkeâleeye efmJekeâejCeej veener.
Public Employment)  ÙeeJe¤ve mhe° nesles keâer, efyeÇefšMe MeemeveeceeHe&âle mejoejebvee
1. ceb[ue DeeÙeesie : keâuece 340 Devegmeej meeceeefpekeâ Je (Nobles) efoues peele Demeuesues efkeâleeye keâuece 18 Debleie&le
Mew#eefCekeâ ceeieemeJeieeAÙeeÛÙee heefjefmLeleerÛee DeYÙeeme keâjCÙeemee"er jö keâjCÙeele Deeues Deensle.
Je lÙeebÛÙee efJekeâemeemee"er GheeÙeÙeespevee megÛeefJeCÙeemee"er 1979  je°êrÙe hegjmkeâejebÛeer mLeehevee 1954 ceOÙes keâjCÙeele Deeueer
ceOÙes ceesjejpeer osmeeF& mejkeâejves yeer.heer. ceb[ue ÙeebÛÙee nesleer.
DeOÙe#elesKeeueer ogmeje ceeieemeJeieeaÙe DeeÙeesie mLeeheve kesâuee.  ceesjejpeer osmeeF& ÙeebÛÙee vesle=lJeeKeeueerue pevelee heešeaÛÙee
Ùee DeeÙeesieeves ceeieemeJeieeaÙeebmee"er 27³ Deej#eCeeÛeer efMeHeâejme mejkeâejves 1977 ceOÙes ns hegjmkeâej Øeoeve keâjCes jö kesâues
kesâueer. nesles], cee$e 1980 ceOÙes Fbefoje ieebOeer mejkeâejves les hegvne
meve 1990 ceOÙes Jner.heer. efmebie mejkeâejves Dees.yeer.meer. meg¤ kesâues.
mee"er 27³ Deej#eCe Ieesef<ele kesâues Je 1991 ceOÙes vejefmebnjeJe mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ
mejkeâejves lÙeeceOÙes yeoue kesâues. GÛÛe peeleeRÛÙee iejerye (Right of Freedom)
(DeeefLe&keâÂ°Ÿee ceeieeme) ÙeebÛÙeemee"er 10³ Deej#eCeeÛeer 1) keâuece 19- Yee<eCe mJeeleb$Ùe F. mebyebOeerÛÙee efJeJe#eerle
lejlego kesâueer. nkeäkeâebÛes meb j#eCe (Protection of Certain
2. Øeefmeæ ceb[ue Kešuee : 1992 ceOÙes ( SC ves) Rights)
ceeieemeJeieeaÙeemee"er veeskeâNÙeeceOÙes Deej#eCeeÛeer lejleto a) Yee<eCe Je DeefYeJÙeòeâer ÙeebÛÙee mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ.
DemeuesuÙee keâuece 16(4) ÛÙee JÙeehleerÛes meJe&keâ<e heefj#eCe b) Meeblelesves Je efJeveeMeŒe Skeâ$e peceCÙeeÛÙee mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ.
kesâues Je GÛÛe peeleeRÛÙee iejerye Ieškeâebmee"er kesâuesues 10³ c) mebIešvee efkebâJee mebIe mLeeheve keâjCÙeeÛÙee mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ.
Deej#eCe jö kesâues Je OBC mee"er kesâuesues 27³ Deej#eCe d) YeejleeÛÙee jepe#es$eele meJe&$e cegòeâheCes mebÛeej keâjCÙeeÛÙee
IešveelcekeâÂ°Ÿee JewOe Deens Demee efveCe&Ùe efouee. mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ.

e) YeejleeÛÙee jepe#es$eeÛÙee keâesCelÙeener Yeeieele jenCÙeeÛÙee Je mLeeheve keâjCÙeeÛee nkeäkeâ Deens. lÙeeceOÙes jepekeâerÙe he#e,
mLeeefÙekeâ nesCÙeeÛÙee mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ. kebâheveer, Yeeieeroejer Heâce&, meesmeeÙešer, keäueye, š^s[ ÙegefveÙeve
f) keâesCeleener hesMee DeeÛejCÙeeÛee DeLeJee keâesCeleener JÙeJemeeÙe, FlÙeeoer mLeeheve keâjCÙeeÛeener meceeJesMe Deens. DeLee&le, lÙeeceOÙes
JÙeeheej efkebâJee Oeboe ÛeeueJeCÙeeÛÙee mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ. ve IesCÙeeÛÙee vekeâejelcekeâ nkeäkeâeÛeener meceeJesMe Deens.
 cetU Iešvesle 7 mJeeleb$ÙeeÛes nkeäkeâ nesles. cee$e 44 JÙee  JeepeJeer yebOeve : YeejleeÛes meeJe&YeewcelJe Je DebKe[lee,
Iešveeog¤mleer keâeÙeÅeeÉejs (1978) mebheòeer mebheeove keâjCes, meeJe&peefvekeâ megJÙeJemLee, meYÙelee Je veweflekeâlee Ùee keâejCeebmee"er
OeejCe keâjCes Je efJe›eâer keâjCes ÙeebÛÙee mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ jepÙe Ùee DeefOekeâejebJej JeepeJeer yebOeves Ieeuet Mekeâles. mebIešvee
JeieUCÙeele Deeuee. mLeeheve keâjCÙeeÛes veeiejerkeâebvee hegCe& mJeeleb$Ùe Deens, hejbleg
De) Yee<eCe Je DeefYeJÙeòeâerÛes mJeeleb$Ùe (Freedom of mebmLeebvee ceevÙelee efceUefJeCÙeeÛee nkeäkeâ ne cegueYetle nkeäkeâ
Speech and Expression) veener.
 DeLe& : Ùee mJeeleb$ÙeeÛee DeLe& Demee neslees keâer, meJe& veeieefjkeâebvee [) cegòeâ mebÛeejeÛes mJeeleb$Ùe (Freedom of Move-
Deeheueer celes Meyoeves, efueKeeCeeletve, Úehetve, efÛe$eeÉejs ment)
efkebâJee Flej ceeieeËveer JÙeòeâ keâjCÙeeÛee nkeäkeâ Deens.  osMeeÛÙee Deele mebÛeej Je osMeeyeensj mebÛeej, keâuece 19
 JeepeJeer yebOeve : YeejleeÛes meeJe&YeewcelJe Je DebKe[lee, DevJeÙes Debleie&le mebÛeejeÛÙee mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ Øeoeve keâjCÙeele
je°êÛes mebj#eCe, hejosMeeMeer cew$eerhegCe& mebyebOe, meeJe&peefvekeâ Deeuee Deens. osMeeyeensj mebÛeejeÛee keâuece 21 (peerJeveeÛee
megJÙeJemLee, meYÙelee Je veweflekeâlee, vÙeeÙeeueÙeeÛee DeJeceeve, DeefOekeâej) ceOÙes DebleYet&le Deens.
Ûeefj$Ùenveve DeeefCe efnbmesme Ûeeuevee efceUCes Ùee keâejCeemee"er  JeepeJeer yebOeve : meeJe&peefvekeâ DeejesiÙe DeeefCe meeJe&peefvekeâ
jepÙe Yee<eCe Je DeefYeJÙeòeâer mJeeleb$ÙeeJej JeepeJeer yebOeves efveleerceòesÛÙee efnleemee"er JesMÙeebÛÙee mebÛeejmJeeleb$ÙeeJej yebOeves
Ieeuet Mekeâles. Ieeuelee Ùesleele. lemesÛe S[dme efhe[erle ¤iCe ÙeebÛÙee mebÛeejeJej
ye) Skeâ$e peceCÙeeÛes mJeeleb$Ùe ( Freedom of Assem- yebOeves Ieeuet Mekeâlees.
bly) F) JeemleJÙeeÛes mJeeleb$Ùe (Freedom of Residence)
 ØelÙeskeâ veeieefjkeâeme Meeblelesves Je efJeveeMeŒe Skeâ$e peceCÙeeÛee 1. keâesCelÙeener Yeeieele leelhegjles jenCÙeeÛee nkeäkeâ
nkeäkeâ Deens. Ùee nkeäkeâele meeJe&peefvekeâ meYee IesCes, efveoMe&ves 2. keâesCelÙeener Yeeieele keâeÙecemJe¤heer mLeeefvekeâ nesCÙeeÛee nkeäkeâ.
keâjCes DeeefCe ceesÛee& keâe{Ces Ùee nkeäkeâebÛeener meceeJesMe Deens.  JeepeJeer yebOeve : meJe&meeOeejCe pevelesÛÙee efnle, DeeefCe
ne nkeäkeâ kesâJeU meeJe&peefvekeâ peeiesJejÛe yepeeJelee Ùeslees. DevegmetÛeerle peceeleerÛes efnleeÛes mebj#eCe Ùee oesve keâejCeeJe¤ve
efnbmekeâlesves, obiesKeesj heæleerves Je DeJÙeJeefmLeleheCes Skeâ$e JeepeJeer yebOeves Ieeuelee Ùesleele.
ÙesCes, FlÙeeoer yeeyeeRÛee Ùee nkeäkeâele meceeJesMe veener. lemesÛe Heâ) JÙeJemeeÙeeÛes mJeeleb$Ùe (Freedom of Profession
mebhe keâjCÙeeÛeenkeäkeâ megæe Ùeele meceeefJe° veener. etc.)
 ceÙee&oe : jepÙemebmLee Skeâ$e peceCÙeeÛÙee Ùee nkeäkeâeJej oesve  JeepeJeer yebOeve : meeJe&peefvekeâ efnleeÛÙee Â°erves jepÙe Ùee
DeeOeejeJej heÙee&hle ceÙee&oe Ieeuet Mekeâles. 1) YeejleeÛes nkeäkeâeJej JeepeJeer yebOeves Ieeuet Mekeâles. 1) keâesCeleener JÙeJemeeÙe,
meeJe&YeewcelJe Je Skeâelcelee. 2) meeJe&peefvekeâ megJÙeJemLee lÙeeceOÙes Oeboe, JÙeeheej efkebâJee GÅeesie keâjCÙeemee"er jepÙe JÙeeJemeeefÙekeâ
š^@efHeâkeâÛÙee efveÙeb$eCeemee"er Skeâ$e peceCÙeeJej ceÙee&oe Ieeuelee efkebâJee leebef$ekeâ Den&lee efveef§ele keâ¤ Mekeâles. 2) hegCe&le:
Ùesleele. efkebâJee DebMele: veeiejerkeâebvee JeieUtve efkebâJee Flej heæleerves
 JeepeJeer yebOeve : YeejleeÛes meeJe&YeewcelJe Je DebKe[lee DeeefCe jepÙe mJele:Ûe keâesCeleener JÙeeheej, Oeboe, GÅeesie keâ¤ Mekeâles.
mebyebefOele #es$eeleerue JeenlegkeâerÛes JÙeJemLeeheve Oe¤ve meeJe&peefvekeâ
megJÙeJemLee Ùee oesve keâejCeemee"er jepÙe meYee YejefJeCÙeeÛÙee keâuece 20 : DehejeOeebÛÙee oes<eefmeæeryeeyele mebj#eCe
nkeäkeâeJej JeepeJeer yebOeves Ieeuet Mekeâles. (Protection in Respect of
Conviction for Offences)
keâ) mebIešvesÛes mJeeleb$Ùe (Freedom of Association)
 keâuece 20 DevJeÙes, meJe& JÙeòeâeRvee (veeieefjkeâ, hejkeâerÙe
 meJe& veeieefjkeâebvee mebIešvee efkebâJee mebIe efkebâJee menekeâejer meesmeeÙešer
lemesÛe kebâhevÙee / ceneceb[Us ÙeebmeejKÙee keâeÙeosMeerj JÙeòeâer)  ÙeeÛee DeLe& Demee neslees keâer, jepÙemebmLee keâeÙeÅeeves SKeeoer
Demebmeiele Je DelÙeeefOekeâ efMe#esheemetve mebj#eCe Øeoeve keâjCÙeele keâeÙe&heæleer efveef§ele keâ¤ve (procedute established
Deeues Deens. Ùee nkeäkeâeMeer mebyebefOele 3 lejlegoer Deensle. by law) SKeeÅee JÙeòeâerme peeref Jele ef keb âJee JÙeòeâeriele
Skeäme-heesmš He@âkeäšes keâeÙeÅeeÛee Debceue vemeCes, [yeue-peshe[ea mJeeleb$Ùeeheemetve JebefÛele keâ¤ Mekeâles. (keâuece 21 ceOeerue
vemeCes Je mJele:efJe¤æ mee#eeroej nesCÙeeÛeer meòeâer vemeCes. keâeÙeÅeeves ØemLeeefhele keâeÙe&heæleer ne GuuesKe Decesefjkeâve
1) No Ex Post Facto Law Iešvesleerue keâeÙeÅeeÛeer GefÛele Øeef›eâÙee (due process
 keâuece 20(1) vegmeej, keâesCelÙeener JÙeòeâerves ØeÛeefuele keâeÙeÅeeÛee by law) Ùee GuuesKeehes#ee JesieUe Deens.) lÙeecegUs efveef§ele
Yebie kesâuee DemeuÙeemeÛe lej lÙeeuee oes<eer "jJeues peeF&ue. keâeÙe&heæleer keâjCeeje keâeÙeoe DemebÙegefòeâkeâ, DevÙeeÙe efkebâJee
lemesÛe ØeÛeefuele keâeÙeÅeeves meebefieleuesuÙee efMe#eshes#ee lÙeeuee DeÙeesiÙe DemeuÙeeÛÙee DeeOeejeJej yeeo "jefJelee ÙesCeej veener.
DeefOekeâ efMe#ee oslee ÙesCeej veener.  lemesÛe JewÙeefòeâkeâ mJeeleb$Ùe cnCepes kesâJeU JÙeòeâerÛÙee MejerjeÛes
 pÙee keâeÙeÅeeÛee Debceue YetlekeâeUeleerue SKeeÅee leejKesheemetve mJeeleb$Ùe nesÙe, Demes vÙeeÙeeueÙeeves cele ceeb[ues.
meg¤ neslees lÙee keâeÙeÅeeuee Skeäme-heesmš He@âkeäšes keâeÙeoe  cesvekeâe ieebOeer KešuÙeeceOÙes (1978) ieesheeueve KešuÙeeleerue
Demes cnCeleele. Deeheuee efveCe&Ùe yeoueJetve keâuece 21 Ûee JÙeehekeâ DeLe&
1. ne nkeäkeâ kesâJeU (Heâewpeoejer) keâeÙeÅeeyeeyeleÛe Øeehle neslees, ueeJeuee.
efoJeeCeer efkebâJee keâj keâeÙeÅeeyeeyele Øeehle nesle veener.  keâeÙeÅeeves ØemLeeefhele kesâuesuÙee mebÙegefòeâkeâ, vÙeeÙe Je ÙeesiÙe
 cnCepesÛe, keâuece 20 (1) Debleie&le, kesâJeU Heâewpeoejer keâeÙe&heæleervesÛe JÙeòeâerme efkebâJee peerefJele efkebâJee JÙeefòeâiele
Skeäme-heesmš He@âkeäšes keâeÙeoe keâjCÙeeÛeer ceveeF& Deens. cee$e mJeeleb$Ùeeheemetve JebefÛele keâjlee ÙesT Mekesâue. cnCepesÛe Decesefjkeâve
efoJeeCeer efkebâJee keâj keâeÙeÅeeÛee Debceue ceeieerue leejKesheemetve IešvesØeceeCes ’keâeÙeÅeeÛeer GefÛele Øeef›eâÙee’ (due process
kesâuee peeT Mekesâue. of law) ns lelJe Ùee keâueceeuee ueeiet kesâues. lÙeecegUs
2. [yeue peshe[ea vemesue (No double jeopardy) keâuece 21 Debleie&le mebj#eCe Demebiele keâeÙe&keâejer ke=âleeryejesyejÛe
 keâuece 20(2) vegmeej, SkeâeÛe DehejeOeeyeöue Skeâehes#ee Demebiele mebmeoerÙe ke=âleer efJe¤æner Øeehle Peeues.
DeefOekeâ JesUe keâesCelÙeener JÙeòeâerJej Kešuee ÛeeueefJeuee 2. lemesÛe vÙeeÙeeueÙeeves cele ceeb[ues keâer, keâuece 21 Debleie&le
peeCeej veener DeeefCe lÙeeuee efMe#ee efoueer peeCeej veener. peerJeveeÛee DeefOekeâej ceeveJeeÛÙee kesâJeU ØeeCeer DemeuesuÙee
3) mJele:efJe¤æ mee#eeroej nesCÙeeÛeer meòeâer vemeCes (No DeefmlelJeehegjleeÛe ceÙee&efole vemetve lÙeeceOÙes ceeveJeer Øeefle‰smeefnle
self Incrimination) peerJeveeÛÙee DeefOekeâejeyejesyejÛe peerJeveeme DeLe&hetCe&, mebheCe&
 SKeeÅee iegvneyeöue Deejesheer DemeuesuÙee JÙeòeâeruee mJele: Je peieCÙeeueeÙekeâ yeveefJeCÙeemee"er DeeJeMÙekeâ DemeuesuÙee
efJe¤æ mee#e osCÙeeÛeer meòeâer kesâueer peeCeej veener. meJe& yeeyeeRÛee meceeJesMe neslees.
3. JewÙeefòeâkeâ mJeeleb$Ùe Je GuuesKeeceOÙes ceeveJeer peerJeveeMeer mebyebefOele
keâuece 21 : peerefJele Je JÙeefòeâiele mJeeleb$Ùe ÙeebÛes efJeefJeOe nkeäkeâebÛee meceeJesMe neslees.
mebj#eCe (Protection of life & Personal Liberty)  keâuece 21 Debleie&le peerJeveeÛÙee nkeäkeâele heg{erue nkeäkeâ
megæe meceeefJe° DemeuÙeeves Ieesef<ele kesâues Deens. ceeveJeer
oesve cenlJeeÛes Kešues Deensle - Øeefle‰smenerle peieCÙeeÛee nkeäkeâ, Øeog<eCejefnle heeCeer Je nJesmeefnle
 S.kesâ. ieesheeueve KešuÙeeceOÙes (1950) meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves ÛeebieuÙee heÙee&JejCeeÛee nkeäkeâ, GhepeerefJekesâÛee nkeäkeâ, SkeâebleeÛee
keâuece 21 Ûee mebkegâefÛele DeLe& ueeJeuee neslee. vÙeeÙeeueÙeeÛÙee nkeäkeâ, efveJeeNÙeeÛee nkeäkeâ, DeejesiÙeeÛee nkeäkeâ, ceesHeâle
celes: keâeÙeÅeeÛÙee ceoleer Û ee nkeäk eâ, Skeâebl e keâes " [erl eer u e
 keâuece 21 Debleie&le mebj#eCe kesâJeU Demebiele keâeÙe&keâejer leg¤bieJeemeeefJejesOeer nkeäkeâ, Kešuee Jesieeves ÛeeueJeCÙeeyeeyele
ke=âleerÛÙee (executive action) efJe¤æ GheueyOe Deens. nkeäk eâ, yes [ Ÿee IeeueCÙeeef J ejes O eer nkeäk eâ, DeceeveJeer
Demebiele keâeÙeosefJe<ekeâ ke=âleerÛÙee (legislative action) JeeieCegkeâerefJejesOeer nkeäkeâ, ueebyeuesuÙee HeâeMeerÛÙee efJejesOeer nkeäkeâ,
efJe¤æ veener. hejosMeer ØeJeemeeÛee nkeäkeâ, keâes"[erleerue ÚUeefJejesOeer nkeäkeâ,
lJeefjle JewÅekeâerÙe ceoleerÛee nkeäkeâ, jepÙeeletve yeensj IeeueJetve keâjCÙeeÛee nkeäkeâ.
ve osCÙeeÛee nkeäkeâ, efŒeÙeebvee ÛeebieuÙee Je Øeefle‰ehetCe& heæleerves  DeMee JÙeòeâeruee 24 leemeeÛÙee keâeueeJeOeerveblej DeefOekeâ keâeU
JeeieefJeues peeCÙeeÛee DeefOekeâej, meeJe&peefvekeâ HeâeMeerÛÙee efJe¤æ ob[eefOekeâeNÙeeves ØeeefOeke=âle kesâuÙeeefMeJeeÙe leg¤bieele mLeeveyeæ
nkeäkeâ, Ssketâve Iesleues peeCÙeeÛee nkeäkeâ, ceeefnleerÛee nkeäkeâ, keâjlee ÙesCeej veener. nkeäkeâ Me$etosMeerÙe JÙeòeâerme lemesÛe ØeefleyebOekeâ
KeemeieerheCeeÛee nkeäkeâ FlÙeeoer. mLeeveyeælesÛÙee keâeÙeÅeeKeeueer Deškeâ kesâuesuÙee JÙeòeâerme
Øeehle nesle veenerle.
[) keâuece 21 ( A ) : efMe#eCeeÛee nkeäkeâ (Right to  vÙeeÙeeueÙeeÛÙee DeeosMeeves kesâuesueer Deškeâ, efoJeeCeer Deškeâ,
Education) DeeÙekeâj ve YejuÙeeme nesCeejer Deškeâ FlÙeeoer ØekeâejÛÙee
 keâuece 21 De vegmeej, jepÙemebmLee 6 les 14 Je<eeËheÙeËleÛÙee Deškesâmee"er Øeehle nesCeej veener.
cegueebvee keâeÙeÅeeves "jefJeuÙeevegmeej ceesHeâle Je DeefveJeeÙe& efMe#eCe
GheueyOe keâ¤ve osF&ue. ØeefleyebOekeâ mLeeveyeælee keâeÙeoe (Preventive deten-
 ns keâuece 86 JÙee Iešveeog¤mleerves (2002) Iešvesle tion Act )
meceeefJe° keâjCÙeele Deeues. Ùee keâueceeves ØeeLeefcekeâ efMe#eCe  ns nkeäkeâ veeieefjkeâ lemesÛe hejkeâerÙeebveener GheueyOe Deensle. ns
ne cetueYetle nkeäkeâ yeveefJeCÙeele Deeuee Deens. keâuece 45 nkeäkeâ heg{erueØeceeCes :-
heg{erueØeceeCes Deens : jepÙe ns yeeuekeâebÛes JeÙe mene Je<eeËÛes 1. JÙeòeâerÛeer mLeeveyeælee leerve ceefnvÙeehes#ee DeefOekeâ keâeU keâjlee
nes F & h eÙeË l e, lÙeeb Û es meb i ees h eve keâjCÙeemee"er Deeef C e ÙesCeej veener. meuueeieej ceb[Ueves ner mLeeveyeælee leerve
lÙeebÛÙeeefMe#eCeemee"er lejleto keâjerue. ceefnvÙeehes#ee DeefOekeâ keâeU Ûeeuet "sJeCÙeeÛes heÙee&hle keâejCe
 86 JÙee Iešveeog¤mleerves keâuece 51A ceOÙesner Skeâ veJeerve efouÙeemeÛe leer heg{s {keâuelee ÙesF&ue. meuueeieej ceb[Uele
cetueYetle keâle&JÙe meceeefJe° kesâues, keâuece 51 (A) (K ) GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes vÙeeÙeeOeerMe (Deepeer, ceepeer efkebâJee hee$e)
pees pevceoelee Demesue efkebâJee heeuekeâ Demesue lÙeeves, DeeheuÙee Demeleele.
DehelÙeeme DeLeJee heeuÙeeme, lÙeeÛÙee JeÙeeÛÙee meneJÙee  44 JÙee Iešveeog¤mleerÛes (1978) mLeeveyeælesÛee
Je<ee&heemetve les ÛeewoeJÙee Je<eeËheÙeËle efMe#eCeeÛeer mebOeer GheueyOe keâeueeJeOeer meuueeieej ceb[UeÛee efJeÛeej ve Ies lee 3
keâ¤ve osCes ns ØelÙeskeâ veeieefjkeâeÛes keâle&JÙe Demesue ceefnvÙeebJe¤ve keâceer keâ¤ve lees 2 ceefnves Flekeâe kesâuee.
keâuece : 22 Deškeâ Je mLeeveyeælee Ùeebheemetve mebj#eCe cee$e ner lejleto Depetvener Debceueele vemeuÙeeves mLeeveyeælesÛee
(A Protection Against Arrest & Detention) cenòece keâeueeJeOeer hetJeeaØeceeCesÛe 3 ceefnves Flekeâe Deens.
 efMe#ee cnCetve kesâuesueer mLeeveyeælee (Punitive Deten-  Yeejleele efyeÇefšMe keâeueeJeOeer ocÙeevener Demes keâeÙeos nesles.
tion) Je ØeefleyebOekeâ mLeeveyeælee (Preventive Deten- Goe. yebieeue mšsš efØePeveme& jsiÙeguesMeve (1818) Je ef[Hesâvme
tion) Dee@Heâ Fbef[Ùee De@keäš (1939)
1. efMe#ee cnCetve kesâuesuee mLeeveyeælee ner Kešuee ÛeeueefJeuÙeeveblej Mees<eCeeefJe¤æ nkeäkeâ (Right Against Explotation)
Je DehejeOe efmeæ PeeuÙeeveblej kesâuesueer mLeeveyeælee Demeles. De) keâuece 23 : ceeCemeebÛee DeheJÙeeheej DeeefCe Jes"efyekeâejer
2. ÙeeGueš, Kešuee ve Yejlee Je vÙeeÙeeueÙeeves efMe#ee megveeJeuesueer Ùeebvee ceveeF&.
vemeleeveener kesâuesueer mLeeveyeælee cnCepes ØeefleyebOekeâ mLeeveyeælee  ne nkeäkeâ veeieefjkeâ lemesÛe iewj-veeieefjkeâebveener GheueyOe Deens.
nesÙe. lÙeeÛee GösMe JÙeòeâerves hetJeea kesâuesuÙee iegv¢eemee"er
efMe#ee keâjCes ne vemetve lÙeeuee YeefJe<Ùeele iegvne keâjCÙeeheemetve ceeCemeebÛee DeheJÙeeheej
jesKeCes ne Demelees. lÙeecegUs ØeefleyebOekeâ mLeeveyeælee kesâJeU 1. 1. heg¤<e, ceefnuee Je yeeuekeâebÛeer Kejsoer-efJe›eâer Jemlet keâjCes.
mebMeÙeeJej kesâuesueer DeeieeT meeJeOeefiejer Demeles. 2. ceefn uee Je yeeuekeâebvee Devewef lekeâ JÙeeheej, Goe.
1. meeOeejCe keâeÙeoe (Ordinary Legislation) JesMÙeeJÙeJemeeÙe, 3. osJeoemeer 4. iegueeceefiejer Ùee ke=âleeRmee"er
 Deškesâveblej 24 leemeele (ØeJeemeeÛee keâeU JeieUlee) meJee&le efMe#ee mejkeâejves Deveweflekeâ JÙeeheej (ØeefleyebOe) keâeÙeoe, 1956
peJeUÛÙee ob[eefOekeâeNÙeemeceesj (magistrate) npej ne keâeÙeoe mebcele kesâuee Deens.
2. Ùee keâueceeleerue efyeieej cnCepes ceesyeouÙeeefJevee DeefveJeeÙe& efJeefMe° Oecee&Ûes efkebâJee Oeeefce&keâ mebØeoeÙeeÛes mebJeOe&ve
keâece nesÙe. Yeejleele efvecee&Ce Peeuesueer leer Skeâ Mees<eCeÙegòeâ keâjCÙemee"er KeÛe& keâjeJeÙeeÛes Deens.
heæle nesleer, pÙeeceOÙes peceerveoej DeeheuÙee keâemlekeâejebvee  cnCepesÛe, jepÙemebmLee keâjebletve Øeehle meeJe&peleefvekeâ hewmee
ceesyeouee ve oslee keâener mesJee Øeoeve keâjCÙeemee"er Yeeie SKeeÅee efJeefMe° Oecee&ÛÙee mebJeOe&veemee"er efkebâJee Øeeslmeenveemee"er
hee[le. JeehejCeej veener. cee$e ns hewmes meJe& OeceeËÛÙee mebJeOe&veemee"er
keâuece 24 - keâejKeeves F. ceOÙes Jeehejlee ÙesF&ue.
yeeuekeâebvee keâeceeuee "sJeCÙeeme ceveeF& keâuece 28 : Mew#eefCekeâ mebmLeebceOÙes Oeeefce&keâ efMe#eCe efkebâJee
(Prohibition of Employment of Oeeefce&keâ Gheemevee Ùeebvee GheefmLele jenCÙeeyeele mJeeleb$Ùe
Children in Factories etc.) (Freedp, from Attending Religious Instruc-
 keâuece 24 vegmeej, 14 Je<e& JeÙeeKeeueerue keâesCelÙeener tion)
yeeuekeâeme, keâesCelÙeener keâejKeevÙeele Jee KeeCeerle keâece  keâuece 28 Debleie&le 3 lejlegoer Deensle.
keâjCÙeemee"er veeskeâjerle "sJeues peeCeej veener. DeLeJee DevÙe 1. hetCe&le : jepÙemebmLesÛÙee hewMeeletve ÛeeueJeueÙee peeCeeNÙee
keâesCelÙeener OeeskeäÙeeÛÙee keâeceeJej lÙeeme ueeJeues peeCeej veener. keâesCelÙeener Mew#eefCekeâ mebmLesle keâesCelesner Oeeefce&keâ efMe#eCe
ÙeeJe¤ve, ne keâeÙeoe OeeskeäÙeeÛÙee vemeuesuÙee keâeceeJej yeeuekeâeme efoues peeCeej veener.
keâeceeJej ueeJeCÙeeme ØeefleyebOe keâjle veener. 2. jepÙemebmLesceeHe&âle ØeMeeef#ele kesâueer peeCeejer SKeeoer Mew#eefCekeâ
Oece& mJeeleb$ÙeeÛee nkeäkeâ mebmLee pej oeveefveOeer efkebâJee vÙeeme cnCetve mLeeheve keâjCÙeele
(Right to Freedom of Religion) Deeueer Demesue (pesLes Oeeefce&keâ efMe#eCe DeeJeMÙekeâ Deens) lej
keâuece 25- efJeJeskeâyegæerÛes mJeeleb$Ùe DeeefCe Oecee&Ûes cegòeâ lesLes Oeeefce&keâ efMe#eCe efoues peeT Mekeâles.
ØekeâšerkeâjCe, DeeÛejCe Je ØeÛeej (Freedom of Con- 3. mebceleerefMeJeeÙe Oeeefce&keâ efMe#eCe efkebâJee GheemevesceOÙes menYeeieer
science & Free Profession, Practice & Propa- nesCÙeeme Yeeie hee[ues peeCeeve veener.
gation of Religion) meebmke=âeflekeâ Je Mew#eefCekeâ nkeäkeâ
 keâuece 25 DevJeÙes, meJe& JÙeòeâeRvee meodmeodefJeJeskeâyegæerÛÙee (Cultural and Eductional Rights )
mJeeleb$ ÙeeÛee DeeefCe Oece& cegkeäleheCes Øekeâš keâjCÙeeÛee keâuece 29- DeuhemebKÙeekeâ Jeiee&ÛÙee efnlemebyebOeeÛes
DeeÛejCÙeeÛee Je lÙeeÛee ØeÛeej keâjCÙeeÛee nkeäkeâ meejKÙeeÛe mebj#eCe (Protection of Interest of Monorities)
ØeceeCeele Demesue.  keâuece 29 (1) vegmeej, YeejleeÛÙee jepÙe#es$eele jenCeeNÙee
keâesCelÙeener veeieefjkeâ iešeuee mJele:Ûeer JesieUer Yee<ee, efueheer
keâuece 26 Oece&efJe<eÙekeâ JÙeJenejebÛeer JÙeJemLee heenCÙeeÛes Je mebmke=âleer DemeuÙeeme lÙeeuee leer peleve keâjCÙeeÛee nkeäkeâ
mJeeleb$Ùe (Freedom to Manage Religious Affairs) Demesue.
keâuece 25 Je keâuece 26 ÙeebceOeerue Heâjkeâ  Ùeehewkeâer heefnueer lejleot veeieefjkeâebÛÙee iešebÛÙee nkeäkeâebÛes mebj#eCe
 keâuece 25 JÙeòeâeRÛÙee Oeeefce&keâ nkeäkeâebvee mebj#eCe Øeoeve keâjles, lej ogmejer lejleto JÙeòeâerÛÙee nkeäkeâebÛes mebj#eCe keâjles.
keâjles, lej keâuece 26 Oeeefce&keâ mebØeoeÙeebÛÙee nkeäkeâebvee mebj#eCe  keâuece 29 ceOÙes Oeefece&keâ Je Yeeef<ekeâ DeuhemebKÙeebkeâebÛÙee
Øeoeve keâjles. ogmeNÙee Yee<eles, keâuece 26 Oecee&Ûes meecegoeefÙekeâ nkeäkeâebÛes mebj#eCe keâjCÙeele Deeues Deens.
mJeeleb$Ùe mebjef#ele keâjles.  cee$e, Iešvesle keâes"sner DeuhemebKÙeekeâ Ùee Meyoebvee DeLe& mhe°
kesâuesuee veener.
keâuece 27 : SKeeÅee efJeefMe° Oecee&ÛÙee mebJeOe&veekeâjlee
keâj ve osCÙeeyeeyeele mJeeleb$Ùe (Freedom from Taxa- keâuece 30- DeuhemebKÙeekeâ Jeiee&Ûee Mew#ekeâefCekeâ mebmLee
tion for Promotion of a Religion) mLeeheCÙeeÛee Je lÙeebÛes ØeMeemeve keâjCÙeeÛee nkeäkeâ (Right
 keâuece 27 DevJeÙes, keâesCelÙeener JÙeòeâerJej Demee keâj of Minorities to Establish & Administer Edu-
osCÙeeÛeer meòeâer kesâueer peeCeej veener, pÙeeÛes GlheVe SKeeÅee cational Institution)
ceeueceòesÛee DeefOekeâej  9 Jes Mes[Ÿetu[
(Right to property)  24 SefØeue 1973
 meg®Jeeleeruee keâuece 19(1) F DeeefCe keâuece 31.  Any Fundamental right
 meieUŸeele peemle efJeJeeoerle Article 31 C
 Iešveeog®mleer 1, 4, 7, 25, 39, 40, 42 Saving of laws giving effect to certain directive
principle
meOÙee heefjefmLeleer
a) 39 (b) and 39 () X Art 14 and Art 19
 keâeÙeosMeerj DeefOekeâej Deelee ne Yeeie-12 ceOÙes ceeueceòesÛee b) Cannot be Questioned in any court.
nkeäkeâ Ùee efMe<e&keâeKeeueer veefJeve keâuece 300A Ûee meceeJesMe
keâjCÙeele Deeuee Deens. keâuece 33 : mesvesÛÙee cetueYetle nkeäkeâebceOÙes Hesâjyeoue
 keâeÙe&keâejer ceb[UeÛÙee efveCe&Ùeeheemetve mebj#eCe Deens. keâjCÙeeÛee mebmeosÛee DeefOekeâej (Parliament's ritht
 keâuece 32 Jeehe¤ve mejU meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙee peeJet to modify FRs applicable to Forces etc.)
Mekeâle veener.  mesveebceOeerue JÙeòeâeRÛÙee heg{erue nkeäkeâebJej yebOeves IeeueCÙeele
 Ùeemee"er keâuece 226 ÛÙee Debleie&le GÛÛe vÙeeÙeeueÙeele Deeuesueer Deensle. Yee<eCe mJeeleb$Ùe, mebIešvee mLeeheve keâjCÙeeÛes
peeJet Mekeâles. mJeeleb$Ùe, keâeceieej mebIešvee efkebâJee jepekeâerÙe he#eeÛee meomÙe
 Compensation Ûee guaranteed DeefOekeâej veener. nesCÙeeÛes mJeeleb$Ùe, meeJe&peefvekeâ meYeebvee npej jenCÙeeÛes
DeheJeeo - mJeeleb$Ùe FlÙeeoer.
 DeuhemebKÙeebkeâeÛeer ceeueceòee  keâuece 33 Debleie&le mebmeosves kesâuesuÙee keâeÙeÅeeÉejs cetueYetle
 pej SKeeoÙeeÛeer peefceve statutory ceiling ceOÙes Demesue nkeäkeâebÛÙee yepeeJeCeermee"er meJeexÛÛe Je GÛÛe vÙeeÙeeueÙeebÛÙee
lej keâuece 31 S. ØeeefOeuesKe DeefOekeâej#es$eeletve keâesš& ceeMe&ueuee (ue<keâjer
keâeÙeÅeevJeÙes mLeeheve kesâuesues vÙeeÙeeOeerkeâjCe) JeieUlee ÙesT
cegueYetle DeefOekeâejebvee Demeuesues DeheJeeo Mekeâles.
Article 31 A
 Saving of laws provinding for acquisition of
estate etc. keâuece 34 : ue<keâjer keâeÙeoe Debceueele Demeleevee cetueYetle
 ÙeeceOÙes heeÛe ØekeâejÛes keâeÙeos keâer pes pej keâuece 14 uee nkeäkeâebJej efveyeËOe (Restriction on FRs during mar-
pej Yebie keâjerle Demeleerue lejerner les DeJewOe "jJeues peeCeej tial law)
veener. ÙeeceOÙes peefceve megOeejCee, GÅeesie DeeefCe JeeefCepÙe  keâuece 34 ceOÙes YeejleeÛÙee jepÙe#es$eele SKeeÅee Yeeieele
Ùesleele. ue<keâjer keâeÙeoe Debceueele Demeleevee cetueYetle nkeäkeâebJej efveyeËOe
Acquistion of state. DeeCeCÙeeyeöue lejleto Deens.
Taking over the management. keâuece 35 : cetueYetle nkeäkeâebÛÙee DebceueyepeeJeCeerkeâjlee
Amalgamation of the corporations. keâeÙeos (Legislation for effecting the FRs)
Extinguishment or modificiation of rights of di-  keâuece 35 ceOÙes GuuesKeuesuÙee keâener cetueYetle nkeäkeâebÛÙee
rectors.
DebceueyepeeJeCeermee"er keâeÙeos keâjCÙeeÛee DeefOekeâej kesâJeU
Extinguishment or modification of mining lease.
mebmeosuee Demesue jepÙe efJeOeeveceb[Ueuee vemesue, DeMeer
 Art 31 state law uee vÙeeÙeeueÙeerve hegveefJe&ueeskeâveeheemetve
lejleto keâjCÙeele Deeuesueer Deens. DeMee keâeÙeÅeebvee mebhetCe&
JeeÛeJet Mekeâle veener. cee$e pej lÙeeuee je°^heleerÛeer hejJeeveieer
osMeele mece¤helee Øeehle JneJeer ne lÙeeceeieerue GösMe Deens.
Demesue lej vÙeeÙeeueÙeerve hegveefJe&ueeskeâveeheemetve immunity
efceUles.
Article 31 B
Validation of certain Acts and regulation
Iešveelcekeâ GheeÙeÙeespeveebÛee nkeäkeâ keâjCÙeele Deeuee Deens.
(Right to Constitutional Remedies)
 cetueYetle nkeäkeâebÛes GuuebIeve PeeuÙeeme les hegvne keâ¤ve IesCÙeemee"er keâuece 32 Ûes cenòJe Je mebyebefOele cegös
keâener GheeÙeÙeespevee DeeJeMÙekeâ Demeles. IešvesÛÙee keâuece  keâuece 32 ves Øeoeve kesâuesuee nkeäkeâ (GuuebIeve PeeuesuÙee
32 ceOÙes DeMeer GheeÙeÙeespevee keâjCÙeele Deeueer Deens. cetueYetle nkeäkeâeÛÙee hegveØee&hleermee"er meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeele
veeieefjkeâebÛÙee nkeäkeâebÛes GuuebIeve PeeuÙeeme les lÙeebvee oeo ceeieCÙeeÛee neÛe Skeâ cetueYetle nkeäkeâ Deens. pej nkeäkeâ
vÙeeÙeeueÙeebkeâ[tve hegvne Øeehle keâ¤ve osCÙeemee"er IešvesleÛe GuuebIeve PeeuesuÙee JÙeòeâerme keâuece 226 Debleie&le efoueemee
GheeÙeÙeespevee keâjCÙeele Deeuesueer DemeuÙeeves Ùee nkeäkeâeuee GheueyOe Demesue lej lÙeeves ØeLece GÛÛe vÙeeÙeeueÙeele oeo
Iešveelcekeâ GheeÙeÙeespevesÛee nkeäkeâ Demes cnCeleele. ceeieeJeer.
 keâuece 32 Ûes JeCe&ve [e@. Deebyes[keâjebveer Demes kesâues Deens,
Demes ceuece pÙeeefJevee ner Iešvee JÙeLe& "jsue. ns keâuece
IešvesÛee Keje Deelcee Demetve leÙeeÛes Kejs ùoÙener Deens.
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves keâuece 32 ns IešvesÛes cetueYetle JewefMe°
DemeuÙeeÛes Ieesef<ele kesâues Deens. lÙeecegUs Iešveeog¤mleer DevJeÙes
ns keâuece keâe{tve Ieslee ÙesCes MekeäÙe veener efkebâJee lÙeele Ieš
Ie[Jetve DeeCeCesner MekeäÙe veener.
 Yeeie 3 ceOÙes Øeoeve kesâuesues nkeäkeâ yepeeJeCÙeemee"er ÙeesiÙe
efkebâJee DeeosMe efkebâJee ØeeefOeuesKe keâe{CÙeeÛee meJeexÛÛe
vÙeeÙeeueÙeeme DeefOekeâej Demesue. ØeeefOeuesKeebceOÙes (Writs)
nsefyeÙeme keâe@he&me (osnesheefmLeleer), ceB[ceme (ceneosMe) ØeesefnefyeMeve
(Øeefle<esOe), meefMe&Deesjer (Øeekeâ<e&Ce) Je keâes Jeejbšes (DeefOekeâej
he=ÛÚe) ÙeemeejKÙee ØeeefOeuesKeebÛee meceeJesMe Demesue.
 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee Øeoeve keâjCÙeele Deeuesues Jejerue
DeefOekeâej DevÙe keâesCelÙeener vÙeeÙeeueÙeeuee JeehejCÙeeÛee
DeefOekeâej (meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee DeefOekeâejebvee yeeOee ve
ÙesT oslee) mebmeo keâeÙeÅeeves Øeoeve keâ¤ Mekeâles. ÙesLes DevÙe
keâesCelÙeener vÙeeÙeeueÙeebceOÙes GÛÛe vÙeeÙeeueÙeebÛee meceeJesMe
nesle veener, keâejCe keâuece 226 Debleie&le lÙeebvee ns DeefOekeâej
IešvesvesÛe Øeoeve kesâuesues Deensle.
 keâejCe nkeäkeâebÛes GuuebIeve Peeuesuee JÙeòeâer Lesš meJeexÛÛe
vÙeeÙeeueÙeekeâ[s peeT Mekeâlees. lÙeeuee DeefheueeÛÙee ceeiee&ves
peeCÙeeÛeer iejpe vemeles. JÙeehekeâ, keâejCe meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee
kesâJeU efveosMe Je DeeosMeÛe veJns, lej ØeeefOeuesKener keâe{CÙeeÛee
DeefOekeâej Deens.
 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes DeefOekeâej#es$e GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeme keâuece
226 Debleie&le Øeehle DeefOekeâej#es$eeyejesyej meceJeleea Deens.
keâuece 226 DevJesÙe, GÛÛe vÙeeÙeeueÙeebveener cetueYetle
nkeäkeâebÛÙee DebceueyepeeJeCeermee"er efveosMe, DeeosMe Je meJe&
ØekeâejÛes ØeeefOeuesKe keâe{CÙeeÛee ØeejbefYekeâ DeefOekeâej Øeoeve
WRITS : Iešveelcekeâ GheeÙe ÙeespevesÛee DeefOekeâej
keâuece 32 - mebefJeOeeveebÛee Deelcee - B. R. Ambedkar
cetueYetle DeefOekeâejeÛÙee mebj#eCeemee"er meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe Je

GÛÛe vÙeeÙeeueÙe 5 DeeosMe (Writs) osles.
De.
Writs Yee<ee DeeosMe keâejCe efJe®Oo efJeMes<e
›eâ.
1 yeboerØelÙe#eerkeâjCe Latin Mejerj Øemlegle keâje efpeefJeleeÛÙee mJeleb$ÙeeÛes jepÙe Je 1. High Court &
(Habius GuueIebve veeieefjkeâe efJe®Oo Supreme Court peejer
corpus) keâjles.
2. Civil Writ 3.
2 hejceeosMe English Deecner Dee%ee ØeMeemekeâerÙe DeefOekeâejer, mejkeâejer Official Writ
(Mandamus) oslees. ceneceb[U, keâefve‰ DeefOekeâejer (keâeÙee&ueÙeerve jerš)
vÙeeÙeeueÙe ÙeebÛÙee
keâle&JÙeeÛes heeuekeâ
keâjCÙeemee"er
3 DeefOekeâej he=ÛÚe English DeeheCe ns hee$elee vemeleebveener leer mejkeâejer 1. Official Writ
(Auo- keâesCelÙee JÙeòeâer meeJe&peefvekeâ DeefOekeâejer keâeÙee&ueÙeerve jerš.
warranto)
DeefOekeâejele keâjle heoeJej keâeÙe& keâjle 2. ner Skeâcee$e Writ Deens
Deenesle. Demesue lej peer DeeosMe vemegve mejU

keâejJeeF& kesâueer peeles.
4 GlØes<eCe (Cer- English keâefve‰ ueeskeâebÛÙee cenòJeeÛÙee Jejer‰ Judicial Writ
tiorrie) vÙeeÙeeueÙeekeâ[gve cegÅeeJej vÙeeÙeeueÙeeÛÙee (vÙeeÙeeueÙeerve jerš)
Kešeuee Jeefj‰ efJe®Oo keâefve‰
vÙeeÙeeueÙeekeâ[s vÙeeÙeeueÙe
Jeie& keâjeJee
5 Øeefle<esOe English Deecner ceveeF& keâeÙe&#es$ee efmeefcele Jejer‰ Judicial Writ
(Prohifition) keâjle Deenesle. keâjCÙeemee"er vÙeeÙeeueÙeeÉejs (vÙeeÙeeueÙeerve jerš)
keâefve‰
vÙeeÙeeueÙeeÛee
DeeosMe.

Yeeie 4 (keâuece 36 les 51) GuuebIeveeefJe¤æ vÙeeÙeeueÙeele oeo ceeielee Ùesle veener.
jepÙe OeesjCeeÛeer ceeie&oMe&keâ lelJes ceeie&oMe&keâ leòJeeÛes JeieeakeâjCe
(Directive Principle of State Policy) De. meeceeefpekeâ ceeie&oMe&keâ leòJes
(Socialistic Directive Principles)
 Iešvesle kesâJeU cetueYetle nkeäkeâ efouÙeeves pevelesÛes peerJeve 1. keâuece 38 : 1) meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ DeeefCe jepekeâerÙe
megKeer Je mebheVe nesle veener. JÙeòeâerÛes keâuÙeeCe Je osMeeÛeer vÙeeÙeeletve meceepejÛevee keâ¤ve ueeskeâkeâuÙeeCe keâjCes -
Øeieleer nesCÙeemee"er mejkeâejves keâuÙeeCekeâejer Ùeespevee Je OeesjCes 2) meesÙeer meJeueleer DeeefCe mebOeer ÙeebÛÙeeleerue efJe<ecelee
DeeKeCes iejpesÛes Demeles. lÙeemee"er IešveekeâlÙeeËveer jepÙe keâceer keâjCes. 44Jeer Iešveeog¤mleer meceeJesMe
OeesjCeebÛÙee ceeie&oMe&keâ lelJeebÛee meceeJesMe IešvesceOÙes kesâuee. 2. keâuece 39 :
 ner ceeie&oMe&keâ lelJes IešvesÛÙee Yeeie IV (keâuece 36 les a) GhepeerJeerkesâÛÙee hegjsMee meeOeveebÛee nkeäkeâ
51) ceOÙes osCÙeele Deeueer Deensle. - IešveekeâlÙeeËveer ner b) meeJe&peefvekeâ efnleemee"er meceepeeÛÙee Yeeweflekeâ mebmeOeeveeÛeer
ceeie&oMe&keâ lelJes 1937 ÛÙee DeeÙeefjMe IešvesJe¤ve vÙeeÙe efJeYeeieCeer.
efmJekeâejueer Deens. (DeeÙeefjMe Iešvesle leer mhe@efveMe IešvesJe¤ve c) mebheòeer Je Glheeove meeOeveebÛÙee keWâõerkeâjCeeuee ØeefleyebOe.
IesCÙeele Deeueer nesleer) d) heg¤<e Je ceefnuee Ùeebvee meceeve keâeceemee"er meceeve Jesleve.
 [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keâj ÙeebÛÙee celes, DPSP ns IešvesÛes e) meòeâerÛÙee iewjJeeieCegkeâeryeöue keâeceieej Je cegueebÛes DeejesiÙe
veeefJeCÙehegCe& JewefMe°Ÿes Deens. Je meeceLÙe& ÙeebÛeer peheJeCegkeâ.
ceeie&oMe&keâ lelJeebÛeer JewefMe°Ùess (Features) f) cegueebÛÙee DeejesiÙehegCe& mebOeer Je ÙeeyeeyeeRÛeer MeeÕeleer osCes.
 ceeie&oMe&keâ lelÛes 1935 ÛÙee keâeÙeÅeeleerue metÛeveebÛeer (f Ûee meceeJesMe 42Jeer Iešvee og¤mleerves)
meeOeves ( Instruments of Instructions) Ùee 3. keâuece 39A - meceeve vÙeeÙe DeeefCe ceesheâle keâeÙeosMeerj
ØeceeCesÛe Deensle. mesJee (42Jeer Iešveeog®mleer).
 ns ceeie&oMe&keâ lelJes osMeele DeeefLe&keâ Je meeceeefpekeâ ueeskeâMeener 4. keâuece 41 - yeskeâejer, Je=ælJe Je DeepeejheCe DeeefCe
ØemLeeefhele keâjCÙeeÛee ØeÙelve keâjleele. DebheielJe Ùee heefjefmLeleerceOÙes keâeceeÛee efMe#eCeeÛee DeeefCe
 ner lelJes heesueerme jepÙe (Police State) ÛÙee peeieer meeJe&peefvekeâ ceoleerÛee DeefOekeâej osCÙeeÛee ØeÙelve keâjCes.
keâuÙeeCekeâejer jepÙe (Welfare State) ÛÙee 5. keâuece 42 - (keâeceeÛeer vÙeeÙe Je ceeveJeerÙe efmLeleer Je
mebkeâuhevesuee cetle& ¤he osCÙeeÛee ØeÙelve keâjleele. Øemetleer meneÙe Ùeemee"er lejleto).
1. DPSP - Ideals 6. keâuece 43 - meJe& keâeceieejebvee GheefpeJeerkesâuee DeeÕeemekeâ
2. DPSP - constitutional instructions, or ceesyeouee, Ûeebieues efpeJeveceeve DeeefCe meeceeefpekeâ Je meebmke=âeflekeâ
recommendations to the state mebOeer ÙeebÛeer MeeÕeleer osCes.
leglislative
7. keâuece 43A - GÅeesieOebÅeeÛÙee keâeceieejebÛÙee JÙeJemLeeheveele
executive and adminstrative matters.
menYeeie Je Ùeemee"er GheeÙeÙeespevee keâjCes.
3. Yeejle mejkeâej keâeÙeoe, 1935 ÛÙee Instrument of
8. keâuece 47 - DeenejeÛee opee& DeeefCe jenCeerceeveeÛee
Instruction Je¤ve Iesleues Deens.
4. cegKÙe GösMÙe Socio-economic Democracy opee& DeeefCe meeJe&peefvekeâ DeejesiÙeele megOeejCee keâjCes.
5. Art 37 These principles are fundamen-
tal in ye. ieebOeerJeeoer leòJes
governance of the country. ner lelJes ieebOeerJeeoeJej DeeOeejerle Deensle.
6. keâeÙeÅeeÛeer mebefJeOeeefvekeâ JewOelee leheemeCÙeemee"er DelÙeble GheÙegòeâ 1. keâuece 40 - «eecehebÛeeÙeleer mLeeheve keâjCes.
constitutional validity. 2. keâuece 43 - kegâšerjesÅeesieebvee menkeâejeÛÙee DeeOeejeJejleer
7. ceeie&oMe&keâ lelJes ner vÙeeÙeØeefJe‰ veenerle, cnCepesÛe lÙeebÛÙee Ûeeuevee osCes.
3. keâuece 43B - menkeâejer mebmLee mJesÛÚsves mLeeheve keâjCes,
mJeeÙeòe keâeÙe&heæleer, ueeskeâMeener ØeCeeueerÛes efveÙeb$eCe DeeefCe cenlJeeÛes DPSP leheefMeueJeej
JÙeeJemeeefÙekeâ JÙeJemLeeheve Ùeebvee Ûeeuevee osCes. (97Jeer keâuece 38 : jepÙeeves ueeskeâkeâuÙeeCeeÛÙee mebJeOe&veemee"er
Iešvee og¤mleer 2011 ves meceeefJe°) meceepeJÙeJemLee Øemleeefhele keâjCes.
4. keâuece 46 - SC, ST Ûes Mew#eefCekeâ DeeefCe DeeefLe&keâ  jepÙe ns GlheVeeÛeer efJe<ecelee efkeâceeve heeleUerJej DeeCeCÙeeÛee
efnlemebyebOe peheCes. Deešeskeâeš ØeÙelve keâjerue, DeeefCe opee&, megefJeOee Je mebOeer
5. keâuece 47 - DeejesiÙeeuee Ieelekeâ Demeuesues Debceueer heoeLe& ÙeebÛÙeeyeeyeleerue Demeuesueer efJe<ecelee veenerMeer keâjCÙeemee"er
Je hesÙe ÙeeÛee Jeehej efveef<eæ keâjCes. ØeÙelveMeerue jenerue.
6. keâuece 48 - ieesnlÙee ØeefleyebOe keâjCes. keâuece 40 : «eecehebÛeeÙeleeRÛes mebIešve :
 jepÙe, ns «eece hebÛeeÙeleer mebIeefšle keâjCÙeemee"er GheeÙeÙeespevee
keâ. GoejceleJeeoer lelJes keâjerue Je lÙeebvee mJeMeemeveeÛes Ieškeâ cnCetve keâeÙe& keâjCÙeeme
Liberal intellectual principles meceLe& keâjCÙeemee"er DeeJeMÙekeâ les DeefOekeâej Je ØeeefOekeâej
yeneue keâjerue.
1. keâuece 44 - meceeve veeiejer keâeÙeoe (Uniform Civil
Code) keâuece 43 : (B) menkeâejer meesmeeÙešÙeebvee Øeelmeenve:
2. keâuece 45 - 6 Je<ex JeÙeeheÙeËleÛeer yeeuekeâebÛeer keâeUpeer  jepÙe, menkeâejer meesmeeÙešÙeebÛeer mJewefÛÚkeâ efveefce&leer mJeeÙeòe
IesCes. yeeuekeâeÛes mebieesheve Je efMe#eCeeÛee lejleto (86Jeer keâeÙe&heæleer, ueeskeâMeener efveÙeb$eCe DeeefCe JÙeeJemeeefÙekeâ,
Iešveeog®mleer-2002). JÙeJemLeeheve Ùeebme Øeelmeenveemee"er ØeÙelveMeerue jenerue. ( ns
3. keâuece 48 - Mesleer DeeefCe heMetheeueve DeeOegefvekeâ DeeefCe ceeie&oMe&keâ lelJe 97 Jeer Iešveeog¤mleer keâeÙeoe 2011
leòJe%eeveeJejleer DeeOeejerle efvecee&Ce keâjles. DevJeÙes meceeefJe° keâjCÙeele Deeues.
4. keâuece 48A - heÙee&JejCe, Jeves DeeefCe wild life (42  keâuece 45 mene Je<ee&Keeueerue yeeuekeâebÛes mebieesheve
Jeer Iešveeog®mleer). Je efMe#eCeeÛeer lejleto : jepÙe, ns yeeuekeâebÛes JeÙe mene
5. keâuece 49 - JeejmeeÛeer peheJeCetkeâ keâjCes Monument Je<ee&Ûes nesF&heÙe&le, lÙeebÛes mebieesheve keâjCÙeemee"er Deeef C e
and Heritage. lÙeebÛÙee efMe#eCeemee"er lejleto keâjerue
6. keâuece 50 - vÙeeÙeJÙeJemLee DeeefCe keâeÙe&keâejer JÙeJemLee keâuece 48 : ke=â<eer Je heMetmebJeOe&ve ÙeebÛes mebIešve :
Skeâceskeâeheemetve JesieUs keâjCes.  ke=â<eer Je heMegmebJeOe&ve ÙeebÛes DeeOegefvekeâ Je MeeŒeerÙe heæleerves
7. keâuece 51 - Deeblejje°êrÙe Meeblelee, meewoen& DeeefCe megj#ee mebIešve keâjCÙeemee"er jepÙe ØeÙelveMeerue jenerue DeeefCe efJeMes<ele:
Ùeemee"er keâjej keâjCes. ieeF& Je Jeemejs DeeefCe Flej ogYeleer Je Dees{keâeceeÛeer peveeJejs
ÙeebÛÙee peeleeRÛes peleve Je megOeejCee keâjCes DeeefCe lÙeebÛÙee
veJeerve ceeie&oMe&keâ leòJes keâòeueerme ceveeF& keâjCes Ùeekeâjlee GheeÙeÙeespevee keâjerue.
(42 Jeer Iešveeog®mleer 1876)  keâuece 48 A: heÙee&JejCeeÛes mebj#eCe DeeefCe Jeves Je
1. keâuece 39 JevÙepeerJeebÛes j#eCe keâjCes : jepÙe ns, osMeeÛÙee heÙee&JejCeeÛes
2. keâuece 39A mebj#eCe Je mebJeOe&ve keâjCÙeemee"er DeeefCe Jeves Je JevÙepeerJeebÛes
3. keâuece 43A j#eCe keâjCÙeemee"er ØeÙelveMeerue jenerue.
4. keâuece 48 A  keâuece 49 : je°êrÙe cenlJeeÛeer mceejkesâ Je mLeeves
5. keâuece 38 - ogmejer lejlego (44Jeer Iešvee og¤mleer) DeeefCe Jemlet ÙeebÛes mebj#eCe :
6. keâuece 45, 86 Ûeer Iešveeog®mleer 2002. Iešveelcekeâ ceeie& o Me& k eâ lelJeeb v ee vÙeeÙeeØeef J e‰ ve
7. keâuece 43B-(97 Jeer Iešvee og¤mleer 2011 yeveefJeCÙeeceeies heg{erue keâejCes meebefieleueer nesleer. :
meceeJesMe)  lÙeebÛÙee DebceueyepeeJeCeermee"er DeeJeMÙekeâ efJeòeerÙe mebmeeOeveebÛeer

osMeekeâ[s keâcelejlee nesleer. 3. 24 Jeer Iešveeog®mleer 1971
 osMeeleerue ØeÛeb[ efJeefJeOelee Je ceeieemeuesheCee lÙeebÛÙee mebmeosuee keâesCelelÙeener cegueYetle nkeäkeâeÛÙee yeeyeleerle keâesCeleerner
DebceueyepeeJeCeerÛÙee ceeiee&le ÙesF&ue DeMeer efYeleer nesleer. Iešveeog®mleer keâjCÙeeÛee DeefOekeâej Deens.
 veJÙeeves mJeleb$e PeeuesuÙee osMeemeceesj Flej cenlJeeÛÙee yeeyeer
4. 25 Jeer Iešveeog®mleer 1971 ves veJeerve keâuece 31 meer
neslÙee. Ûee meceeJesMe kesâuee Je lÙeeleerue Keeueerue oesve lejlegoer.
DPSP GheÙegòeâlesyeöue keâener cenlJeeÛeer celes heg{erueØeceeCes
lejlego ›eâceebkeâ1) : keâesCeleener keâeÙeoe pees keâuece 39 B Je C
 Sve.Sce. efmebIeJeer : ceeie&oMe&keâ lelJes cnCepes IešvesÛee ÛÙee DebceueyepeeJeCeermee"er kesâuee Deens. pej keâuece 14 DeeefCe
peerJeve Øeoeve keâjCeeNÙee lejlegoer Deensle. 19 uee Yebie keâjle Demesue lees keâeÙeoe DeJewOe "jefJelee ÙesCeej
 Sce.meer.Úieuee : YeejleeÛes ceepeer mejvÙeeÙeeOeerMe pÙee meJe&
veener.
lelJeebÛeer hetCe& DebceueyepeeJeCeer keâjCÙeele Deeueer lej osMe
lejlego ›eâceebkeâ 2) : SKeeoe keâeÙeoe OeesjCeeÛÙee DeeOeejeJejleer
he=LJeerJejerue mJeie& yevesue. yeveefJeuee Demes ue DeeefCe lees keâeÙeoe pej lÙee OeesjCeeuee
 yeer.Sve.jeJe : ceeie& oMe&k eâ lelJes ner jepÙemebmLes ÛÙee DebceueyepeeJeCeer keâjle vemesue lejermegæe Ùeeuee keâesCelÙeener vÙeeÙeeueÙeele
ØeeefOekeâjCeebmee"er veweflekeâ lelJes Deensle. lÙeebÛÙeele efkeâceeve
challenge keâjlee ÙesCeej veener.
Mew#eefCekeâ cetuÙe (Aneducational Value) 5. kesâMeJeevebo Yeejleer kesâme 1973
 Article 31C ceOeerue lejlego ›eâceebkeâ 1 ner JewOe "jefJeueer
Yeeie IV ÛÙee yeensjerue ceeie&oMe&keâ lelJes Je lejlego ›eâceebkeâ 2 DemebJewOeeefvekeâ "jefJeueer. lemesÛe vÙeeÙeeueÙeerve
Directives Outside Part VI hetveefJe&ueeskeâve ns mebefJeOeeveeÛeer cegueYetle Ûeewkeâš Deens Demee efveCe&Ùe
 keâuece 335 (Yeeie 16 ) : mesJee Je heos ÙeebJej DevegmetefÛe efouee.
peeleer Je DevegmetefÛele peceeleer ÙeebÛes nkeäkeâ 6. 42 Jeer Iešveeog®mleer ves keâuece 31C ceOeerue lejlego
›eâceebkeâ 1 Ûeer JÙeehleer Jee{Jetve lees meieUŸee ceeie&oMe&keâ leòJeebvee
 keâuece 350-A (Yeeie 17) : ØeeLeefcekeâ mlejeJej ueeiet kesâuee. hejbleg efcevnJee& efceume kesâme 1980 ceOÙes 42 Jeer
ceele=Yee<esletve efMe#eCeeÛÙee meesÙeer Iešveeog®mleer DeJewOe "jefJeCÙeele Je lejlego ›eâceebkeâ 1 ÙeesiÙe
 keâuece 351 ( Yeeie 17 ) : ef n b o er Yee<es Û Ùee "jJetve lejlego ›eâceebkeâ 2 DemebJewOeeefvekeâ-vÙeeÙeeueÙeerve hegveefJe&ueeskeâve
efJekeâemeemee"er ceeie&oMe&keâ leòJe ns mebefJeOeeveeÛeer cegueYetle Ûeewkeâš Deens ns hegvne mhe° kesâues.
cegueYetl e nkeäkeâ DeeefCe ceeie&oMe&keâ lelJes ÙeebÛÙeeleerue Heâjkeâ
cegueYetle nkeäkeâ DeeefCe ceeie&oMe&keâ leòJeebceOeerue Jeeo cegueYetl e nkeäkeâ ceeie&oMe&keâ lelJes
1. les vekeâejelcekeâ Deensle, keâejCe les 1. les mekeâejelcekeâ Deensle, keâejCe les
1. Ûebheekeâece oesjeF&jepeve kesâme
jepÙeeme keâener iees°erme keâjCÙeeme ØeefleyebOe jepÙeeme keâener iees°er keâjCÙeeÛes ceeie&oMe&ve
 cegueYetle nkeäkeâ efJe. ceeie&oMe&keâ leòJes - cegueYetle nkeäkeâebvee keâjleele. keâjleele.
peemle cenòJe. 2. les vÙeeÙeØeefJe° Deensle, cnCepes lÙeebÛes 2. les vÙeeÙeØeefJe° veenerle, cnCepesÛe lÙeebÛes
 ceeie&oMe&keâ leòJeebveer cegueYetle nkeäkeâebmeejKes JeeieeJeÙeeme nJes$e. GuuebIeve PeeuÙeeme vÙeeÙeeueÙeeletve les hegvne GuuebIeve PeeuÙeeme vÙeeÙeeueÙeeletve meeOÙe
Øeehle keâjlee Ùesleele. keâ¤ve Ùesleele.
 cee$e DeeheCe meieUsÛÙee meieUs cegueYetle nkeäkeâ yeoueJet Mekeâlees.
3. les osM eele meeceeefpekeâ Je DeeefLe&k eâ
Iešveeog®mleerÉejs 1 ueer. 4Leer, 17 Jeer Iešveeog®mleer. 3. osMeele jepekeâerÙe ueesk eâMeener ØemLeeefhele
ueeskeâMeener ØemLeeefhele keâjCÙeeÛee ØeÙelve
keâjCes ns lÙeebÛes Gefö° Deens.
2. ieesuekeâveeLe kesâme keâjleele.
 cegueYetle nkeäkeâ Sacrosanct Deensle DeeefCe keâe{tve Ieslee 4. les JÙeòeâer keâuÙeeCe mebJeefOe&le keâjleele, 4. les meceepekeâuÙeeCe mebJeefOe&le keâjCÙeeÛee
lÙeecegUs les JewÙeefòeâk eâ Deensle. ØeÙelve keâjleele.
Ùesle veenerle. 5. lÙeebÛÙee DebceueyepeeJeCeermee"er keâeÙeÅeeÛeer
cnCepesÛe cegueYetle nkeäkeâ ns ceeie&oMe&keâ leòJeehes#ee ßes° Demee 5. lÙeebÛÙee DebceueyepeeJeCeermee"er keâeÙeÅeebÛeer
 iejpe Demeles, les DeeheesDeehe Debceueele Ùesle
iejpe vemeles, les DeeheesDeehe Øeehle nesleele.
efvekeâeue efouee. veenerle.
 Ùee efveCe&ÙeecegUs mebmeosves 24 Jeer DeeefCe 25 Jeer Iešveeog®mleer 6. vÙeeÙeeueÙe cetueYegle nkeäk eâebÛes GuuebIeve 6. vÙeeÙeeueÙe ceeie&oMe&keâ lelJeebÛes GuuebIeve
keâjCeeNÙee keâeÙeÅeeuee IešveeefJejesOeer keâjCeeNÙee keâeÙeÅeeuee IešveeefJejesOeer Ieese<f ele
kesâueer 1971. DemeuÙeeÛes Ieese<f ele keâ¤ Mekeâles. keâ¤ Mekeâle veener.
Yeeie 4 A- keâuece 51A keâjCes.
cetueYetle keâle&JÙes 2) keâuece 51A (b) : pÙeecegUs DeeheuÙee je°êrÙe mJeeleb$Ùe
(Fundamental Duties) ue{Ùeeme mHetâleea efceUeueer lÙee Goeòe DeeoMee&Ûeer peesheemevee
 meceepeeÛee Ieškeâ Ùee veelÙeeves JÙeòeâeruee pemes nkeäkeâ Øeehle keâ¤ve lÙeeÛes DevegmejCe keâjCes.
nesleele lÙeeÛeØeceeCes lÙee JÙeòeâerves meceepeemee"er keâener 3) keâuece 51A (c) : YeejleeÛes meeJe&YeewcelJe, Skeâlee Je
peyeeyeoeNÙee heej hee[Cesner Dehesef#ele Demeles. ueeskeâMeenerle Skeâelcelee GVele "sJeCes Je lÙeebÛes mebj#eCe keâjCes.
ueeskeâebveer kesâJeU nkeäkeâebÛeerÛe ceeieCeer keâ¤ veÙes, lej keâle&JÙeebØeleer 4) keâuece 51A (d) : osMeeÛes mebj#eCe keâjCes Je DeeJeenve
lÙeebveer o#e DemeeJes ueeieles. kesâues peeF&ue lesJene je°êrÙe mesJee yepeeJeCes.
 YeejleeÛÙee cetU Iešvesle keâle&JÙeebÛee meceeJesMe keâjCÙeele Deeuee 5) keâuece 51A (e) : Oeeefce&keâ, Yeeef<ekeâ Je ØeeosefMekeâ efkebâJee
veJnlee. (1976 ceOÙes 42 JÙee Iešvee og¤mleerves JeieeaÙe YesoebÛÙee heefuekeâ[s peeTve Yeejleeleerue meJe& pevelesceOÙes
Iešvesle 10 cetueYetle keâle&JÙeeÛeer Ùeeoer meceeefJe° meecebpemÙe Je yebOegYeeJe Jee{erme ueeJeCes, efŒeÙeebÛÙee Øeefle‰suee
keâjCÙeele Deeueer . 2002 ceOÙes 86 JÙee GCesheCee DeeCeCeeNÙee ØeLeebÛee lÙeeie keâjCes.
Iešveeog¤mleerves 11 Jes cetueYetle keâle&JÙe šekeâCÙeele 6) keâuece 51A (f) : DeeheuÙee mebefceße mebmke=âleerÛÙee mece=æ
Deeues.) peerJeme=°er ceesue peeCetve lees peleve keâjCes.
 YeejleerÙe jepÙeIešvesleerue cetueYetle keâle&JÙes lelkeâeueerve mesefJnSle 7) keâuece 51A (g) : Jeves mejesJejs, veÅee Je JevÙe peerJeme=°er
jefMeÙeeÛÙee IešvesJe¤ve OesCÙeele Deeueer Deensle. cee$e,ÙegSmeS, Ùeebmen vewmeefie&keâ heÙee&JejCeeÛes j#eCe keâ¤ve lÙeele megOeejCee
ke@âve[e, øeâevme, pece&veer, Dee@mšêsefueÙee ÙeemeejKÙee ØecegKe keâjCes, ØeeefCecee$eebyeöue oÙee yegæer yeeUieCes.
osMeebÛÙee IešveeceOÙes cetueYetle keâle&JÙee Dee{Utve Ùesle veener 8) keâuece 51A (h) : efJe%eeveefve‰ Âef°keâesve, ceeveJeleeJeeo
kesâJeU peheeveÛeer lÙeeme DeheJeeo Deens. DeeefCe MeesOekeâyegæer Je megOeejCeeJeeo ÙeebÛee efJekeâeme keâjCes.
mejoej mJeCe& efmebn meefceleer 1976 9) keâuece 51 A (i) : meeJe&peefvekeâ ceeueceòesÛes j#eCe keâjCes
 DeeefCeyeeCeerÛÙee keâeUele efvecee&Ce PeeuesuÙee iejpescegUs Yeejle Je efnmeebÛeejeÛee efve«enhetJe&keâ lÙeeie keâjCes.
mejkeâejves 1976 ceOÙes cetueYetle keâle&JÙeebyeeyele mejoej mJeCe& 10) keâuece 51A (j) : je°^ melele Ghe›eâce Je efmeæer
efmebn meefceleer mLeeheve kesâueer. Ùee meefceleerves cetueYetle keâle&JÙeebÛes (Endevour and Achievements) ÙeebÛÙee Ûe{lÙee
Skeâ mJeleb$e ØekeâjCe Iešvesle meceeefJe‰ keâjCÙeeÛeer efMeHeâejme ßesCeer iee"le peeF&ue DeMeeØekeâejs JÙeefòeâiele Je meecegoeefÙekeâ
kesâueer. keâeÙee&ÛÙee meJe& #es$eebceOÙes Gòecelee mebheeove keâjCÙeemee"er
 lelkeâeefueve keâeB«esme mejkeâejves ner efMeHeâejme efmJekeâe¤ve 42 PešCes.
JÙee Iešveeog¤mleer (1976) DevJeÙes Iešvesle Yeeie 11) keâuece 51 A (k) : pees pevceoelee Demesue efkebâJee heeuekeâ
IV A meceeefJe‰ keâjCÙeele Deeuee, Ùee veJeerve Yeeieele keâuece Demesue lÙeeves, DeeheuÙee DehelÙeeme DeLeJee heeuÙeeme, lÙeeÛÙee
51 A ns kesâJeU SkeâÛe keâuece šekeâCÙeele Deeues. Ùee keâueceele JeÙeeÛÙee meneJÙee Je<ee&heemetve les ÛeewoeJÙee Je<ee&heÙeËle efMe#eCeeÛeer
10 cetueYetle keâle&JÙeebÛeer Ùeeoer osCÙeele Deeueer. mebOeer GheueyOe keâ¤ve osCes. (ns cetueYetle keâle&JÙe 86
 DeLee&le 10 cetueYetle keâle&JÙeehewkeâer kesâJeU Dee"Ûe keâle&JÙeebÛeer JÙee Iešveeog¤mleer, 2002 ves meceeefJe° kesâues)
efMeHeâejme mJeCe& efmebn meefceleerves kesâueer nesleer.
cetueYetle keâle&JÙeebÛeer JewefMe°Ùes
cetueYetle keâle&JÙeebÛeer Ùeeoer  cetueYetle nkeäkeâ veeieefjkeâebvee lemesÛe hejefkeâÙeebvee (DeheJeeo
 keâuece 51 A ceOÙes efouÙeeØeceeCes veeieefjkeâebÛeer cetueYetle keâle&JÙes JeieUlee) GheueyOe nesleele. cee$e cegueYegle keâle&JÙes kesâJeU
heg{erueØeceesCes Deensle :- veeieefjkeâebvee ueeiet Deensle.
1) keâuece 51A (a) : IešvesÛes heeueve keâjCes DeeefCe efleÛes
DeeoMe& Je mebmLee, je°ÔJepe Je je°îeerle ÙeebÛee Deeoj

cetueYetle keâle&JÙes vÙeeÙeØeefJe‰ veenerle. Iešveeog®mleer (Yeeie 20, keâuece 368)
cetueYetle keâle&JÙeebJejerue efškeâe (Amendment of the constitution)
 keâle&JÙeebÛeer Ùeeoer Dehegjer Demetve lÙeebceOÙes celeoeve keâjCes,
 DeeheCe meJe&ÛÙee meJe& mebefJeOeeveeceOÙes Iešveeog®mleer keâ¤ Mekeâlees.
keâj YejCes, kegâšgbye efveÙeespeve ÙeemeejKÙee keâle&JÙeebÛee meceeJesMe
cee$e ner mebefJeOeeveeÛÙee cegueYetle Ûeewkeâšeruee Yebie keâjlee keâecee
veener. keâj YejCÙeeÛÙee keâle&JÙeeÛeer efMeHeâejme mJeCe&
veÙes. - kesâMeJeevebo Yeejleer kesâme, 1973.
efmebn meefceleervesner kesâueer nesleer.
 ner keâle&JÙes vÙeeÙeØeefJe‰ veenerle, lÙeebÛÙee hee"erMeer ob[meòesÛee Iešveeog®mleer heæle

DeeOeej veener. lÙeecegUs ner keâle&JÙes kesâJeU veweflekeâ lelJes
Deensle. mJeCe& efmebn meefceleerves lÙeebÛes GuuebIeve kesâuÙeeme 1. keâesCelÙeener meYeeie=nele ceeb[ues peeT Mekeâles.
efMe#esÛeer efMeHeâejme kesâueer nesleer. ueeskeâmeYee
jepÙemeYee
cetueYetle keâle&JÙeeÛes cenòJe jepÙeeÛÙee efJeOeevemeYesle ceeb[ues peele veener.
 ner keâle&JÙes veeieefjkeâebvee peeCeerJe keâ¤ve osleele keâer, nkeäkeâebÛee 2. keâesCeleener meomÙe (Keepeieer DeLeJee mejkeâejer) ceeb[t Mekeâlees.
GheYeesie Iesle Demeleebvee lÙeebveer osMe, meceepe Je Flej veeieefjkeâebØeleer 3. je°^heleerÛÙee hetJe&hejJeeveieerÛeer iejpe veener.
Deeheueer keâener keâle&JÙe Deensle ÙeeÛeer peeCeerJe "sJeueer heeefnpes. 4. leerve heæleerves Iešveeog®mleer kesâueer peeJet Mekeâles.
je°ÔJepe peeUCes, meeJe&peefvekeâ ceeueceòesÛeer veemeOetme keâjCes 5. ØelÙeskeâ meYeeie=neves efyeue separately heeme keâjeJeÙeeme nJes.
ÙeebmeejKÙee je°êfJejesOeer Je meceepeefJejesOeer ke=âlÙes keâjCÙeeefJe¤æ joint sitting Ûeer lejleto veener. (Art 108).
ner keâle&JÙes leeefkeâle osleele. 6. je°^heleeRveer Iešveeog®mleer efJeOesÙekeâeuee hejJeeveieer osCes yebOevekeâejkeâ
 ner keâle&JÙes veeieefjkeâebmee"er mHegâleerÛee Œeesle Demetve lÙeebÛÙeeceOÙes Deens. (24 Ûeer Iešveeog®mleer 1971).
efMemle Je peyeeyeoejerÛÙee YeeJevesme Øeeslmeenve osleele. je°êrÙe 7. je°^heleer Iešveeog®mleer efJeOesÙekeâeJej Pocket Veto eEkeâJee
Gefö°ebÛÙee Øele&lesÛÙee Øeef›eâÙesle veeieefjkeâebÛeer meef›eâÙe Yetefcekeâe Suspensive Veto Jeehe® Mekeâle veener.
Deens ns Ùee keâle&JÙeebceOetve Øeleerle nesles.
Iešveeog®mleer Øekeâej
Jecee& meefceleerÛeer efvejer#eCes De. meeOeejCe yengceleeves kesâuesueer Iešveeog®mleer
 veeieefjkeâebÛÙee cetueYetle keâle&JÙeebJejerue Jecee& meefceleerves (1999)
cetueYetle keâle&JÙeebÛÙee DebceueyepeeJeCeermee"er keâjCÙeele DeeuesuÙee  Art 368 vegmeej pÙee Iešveeog®mlÙee meeOeejCe yengceleeves
keâeÙeÅeeÛÙee lejlegoeRÛeer DeesUKe kesâueer nesleer. kesâuesuÙee Deensle lÙeebvee Art 368 ÛÙee Debleie&le Iešveeog®mleer
ceeveCÙeele ÙesJet veÙes. (keâejCe meeOeejCe yengceleeves heâòeâ
Cosmetic Changes kesâues peeleele. Fundametal
Changes veener.)
 jepÙeeÛes veeJe, #es$eheâU, meercee yeoueefJeCes mebIejepÙe, ØeosMe
veefJeve jepÙe mLeeheve Je efveefce&leer.
 heefjefMe° 2
 efJeOeeve-heefj<eo
 ogmejs Mes[Ÿegue
 ieCemebKÙee
 efJeMes<eeefOekeâej
 mebmeosleerue Fb«epeer Yee<esÛee Jeehej.
 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee DeefOekeâej#es$e Jee{efJeCes. veener.
 veeiejerkeâlJe 2. ieesuekeâveeLe kesâme - 1967
 Delimitation Commission  DeieesojÛÙee efveCe&Ùe GuešJeuee
 heefjefMe° 5 : DevegmetefÛele #es$e, DevegmetefÛele peceeleerÛes ØeMeemeve  meeleJÙee Iešveeog®mleerÉejs keâener jepÙeeÛes keâeÙeos 9 JÙee
 heefjefMe° 6 : DeeefoJeemeer #es$eeÛes ØeMeemeve. Mes[ŸegueceOÙes šekeâCÙeele Deeues DeeefCe lÙeeJejleer challenge
keâjCÙeele Deeues.
ye. mebmeosÛes efJeMes<e + DeOÙee& jepÙeebveer meeOeejCe yengceleeves  Fundamental rights are given a ‘transcenden-
ceevÙelee osCes. (ÙesLes DeOÙee&hes#ee DeefOekeâ Demee Meyo veener.) tal and immutable’ posiition.
3. 24 Jeer Iešveeog®mleer - 1971
Keeueerue lejlegoerceOÙes Ùee Øekeâejeves og¤mleer keâjlee Ùesles.  keâuece 368 DeeefCe keâuece 13 ceOÙes Iešveeog®mleer keâjCÙeele
 jepÙeebveer Ùee lejlegoeRvee efkeâleer JesUele ceevÙelee oÙeeJeer ns Deeueer.
ÙeeJejleer keâesCeleerner ceÙee&oe veener.  keâuece 368 vegmeej mebmeosuee keâesCeleener cegueYetle nkeäkeâ
je°^heleer efveJe[Cegkeâ DeeefCe heæle keâe{tve IesCÙeeÛee nkeäkeâ Deens.
jepÙe DeeefCe keWâõeÛes keâeÙe&keâejer DeefOekeâeNÙeebÛee efJemleej  Ùee heæleerves kesâuesuee keâeÙeoe (keâuece 368 ÛÙee Debleie&le)
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe DeeefCe GÛÛe vÙeeÙeeueÙe keâuece 13 ueeiet nesCeej veener.
keWâõ - jepÙeebceOÙes JewOeeefvekeâ DeefOekeâejebÛeer efJeYeeieCeer  cnCepesÛe Iešveeog®mleerJej DemeCeeje Judical Review
meeleJÙee Mes[ŸegueceOeerue keâesCeleerner metÛeer Ûee DeefOekeâej keâe{tve IesCÙeele Deeuee.
mebmeosleerue jepÙeeÛes ØeefleefveefOelJe 4. kesâMeJeevebo Yeejleer kesâme (24 SefØeue, 1973)
keâuece 368 ceOÙes megæe  24 Jeer Iešveeog®mleer JewOe "jefJeCÙeele Deeueer. mebmeo
keâ. mebmeosÛes efJeMes<e yengcele : ØelÙeskeâ ie=neleerue meomÙe mebKÙesÛÙee Iešveeog®mleerÛÙee Debleie&le keâesCeleener cegueYetle nkeäkeâ keâe{tve
50³ hes#ee peemle DeeefCe ØelÙeskeâ ie=neleerue GheefmLele Je celeoeve IesJet Mekeâles. cee$e Ùeeheæleerves keâesCeleener cegueYetle keâe{tve Iesleevee
keâjCeeNÙee meomÙeebÛÙee 2/3 yengceleeves. SketâCe meomÙemebKÙee mebefJeOeeveeÛeer cegueYetle Ûeewkeâš Yebie neslee keâecee veÙes (Basic
cnCepes keâener peeiee efjòeâ Demeleerue Je DevegheefmLele Demeleerue Structure of Indian Constitution).
lejerner lÙee Oe¤ve meomÙeebÛeer SketâCe mebKÙee keâešskeâesjheCes heenlee,  In this case supreme court laid down the
doctrine of Basic Structure of Indian Constitu-
efJeOeeÙekeâeÛÙee eflemeNÙee Yee<eCeeÛÙee JesUer celeoeveemee"er efJeMes<e
tion.
yengceleeÛeer DeeJeMÙekeâlee Deens.
5. 42 Jeer Iešveeog®mleer 1976
1) cegueYetle nkeäkeâ
 keâuece 368 Debleie&le mebmeosÛÙee Iešveeog®mleer keâjCÙeeÛÙee
2) ceeie&oMe&keâ leòJe
DeefOekeâejeJej keâesCeleerner ceÙee&oe veener DeeefCe ÙeeØekeâejÛeer
Jejerue oesvner Øekeâejele ve ÙesCeejs efJe<eÙe
keâesCeleerner Iešveeog®mleer vÙeeÙeJÙeJemLesÛÙee keâ#esle ÙesCeej veener.
Amendability of Fundamental Rights
6. efcevnJee& efceume kesâme 1980
1. Mebkeâjer Øemeeo kesâme - 1951
 DeJewOelee
 heefnuÙee Iešveeog®mleeruee Ûe@ueWpe keâjCÙeemee"er ner kesâme.
 jepÙeIešvesle og®mleer keâjCÙeeÛee mebIešvesÛee ceÙee&efole DeefOekeâej
 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe
 vÙeeÙeeueÙeerve hegveefJe&ueeskeâve
Art 368 ÛÙee Debleie&le FR amend kesâues peeJet Mekeâleele
 cegueYetle DeefOekeâej DeeefCe ceeie&oMe&keâ leòJes ÙeeceOÙes megmebielelee
Art 13 ns heâòeâ meJe&meeOeejCe keâeÙeÅeebvee ueeiet Demeles
Je meblegueve.
Iešveeog®mleer keâeÙeÅeebvee veener.
7. Jeeceve jeJe kesâme -1981
 cnCepesÛe mebmeo keâesCeleener FR keâe{tve IesJet Mekeâles.
 mebefJeOeeveeÛeer cegueYetle Ûeewkeâš ner mebkeâuhevee 24 SefØeue
Iešveeog®mleerÉejs DeeefCe les keâuece 13 ÛÙee Debleie&le ÙesCeej
1973 veblejÛÙeeÛe kesâmesmeuee ueeiet Demesue.

Iešveeog®mleer Je<e& lejlegoer Iešveeog®mleer Je<e& lejlegoer
1 ueer 1951 Iešvesle 1 Jes heefjefMe° pees[ues. Yee<eCe Je DeefYeJÙeòeâer 88 Jeer 2003 7 JÙee heefjefMe°eleerue keWâõmegÛeerceOÙes ›eâceebkeâ 920 vegmeej
mJeeleb$ÙeeJej ceÙee&oe. mesJeekeâjeÛee meceeJesMe
12 ueer 1962 ieesJee, oerJe-oceCe Ùeeme keWâõMeeefmele ØeosMeeÛee opee&. 89 Jeer 2003 keâuece 338(1) vegmeej Deveg.peeleeRmee"er mJeleb$e je°êrÙ e DeeÙeesieeÛeer
13 ueer 1962 veeieeueB[ YeejleeÛes 16 Je jepÙe yeveues. mLeehevee. (jÛevee : 1 DeOÙe#e ± 1 GheeOÙe#e ± 3 meomÙe)
21 ueer 1967 efmebOeer Yee<esÛee 1 JÙee heefjefMe°ele meceeJesMe. keâuece 338(S) vegmeej Deveg.peceeleeRmee"er mJeleb$e je°êrÙe
25 ueer 1971 ceeueceòesÛÙee nkeäkeâeleerue vegkeâmeeve YejheeF& Ùee MeyoeÛÙee peeieer DeeÙeesieeÛeer mLeehevee. (jÛevee : 1 DeOÙe#e ± 1 GheeOÙe#e ± 3
jkeäk eâce ne Meyo meceeefJe°.
meomÙe)
26 ueer 1971 mebmLeeefvekeâebÛes leveKes Je efJeMes< eeefOekeâej jö.
Ùee meJe& DeOÙe#eebÛeer Je meomÙeebÛeer vesceCetkeâ je°^heleer keâjleele.
27 ueer 1971 ceefCehegj, ef$ehetje, cesIeeueÙe ner jepÙes DeeefCe efcePeesjece,
91 Jeer 2003 keWâõerÙ e cebef$eceb[Ueleerue ceb$ÙeebÛeer mebKÙee ueeskeâmeYesÛÙee meomÙe
De®CeeÛeue ØeosMe ns keWâõMeeefmele ØeosMe ÙeebÛeer mLeehevee.
mebKÙeesÛÙee 15%.
31 ueer 1973 ueesk eâmeYee meomÙemebmLee 525 Je®ve 545 kesâueer.
jepÙeebÛÙee cebef$eceb[Ueleerue ceb$ÙeebÛeer mebKÙee efJeOeevemeYeebÛÙee
36 ueer 1975
ÛeesiÙeebueeÛÙee leeyÙeeletve efmekeäk eâceer cegòeâ (26 SÇefØeue 1975) meomÙe mebKÙesÛÙee 15%.
efmekeäkeâerce 22 Jes jepÙe yeveues (efJeOeevemeYee meomÙe : 32) 92 Jeer 2003 yees[es, mebLeeueer, cewefLeueer Je ue[eKeer Ùee Ûeej Yee<eebÛee IešvesÛÙee
42 Jeer 1976 (Mini meceepeJeeoer, Oece&efvejhes#e Je Skeâelcelee (DeKeb[lee) ns Mesyo 8 JÙee heefjefMe°ele meceeJesMe kesâuÙeeves SkegâCe Yee<eebÛeer mebKÙee
(efceveer Iešvee)
Constitutio
Iešvesle meceeefJe° 22 Peeueer Deens.
n)
meJee&efOekeâ ueesk eâmeYee, efJeOeevemeYee ÙeebÛee keâeÙee&keâeue 6 Je<ex keâjCÙeele 93 Jeer 2005 keâuece 15(4) DevJeÙes Deveg. peeleer- peceeleer Je Flej
og®mlÙee Deeuee. ceeieemeJeieeaÙ eebvee GÛÛe efMe#eCe mebmLeeble Deej#eCe.
cegueYetle keâle&JÙeebÛee meceeJesMe (Yeeie 4S keâuece 51S) 94 Jeer 2006 keâuece 164(1) DevJeÙes PeejKeb[, Úòeermeie[, Deesef[Mee Je
ceeie&oMe&keâ lelJeebvee ØeeOeevÙe, cebef$eceb[UeÛee meuuee je°^heleeRJej ceOÙeØeosMe Ùee jepÙeebbceOÙes DevegmegefÛele peceeleÛÙee
yebOevekeâejkeâ efnlemebJeOe&veemee"er mJeleb$e ceb$eeueÙe.
44 Jeer 1978 ueesk eâmeYee, efJeOeevemeYeebveer cegole hegvne 5 Je<ex 95 Jeer 2009 keâuece 334 ceOÙes lejleto Demeuesues ueeskeâmeYee Je
mebheòeerÛee nkeäkeâ cegueYetle nkeäkeâebceOetve JeieUCÙeele Deeuee. efJeOeevemeYeebceOeerue DevegmebefÛele peeleer- peceeleeRÛes Deej#eCe
52 Jeer 1985 1) he#eeblejyeboer, 2) Iešvesle 10 Jes heefjefMe° pees[ues. mebefJeOeeveeÛÙee ØeejbYeeheemegve 70 Je<eeËveer mebheg°ele ÙessF&ue.
53 Jeer 1986 efcePeesjce jepÙeeÛee opee& (40 meomÙeebÛeer efJeOeevemeYee) - 23 96 Jeer 2011 Deesefjmee Ùee IeškeâjepÙeeÛes veeceeblej Deesef[Mee Je Deesef[Meer Yee<esÛes
Jes jepÙe veeceeblej Deesef[Ùee Demes keâjCÙeeme ceevÙelee. (113 Jes
54 Jeer 1986 meJeexÛÛe Je GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue vÙeeÙeeOeerMeebÛes Jesleve efveef§ ele Iešveeog®mleer efJeOesÙekeâ, 2011)
55 Jeer 1986 De®CeeÛeue ØeoMeseuee jepÙeeÛee opee& - 24 Jes jepÙe 97 Jeer 2011 menkeâejer keâeÙeÅeele JÙeehekeâ yeoue. 13 peevesJeejer 2012
(efJeOeevemeYee meomÙe : 60) heemegve Debceueele.
56 Jeer 1987 ieesJee 25 Jes jepÙe (efJeOeevemeYee : 40 meomÙeerÙe)
Keâuece 19 ceOÙes yeoue, keâuece 43yeer, Yeeie-9yeer veJÙeeves
61 Jeer 1988 celeoejebÛes JeÙe 21 Je®ve 18 Je<ex (jepeerJe ieebOeerveer nÙee
meceeefJe°.
cenlJehegCes Iešveeog®mleermee"er ØeÙelve kesâues.)
98 Jeer 2013 jepÙeIešvesle keâuece 371-pes meceeefJe°. ÙeeÉejs keâvee&škeâ
69 Jeer 1991 efouueer Ùee keWâõMeeefmele ØeosMeemee"er efJeOeevemeYesÛeer lejleto (70
jepÙeemee"er efJeMes<e lejlegoer.
meomÙeerÙe)
99 Jeer 2015 vÙeeefÙekeâ efveÙegò eâer DeeÙeesieeÛeer mLeehevee. (Dee@keäšesyej 2015
71 Jeer 1992 «eeceerCe mLeeefvekeâ mJejepÙe mebmLeebvee efJeMes<eeefOekeâej, efŒeÙee,
ceOÙes ner Iešveeog®mleer jö)
DevegmegefÛele peeleerp eceeleeRvee Deej#eCe, Iešvesle 11 Jes heefjefMe°
pees[ues.
100 Jeer 2015 Yeejle Je yeebieueeosMe ojcÙeeveÛÙee 1974 ÛÙee Yegg- meercee
74 Jeer 1992 De,ye,keâ Ùee leerve ØekeâejÛÙee veiejheeefuekeâebÛeer mLeehevee keâjejeme cebpegjer.
efŒeÙee, Deveg.peeleerp eceeleeRvee Deej#eCe. Iešvesle 12 Jes heefjefMe° 101 Jeer 2016 peerSmešer efJeOesÙekeâeme cebpegjer (8 mehšWyej 2016 heemegve
pees[ues. Debceueele)
84 Jeer 2001 ueessk eâmeYee Jehe efJeOeevemeYesÛÙee meomÙemebKÙesle yeoue ve keâjlee
1911 Ûeer peveieCevee ØeceeCe ceevetve celeoejmebIeebveer hegvej&Ûevee
keâjCÙeeÛeer lejleto.
86 Jeer 2002 keâuece 21(S) vegmeej 6 les 14 JeÙeesiešeleerue yeeuekeâebvee
ceesheâle Je meòeâerÛes efMe#eCe IesCes ne cegueYetle nkeäkeâ mJeeleb$ÙeeÛee
nkeäkeâ Ùee cegueYetle nkeäkeâele meceeefJe°.
ceeie&oMe&keâ lelJeebÛÙee cetU keâuece 45 ceOÙes yeoue.
1 SefØeue 2010 : efM e#eCeeÛÙee DeefOekeâejeÛee keâeÙeoe je°ême
meceefhe&le.

DeeCeeryeeCeerÛÙee lejlegoer  38 JÙee Iešveeog®mleerves je°êrÙe DeeCeeryeeCeer peenerj keâjCes
(Emergency Provision) ns vÙeeÙeeueÙeerve hegveefJe&ueeskeâveeheemetve JebefÛele keâjCÙeele Deeues
(Yeeie 18) nesles. cee$e ner lejleto 44 JÙee Iešveeog®mleerves jö keâjCÙeele
keâuece 352, 353, 354, 355, 356, 357, Deeueer.
358, 359, 360  efceveJee& efceume kesâme - je°êrÙe DeeCeeryeeCeer vÙeeÙeeueÙeerve
 It converts federal structure into a unitary one hegveefJe&ueeskeâveeuee Open Deens.
without a formal amendment of the consti-
tution. mebmeosÛeer ceevÙelee
 Ùeeceehe&âle Police State Ûeer mLeehevee nesles  oesvner meYeeie=neÛeer ceevÙelee DeeJeMÙekeâ - Skeâe ceefnvÙeeÛÙee
 mebefJeOeeveele leerve ØekeâejÛÙee DeeCeeryeeCeer peenerj keâjCÙeele Deele efJeMes<e yengcele (Deieesoj 2 ceefnves 44 Jeer Iešveeog®mleer
DeeuÙee Deensle. Skeâ ceefnvee).
1. je°êrÙe DeeCeeryeeCeer (keâuece 352)  ceevÙe PeeuÙeeJej mene ceefnves Ûeeueles. oj mene ceefnvÙeebveer
mebefJeOeeveele Proclamation of emergency ne Meyo ceevÙe keâ¤ve unlimited keâeueeJeOeerheÙeËle ueebyeefJelee Ùesles.
JeehejCÙeele Deeuee Deens. National Emergency veener.  Deieesoj meeOes yengcele nesles. 44 JÙee Iešveeog®mleerveblej
War External of agreession Armed rebellion 44 efJeMes<e yengceleeÛeer lejleto keâjCÙeele Deeueer.
JÙee Iešveeog ® mleer Û Ùee Deiees o j Ùeeef " keâeCeer Internal  Revocation of Proclamation (DeeCeeryeeCeer jö
Disturbence ne Meyo neslee. keâjCes).
2. je°^heleer jepeJeš (keâuece 356) je°^heleerkeâ[tve Iees<eCee keâ¤ve jö keâjCes - mebmeosÛÙee ceevÙelesÛeer
State Emergency eEkeâJee je°^heleer jepeJeš eEkeâJee jepÙe iejpe veener.
DeeCeeryeeCeer eEkeâJee Iešveelcekeâ DeeCeeryeeCeer. ueeskeâmeYesves "jeJe heeme kesâuÙeeme 1/10 meomÙeebveer efueefKele
Ùee keâueceeceOÙes Ùeemee"er emergency ne Meyo mebefJeOeeveele mJe®heele oÙeeJes. (meYeeheleer eEkeâJee je°^heleeruee) - meYeeie=neÛeer
JeehejCÙeele Deeuesuee veener. efJeMes<e yew"keâ 14 efoJemeebÛÙee Deele DeeefCe meeOÙee yengceleeves
je°êrÙe DeeCeeryeeCeer (National Emergency) "jeJe ceevÙe kesâuee peeF&ue.
 1962:68 North-East frontier Agency - je°êrÙe DeeCeeryeeCeerÛes heefjCeece
Arunachal Pradesh keWâõ jepÙe mebyebOeeJejleer nesCeejs heefjCeece
 1971:77 East Pakistan.  keâeÙe&keâejer mebyebOe - meeOeejCe keâeUeceOÙes keWâõ mejkeâej heâòeâ
 1975:77 Fbefoje ieebOeer Ùeebveer ueeJeuesueer DeeCeeryeeCeer keâener ceespekeäÙee iees°eRmee"er Executive Direction osJet
 keâuece 352 Mekeâlees. cee$e DeeefCeyeeCeerÛÙee keâeUele keâesCelÙeener iees°ermee"er
 je°^heleer je°êrÙe DeeCeeryeeCeer Ieesef<ele keâjleele. keWâõ jepÙeebvee Executive Direction osJet Mekeâlees.
War (Ùegæ)  JewOeeefvekeâ mebyebOe - mebmeo jepÙe megÛeerceOeerue keâesCelÙeener
External aggression (hejkeâerÙe Dee›eâcekeâlee) efJe<eÙeeJejleer keâeÙeoe keâ¤ Mekeâles jepÙeeÛÙee keâeÙeoe keâjCÙeeme
Armed Rebellion (meMeŒe G"eJe) nkeäkeâ DeyeeefOele Demelees. DeeCeeryeeCeer mebheuÙeeveblej mene
 External Emergency and Internal Emergency
ceefnvÙeeveblej mebmeosÛee ne keâeÙeoe jö neslees. ÙeeÛeJesUsme
 42 JÙee Iešveeog®mleerves je°^heleer DeeCeeryeeCeer SKeeÅee #es$eehegjleer
je°^heleer Ordinance peejer keâ¤ Mekeâleele.
ceÙee&efole keâ¤ Mekeâleele DeeefCe JesieJesieUŸee keâejCeebmee"er
 DeeefLe&keâ mebyebOe - President can modify the
JesieJesieUs DeeCeeryeeCeer Ieesef<e keâ¤ Mekeâleele. constitutional distrucution of revenues be-
 cee$e meieUŸeele cenòJeeÛeer iees° je°^heleer DeeCeeryeeCeer heâòeâ tween the centre and the states DeeefCe ne yeoue
ke@âefyevesškeâ[tve efueefKele mJe¤heele recommendation DeeefLe&keâ Je<e& mebhesheÙeËle Ûeeuet jenles.
Deeues lejÛe ueeiet keâ¤ Mekeâleele.
ueeskeâmeYee DeeefCe efJeOeevemeYee ÙesJet Mekeâles. 44 JÙee Iešveeog®mleerves cee$e Skeâe Je<ee&ÛÙee
 mebmeosÛÙee keâeÙeÅeeÉejs ueeskeâmeYee DeeefCe efJeOeevemeYesÛee veblej pej Demes Jee{JeeÙeÛes Demesue lej Keeueerue oesve Dešer
keâeÙe&keâeU meeOeejCe keâeÙe&keâeUehes#ee SkeâeJesUer Skeâ Je<e& hetJe& JneJeÙeeme nJes.
Jee{efJeuee peeJet Mekeâlees DeeefCe ne DeceÙee&efole keâeUemee"er je°êrÙe DeeCeeryeeCeer ueeiet kesâuesueer DemeeJeer. (efleLes eEkeâJee
Jee{Jeeruee peeJet Mekeâlees. osMeeÛÙee Flej Yeeieele)
cegueYetle nkeäkeâebJejleer nesCeeje heefjCeece efveJe[Cetkeâ DeeÙeesieeves meebieeJes keâer, keâener De[ÛeCeercegUs
 keâuece 358 ne Ùegæ eEkeâJee hejkeâerÙe Dee›eâcekesâÛÙee DeeOeejeJej efveJe[Cegkeâe Ieslee ÙesJet MekeâCeej veenerle.
je°êrÙe DeeCeeryeeCeer peeefnj kesâuÙeeme keâuece 11 Debleie&le je°^heleer jepeJešerÛes heefjCeece
efceUCeejs cegueYetle nkeäkeâ Automaticaly suspend je°^heleer -
nesleele. DeeefCe je°êrÙe DeeCeeryeeCeer mebheueer keâer, Auto-  jepÙe mejkeâejÛeer keâeÙex mJele: yepeeJet Mekeâleele.
matically revive nesleele. Ùee keâeUele ÙeeÛÙee Debleie&le  jepÙe efJeOeevemeYesÛeer keâeÙex mebmeosuee efoueer Demes Ieesef<ele
kesâuesuÙee keâesCelÙeener keâeÙeÅeemee"er eE k eâJee De@ k eäM evemee"er keâ¤ Mekeâleele.
Remedy veener. ÙeeceOÙes keâeÙe&keâejer action megæe pro-  Flej cenòJeeÛeer efveCe&Ùe IesJet Mekeâleele.
tected Deens. mebmeo -
 keâuece 359 ÙeebÛÙee Debleie&le je°^heleer DeeosMe keâe{tve keâener  Ùeebveer keâeÙeoe keâ¤ Mekeâleele.
cegueYetle nkeäkeâemee"er keâesše&keâ[s peeCÙeeÛee DeefOekeâej keâe{tve  ne keâeÙeoe DeeCeeryeeCeer mebheuÙeeveblejner Ûeeuet jent Mekeâlees.
Iesleele. DeheJeeo keâuece 20 DeeefCe 21 Funda-  Ùeeuee jö eEkeâJee yeoue efJeOeevemeYee keâjles.
mental Right is Such are not susptended, but DeeefLe&keâ DeeCeeryeeCeer -
only their enforcement. je°^heleer ner iees° hetCe&  keâuece 360
osMeemee"er eEkeâJee keâener Yeeieemee"er ueeiet Mekeâleele.  je°^heleerÛes meceeOeeve - Final DeeefCe Inconclusive
je°^heleer jepeJeš veener.
 keâuece 356 mebmeosÛeer ceevÙelee -
 keâuece 356 It imposes a duty on the centre to  oesve ceefnvÙeeÛÙee Deele
esure that the government of every state is  ÙeeÛee keâeueeJeOeer peemleerle peemle meebefieleuesuee veener DeeefCe
carried in accordance with the provisions of
lÙeeÛeyejesyej Ùeeuee hegvne hegvne ceevÙelee ÅeeJeer ueeiele veener.
the constitution.
 President rule state emergency, constitution  Ùeeuee je°^heleer Proclamation Éejs jö keâ¤ Mekeâleele.
emergency. DeeefCe lÙeemee"er mebmeosÛÙee ceevÙelesÛeer iejpe veener.
 keâuece 356 je°^heleer pej Satisfied Peeues keâer, DeMeer DeeefLe&keâ DeeCeeryeeCeerÛes heefjCeece
situation Deeueer Deens keâer, pÙeeceOÙes normal lejlegoer  jepÙe mejkeâejebvee keâeÙe&keâejer efveoxMe osCes.
Debleie&le jepÙemejkeâej Ûeeuele vemesue lej je°^heleer jepeJeš  keâesCelÙeener Jeiee&ÛÙee keâce&ÛeeNÙeebÛÙee heieejele keâheele keâjCes.
ueeJeueer peeF&ue. ÙeeceOÙes ns jepÙeheeueeÛÙee DenJeeueeJejleer  Centre acquires full control over the states
in financial matters.
DeLeJee DenJeeueeefMeJeeÙens kesâues peeF&ue.
 je°^heleer efveoxMe osJetve meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe DeeefCe GÛÛe
 keâuece 356 Whenever a state fails to comply
with or to give effect to any direction from vÙeeÙeeueÙeeleerue vÙeeÙeeOeerMeebÛee heieej keâceer keâ¤ Mekeâleele.
the centre the president will impose presi- YeejleerÙe mebIejepÙeeÛes mJe¤he
dents rule. (Nature of Indian Federation)
mebmeosÛeer ceevÙelee  YeejleeÛeer MeemeveJÙeJemLee
 oesve ceefnvÙeeÛÙee Deele meeOeejCe yengceleeves  IešvesceOÙes keâes"sner mebIejepÙe (federation) Ùee MeyoeÛee
 6 ceefnves at a time Demes Maximum leerve Je<ex Jee{efJelee GuuesKe veener. keâuece 1 ceOÙes YeejleeÛes JeCe&ve jepÙeebÛee
mebIe (Union of Satate) Demes keâjCÙeele Deeues Deens. efÉie=nerr mebmeo (Bicameralism)
[e@. Deebyes[keâj ÙeebÛÙee celes, mebIejepÙe Ùee MeyoeSsJepeer  Iešvesves efÉie=ner mebmeosÛeer lejleto kesâueer Deens : Jeefj‰ meYeeie=n
jepÙeebÛee mebIe Demee MeyoØeÙeesie keâjCÙeele heg{erue oesve (jepÙemeYee) DeeefCe keâefve‰ meYeeie=n (ueeskeâmeYee), jepÙemeYee
iees°er metefÛele nesleele : 1) YeejleerÙe mebIejepÙe Decesefjkeâve mebIejepÙeeleerue IeškeâjepÙeebÛes ØeefleefveefOelJe keâjles, lej ueeskeâmeYee
mebIejepÙeeØeceeCes IeškeâjepÙeebÛÙee keâjejeves mLeeheve keâjCÙeele ØelÙe#e ueeskeâebÛes ØeefleefveefOelJe keâjles. jepÙemeYee pejer keâceer
Deeuesuee. veener, DeeefCe 2) IeškeâjepÙeebvee mebIejepÙeeletve DeefOekeâejmebheVe meYeeie=n Demeues lejer lÙeeÛeer peyeeyeoejer
Hegâštve yeensj he[CÙeeÛee DeefO ekeâej veener . mebI ejepÙe ns keWâõeÛee DeveeJeMÙekeâ nmle#eshe šeUtve IeškeâjepÙeebÛes efnlemebyeOe
jepÙeebÛee mebIe Deens. peheCÙeemee"er mebIejepÙeerÙe meblegueve jeKeCes ner Deens.
 keâejCe les Yebie keâeÙeoe ÙesCÙeepeesies veener.
 YeejleeÛeer mebIejepeÙe JÙeJemLee ner Decesefjkeâve cee@[sue Jej YeejleerÙe Iešvesleerue Skeâelcekeâ JewefMe°Ùes
DeeOeeefjle vemetve ke@âve[eÛÙee cee@[sue Jej DeeOeeefjle Deens. (Unitary Features of the Constitution)
YeejleerÙe Iešveleerue mebIejepÙeeÛeer JewefMe°Ÿes IeškeâjepÙes DeYebpekeâ veener (State not Indestructible)
(Federal Features of the Constitution)  Yeejleeleerue IeškeâjepÙeebvee YetØeeosefMekeâ SkeâelcelesÛee DeefOekeâej
 ognsjer Meemeveheæer (Dual Polity) Øeehle veener. mebmeo mJele:ntve jepÙeebÛes #es$eHeâU, meercee
 Iešvesle keWâõmlejerÙe Meemeveheæleer Je IešjepÙeeleerue Meemeveheæleer efkebâJee veeJeele yeoue keâ¤ Mekeâles. lemesÛe lÙeemee"er kesâJeU
DeMeer ognsjer Meemeveheæleer ØemLeeefhele kesâueer Deens. oesvner meeOÙee yengceleeÛeer DeeJeMÙekeâlee Demeles. lÙeecegUs, YeejleerÙe
mlejeJejerue mejkeâejs DeeheeheuÙee keâeÙe&#es$eele meeJe&Yeewce mebIejepÙeeÛes mJe¤he Yebpekeâ jepÙeebÛee DeYebpekeâ mebIe (An
DeefOekeâejebÛee Jeehej keâjleele. Indestructible Union of Destructible States)
Demes Deens. ÙeeGueš, Decesefjkeâve mebIejepÙe ns DeYebpekeâ
efueefKele jepÙeIešvee (Writtern Constition) jepÙeebÛee DeYebpekeâ mebIe (An Indestructible Union
 YeejleeÛeer jepÙeIešvee efueefKele Je peieeleerue meJee&le oerIe& of DestructibleStates) Ùee mJe¤heeÛes Deens.
Iešvee Deens. SkeâÛe jepÙeIešvee (Signle Constitution)
DeefOekeâejebÛeer efJeYeeieCeer (Division of Powers)  meeOeejCele: mebIejepÙeeceOÙes IeškeâjepÙeebvee mJele:Ûeer keWâõeheemetve
 Iešvesves keWâõ Je jepÙe ÙeebceOeerue DeefOekeâejebÛeer efJeYeeieCeer JesieUer Iešvee leÙeej keâjCÙeeÛee DeefOekeâej Demelees. cee$e
meeleJÙee DevegmetÛeerceOeerue mebIe metÛeer (cetU 97 efJe<eÙe, Yeejleele jepÙeebvee Demee DeefOekeâej osCÙeele Deeuesuee veener.
meOÙee 100 efJe<eÙe), jepÙemetÛeer (cetU 66 efJe<eÙe, (DeLee&le kesâJeU pecceg Je keâeefMcej Ùee jepÙeeuee keâuece
meOÙee 61 efJe<eÙe) Je meceJeleea metÛeer (cetU 47 efJe<eÙe, 370 Debleie&le mJele:Ûeer Iešvee efvecee&Ce keâjCÙeeÛee efJeMes<e
meOÙee 52 efJe<eÙe) ÙeebÛÙee mJe¤heele osCÙeele Deeueer Deens. DeefOekeâej osCÙeele Deeuee neslee.
 mebIe metÛeerleerue efJe<eÙeebJej keâeÙeos keâjCÙeeÛee DeefOekeâej keWâõ
jepÙe metÛeerJejerue mebmeosÛee ØeeefOekeâej
Meemeveeuee, jepÙe metÛeerleerue efJe<eÙeebJej keâeÙeos keâjCÙeeÛee
(Parliament's Authory Over State List)
DeefOekeâejer jepÙe Meemeveebvee, lej meceJeleea metÛeerleerue efJe<eÙeebJej
 jepÙe metÛeerleerue efJe<eÙeebJejner jepÙeebÛes hetCe& efveÙeb$eCe
keâeÙeos keâjCÙeeÛee DeefOekeâej keWâõ lemesÛe jepÙe Meemeveebvee
(exclusive control) veener. mebmeo jepÙe metÛeerleerue
osCÙeele Deeuesuee Deens.
keâesCelÙeener efJe<eÙeeJej keâeÙeos keâ¤ Mekeâles, lej jepÙemeYesves
IešvesÛeer meJeexÛÛelee
je°êfnleemee"er lÙee DeeMeÙeeÛee "jeJe heeefjle kesâuee lejKÙee
(Supremacy of the Constitution)
DeLe& Demee neslee keâer, Iešveeog¤mleer ve keâjleener mebmeosÛÙee
 Iešvee ner osMeeleerue meJeexÛÛe keâeÙeoe (Fundamental
keâeÙeosefJe<eÙekeâ DeefOekeâejeÛee (legistlative compe-
Law) Deens. keWâõ Je jepÙeebÛes keâeÙeos Iešveelcekeâ lejlegoeRMeer
tence) efJemleej keâjlee ÙesT Mekeâlees. efJeMes<e cnCepes,
megmebiele DemeeJes ueeieleele.
keâesCeleerner DeeCeeryeeCeer vemeleebveener Demes keâjlee Ùesles.
mebIejepÙeerÙe JÙeJemLesÛes cetuÙeceeheve
 kesâ.meer.JnsDej Ùeebveer YeejleerÙe IešvesÛes DeOe& mebIejepÙeeÙeer
(quasi-federal) Demes JeCe&ve keâssues.
 hee@ue De@heueyeeÙe Ùeebveer JÙeJemLesme Deefle mebIejepÙeerÙe (ex-
tremely federal) Demes mebyeebOeues Deens, lej cee@efjme
peesvme Ùeebveer, JeešeIeešerÛes mebIejepÙe (bargaining fed-
eralism) Demes cnšues Deens.
 DeeÙeJe@j pesefvebie Ùeebvee efleÛes JeCe&ve ØeYeeJeer keWâõerkeâjCeeÛeer
ØeJe=òeer Demeuesues mebIejepÙe (federation with a
strongcentralising tendencies) Demes kesâues Deens.

mebmeo
(Parliament)  jepÙemeYee ns mebmeosÛes Jeefj‰ meYeeie=n (Dehhej neTme)
Demetve les YeejleerÙe mebIejepÙeeleerue IeškeâjepÙes Je keWâõMeeefmele
 mebIeeÛÙee meJeexÛÛe keâeÙeosceb[Ueuee mebmeo cnCetve mebyeesOeues ØeosMeebÛes ØeefleefveOeerlJe keâjles. ueeskeâmeYee ns mebmeosÛes keâefve‰
peeles. meYeeie=n Demetve les Yeejleeleerue pevelesÛes ØelÙe#e ØeefleefveOeerlJe
keâjles.
 Yeeie 5 - keâuece 79 les keâuece 122
 IešvesÛÙee keâuece 79 DevJeÙes, YeejleeÛÙee mebIejepÙeemee"er  je°^heleer ns mebmeosÛÙee keâesCelÙeener meYeeie=neÛes meomÙe vemeleele,
Skeâ mebmeo Demesue, DeeefCe leer je°^heleer Je ueeskeâmeYee DeeefCe lemesÛe les mebmeosÛÙee keâecekeâepeele ØelÙe#eheCes Yeeie Iesle veenerle,
jepÙemeYee ner oesve meYeeie=ns efceUtve yeveuesueer Demesue. cee$e les mebmeosÛes DeefJeYeepÙe Yeeie Deensle.
cegK Ùe keWâ õ : mebm eo ( keâuece 7 9 ) jepÙ e - efJ eefO eceb[ U ( keâuece 1 6 8 )
efy ebo t jepÙ em eYee ueesk eâmeYee efJ eOeeveheefj <eo efJ eOeevemeYee
( keâuece 8 0 ) ( keâuece 8 1 ) ( keâuece 1 6 9 ) ( keâuece 1 7 0 )
meo ve GÛÛe meo ve, mLeeÙ eer keâefv e° ie=n D emLeeÙeer Jejer° ie=n mLeeÙeer meo ve keâefv e‰ ie=n
meo ve, jep ÙeebÛ es meo ve ueesk eâebÛ es D emLeeÙeer meo ve
Øeefl eefv eOeerl Je keâjles Øeefleefv eOeerlJe keâjles
keâeÙe&k eâeue 6 Je<ex 5 Je<ee&le efJeIešve 6 Je<ex 5 Je<ex efJ eIešve

ÙeesiÙelee YeejleerÙ e veeieefj keâ YeejleerÙ e veeieefj keâ YeejleerÙ e veeieefj keâ YeejleerÙ e veeieefj keâ
JeÙ e - 30 Je<ex JeÙe - 25 Je<ex JeÙ e - 30 Je<ex JeÙe - 2 5 Je<ex
ueeYeeÛes heo D emeg ueeYeeÛes heo Demeg ueeYeeÛes heo D emeg veÙes ueeYeeÛes heo D emeg
veÙ es veÙes veÙes
meo mÙe 250 552 efJeOeevemeYesÛ ee p eemleerl e p eemle
mebK Ùee meo mÙeebÛ Ùee 1/ 3 DemeeJeer 500, keâceerl ekeâceer
efk ebâJee keâceerlekeâceer 40 60
meo mÙemebK Ùee DemeeJeer.
Jele&c eeve 245 545 - -
meo mÙe
mebK Ùee
veece keâuece 80 vegm eej keâuece 331 vegm eej 2 keâuece 169 1/6 meo mÙe ns keâuece 333 - Skeâ
efv eo xe fM ele 12 meo mÙe je° ^h eleer De@iuees Fbe f[ Ùeve jep ÙeheeueeÉejs efv eJe[ leele 5 D e@Bi uees Fbe f[ Ùeve
Éejs 4 #es$eeceOetv e je° ^h eleer É ejs #es$eeceOegv e efv eJe[ keâuee, jep ÙeheeueeÉejs
efv eJe[ keâuee, meeefn lÙe, efJ e%eeve, meceep emesJ ee
meeefn lÙe, efJ e%eeve. menkeâej
meceep emesJ ee
efv eJee&e fÛ ele 233 ns efJ eefJeOe IeškeâeÉejs
543 5/6
meo mÙe 1/3 - mJejep Ùe mebm Lesc eehe&âle
( Ele 1/3 - efJ eOeevemeYee meo mÙe
ct e d ) 1/12 - efM e#ekeâ celeo ej mebI e
1/12 - heo JeerO ej celeo ej
mebI e
jepÙemeYesÛeer jÛevee  jepÙeebÛes ueeskeâmeYesleerue ØeefleefveOeer ØeeosefMekeâ celeoejmebIeebceOetve
keâuece 80 meeJe&ef$ekeâ Øeew{ heæleerÉejs efveJe[tve efoues peeleele.
 cenòece meomÙemebKÙee 250 Flekeâer  61 Jeer Iešveeog¤mleer keâeÙeoe, 1988 DevJeÙes
 lÙeehewkeâer 238 meomÙe jepÙes Je keWâõMeeefmele ØeosMeebÛes ØeefleefveOeer celeoeveeÛes efkeâceeve JeÙe 21 ntve 18 Je<ex Flekesâ
DeØelÙe#eheCes efveJe[tve efouesues Demeleerue lej 12 meomÙe keâceer keâjCÙeele Deeues.
je°^heleeRceeHe&âle veeceefveoxefMele (Nominated) kesâues peeleerue.  ØelÙeskeâ jepÙeeÛÙee ueeskeâmeYesleerue ØeefleefveOeeRÛeer mebKÙee jepÙeebÛÙee
 ØelÙeskeâ jepÙeeÛes jepÙemeYesleerue ØeefveefveOeer lÙee jepÙeeÛÙee DeeOeejeJej efveef§ele kesâueer peeles. meJee&efOekeâ meomÙe GòejØeosMeeÛes
efJeOeevemeYesÛÙee efveJe[tve DeeuesuÙee meomÙeebkeâ[tve DeØelÙe#eheCes 80 Deensle, lej efmekeäkeâerce, veeieeueb[ Je efcePeesjce ÙeebÛee
Skeâue meb›eâceCeerÙe celeeÉejs ØeceeCeMeerj ØeefleefveOeerlJe heæleer ØelÙeskeâ Skeâ meomÙe ueeskeâmeYesle Deens. ceneje°êÛes ueeskeâmeYesÛes
vegmeej efveJe[tve efoues peeleele. jepÙemeYesÛÙee efveJe[CegkeâerceOÙes 48 ØeefleefveOeer Deensle.
efJeOeevemeYesleerue veeceefveoxefMele meomÙe, lemesÛe efJeOeeve heefj<eosÛes  Iešvesle keWâõMeeefmele ØeosMeebÛÙee 20 ØeefleefveOeeRÛeer lejleto
meomÙe Yeeie Iesle veenerle. Demeueer lejer meOÙee kesâJeU 13 Ûe ØeefleefveOeer ueeskeâmeYesle
 ØelÙeskeâ jepÙeeÛÙee jepÙemeYesleerue ØeefleefveOeeRÛeer mebKÙee jepÙeebÛÙee Deensle. ØeefleefveOeer efouueerÛes Je GJe&efjle keWâõMeemeerle ØelÙeskeâer
ueeskeâmebKÙesÛÙee DeeOeejeJej efveef§ele kesâueer peeles. lÙeecegUs 1 ØeefleefveOeer
jepÙemeYesleerue jepÙeebÛÙee ØeefleefveOeeRÛeer mebKÙee JesieJesieUer  IešvesÛÙee keâuece 331 Debleie&le, je°^heleeRvee DeBiuees-Fbef[Ùeve
Deens. meomÙe GòejØeosMeeÛes (31), lej ieesJee DeeefCe hetJeexòej meceepeeleerue cenòece oesve meomÙe (Ùee meceepeeuee ueeskeâmeYesle
jepÙes (Deemeece JeieUlee) ÙeebÛee ØelÙeskeâer Skeâ meomÙe jepÙemeYesle heÙee&hle ØeefleefveOeerlJe efceUeuesues veener, DeMeer je°^heleeRÛeer
Deens. ceneje°êÛes jepÙemeYesle 19 ØeefleefveOeer Deensle. Kee$eer PeeuÙeeme ueeskeâmeYesJej veeceefveoxefMele keâjlee Ùesleele.
DecesefjkesâÛÙee Jeefj‰ meYeeie=n DemeuesuÙee efmevesšceOÙes meJe&  jepÙeejepÙeebceOeerue ØeefleefveOeerlJeeÛeer mece¤helee meeOÙe
jepÙeebÛes meceeve ØeefleefveOeerlJe Demetve 50 jepÙeebvee ØelÙeskeâer keâjCÙeemee"er ueeskeâmeYesle ØelÙeskeâ jepÙeeuee DeMee jerleerves
oesve ÙeeØeceeCes SketâCe meomÙemebKÙee 100 Flekeâer Deens. peeiee Jeeštve osCÙeele Ùesleerue keâer, lÙee peeieebÛeer mebKÙee Je
 jepÙemeYes ÛÙee ef veJe[Ceg keâerm ee"er ieg hle celeoeve lÙee jepÙeeÛeer ueeskeâmebKÙee ÙeebÛes iegCeesòej meJe& jepÙeebÛÙee
heæleerÛÙee peeieer KeguÙee celeoeve heæleerÛeer lejleto yeeyeleerle peJeUpeJeU meejKesÛe Demesue.
keâjCÙeele Deeueer. hegve&jÛevee DeeÙeesie (Delimitation Commission)
 meOÙee kesâJeU efouueer Je hegogÛesjer Ùee keWâõMeeefmele ØeosMeebveeÛe  ueeskeâmeYesleerue jepÙeebÛÙee peeieebÛeer hegve:JeešCeer 2026 veblejÛÙee
jepÙemeYesle ØeefleefveOeerlJe Deens. peveieCevesÛes ÙeesiÙe Deekeâ[s Øeehle PeeuÙeeveblejÛe kesâueer peeF&ue.
 efouueerÛes leerve Je hegogÛesjerÛee Skeâ meomÙe cee$e ueeskeâmeYesleerue peeieebÛeer mebKÙee ve yeouelee, jepÙeeleerue
 je°^heleeRvee meeefnlÙe, MeeŒe, keâuee Je meceepemesJee Ùee Ûeej ueeskeâmeYesleerue ØeeosefMekeâ celeoejmebIeebÛeer hegvej&Ûevee 2001
#es$eebleerue efJeMes<e %eeve efkebâJee JÙeeJeneefjkeâ DevegYeJe DemeuesuÙee ÛÙee peveieCevesÛÙee Deekeâ[ÙeebÛÙee DeeOeejeJej keâjeJeÙeeme
12 JÙeòeâervee jepÙemeYesJej veeceefveoxefMele keâjCÙeeÛee DeefOekeâej njkeâle veener. lÙeecegUs mejkeâejves 2002 ceOÙes hegve&jÛevee
Deens. DeeÙeesiekeâeÙeoe mebcele keâ¤ve hegve&jÛee DeeÙeesieeÛeer efveefce&leer
kesâueer.
ueeskeâmeYesÛeer jÛevee  hegve&jÛevee DeeÙeesie keâeÙeoe
keâuece 81  hegve&&jÛevee DeeÙeesie DeOÙe#e - vÙee. kegâueoerhe efmebn
 cenòece meomÙe mebKÙee 552 Flekeâer  Deej#eCeeÛes ØeceeCe lÙeebÛÙee jepÙeeÛÙee SketâCe
 meomÙe jepÙeebÛes ØeefleefveOeer Demeleerue, 20 meomÙe keWâõMeeefmele ueeskeâmebKÙesleerue ØeceeCeevegmeej efveef§ele keâjCÙeele Deeuesues
ØeosMeeble ØeefleefveOeer Demeleerue, lej 2 meomÙe je°^heleeRceeHe&âle Deens.
De@iuees-Fbef[Ùeve meceepeeletve veeceefveoxMele kesâues peeleerue.  95 JÙee Iešveeog¤mleer (2009) DevJeÙes ns Deej#eCe
2020 heÙeËle Jee{efJeCÙeele Deeues Deens.
mebmeosÛÙee meYeeie=nebÛÙee keâeueeJeOeer  pej lees efJeefMe° efveJe[CetkeâefJe<eÙekeâ iegv¢eemee"er oesve Je<ex
jepÙemeYesÛee keâeueeJeOeer efkebâJee DeefOekeâ keâeueeJeOeerÛÙee leg¤bieJeemeeÛeer efMe#ee Peeuesueer
 jepÙemeYee ns mebmeosÛes mLeeÙeer meYeeie=n Demetve les efJemeefpe&le DemeuÙeeme,
kesâues peele veener. lÙeeÛes 1/3 meomÙe meomÙe oj oesve  pej lees mejkeâejÛeer 25 škeäkeäÙeebhes#ee DeefOekeâ Yeeieeroejer
Je<eeËveer efveJe=òe nesleele. DemeuesuÙee ceneceb[Uele mebÛeeuekeâ efkebâJee JÙeJemLeehekeâ
 efveJe=òe nesCeeNÙee meomÙeebÛÙee peeiee YejCÙeemee"er oj oesve DemeuÙeeme efkebâJee lÙeeves efleLes SKeeos ueeYeeÛes heo OeejCe
Je<eeËveer efveJe[Cetkeâe IesleuÙee peeleele. veJeerve meomÙe veeceefveoxefMele kesâuesues DemeuÙeeme.
kes âuee peelees. ef veJe= ò e meomÙe heg ve& efveJe[Cegk eâerm ee"er /  pej lÙeeme Yeü°Ûeej efkebâJee osMeeØeleer yesF&ceeveer Ùee keâejCeebcegUs
hegve&veeceefveoxMemee"er efkeâleerner JesUe hee$e Demeleele. MeemekeâerÙe mesJesletve keâe{tve šekeâCÙeele Deeuesues DemeuÙeeme.
 jepÙeemeYesÛÙee meomÙeeÛee heoJeOeer 6 Je<ex Flekeâe efveef§ele  Jejerue yeeyeleerle Dehee$elesyeöue ØeMve GÆJeuÙeeme lees ØeMve
keâjCÙeele Deeuee. je°^heleeRkeâ[s efveoxefMele kesâuee peeF&ue DeeefCe lÙeebÛee efveCe&Ùe
Debeflece Demesue.
 IešvesÛÙee oneJÙee DevegmetÛeerceOÙes he#eeblejeÛÙee keâejCeeJe¤ve
ueeskeâmeYesÛee keâeueeJeOeer
mebmeo Dehee$elesyeöue lejleto keâjCÙeele Deeueer Deens.
 efleÛee meeceevÙe keâeueeJeOeer heeÛe Je<ex Demelees.
 pej lees pÙee jepekeâerÙe he#eeÛÙee efleefkeâšeJej efveJe[tve Deeuee
 ueeskeâmeYesÛee meeceevÙe keâeueeJeOeer 42 JÙee Iešveeog¤mleerÛes
Deens. lÙee he#eeÛes meomÙelJe lÙeeves mJesÛÚsves mees[tve efouÙeeme,
(1976) mene Je<ex Flekeâe Jee{efJeuee neslee. cee$e 44 JÙee
 pej lÙeeves lÙeeÛÙee he#eeves efkebâJee he#eeves ØeeefOeke=âle kesâuesuÙee
Iešveeog¤mleerves (1978) lees hegvne heeÛe Je<ex kesâuee.
JÙeòeâerves efouesuÙee efveoxMeeefJe¤æ meYeeie=nele lÙeebÛÙee mebceleerefJevee
 heeÛe Je<ex hetCe& nesCÙeeÛÙee Deele je°^heleer hebleØeOeeveebÛÙee
celeoeve kesâuÙeeme efkebâJee celeoeveeme iewjnpej jeefnuÙeeme DeeefCe
meuuÙeevegmeej ueeskeâmeYee efJemeefpe&le keâ¤ Mekeâleele.
he#eeves/ØeeefOekeâeNÙeeves lÙeeme celeoeveeÛÙee leejKesheemetve 15
mebmeo meomÙelJeemee"er hee$elee efoJemeebÛÙee Deele ceeHeâ ve kesâuÙeeme,
 SKeeÅee Dehe#e cnCetve efveJe[tve DeeuesuÙee meomÙeeves
(Qualification for Membership of Parliament)
efveJe[Cegkeâerveblej SKeeÅee jepekeâerÙe he#eele ØeJesMe kesâuÙeeme.
 lÙee jepÙemeYesleerue peeiesmee"er JeÙeeÛeer 30 Je<ex, ueeskeâmeYesleerue
 10 JÙee DevegmetÛeer Debleie&le he#eeblejeÛÙee keâejCeeJe¤ve
peeiesmee"er JeÙeeÛeer 25 Je<ex hetCe& kesâuesueer DemeeJeer.
Dehee$elesyeeyeleÛee efveCe&Ùe jepemeYesÛÙee yeeyeleerle meYeeheleerceeHe&âle
 ueeskeâmeYesÛÙee lemesÛe jepÙemeYesmee"er lees osMeeleerue keâesCelÙeener
lej ueeskeâmeYesÛÙee yeeyeleerle DeOÙe#eebceeHe&âle efouee peelees.
mebmeoerÙe celeoejmebIeeleerue veeWoCeerke=âle celeoej DemeeJee. (hetJeea
peeiee efjòeâ keâjCes
jepÙemeYesÛÙee efveJe[Cegkeâermee"er lees JÙeòeâer pÙee jepÙeeletve
 oesvner meYeeie=nebÛee meomÙe cnCetve efveJe[tve DeeuÙeeme, lÙeeves
efveJe[tCe ue{efJele Deens lÙee jepÙeeleerueÛe celeoej DemeeJee.
10 efoJemeebÛÙee Deele lÙeeuee keâesCelÙee meYeeie=nele keâeÙe&
DeMeer Skeâ hee$elee DeeJeMÙekeâ nesle. cee$e 2003 ceOÙes ner
keâjeÙeÛes Deens, ns metefÛele keâjCes iejpesÛes Demeles. DevÙeLee,
hee$elee keâe{tve šekeâCÙeele Deeueer)
lÙeeÛeer jepÙemeYesleerue peeiee efjòeâ nesles.
 SKeeoe JÙeòeâer Skeâe meYeeie=neÛÙee oesve peeieebJej efveJe[tve
mebmeo meomÙelJeemee"er Dehee$elee
Deeuee lej lÙeeves Skeâe peeiesÛeer efveJe[ keâjCes iejpesÛes Demeles,
(Disqualification of member)
DevÙeLee lÙeeÛÙee oesvner peeiee efjòeâ nesleele.
 1) IešvesÛÙee keâuece 102 vegmeej Dehee$elee, 2) ueeskeâ
 SKeeoer JÙeòeâer mebmeo Je jepÙe efJeOeeveceb[U Ùee oesvnerÛeer
ØeefleefveOeerlJe keâeÙeÅeevegmeej Dehee$elee, DeeefCe 3) he#eeblejeÛÙee
meomÙe cnCetve DeeuÙeeme, efleves 14 efoJemeebÛÙee Deele jepÙe
keâejCeeJe¤ve Dehee$elee.
efJeOeeveceb[Ueleerue DeeheuÙee peeiesÛee jepeerveecee ve efouÙeeme
 pej lÙeeves Yeejle mejkeâejÛÙee efkebâJee keâesCelÙeener jepÙeMeemeveeÛÙee
efleÛeer mebmeosleerue peeiee efjòeâ nesF&ue.
efveÙeb$eCeeKeeueerue ueeYeeÛes heo OeejCe kesâuesues DemeuÙeeme.
jepeerveecee (Resignation) efouÙeeefMeJeeÙe ceeb[lee Ùesle veener. ne "jeJe ueeskeâmeYesÛÙee
 jepÙemeYesleerue meomÙeeves jepÙemeYesÛÙee meYeeheleerkeâ[s efkebâJee lelkeâeueerve meomÙemebKÙesÛÙee yengceleeves (cnCepesÛe ØeYeeJeer
ueeskeâmeYesÛÙee meomÙeeves ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#eebkeâ[s jepeerveecee yengceleeves) heeefjle nesCes iejpesÛes Demeles. lemesÛe, DeOÙe#eebJejerue
osleele. oes<eejeshe efveef§ele DemeeJes ueeieleele. mebefoiOe Demetve Ûeeuele
veener.
DevegheefmLeleer (Absence) meYeeie=neÛÙee keâecekeâepeeÛes efveÙeceve
 mebmeosÛÙee keâesCelÙeener meYeeie=neÛee meomÙe meYeeie=neÛÙee (Regulating the business of the House)
mebceleerefMeJeeÙe 60 efoJemeebÛÙee keâeueeJeOeerceOÙes lÙee meYeeie=neÛÙee  lÙeebvee meYeeie=nele YeejleeÛeer Iešvee, keâeÙe&heæleer efveÙece Je
meJe& meYeebvee DevegheefmLele jeefnuee lej, meYeeie=nele lÙeeÛeer mebmeoerÙe Debeflece DeLe& ueeJeCÙeeÛee nkeäkeâ Deens.
peeiee efjòeâ cnCetve Ieesef<ele keâjlee Ùesles.  ieCemebKÙesÛee DeYeeJeer meYeeie=n lenketâye keâjCes efkebâJee meYee
 mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebleerue ØelÙeskeâ meomÙeeme Deeheues efveuebefyele keâjCÙeeÛee DeOÙe#eebvee Demelees. meYeeie=neÛeer meYee
heo«enCe keâjCÙeehetJeea je°^heleermeceesj efkebâJee lÙeebveer efveÙegòeâ YejCÙeemee"er lÙeeÛÙee SketâCe meomÙemebKÙesÛÙee efkeâceeve 1/
kesâuesu Ùee JÙeòeâermeceesj eflemeNÙee DevegmetefÛele ef ouesuÙee 10 npej DemeCes iejpesÛes Demeles. Ùeeme ieCemebKÙee Demes
vecetvÙeevegmeej MeheLe IÙeeJeer ueeieles. efveJe[tve DeeuesuÙee/ cnCeleele.
veeceefveoxefMele meomÙeeves MeheLe Ies l euÙeeef M eJeeÙe lÙeeme  ueeskeâmeYesÛes DeOÙe#e meYeeie=nele celeoeveeÛÙee heefnuÙee Hesâjerle
meYeeie=neÛÙee keâecekeâepeele Yeeie Ieslee Ùesle veener Je celeoeve Deeheues celeoeve osle veenerle. cee$e celeebÛÙee mecemeceevelesÛÙee
keâjlee Ùesle veener. lemesÛe lees mebmeoerÙe efJeMes<eeefOekeâej Je (Equality of Votes) efmLeleerle Deeheues efveCee&Ùekeâ cele
mebj#eCe Øeehle nesCÙeemener hee$e "jle veener. (Casting Vote) osT Mekeâleele.
 Iešvesle meomÙeebmee"er hesvMeveÛeer lejleto veener. cee$e mebmeoerÙe  mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebÛÙee mebÙegòeâ yew"keâerÛes (Joint
keâeÙeÅeeÉejs leer keâjCÙeele Deeuesueer Deens. ns heieej Je Yeòes sitting) DeOÙe#emLeeve ueeskeâmeYesÛes DeOÙe#e Yet<eefJeleele.
heieejeÛÙee mebefÛele efveOeerJej ØeYeeefjle Demeleele. cnCepesÛe je°^heleer oesvner meYeeie=nebÛeer meÙegòeâ yew"keâ yeesueeJet Mekeâleele.
lÙeebÛÙeeJej mebmeosle celeoeve Iesleues peele veener.  SKeeos efJeOesÙekeâ Oeve efJeOesÙekeâ Deens keâer efkebâJee veener, ns
"jefJeCÙeeÛee DeefOekeâej DeOÙe#eebÛee Demelees. lÙeeyeeyele lÙeebÛee
ueeskeâmeYesÛee DeOÙe#e efveCe&Ùe Debeflece Demelees.
(Speaker of Loksabha)  52 JÙee Iešveeog¤mleer DevJeJÙes 10 JÙee DevegmetÛeerleerue
 ueeskeâmeYesÛes DeOÙe#e hetCe& meYeeie=neÛÙee ØeeefOekeâejeÛes ØeefleefveOeerlJe lejleg oervegmeej, he#eeblejeÛÙee keâejCeecegUs ueeskeâmeYesÛÙee
keâjleele. meomÙeebÛÙee Dehee$elesyeeyele efveCe&Ùe osCÙeeÛee DeefOekeâej
 ueeskeâmeYee DeeheuÙee meomÙeebceOetve SkeâeÛeer efveJe[Cetkeâ meeOÙee DeOÙe#eebÛee Demelees. DeLee&le, lÙeebÛÙee efveCe&Ùeeme vÙeeefÙekeâ
yentceleeves DeOÙe#e keâece keâjles. efveJe[CegkeâerÛeer leejerKe hegveefJe&ueeskeâveeÛes lelJe ueeiet Deens.
je°^heleeRceeHe&âle efveef§ele kesâueer peeles.  ueeskeâmeYesÛes DeOÙe#e mJele: JÙeJemeeÙe meuueeieej meefceleer
(Business Advisory Committee) meeceevÙe GösMe
hee$elee meefceleer (General Purpose Committee) Je efveÙece
 kesâJeU lees ueeskeâmeYesÛee meomÙe DemeeJee. meefceleer (Rules Committee) Ùee meefcelÙeebÛes DeOÙe#e
 ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#eebÛee heoeJeOeer ueeskeâmeYesÛÙee keâeueeJeOeer cnCetve keâeÙe& keâjleele.
FlekeâeÛe Demelees.  DeOÙe#e ns ueeskeâmeYesÛÙee meefÛeJeeueÙeeÛes ØecegKe cnCetve keâeÙe&
 DeOÙe#eevee Deeheuee jepeerveecee GheeOÙe#eebveer mebyeesOetve ÅeeJee keâjleele.
ueeielees.  efyeÇšveceOÙes, DeOÙe#eeves jepekeâerÙeÂ°Ÿee hetCe&heCes efve<he#e
 heoeJe¤ve otj keâjCÙeeÛee "jeJe ueeskeâmeYesle 14 efoJemeebÛeer DemeCÙeemee"er mJele:ÛÙee jepekeâerÙe he#eeÛee jepeerveecee osCÙeeÛee
hetJe&-veesšerme (efkeâceeve 50 meomÙeebÛÙee me¢ee Demeuesueer)
mebkesâle heeUuee peelees. Yeejleele pejer ne mebkesâle ØemLeeefhele  DeOÙe#eebÛes heo efjòeâ DemeuÙeeme GheeOÙe#e DeOÙe#eeÛÙee heoeÛeer
Peeuesuee vemeuee, lejer heg{erue lejlegoeRÛÙee DeeOeejs ueeskeâmeYesÛÙee keâle&JÙe heej hee[leele. pej GheeOÙe#eeÛesner heo efjòeâ Demesue
DeOÙe#e heoeÛes mJeeleb$Ùe Je efve:he#eheeleerheCee meeOÙe keâjCÙeele lej, je°^heleer lÙee ØeÙeespeveeLe& ueeskeâmeYesleerue SKeeÅee meomÙeeÛeer
Deeuesuee Deens. efveÙegòeâer keâjleele.
 lÙeebvee heoeJeOeerÛeer megj#ee Øeoeve keâjCÙeele Deeuesueer Deens.  GheeOÙe#eebvee Skeâ efJeMes<eeefOekeâej Øeehle Demelees. pej
lÙeebvee ueeskeâmeYesÛÙee ØeYeeJeer yengceleeves heeefjle PeeuesuÙee lÙeebÛeer vesceCetkeâ SKeeÅee mebmeoerÙe meefceleerÛee meomÙe
"jeJeeÉejsÛe heoeJe¤ve otj keâjlee Ùesles. ne "jeJe ceeb[CÙeemee"er cnCetve Peeueer lej les lÙee meefceleerÛes DeeheesDeehe DeOÙe#e
14 efoJemeebÛeer hetJe&-veesšerme Je lÙeeJej 50 meomÙeebÛÙee yeveleele.
me¢ee DeeJeMÙekeâ Demeleele.  DeOÙe#e Je GheeOÙe#eebvee Deeheues heo «enCe keâjles JesUer
Øees-šsce DeOÙe#e (Speaker Pro-Tem) keâesCeleerner MeheLe IÙeeJeer ueeiele veener.
 je°^heleer veJeerve ueeskeâmeYesleerue Skeâe meomÙeeÛeer vesceCetkeâ  11 JÙee ueess keâmeYesheemetve Demee mebkesâle heeUuee peelees keâer,
DeOÙe#e Øees-šsce cnCetve keâjleele. meeceevÙelee pÙes‰lece DeOÙe#eheo he#eeuee/ Ùegleeruee, lej GheeOÙe#eheo cegKÙe efJejesOeer
meomÙeeÛeer vesceCetkeâ kesâueer peeles. je°^heleer mJele: lÙeebvee he#eeuee Øeehle nesF&ue.
ueeskeâmeYesÛÙee meomÙe cnCetve MeheLe osleele.  Yeejleele DeOÙe#e Je GheeOÙe#e Ùee heoebÛeer efveefce&leer 1921
 keâeces : veJeerve ueeskeâmeYesÛÙee heefnuÙee yew"keâerÛes DeOÙe#emLeeve ceOÙes YeejleerÙe heefj<eoebÛee keâeÙeoe, 1919 ÛÙee lejlegoerDevJeÙes
Yet<eefJeCes keâjCÙeele Deeueer. cee$e, lÙeebÛee GuuesKe Fb«epeerceOÙes efmhekeâj
 veJeerve DeOÙe#eeÛeer efveJe[Cetkeâ Ie[Jetve DeeCeCes. ueeskeâmeYesves Je [shÙegšer-efmhekeâj Demee keâjCÙeeSsJepeer Øesefme[svš Je [shÙegšer
veJeerve DeOÙe#eeÛeer efveJe[ kesâuÙeeveblej Øees-šsce DeOÙe#eeÛes hesÇefme[svš Demee kesâuee peele Demes.
heo DeeheesDeehe mebheg°ele Ùesles. DeMee efjleerves, ns heo leelhegjles  1921 ceOÙes øesâ[jerkeâ JneF&š Je meefÛÛeoevebo efmevne Ùeebvee
Demetve kesâJeU keâener efoJemeebmee"er DeefmlelJeele Demeles. keWâõerÙe keâeÙeos ceb[UeÛes Deveg›eâce heeefnues DeOÙe#e Je GheeOÙe#e
cnCetve vesceCÙeele Deeues.
ueeskeâmeYesÛee GheeOÙe#e  1925 ceOÙes efJeúueYeeF& hešsue (mJejepe he#eeÛes) ns keWâõerÙe
(Deputy Speaker of Loksabha) keâeÙeos ceb[UeÛes heefnues YeejleerÙe Je efveJee&efÛele DeOÙe#e
 lÙeeÛeer efveJe[Cetkeâ DeOÙe#eebÛÙee efveJe[Cetkeâerveblej nesles. yeveues.
efveJe[CetkeâerÛeer leejerKe "jefJeueer peeles.  ceeJeUCekeâj Ùeebveer 17 veesJnWyej 1947 les 26 veesJnWyej
 DeeheuÙee heoeÛee jepeerveecee DeOÙe#eebvee mebyeesOetve menerefveMeer 1949 heÙeËle keâeÙeos ceb[U cnCetvener keâece keâjCÙeeNÙee
uesKeer jepeerveecee osleele. mebefJeOeeve meYesÛes DeOÙe#e cnCetve lej 27 veesJnWyej 1949
 pej lÙeebvee heoeJe¤ve otj keâjCÙeeÛee "jeJe ueeskeâmeYesves les ceeÛe& 1952 heÙeËle leelhegjleer mebmeo cnCetve keâeÙe& keâjCeeNÙee
heeefjle kesâuee lej. cee$e lÙeebvee heoeJe¤ve otj keâjCÙeeÛee mebefJeOeeve meYesÛes DeOÙe#e cnCetve keâece kesâues.
GösMe Demeuesuee "jeJe efkeâceeve 14 efoJemeebÛeer hetJe&-veesšerme  March - 1925 ceOÙes, DeefmlelJeele DeeuesuÙee heefnuÙee
efouÙee efMeJeeÙe ceeb[lee Ùesle veener. ne "jeJe ueeskeâmeYesÛÙee ueeskeâmeYesÛes DeOÙe#e Je GheeOÙe#e cnCetve Deveg›eâces peer.Jner.
lelkeâeueerve meomÙemebKÙesÛÙee yengceeleves (cnCepesÛe ØeYeeJeer ceeUJeCekeâj Je DevebLemJeeceer DeÙÙebieej ÙeebÛeer vesceCetkeâ Peeueer.
yengceleeves (Special Majority) heeefjle nesCes iejpesÛes Demeles.
(DeMee efjleerves, les GheeOÙe#e Demeues lejer DeOÙe#eebÛÙee DeefOevemle ueeskeâmeYesÛes DeOÙe#eerÙe he@vesue
(Sub Ordinate) vemeleele, lej ueeskeâmeYesueeÛe peyeeyeoej (Panel of Chairman of Loksabha)
Demeleele.)  DeOÙe#e ueeskeâmeYesÛÙee meomÙeebceOetve cenòece 10 JÙeòeâeRÛeer
 DeOÙe#eeÛes heo efjòeâ DemeuÙeeme, lemesÛe DeOÙe#e leelhegjlÙee efveÙegòeâer DeOÙe#eerÙe he@vesueJej keâjleele.
keâeceemee"er iewjnpej DemeuÙeeme, GheeOÙe#eebÛes keâeÙe& DeefmlelJeele  ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#e Je GheeOÙe#eeÛÙee iewjnpesjerle Ùee
Ùesles. he@vesueceOeue Skeâner JÙeòeâer GheefmLele vemesue lej, ueeskeâmeYee
DeeheuÙeeletve SkeâeÛeer vesceCetkeâ DeOÙe#e Je cnCetve keâjles. jepÙemeYesÛes GhemeYeeheleer
 heos efjòeâ DemeuÙeeme DeOÙe#eerÙe he@vesueceOeerue JÙeòeâer DeOÙe#e (Deputy Chairman of Rajyasabha)
cnCetve keâeÙe& keâ¤ Mekeâle veener. DeMee JesUer, DeOÙe#e  jepeerveecee meYeeheleeRvee mebyeesOetve
heoeÛeer keâle&JÙe heej hee[CÙeemee"er je°^heleer ueeskeâmeYesleerue  GhemeYeeheleer ns jepÙemeYesme ØelÙe#eheCes peyeeyeoej Demeleele,
SKeeÅee meomÙeeÛeer vesceCetkeâ keâjleele. DeOÙe#eeÛes efjòeâ heo les meYeeheleeRÛÙee DeefOevemle vemeleele.
YejCÙeemee"er ueJekeâjele ueJekeâj efveJe[Cetkeâ Iesleueer peeles.  meYeeheleeRÛes heo efjòeâ DemeuÙeeme GhemeYeeheleer meYeeheleerÛÙee
heoeÛeer keâle&JÙes heej hee[leele. pej DeMee JesUer GhemeYeeheleerÛesner
jepÙemeYesÛes meYeeheleer heo efjòeâ Demesue lej, je°^heleer lÙee ØeÙeespeveeLe& jepÙemeYesleerue
(Chairman of Rajyasabha) SKeeÅee meomÙeeÛeer efveÙegòeâer keâjleele.
 keâuece 89 DevJeÙes, YeejleeÛee Gheje°^heleer ne jepÙemeYesÛee  jepÙemeYesceOÙes GheeOÙe#eerÙe he@vesue Ûeer lejleto keâjCÙeele Deeueer
heoefmeæ meYeeheleer Demelees. Deens. meYeeheleer Je GheemeYeeheleer oesvner iewjnpej DemeuÙeeme
 jepÙemeYesÛÙee meYeeheleeRvee lÙeebÛÙee heoeJe¤ve meYeeheleer Ùee Ùee he@vesueceOeerue JÙeòeâerhewkeâer keâesCeerner Skeâ JÙeòeâer meYeeheleer
veelÙeeves otj keâjlee Ùesle veener. lÙeebvee Gheje°^heleer cnCetve cnCetve keâeÙe& keâjlees.
heoeJe¤ve keâjCÙeele DeeuÙeemeÛe jepÙemeYesÛes meYeeheleer cnCetve  les jepÙemeYesle heefnuÙee Hesâjerle celeoeve keâ¤ Mekeâle veener,
heoeJe¤ve otj kesâues peeles. kesâJeU celeebÛÙee mecemeceevelesÛÙee efmLeleerle efveCee&Ùekeâ cele
 ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#eebvee Demeuesues oesve DeefOekeâej meYeeheleeRvee osT Mekeâleele.
GheueyOe veenerle.  meYeeheleer jepÙemeYesÛÙee meomÙeebceOetve cenòece 10 JÙeòeâeRÛee
 SKeeos efJeOesÙekeâ Oeve efJeOesÙekeâ Deens keâer veener, ns "jefJeCÙeeÛee efveÙegòeâer GheeOÙe#eerÙe he@vesue Jej keâjleele.
DeefOekeâej DeOÙe#eebÛee Demelees Je lÙeebÛee efveCe&Ùe Debeflece  meYeeheleer Je GhemeYeeheleeRÛeer heos efjòeâ DemeuÙeeme GheeOÙe#eerÙe
Demelees. he@vesueceOeerue JÙeòeâer meYeeheleer cnCetve keâeÙe& keâ¤ Mekeâle
 oesvner meYeeie=nebÛÙee mebÙegòeâ yew"keâerÛes DeOÙe#emLeeve ueeskeâmeYesÛes veener. DeMeeJesUer, meYeeheleer heoeÛeer keâle&JÙes hee[CÙeemee"er
DeOÙe#e Yet<eefJeleele. ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#e Je GheeOÙe#eeÛeer je°^heleer jepÙemeYesleerue SKeeÅee meomÙeeÛeer vesceCetkeâ keâjleele.
heos efjòeâ DemeuÙeeme efkebâJee les iewjnpej DemeuÙeeme, mebÙegòeâ
yew"keâerÛes DeOÙe#emLeeve jepÙemeYesÛes GhemeYesÛes GhemeYeeheleer mebmeoerÙe vesles (Leaders in Parliament)
Yet<eefJeleele. meYeeheleeRvee lees DeefOekeâej efceUle veener, keâejCe  hebleØeOeeve ueeskeâmeYesÛes meomÙe DemeuÙeeme, les ueeskeâmeYesÛes
les mebmeosÛes meomÙe vemeleele. meYeeie=n vesles cnCetve keâeÙe& keâjleele. DeMeeJesUer jepÙemeYesÛee
 jepÙeYesÛes meYeeheleer ns jepÙemeYesÛes meomÙe vemeleele. (ueeskeâmeYesÛes meYeeie=n veslee cnCetve SKeeÅee ceb$ÙeeÛeer vesceCetkeâ hebleØeOeeveebceeHe&âle
DeOÙe#e ns ueeskeâmeYesÛes meomÙe Demeleele.) kesâueer peeles.
 meYeeheleeRvee (ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#eebØeceeCesÛe) jepÙemeYesle  hebleØeOeeve pej jepÙemeYesÛes meomÙe DemeuÙeeme, lej jepÙemeYesÛee
celeoeveeÛÙee heefnuÙee Hesâjerle celeoeve keâjCÙeeÛee DeefOekeâej meYeeie=n veslee cnCetve SKeeÅee ceb$ÙeeÛeer vesceCetkeâ hebleØeOeeveeceeHe&âle
veener, cee$e kesâJeU celeebÛÙee mecemeceevelesÛÙee efmLeleerle efveCee&Ùekeâ kesâueer peeles.
cele osCÙeeÛee DeefOekeâej Deens.  meYeeie=neleerue mejkeâejÛÙee OeesjCeeMeer mebyebefOele meJe& DeefOekeâej
 keâesCelÙeener yeeyeerJej celeoeve keâjCÙeeÛee lÙeebvee cegUerÛe nkeäkeâ lÙeeÛÙee neleele keWâõerle Demeleele.
Demele veener. ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#eebvee lÙeebvee heoeJe¤ve  lees meYeeie=nele megueYe Je DeLe&hetCe& ÛeÛee& Ie[Jetve DeeCeCÙeemee"er
otj keâjCÙeeÛee "jeJeeJej heefnuÙee Hesâefjle celeoeve keâjCÙeeÛee meYeeie=neleerue efJeefJeOe iešeble mecevJeÙe jeKeCes, ner lÙeeÛeer
nkeäkeâ Demelees. cee$e efveCee&Ùekeâ cele osCÙeeÛee nkeäkeâ vemelees. ØecegKe peyeeyeoejer Demeles.
 meYeeie=neleerue mejkeâejÛÙee OeesjCeeMeer mebyebefOele meJe& DeefOekeâej
lÙeeÛÙee neleele keWâõerle Demeleele.

 lees meYeeie=neÛes DeefOeJesMeve yeesueeJeCes Je me$emeceehleer keâjCes. Je<ee&le leerve DeefOeJesMeves nesleele.
ÙeeyeeyeleÛÙee leejKeebÛeer efveef§eleer keâ¤ DeOÙe#eebkeâ[tve  DeLe&mebkeâefuheÙe DeefOeJesMeve-HesâyeÇgJeejer les ces
meYeeheleeRkeâ[tve mebcele keâ¤ve IesCÙeeÛes keâeÙe& keâjlees.  heeJemeeUer DeefOeJesMeve - peguew les mehšWyej
 efnJeeUer DeefOeJesMeve - veesJnWyej les ef[meWyej
efJejesOeer he#e veslee (Leaders of the Opposition)
 meYeeie=neÛÙee SketâCe meomÙemebKÙesÛÙee efkeâceeve 1/10 peeiee lenketâyeer (Adjournment of Sitting)
efceUefJeCeeNÙee efJejesOeer he#eebhewkeâer meJee&le cees"Ÿee efJejesOeer  yew " keâ lenkeg âyeer Û eer Iees < eCee meYeeie= neÛÙee heer" emeerve
he#eeÛÙee veslÙeeme lÙee meYeeie==neÛee efJejesOeer he#e veslee, cnCetve DeefOekeâeNÙeeceeHe&âle (ueess keâmeYesÛÙee DeOÙe#e/jepÙemeYesÛee
vesceues peeles. meYeeheleer) kesâueer peeles. lenkegâyeerÛeer Iees< eCee efveef§ ele
 mebmeoerÙe MeemeveJÙeJemLesle, mejkeâejer OeesjCeebJej jÛeveelcekeâ keâeueeJeOeermee"er kesâueer peeles. keâener leeme, efoJeme efkebâJee
efškeâe keâjCes DeeefCe heÙee&Ùeer Meemeve JÙeJemLee GheueyOe Dee"Je[s Demeles.
keâ¤ve IesCes, ns efJejesOeer he#e veslÙeeÛeer ØecegKe keâeÙe& Demeles.
 1869 ceOÙes heefnuÙeeboeÛe efJejesOeer he#e veslee Ùee heoeme Deefveef§ele keâeUemee"er lenkegâyeer
ceevÙelee osCÙeele Deeueer. heg{s 1977 ceOÙes Ùee heoeme (Adjournment sine die)
JewOeeefvekeâ opee& osCÙeele Deeuee. lÙeevegmeej efJejesOeer he#e  me$emeceehleer (Prorogation of the session)
veslÙeeme ke@âefyevesš ceb$ÙeeÛee opee& osCÙeele Deeuee Demetve  je°^heleer DeefOeJesMeveeÛÙee DeefOeJesMeveeÛÙee me$emeceehleermee"er
lÙeebÛÙeeØeceeCesÛe heieej, Yeòes Je Flej megefJeOee Øeehle osleele. DeefOemetÛevee keâe{leele. DeLee&le, je°^heleer meYeeie=neÛes DeefOeJesMeve
efJnhme (Whips) Ûeeuet Demeleeveener me$emeceehleerÛeer Iees<eCee keâe{t Mekeâleele.
 DeeheuÙee he#eeÛÙee meomÙeebÛeer GheefmLeleer meeOÙe keâ¤ve  lenkegâyeercegUs meYeeie=neÛeer kesâJeU yew"keâ mebheg°ele Ùesles. DeefOeJesMeve
cenòJeeÛÙee cegÅeebJej lÙeebÛes meceLe&ve (cegÅeebÛÙee yeepegves efkebâJee veener. me$emeceehleercegUs hetCe& DeefOeJesMeve mebheg°ele Ùesles.
efJe¤æ) meeOÙe keâjCes, ns lÙeebÛes ØecegKe keâeÙe& Demeles.  lenkegâyeerÛeer Iees<eCee meYeeie=neÛes heer"emeerve DeefOekeâejer keâjleele.
lemesÛe, les meYeeie=neleerue DeeheuÙee he#e meomÙeebÛÙee Jele&CegkeâerJej lej me$emeceehleerÛeer Iees<eCee je°^heleer keâjleele.
ue#e "sJetve lÙeebvee DeeJeMÙekeâ efveoxMe osleele. lÙeebÛÙee efveoxMeebÛes  keâener ØekeâejÛeer efJeOesÙekesâ ueeskeâmeYee efJemepe&vee veblejner
heeueve ve kesâuÙeeme, meomÙeebJej efMemleYebieeÛeer keâejJeeF& kesâueer JÙeheiele nesle veenerle. keâesCeleer efJeOesÙekesâ JÙeheiele
peeT Mekeâles. nesleerue DeeefCe keâesCeleer veener Ùee yeeyeleÛeer efmLeleer
 mebmeoerÙe keâecekeâepe ceb$eer ns ueeskeâmeYesle mejkeâejer he#eeÛes heg{erue ØeceeCes Deensle.
ÛeerHeâ efJnhe cnCetve keâeÙe& keâjleele. lej mebmeoerÙe keâecekeâepe
jepÙeceb$eer ns jepmemeYesle mejkeâejer he#eeÛes ÛeerHeâ efJnhe cnCetve 1. ueeskeâmeYesle Øeuebyeerle efJeOesÙekeâ (ueeskeâmeYesle ØeLece ceeb[uesues
keâeÙe& keâjleele. efkebâJee jepÙemeYesves heejerle keâ¤ve ueeskeâmeYeskeâ[s hee"efJeues)
 ÛeerHeâ efJnhe Ùee meYeeie=n veslÙeeuee ØelÙe#eheCes peyeeyeoej JÙeheiele nesles.
Demelees. mejkeâejuee mebmeoerÙe keâecekeâepeeyeöue ceole keâjCes, 2. ueeskeâmeYesves Øeeefjle kesâuesues cee$e jepÙemeYesle Øeuebefyele Demeuesues
ns lÙeebÛes ØecegKe keâeÙe& Demeles. efJeOesÙekeâ JÙeheiele (Lapse) nesles.
3. pej celeYesoecegUs efJeOesÙekeâ oesvner meYeeie=neceOÙes heeefjle Peeuesues
mebmeosÛeer DeefOeJesMeves (Sessions of Parliament) vemesue DeeefCe ueeskeâmeYesÛÙee efJemepe&veehetJeea je°^heleeRveer mebÙegòeâ
 keâuece 85 je°^heleer ÙeesiÙe JesUer Je ef"keâeCeer mebmeosÛÙee yew"keâerÛeer DeefOemetÛevee peejer kesâuesueer Demesue lej efJeOesÙekeâ
ØelÙeskeâ meYeeie=neme DeefOeJesMeveemee"er DeefYeefvecebef$ele keâjleele. JÙeheiele nesle veener.
cee$e, mebmeosÛÙee oesve DeefOeJesMeeveojcÙeeve 6 ceefnvÙeehes#ee 4. jepÙemeYesle Øeuebefyele Demesuesues cee$e ueeskeâmeYesves heeefjle ve
DeefOekeâ keâeueeJeOeer Demelee keâecee veÙes, mebmeosÛeer Skeâe kesâuesues efJeOesÙekeâ JÙeheiele nesle veener.
Je<ee&le efkeâceeve oesve DeefOeJesMeves JneJeerle. meOÙee cee$e Skeâe 5. oesvner meYeeie=nebveer heeefjle kesâuesues cee$e je°^heleeRÛeer mebceleer
Øeuebefyele Demeuesues efJeOesÙekeâ JÙeheiele nesle veener. mebmeoerÙe keâecekeâepeeÛeer meeOeves
6. oesve meYeeie=nebveer heeefjle kesâuesues cee$e je°^heleeRveer mebmeoskeâ[s (Devices of Parliamentary
hegve&efJeÛeejLe& hee"efJeuesues efJeOesÙekeâ JÙeheiele nesle veener. Proceding)
uesce - [keâ DeefOeJesMe (Lame-duck Session) mebmeo keâeÙe&Jeener (keâecekeâepe heOoleer)
 ueeskeâmeYesÛes pes meomÙe veJeerve ueeskeâmeYesmee"er efveJe[tve ÙesT keâeÙe&keâeue : 11:00 AM to 6:00 PM
Mekeâues veener lÙeebvee uesce-[keäme Demes cnšues peeles. oesve keâeÙe&keâeue : 11:00 AM to 1:00 PM,
 ceeieerue ueeskeâmeYesÛes pes MesJešÛes DeefOeJesMeve nesles lÙeeme 2:30 PM to 06:00 PM
uesce-[keâ DeefOeJesMeve Demes cnCeleele. mebmeo keâeÙe&JeenerÛee heefnuee henj (11 les 1)
 ieCehetleea : (Quorum) ner lÙee meYeeie=neÛÙee SketâCe ØeMvekeâeue (Question Hour) - 11:00 AM to 6:00
meomÙemebKÙesÛÙee 1/10 Flekeâer (heer"emeerve DeefOekeâejer Oe¤ve PM
efveef§ele keâjCÙeele Deeuesueer Deens. ieCehetleeaÛÙee DeYeeJeer meYeeie=n MegvÙekeâeue (Zero Hour) - 12:00 PM to 1:00 PM
keâjCes efkebâJee ieCehetleea mLeefiele keâjCes, ns DeOÙe#e/ meYeeheleerÛes efveÙeceeJeueerceOÙes keâes"sner GuuesKe veener.
keâle&JÙe Deens. keWâõerÙe ceb$eer Je YeejleeÛes cenevÙeeÙeJeeoer Ùeebvee ØeMve keâeUele 3 ØekeâejÛes ØeMve efJeÛeejues peeleele.
mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebyeeyele heg{erue nkeäkeâ osCÙeele Deeuee cegKÙeefyebot leejebefkeâle Deleebjeefkeâle DeuhemegÛeveeJeOeer ØeMve
Deens. 10 efoJemeebhes#ee keâceer
 lÙeebvee mebmeosÛÙee keâesCelÙeener meYeeie=nele, meYeeie=n ebÛÙee 10 efoJemeeÛeer hegJe&megÛevee meomÙeebvee
hegJe& megÛevee osTve ØeMve
efJeÛee® Mekeâleele. hegJe&
keâesCelÙeener mebÙegòeâ yew"keâerle, DeeefCe les meomÙe DemeuesuÙee megÛevee oÙeeJeer ueeieles Je ØeMve efJeÛeejues
megÛevesefMeJeeÙe keâesCeleener
keâesCelÙeener mebmeoerÙe meefceleerle, Yee<eCe keâjCÙeeÛee Je lÙeebÛÙee peeleele
meomÙe ceb$Ùeebvee ØeMve
keâecekeâepeele Yeeie IesCÙeeÛee nkeäkeâ Demesue. cee$e, 188 Ùee efJeÛee® Mekeâle veener.
keâueceeÉejs lÙeebvee celeoeve keâjCÙeeÛee nkeäkeâ Øeehle nesle GòejeÛeer ceeieCeer leeWb[er efueKeerle leeW[er
veener. efJeÛeejues
hegjkeâ ØeMve efJeÛeejues peele veener. efJeÛeejues peeleele
peeleele
1. Skeâe meYeeie=neÛee meomÙe Demeuesuee ceb$eer ogmeNÙee meYeeie=neÛÙee
Deleejebefk eâle ØeMveeÛes
keâecekeâepeele Yeeie IesT Mekeâlees Je Yee<eCe keâ¤ Mekeâlees,
Gòej ns 3 ceefnvÙeele
cee$e lesLes celeoeve keâ¤ Mekeâle veener. (lees pÙee Skeâe meYeeie=neÛee Gòej osCÙeeÛeer
- osCÙeeÛeer -
cegYee (JesU)
meomÙe Deens lesLesÛe celeoeve keâ¤ Mekeâlees.) meJe&meeOeejCeheCes
2. Skeâener meYeeie=neÛee meomÙe vemeuesuee ceb$eer oesvner meYeeie=nebÛÙee Meemeveeme cegYee Demeles.
keâecekeâepeele Yeeie IesT Mekeâleele, cee$e keâesCelÙeeÛe meYeeie=nele efJeÛeejuÙee efveOee&efjle Demeles.
celeoeve keâ¤ Mekeâle veener. peeCeeNÙee efveOee&jCe ueeskeâmeYesle DeOÙe#e Je efveOee&efjle mebKÙee vemeles
ØeMveebÛeer mebKÙee jepÙemeYesle DeOÙe#e ceehe&âle kesâues peeles
Skeâe efoJemeele 20 230 -
mebmeosleerue Yee<ee :
 mebmeosleerue keâecekeâepe efnboerletve efkebâJee Fb«epeerletve ÛeeueefJeCÙeele ØeMve keâeU (Question hour)
ÙesF&ue. 1. meYeeie=neÛÙee ØelÙeskeâ yew"keâerÛee heefnuee leeme ØeMve efJeÛeejCes
Je Gòej osCes Ùeemee"er GheueyOe Demelees. ØeMve keâeU
Demes cnCeleele.
2. ØeMveeÛeer veesšerme meomÙeeves efueefKele mJe¤heele cenemeefÛeJe
Ùeebvee mebyeesOetve ÅeeJeer ueeieles.

MegvÙe keâeU (Zero Hour) keâjCÙeeÛee DeefOekeâej kesâJeU ueeskeâmeYesuee Deens, jepÙemeYesuee
 YeejleeÛÙee mebmeoerÙe keâeÙe&heæleerceOÙes efvecee&Ce Peeuesueer ner veener.
heæle 1962 heemetve DeefmlelJeele Deens. Ùeevegmeej meomÙeebvee  efmJeke=âleer ueeskeâmeYesÛes DeOÙe#e "jefJeleele. efkeâceeve 50 meomÙeebÛee
keâesCeleerner hetJe&metÛevee ve oslee cegös GheefmLele keâjCÙeeÛes Skeâ heeef"byee DeeJeMÙekeâ Demelees. mLeiele ØemleeJejerue ÛeÛee&
cenlJeeÛes meeOeve Deens. efkeâceeve De[erÛe leeme Ûeeueles.
 MegvÙe keâeU ØeMve keâeU mebheleeÛe ueiesÛeÛe meg¤ neslees. 1. mLeieve ØemleeJeeleerue cegöe efveef§ele, JemlegefmLeleerefve‰ leele[erÛee
meYeeie=neÛes efveÙeefcele keâecekeâepe (Regular Business) DeeefCe meeJe&peefvekeâ cenlJeeÛee DemeeJee.
meg¤ nesF&heÙeËle Ûeeuelees. ØeMve keâeUele, owefvekeâ DepeW[e 2. Skeâehes#ee peemle cegÅeebÛee meceeJesMe vemeeJee.
ÙeeceOeerue keâeU cnCepesÛe MegvÙe keâeU nesÙe. 3. efJeMes<eefOekeâejeÛÙee ØeMveeMeer mebyebefOele vemeeJee.
MegvÙeØenj (12:00 to 1:00 PM ØeMveesòej leeme Je meYeeie=neÛes 4. efJeÛeejeOeerve DemeuesuÙee cegöeÛee meceeJesMe vemeeJee.
keâecekeâepe ÙeebÛÙee ceOeuee keâeU
MegvÙeØenejeÛee Iešvesle GuuesKe veener. keâšewleer ØemleeJe (Closure Motion)
1962 heemegve meg®Jeele - ØesmeÉejs veecekeâjCe  keâšewleer ØemleeJeeÛes Ûeej Øekeâej Demeleele.
ØeMve - hegJe& efveOee&efjle ØeMve efJeÛeejues peele veenerle. 1. meeOeeveCe keâšewleer (Simple Closure) ne ØemleeJe
keâesCelÙeener efJe<eÙeeJej ØeMve efJeÛeejues peeT Mekeâleele, heCe cegöeJej hegjsMeer ÛeÛee& Peeuesueer DemeuÙeeves lÙeeJej celeoeve
keâesCeles ØeMve efJeÛeejues peeleerue ÙeeÛeer Devegceleer DeOÙe#e osleele. IesCÙeele ÙeeJes DeMee DeeMeÙeeÛee Demelees.
ØeMvekeâeU Je MegvÙeØenej ÙeeceOeerue heâjkeâ 2. Ieškeâ efveneÙe keâšewleer (Closure by Compart-
De. ment)
ØeMvekeâeU Megv ÙekeâeU  efJeOesÙekeâeÛÙee efkebâJee SKeeÅee oerIe& DeefveefveÙeceeÛÙee lejleoer
›ebâ.
1 ØeMvekeâeUele iewj-mejkeâejer, mejkeâejer MegvÙekeâeUele iewj-mejkeâejer meomÙe ceb$eer keâener iešebceOÙes efJeYeepeerle kesâuÙee peeleele.
meomÙe (ceb$eer) Ùeebvee ØeMve ns Skeâceskeâebvee ØeMve efJeÛeejleele. 3. keâebiee¤ keâšewleer (Kangaroo Closure)
efJeÛeejleele. iewj-mejkeâejer meomÙe - mejkeâejer meomÙe 4. efieueesšerve keâšewleer (Guillotine Closure) : ÙeeceOÙes
iewj-mejkeâejer meomÙe ceb$Ùeebvee (ceb$eer) JesUsDeYeeJeer pÙeebÛÙeeJej ÛeÛee& keâjCÙeele Deeueer veener DeMee
2 mebmeo meomÙe kesâJeU keâecekeâepe mebmeo meomÙe DeeheuÙee mebmeoerÙe efJeOesÙekeâ/ DeefveefOeÙeceeleerue lejlegoer Skeâ$e keâ¤ve, ÛeÛee&
mebyebOeerle ØeMve efJeÛee® Mekeâleele. #es$eemebyebOeer ØeMve efJeÛee® Mekeâleele. PeeuesuÙee lejlegoeRmeesyele celeoeveemee"er IesleuÙee peeleele.
mebmeo meomÙe ne DeeheuÙee mebmeoerÙe  efJeMes<eeefOekeâej ØemleeJe : (Privilege Closure)
#es$eemebyebOeerle ØeMve efJeÛee® Mekeâle SKeeÅee ceb$Ùeeves mebmeoerÙe efJeMes<eeefOekeâejeÛee Yebie kesâuÙeeme
veener. meomÙeeme Demee ØemleeJe ceeb[lee Ùeslees.
3 Skeâ efoJemeele efJeÛeejuÙee peeCeeNÙee Ùee leemeele hegJe&megÛevesefMeJeeÙe Je
ØeMveebÛeer mebKÙee, ›eâce, DeJeOeer hejJeeveieer efMeJeeÙe ØeMve efJeÛeejues peeT OÙeevekeâ<e&Ce ØemleeJe/ ue#eJesOeer ØemleeJe
lemesÛe leejerKe ÙeebÛes efveOee&jCe Mekeâleele. (Calling Attention Motion)
meoveeÛes DeOÙe#e keâjleele.
 SKeeÅee meomÙeeceeHe&âle SKeeÅee ceb$ÙeeÛes OÙeeve SKeeÅee
mLeieve ØemleeJe (Adjournment Motion):
meeJe&peefvekeâÂ°Ùee cenlJeeÛÙee cegöÙeekeâ[s Deekeâef<e&le keâjCÙeemee"er
 leele[erÛÙee meeJe&peefvekeâ cenlJeeÛÙee cegöekeâ[s meYeeie=neÛes ue#e
Je lÙeeuee lÙee cegöÙeeyeeyele DeefOekeâeefjkeâ JÙeòeâJÙe (Offi-
JesOeCes ne Demelees. ØemleeJe ner Skeâ DemeeceevÙe Øeef›eâÙee
cial Statement) ceeb[CÙeele GÅegòeâ keâjCÙeemee"er ceeb[uee
Demetve, lÙeeÛee efmJekeâej keâjCÙeele DeeuÙeeme meYeeie=neÛes
peeleer.
vesnceerÛes keâecekeâepe yeepetuee "sJeCÙeele ÙesTve lÙeeleerue
meeJe&peefvekeâ cenlJeeÛÙee cegÅeeJejerue ÛeÛee& neleer Iesleueer peeles.
 mejkeâejeefJe¤æ oes<eejesheCe DemeuÙeeves Ùee ØemleeJeeÛee Jeehej
mLeieve ØemleeJe DeeefCe OÙeeveekeâ<e&Ce (ue#eJesOeer) ØemleeJe DeefJeÕeeme "jeJe ueeskeâmeYesle mebcele PeeuÙeeme cebef$eceb[Ueme
mLeieve ØemleeJe / keâece LeebyeefJ eCes OÙeeveekeâ<e&Ce (ue#eJesOeer) jepeerveece ÅeeJee ueeielees. cee$e, efveboe ØemleeJe mebcele PeeuÙeeme
cegKÙeeEyeot
ØemleeJe ØemleeJe cebef$eceb[Ueme jepeerveecee osCÙeeÛeer iejpe Demeles.
GösMe Ùee ØemleeJeeuee 1. DeefJeuebyeefveÙe, Ùee ØemleeJeeuee  OevÙeJeeo ØemleeJe (Motion of Thanks) mebmeosle
2. ueeskeâ cenòJe, 3. leelkeâefueve 1. DeefJeuebyeefveÙe, SkeâeÛe JesUer peceuesuÙee oesvner meYeeie=nebvee mebyeesOetve je°^heleer
Jejerue cegÅeebmee"er leelkeâeU ÛeÛee& 2. ueeskeâcenòJe DeefYeYee<eCe keâjleele. Ùee DeefYeYee<eCeele les mejkeâejÛÙee ceeieerue
keâjCÙeemee"er Iesleues peeles. Jejerue cegÅeebmee"er mejkeâejÛes
Je Ûeeuet Je<ee&leerue OeesjCes Je keâeÙe&›eâceebÛeer ceeefnleer osleele.
ue#e JesOeCÙeemee"er ØemleeJe
DeefYeYee<eCeeleerue cegöÙeebJej ÛeÛee& keâjCÙeemee"er OevÙeJeeo
DeeCeuee peelees.
ØemleeJe ceeb[uee peelees. OevÙeJeeo ØemleeJeeÛÙee ÛeÛexuee Gòej
meceLe&ve 50 meomÙe -
ÛeÛee& keâOeer lÙeeÛe efoJeMeer mebmeosÛeer keâeÙe&Jeener ÛeÛee& keâOeerner nesT Mekeâles. hebleØeOeeveeceeHe&âle efoues peeles. ÛeÛexveblej ØemleeJe celeoeveeme
nesles Leebyegve leelkeâeU ÛeÛee& lÙeeÛe ÙeeÛee efvejeefOe&le JesU DeeefCe šekeâuee peelees. lees meYeeie=nele mebcele nesCes iejpesÛes Demeles.
efoJeMeer nesles. keâeU DeOÙe#e "jefJelees mebcele ve PeeuÙeeme mejkeâej hejeYetle Peeues Deens Demee lÙeeÛee
ÛeÛexÛee keâceerle keâceer 2.30 Iebšs ÛeÛee& - DeLe& neslees.
keâeueeJeOeer nesles. (ÛeÛee& leesheÙeËle nesles, peesheÙeËle  DeOÙee& leemeeÛeer ÛeÛee& (Half -an-Hour Discus-
SKeeoe efveCe&Ùe nessles veener.) sion) efhe"emeerve DeefOekeâejer meesceJeej, yegOeJeej, Meg›eâJeej
keâes"s ueeskeâmeYee efkebâJee jepÙemeYee ueeskeâmeYee efkebâJee jepÙemeYee DeOÙee& leemeeÛÙee ÛeÛexme mebceleer osT Mekeâleele.
ceevÙelee DeOÙe#eebÛÙee Devegceleerves DeOÙe#eebÛÙee Devegceleerves  Deuhekeâeefuekeâ ÛeÛee& (Short Duration Discus-
efJeMes<e leelkeâeueerve cegdöe pej vÙeeÙeeueÙeeÛÙee YeglekeâeUeleerue cegÅeebJej heCe sion) : keâesCeleener meomÙe leele[erÛÙee meeJe&peefvekeâ cenlJeeÛÙee
efJeÛeejefOeve Demesue lej lÙeeÛÙeeJej OÙeeveekeâ<e&Ce ØemleeJe DeeCeuee cegöÙeeJej ÛeÛee& keâ¤ FefÛÚle Demesue lej lees meYeeie=nele
mLeieve ØemleeJe DeeCeuee peele Deens. peeT Mekeâlees. Deuhekeâeefuekeâ ÛeÛexmee"er uesKeer veesšerme osT Mekeâlees. lÙeele
ÛeÛexÛÙee cegöÙeeÛÙee mhe° Je lebleesleble GuuesKeeyejesyej ÛeÛexÛeer
DeefJeÕeemeeÛee "jeJe Je efveboe ØemleeJe keâejCes megæe osCes iejpesÛes Demeles. veesšermeerJej Flej oesve
(No Confidence Motion and Censure Motion) meomÙeebÛÙee me¢ee DemeeJÙee ueeieleele.
 DeefJeÕeemeeÛee "jeJe ceeb[CÙeeÛÙee efmJekeâ=leermee"er efkeâceeve  ÛeÛee& keâjCÙeemee"er oesve leemeebÛee keâeueeJeOeer efouee peelees
50 meomÙeebÛes meceLe&ve DeeJeMÙekeâ Demeles. cnCetve oesve leemeebÛeer ÛeÛee& Demesner cnCeleele. Dee"Je[Ùeeleerue
 efveboe hemleeJe (Censure Motion) cebef$eceb[UeÛÙee efJeefMe<š oesve efoJeme efveef§ele keâ¤ Mekeâleele.
OeesjCeebJej Je keâ=leerJej šerkeâe/oes<eejes<eCe keâjCÙeemee"er ceeb[uee
peelees. efJeefJeOe ØemleeJe
1. DeefJeMJeemeeÛee "jeJe efmJekeâejuee peeCÙemee"er lÙeeÛeer keâejCes
meebieCÙeeÛeer iejpe vemeles, lej efveboe heÇmleeJe efmJekeâejuee OevÙeJeeo (DeefYeJeeove) ØemleeJe - keâuece 87
peeCÙeemee"er lÙeeÛeer keâejCes osCÙeeÛeer iejpe Demeles. efveboe ØemleeJe
2. DeefJeMJeemeeÛee "jeJe mebhetCe& cebef$eceb[UeÛÙee efJe¤æÛe ceeb[lee DeefJeÕeeme ØemleeJe
Ùeslees, lej efveboe ØemleeJe Skeâ efkebâJee keâener ceb$ÙeebefJe¤æ efJeÕeeme ØemleeJe
efkebâJee mebhetCe& ceb$eerceb[UeÛÙee efJe¤æ ceeb[uee peelees. mLeieve (keâece LeebyeefJeCes) ØemleeJe
DeefJeÕeemeeÛee "jeJe cebef$eceb[U ueeskeâmeYesÛee efJeÕeeme OeejCe OÙeeveekeâ<e&Ce ØemleeJe - 1954 uee meg®, megÛevee mekeâeUer
keâjle Deens keâer veener ns, ns efveef§ele keâjCÙeemee"er ceeb[uee 10 JeepesÛÙee Deele, oesve hes#ee DeefOekeâ Skeâe yew"efkeâuee megÛevee
peelees, lej eEveoe ØemleeJe cebef$eceb[UeÛÙee efJeefMe° OeesjCeebJej oslee Ùesle Deens.
efkebâJee ke=âleerJej šerkeâe-efšhheCeer keâjCÙeemee"er ceeb[uee peelees.

efveboe ØemleeJe, DeefJeÕeeme ØemleeJe DeeefCe efJeÕeeme ØemleeJe
cegKÙeeEyeot efveboe ØemleeJe DeefJeÕeeme ØemleeJe efJeÕeeme ØemleeJe

yengcele Deens keâer
yengcele efmeæ
mejkeâejÛeer efvebo e keâjCÙee nsleg veener lÙeemee"er
GösMe keâjCÙeemee"er ØemleeJe
ØemleeJe ceeb[uee peelees. ØemleeJe ceeb[uee
ceeb[uee peelees.
peelees.
keâesCeeÉejs efJehe#eeÛÙee Éejs efJehe#eeÛÙee Éejs meòee he#ee Éejs
keâesCeeÛÙee Skeâe ceb$ÙeeefJe®Oo efk ebâJee hetCe&
mebhegCe& cebef$eceb[UeÉejs x
efJe®Oo cebef$eceb[Ue efJe®Oo
efvebo e ØemleeJeeÛes keâejCe keâejCe meebieCes

keâejCe x
meebieCÙeeÛeer DeeJeMÙekeâlee vemeles. DeeJeMÙekeâ Demeles.
efvebo e ØemleeJeemee"er 50 DeefJeÕeeme

meceLe&ve meomÙeeÛes meceLe&ve DeeJeMÙekeâ ØemleeJeemee"er 50 x
Demeles. meomÙeebÛes meceLe&ve
ueeskeâmeYee efkebâJee jepÙemeYee hewkeâer
keâes" s heâòeâ ueesk eâmeYee heâòeâ ueesk eâmeYee
ceeb[uee peelees.
meieUÙee
1. mejkeâejÛeer efveboe ceeveueer
cebef$eceb[Ueuee
peeles.
jepeerveecee osCes
2. mejkeâej Deuheceleele Deens, mejkeâej he[CÙeeheemegve
DeefveJeeÙe& keâjles.
pej heejerle Demes ceeveues peeles. JeeÛeles. Goe. 2009
Goe. 1998 -
Peeuee lej efvebo e ØemleeJe heejerle nesCes cnCepes - ceveceesnve efmebie
Dešue efyenejer
efJejesOeer he#eeÉejs DeefJeÕeeme mejkeâej
JeepehesÙeer - 13
ØemleeJe DeeCeCÙeemee"er DeeOeej
efoJemeeÛÙee
yevelees.
mejkeâejeveblej mejkeâej

DeefOeefveÙece (Resolutions) meeceevÙe efJeOesÙekesâ heeefjle keâjCÙeeÛeer heOole
1. mejkeâejer DeefOeefveÙece (Government Resolution) (Passing an Ordinary Bill)
: SKeeÅee ceb$Ùeeves ceeb[uesuee Demelees. lÙeeJej ÛeÛee& meesceJeej 1) ØeLece JeeÛeve (First Reading)
les ieg¤Jeej ÙeeojcÙeeve keâesCelÙeener efoJeMeer Ieslee Ùesles.  meeceevÙe efJeOesÙekeâ mebmeosÛÙee keâesCelÙeener meYeeie=nele ØeLece
2. Keepeieer meomÙeeÛee DeefOeefveÙece (Private Member's ceeb[lee Ùesles. meeceevÙe efJeOesÙekeâ MeemekeâerÙe efkebâJee Keepeieer
Resolution) : ne DeefOeefveÙece SKeeÅee ceb$ÙeeJÙeefleefjòeâ meomÙeeÛes Demet Mekeâles. ceeb[CÙeemee"er meYeeie=neÛeer mebceleer
keâesCelÙeener meomÙeeves (Keepeieer meomÙe) Skeâ Dee[ Skeâe (Leave of the house) IÙeeJeer ueeieles. FLes heâòeâ efMe<e&keâ
Meg›eâJeejer ogh eejÛÙee yew "keâerl e Jew Oeeef vekeâ DeefO eef veÙece Je Gefö°Ùes JeeÛetve oeKeefJeues peeles.
(Statutory Resolution) : ceb$ÙeeceeHe&âle lemesÛe Keepeieer  efJeOesÙekeâ mebmeosle ceeb[Ces Je jepehe$eele ØekeâeefMele keâjCes, Ùee
meomÙeeceeHe&âle ceeb[lee ÙesT Mekeâlees. lees IešvesÛÙee efkebâJee Øeef›eâÙeebÛee meceeJesMe neslees.
SKeeÅee mebmeoerÙe keâeÙeÅeeÛÙee lejlegoeRMeer mebyebefOele DemeuÙeeves 2) efÉleerÙe JeeÛeve (Second Reading)
leÙeeme JewOeeefvekeâ DeefOeefveÙece Demes cnCeleele.  Ùee DeJemLesle efJeOesÙekeâeJej ØeLece meJe&meeOeejCe mJe®heeÛes
1. SKeeÅee ceb$Ùeeves mebmeosle ceeb[uesuÙee efJeOesÙekeâeuee meeJe&peefvekeâ ÛeÛee& nesles. lÙeeveblej efJeOesÙekeâeÛÙee ØelÙeskeâ DevegÛÚsoeJej
efJeOesÙekeâ Demes cnCeleele. leheMeerueJeej ÛeÛee& nesles.
2. ns efJeOesÙekeâ meYeeie=neves HesâšeUuÙeeme mebmeosÛee mejkeâejJej  DeeOegefvekeâ keâeUele keâeÙeosceb[UeÛes yejsÛemes keâece meefcelÙeebÉejs
efJeÕeeme veener, Demee lÙeeÛee DeLe& neslees. lÙeeÛee heefjCeece kesâues peeles. meYeeie=neÛee JesU JeeÛeCes, lep%e JÙeòeâeRÛee menÙeesie
mejkeâejÛÙee jepeerveecÙeele efkebâJee DeefJeÕeemeeÛÙee "jeJeele nesT Øeehle nesCes, meefceleerle efJeOesÙekeâeJej yeejkeâeF&ves DeYÙeeme kesâuee
Mekeâlees. peelees. DeeJeMÙekeâ DemeuÙeeme meefceleer efJeOesÙekeâeÛeer cetuelelJes
3. 7 efoJemeebÛeer hetJe&-veesšerme osCes iejpesÛes Demeles. ve yeouelee lÙeeÛÙee lejlegoeRceOÙes yeoue keâ® Mekeâles.
4. mebyebefOele efJeYeeieeceeHe&âle keâeÙeoe efJeYeeieeÛÙee ceb$ÙeeJÙeefleefjòeâ  ØelÙeskeâ DevegÛÚsoeJej leheMeerue ÛeÛee& nesles.
Flej keâesCelÙeener mebmeo meomÙeeÛes ceeb[uesuÙee efJeOesÙekeâeuee 3) le=leerÙe JeeÛeve (Third Reading)
Keepeieer meomÙeeÛes efJeOesÙekeâ Demes cnCeleele.  Ùee DeJemLesle mebhetCe& efJeOesÙekeâ celeeme šekeâues peeles. cnCepesÛe,
5. Skeâ ceefnvÙeebÛeer hetJe&-veesefšme osCes iejpesÛes Demeles. ÛeÛee& kesâJeU mebhetCe& efJeOesÙekeâ efmJekeâejeJes keâer hesâšeUtve
6. ns efJeOesÙekeâ leÙeej keâjCÙeemee"er peyeeyeeoejer mebyebOeerle mebmeo ueeJeeJes, ÙeeJej ÛeÛee& nesles. lemesÛe megOeejCee megÛeefJeCÙeeme
meomÙeeÛeer Demeles. mebceleer vemeles.
efJeOesÙekeâeÛes Øekeâej (Types of Bill) efJeOesÙekeâ ogmeNÙee meYeeie=nele ÙesCes

1) meeJe&peefvekeâ efJeOesÙekeâ (Public Bill) (Bill in the Second House)
 cebef$eceb[Ueleerue SKeeÅee ceb$Ùeeves meYeeie=nele meeoj kesâuesuÙee  ogmejs meYeeie=n les efJeOesÙekeâ megOeejCesefJevee mebcele keâ® Mekesâue,
efJeOesÙekeâeme meeJe&peefvekeâ efJeOesÙekeâ cnCeleele. lÙeeme MeemekeâerÙe ogmejs meYeeie=n les efJeOesÙekeâ keâener megOeejCeebmeefnle mebcele
efJeOesÙekeâ Demes ner cnCeleele. keâ®ve heefnuÙee meYeeie=nekeâ[s hegveefJe&ÛeejeLe& hee"Jet Mekesâue,
2) Keepeieer efJeOesÙekeâ (Private Bill) ogmejs meYeeie=n keâesCeleerner ke=âleer ve keâjlee efJeOesÙekeâ lemesÛe
 ceb$Ùee JÙeefleefjòeâ keâesCelÙeener mebmeo meomÙeeves ceeb[uesuÙee he[t osT Mekesâue.
efJeOesÙekeâeme Keepeieer efJeOesÙekeâ efkebâJee Keepeieer meomÙeeÛes  ogmeNÙee meYeeie=neves mene ceefnvÙeeheÙeËle keâesCeleerner ke=âleer kesâuee
efJeOesÙekeâ Demes cnCeleele. veener, lej oesvner meYeeie=nebceOÙes celeYeso Peeuee Deens Demes
3) Oeve efJeOesÙekeâ (Money Bill) ceeveues peeles. Demee celeYeso mees[efJeCÙeemee"er je°^heleer oesvner
 Oeve efJeOesÙekeâeÛeer JÙeeKÙee keâuece 110 ceOÙes. meYeeie=nebÛeer mebÙegòeâ yew"keâ (joint sitting)yeesueeJet Mekeâleele.
 efJeòeerÙe efJeOesÙekeâ 117 DeMee mebÙegòeâ yew"keâerle pej efJeOesÙekeâ npej Je celeoeveele
Yeeie IesCeeNÙee meomÙeebÛÙee SketâCe mebKÙesÛÙee yentceleeves mebcele
Peeues lej oesvner meYeeie=nebveer efJeOesÙekeâ mebcele kesâues Deens, Oeve efJeOesÙekeâ hesâšeUt Mekeâle veener efkebâJee lÙeele megOeejCee/
Demes ceeveues peeles. yeoue keâ® Mekeâle veener, kesâJeU efMeheâejMeer keâ® Mekeâles.
 je°^heleeRveer efJeOesÙekeâeme mebceleer efouÙeeme lÙeeÛes keâeÙeÅeele efJeOesÙekeâ efceUeuÙeeÛÙee efoveebkeâeheemegve 14 efoJemeeÛbÙee Deele
®heeblej nesles. jepÙemeYesuee DeeheuÙee efMeheâejMeeRmen efkebâJee lÙeeefJevee les
 je°^heleerves efJeOesÙekeâ hegveefJe&ÛeejeLe& hee"efJeuÙeeveblej pej mebmeosves ueeskeâmeYeskeâ[s hejle hee"JeeJes ueeieles.
les efJeOesÙekeâ megOeejCesmen efkebâJee megOeejCesefJevee hegvne heeefjle  je°^heleer Oeve efJeOesÙekeâeuee mebceleer osT Mekeâleele efkebâJee
kesâues Je je°^heleeRkeâ[s mebceleermee"er meeoj kesâues, lej je°^heleeRvee mebceleer jesKetve "sJet Mekeâleele, cee$e Oeve efJeOesÙekeâ mebmeoskeâ[s
lÙeeme mebceleer ÅeeJeerle ueeieles. hegveefJe&ÛeejeLe& hee"Jet Mekeâle veener. je°^heleer Oeve efJeOesÙekeâeme
OeveefJeOesÙekeâ heeefjle keâjCÙeeÛeer heOole mebceleer osleeleÛe keâejCe les lÙeebÛÙee hetJe& mebceleervesÛe ceeb[CÙeele
(Passing of the Money Bill) Deeuesues Demeles.
keâuece 109  Oeve efJeOesÙekesâ - keâuece 110 DevJeÙes
 keâuece 110 keâesCeleener keâj ueeJeCes, lees jö keâjCes, lees  efJeòeerÙe efJeOesÙekesâ (I) - keâuece 117 (3) DevJeÙes
ceeheâ keâjCes, Yeejle mejkeâejves hewmes keâpee&ves osCes efkebâJee  efJeòeerÙe efJeOesÙekesâ (II) - keâuece 117 (3) DevJeÙes
keâesCeleerner nceer osCes ÙeeÛes efveÙeceve, DeLeJee Yeejle mejkeâejves  meJe& Oeve efJeOesÙekeâ ner efJeòeerÙe efJeOesÙekesâ Demeleele, cee$e meJe&
efmJekeâejuesuÙee efkebâJee efmJekeâejJeÙeeÛÙee keâesCelÙeener efJeòeerÙe efJeòe efJeOesÙekesâ ner Oeve efJeOesÙekeâ vemeleele.
peyeeyeoejerMeer mebyebOeerle keâeÙeÅeele megOeejCee.
 YeejleeÛee mebefÛele efveOeer efkebâJee Deekeâefmcekeâlee efveOeer ÙeebÛeer je°^heleeRÛeer
efJešes
efveOeeRceOÙes hewMeeÛee YejCee keâjCes efkebâJee lÙeeletve hewmes keâe{Ces. hetJe& mebÙegòeâ
efJeOesÙekeâ keâuece ie=n / meove (Veto)
YeejleeÛee mebefÛele efveOeerletve hewMeeÛes efJeefveÙeespeve hejJeeveieerÛeer yew"keâ
Jeehej
 SKeeos efJeOesÙekeâ Oeve efJeOesÙekeâ Deens keâer veener Demee ØeMve DeeJeMÙekeâlee
GÆJeuÙeeme, ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#eeÛee lÙeeJejerue efveCe&Ùe Oeve efJeOesÙekeâ 110 ueeskeâmeYee  X Absolute
Debeflece Demesue. lÙeebÛee Ùee yeeyeleÛee efveCe&Ùe osMeeleerue ueeskeâmeYee ± All Three
keâesCelÙeener vÙeeÙeeueÙeele efkebâJee mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nele efJeòe efJeOesÙekeâ 117  X
jepÙemeYee Veto
efkebâJee je°^heleeRÉejs ØeMveemheo kesâuee peeT Mekeâle veener. ueeskeâmeYee ± X
 Oeve efJeOesÙekeâ jepÙemeYeskeâ[s hee"efJeleevee, lemesÛe je°^heleeRkeâ[s Iešveeog®mleer 368 X X (24th C.A.
jepÙemeYee 1971)
mebceleermee"er meeoj keâjlesJesUer, les Oeve efJeOesÙekeâ Deens, Demes meeOeejCe ueeskeâmeYee ± All Three
ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#eeÛÙee mJee#ejerÛes ØeceeCehe$e lÙeeJej efJeOesÙekeâ
-
jepÙemeYee
X ? Veto
he=‰ebefkeâle kesâuesues Demesue. veesš : mejkeâejer efJeOesÙekeâeÛee DeejeKe[e ceb$eer keâjleele.
OeveefJeOesÙekeâeyeöue efJeMes<e keâeÙe&heOoleer oesvner meYeeie=neÛeer mebÙegòeâ yew"keâ

(Special Procedure for Money Bill) (Joint Seating of Both Houses)
 Oeve efJeOesÙekeâ ØeLece kesâJeU uesekeâmeYesleÛe ceeb[lee Ùesles. les  keâuece 108- pej ogmeNÙee meYeeie=neves efJeOesÙekeâ hesâšeUtve
jepÙemeYesle ceeb[lee Ùesle veener. ueeJeues lej efkebâJee pej efJeOesÙekeâele keâjeJeÙeeÛÙee megOeejCesmebyebOe
 Oeve efJeOesÙekeâ kesâJeU je°^heleeRÛÙee mebceleervesÛe ceeb[lee Ùesles. oesvner meYeeie=nebceOÙes Debeflece celeYeso Peeuee lej, ogmeNÙee
 ns mejkeâejer efJeOesÙekesâ Demeles les kesâJeU ceb$Ùeeceehe&âleÛe ueeskeâmeYesle meYeeie=neves megÛeefJeuesuÙee megOeejCee heefnuÙee meYeeie=neves hesâšeUtve
ceeb[lee Ùesles. ueeJeuÙee lej efkebâJee pej ogmeNÙee meYeeie=neuee efJeOesÙekeâ
 ueeskeâmeYesves Oeve efJeOesÙekeâ heeefjle kesâuÙeeveblej, les jepÙemeYeskeâ[s efceUeuÙeeÛee efoveebkeâeheemegve lÙeeÛÙeekeâ[gve efJeOesÙekeâ
efleÛÙee efMeheâejMeeRkeâjlee hee"Jeues peeles. cee$e, jepÙemeYesuee heeefjle ve neslee mene ceefnvÙeebletve DeefOekeâ keâeU ueesšuee
Oeve efJeOesÙekeâeyeeyele efJeMes<e DeefOekeâej Øeehle veenerle. jepÙemeYee Demesue lej je°^heleer lÙee efJeOesÙekeâeJej efJeÛeejefJeceMe& keâjCÙeeÛÙee
Je lÙeeJej celeoeve keâjCÙeeÛÙee ØeÙeespeveeLe&, Skeâ mebÙegòeâ  jsuJes DeLe&mebkeâuhe meeOeejCe DeLe&mebkeâuheeletve 1921 ÛÙee
yew"keâ yeesueeJet Mekeâleele. je°^heleer Deeheuee Demee DeeosMe, De@k eâJeLe& meefc eleer Û Ùee (Acworrth Committee)
meYeeie=neMeer yew"keâ Ûeeuet DemeuÙeeme mebosMeeÉejs efkebâJee yew"keâ efMeheâejMeervegmeej 1924 heemegve efJeYeòeâ keâjCÙeele Deeuee.
Ûeeuet vemeuÙeeme peenerj DeefOemegÛevesÉejs DeefOemetefÛele keâ® lÙeeceeies het{erue keâejCes Deensle. jsuJesÛÙee efJekeâeme OeesjCeele
Mekeâleele. JÙeeJemeeefÙekeâ Â°erkeâesve ØemLeeefhele keâjCes. jsuJesÛÙee efJekeâeme
 Oeve efJeOesÙekeâ DeeefCe Iešveeog®memleer efJeOesÙekeâebvee mebÙegòeâ OeesjCeele JÙeeJemeeefÙekeâ Â°erkeâesve ØemLeeefhele nesCÙeeme ceole
yew"keâerÛeer lejleto ueeiet nesle veener. lej Iešveeog®mleer efJeOesÙekeâ keâjCes.
oesvner meYeeie=nebceOÙes mJeleb$eefjlÙee heeefjle nesCes DeeJeMÙekeâ  keâuece 112 vegmeej je°^heleer ØelÙeskeâ efJeòeerÙe Je<ee&mee"er
Demeles. mebÙegòeâ yew"keâerÛes DeOÙe#emLeeve ueeskeâmeYesÛes DeOÙe#e Yeejle mejkeâejÛÙee Deboepeerle peceeKeÛee&Ûes Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe
Je lÙeebÛÙee iewjnpesjerle ueeskeâmeYesÛes GheeOÙe#e Yeg<eefJeleele. efkebâJee efJeJejCehe$ekeâ mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebmeceesj ceeb[CÙeeÛeer
ueesk eâmeYesÛ Ùee GheeOÙe#eebÛÙee iewjnpesjerle DeOÙe#emLeeve JÙeJemLee keâjerue.
jepÙemeYesÛes GhemeYeeheleer Yeg<eefJeleele. meYeeheleer jepÙemeYesÛes 1) keâesCeleerner DevegoeveeÛeer ceeieCeer (demands for grants)
meomÙe vemeuÙeeves les DeOÙe#emLeeve Yeg<eJet Mekeâle veener. je°^heleerÛÙee efMeheâejMeerefJevee keâjlee ÙesCeej veener.
 meb Ùegò eâ yew" keâerm ee"er ieCemebK Ùee (quorum) oes vner 2) YeejleeÛÙee mebefÛele efveOeerletve keâesCelesner hewmes keâeÙeÅeeves kesâuesuÙee
meYeeie=nebÛÙee SketâCe meomÙe mebKÙesÛÙee 1/10 Flekeâer Demeles. efJeefveÙeespeveeJÙeefleefjòeâ keâe{lee ÙesCeej veener.
 mebÙegòeâ yew"keâerle efJeOesÙekeâeuee megOeejCee ØemleeefJele keâjCÙeeJej 3) keâesCelesner Oeve efJeOesÙekeâ je°^heleeRÛÙee mebceleerefJevee mebmeosle
(Propose amendments) yebOeves ueeJeCÙeele Deeuesueer ceeb[lee ÙesCeej veener. lemesÛe les jepÙemeYesle ØeLecele: ceeb[lee
Deensle. ÙesCeej veener.
 oesvner meYeeie=nebÛÙee mebÙegòeâ yew"keâerle pej les efJeOesÙekeâ efmJeke=âle 4) mebmeo SKeeoe keâj keâceer keâ® Mekeâles efkebâJee jö keâ® Mekeâles,
megOeejCeebmen npej Je celeoeve keâjCeeNÙee meomÙeebÛÙee SketâCe cee$e lÙeele Jee{ keâ® Mekeâle veener.
mebKÙesÛÙee yentceleeves heeefjle Peeues, lej les oesvner meYeeie=nebveer 5) Oeve efJeOesÙekeâ DeeefCe keâjesjesheCeeeMeer mebyebOeerle efJeòeerÙe efJeOesÙekeâ
heeefjle kesâues Deens, Demes ceeveues peeles. jepÙemeYesle ceeb[lee Ùesle veener. DeMeer efJeOesÙekesâ kesâJeU
ueeskeâmeYesleÛe ceeb[lee Ùesleele. jepÙemeYesuee DevegoeveeÛÙee
mebmeosleerue DeLe&mebkeâuheerÙe Øeef›eâÙee ceeieCÙeebJej celeoeve keâjCÙeeÛee DeefOekeâej veener, lees kesâJeU
(Budget in Parliament) keâuece 113 ueeskeâmeYesÛee efJeMes<eeefOekeâej Deens. jepÙemeYesves Oeve efJeOesÙekeâ
 YeejleeÛÙee Iešvesle DeLe&mebkeâuheeuee/ yepesšuee Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe 14 efoJemeebÛÙee Deele ueeskeâmeYeskeâ[s hee"efJeCes iejpesÛes Demeles.
efJeJejCe he$ekeâ (Annual Financial Statement) Demes ueeskeâmeYee jepÙemeYesves kesâuesuÙee efMeheâejMeer efmJekeâe® Mekeâles
mebyeesOeues Deens. yepesš ne Meyo keâes"sner Jeehejuesuee veener. efkebâJee hesâšeUtve ueeJet Mekeâles. YeejleeÛÙee mebefÛele efveOeerJej
 oj Je<ee&ÛÙee DeLe&mebkeâuheele leerve Je<ee&Ûes efceUtve Ûeej ØekeâejÛes ØeYeejerle KeÛe& DeeefCe YeejleeÛÙee mebefÛele efveOeerletve keâjeJeÙeeÛee
Deekeâ[s Demeleele. KeÛe&, ns oesvner JesieJesieUs oMe&efJeues peeleer.
1) heg{erue DeeefLe&keâ Je<ee&ÛÙee peceeKeÛee&Ûes DeLe&mebkeâuheerÙe Deboepe  ØeYeejerle KeÛe& (Charged Expenditure) : ØeYeejerle
2) Ûeeuet DeeefLe&keâ Je<ee&ÛÙee peceeKeÛee&Ûes DeLe&mebkeâuheerÙe Je mebMeesefOele KeÛee&Jej mebmeosle ÛeÛee& nesles, cee$e celeoeve Iesleues peele
Deboepe. veener. Flej KeÛee&Jej cee$e mebmeosle celeoeve Iesleues peeles.
3) ceeieerue Je<ee&ÛÙee peceeKeÛee&Ûes ØelÙe#e Deekeâ[s. YeejleeÛÙee mebefÛele efveOeerJej ØeYeejerle KeÛee&ceOÙes heg{erue KeÛee&Ûee
 Ùee JÙeefleefjòeâ DeLe&mebkeâuheele heg{erue yeeyeeRÛee meceeJesMe Demelees. meceeJesMe Demelees. je°^heleerÛeer efJeòeueyeer Je Yeòes DeeefCe
1) keâj cenmetue GYeejCÙeeÛeer heOoleer lÙeebÛÙee heoemebyebOeerÛee KeÛe& jepÙemeYesÛee meYeeheleer DeeefCe
2) heg{erue Je<ee&leerue mejkeâejÛes DeeefLe&keâ Je efJeòeerÙe OeesjCe. GhemeYeeheleer Je meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeefOeMeebÛes Jesleve,
lÙeeceOÙes keâj ØemleeJe, keâj cenmegueeÛee Deboepe, KeÛee&Ûee Yeòes Je hesvMeve GÛÛe vÙeeÙeeueÙeebÛÙee vÙeeÙeeefOeMeebÛes heWMeve,
Ùeespevee FlÙeeoeRÛee meceeJesMe Demelees. mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛes (UPSC) DeOÙe#e Je meomÙeebÛes
Jesleve Yeòes Je hesvMeve. mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesie ÙeebÛee ØeMeemekeâerÙe ceeb[ues peeles.)
KeÛe& lemesÛe Ùee keâeÙee&ueÙeebceOÙes keâece keâjCeeNÙee keâce&ÛeeNÙeebÛes  mebmeoerÙe mLeeÙeer meefcelÙeebÉejs leheemeCeer (Consideration
Jesleve, Yeòes Je hesvMeve Deens. by Department Standing Committes) : oesvner
DeLe&m ebkeâuheeJejerue meeOeejCe ÛeÛex vebl ej leerve les Ûeej
DeLe&mebkeâuhe mebmeosle ceeb[Ces (Presentation of Budge) Dee"Je[Ùeemee"er meYeeie=ns lenketâye kesâueer peeleele. Ùee
 jsuJes Je meeOeejCe DeLe&mebkeâuhe mebmeosle ceeb[CÙeeÛeer leejerKe keâeueeJeOeerceOÙes mebmeosÛÙee 24 efJeYeeieerÙe mLeeÙeer meefcelÙee
je°^heleer ceeHe&âle efveef§ele kesâueer peeles. (Department Standing Committees) ÛeÛee& keâjlee
 2001 heemetve les mekeâeUer 11 Jeepelee ceeb[uee peelees. mebyebefOele DenJeeueebceOÙes cee$e keâheele ØemleeJe metefÛele keâjlee
DeLe&mebkeâuhe ØeLece ueeskeâmeYesle DeLe& ceb$eer ceeb[leele. DeLe& Ùesle veener. mLeeÙeer meefceleerceOÙes SkegâCe 31 meomÙe Demeleele.
ceb$ÙeebÛÙee DeLe&mebkeâuheerÙe Yee<eCeeÛes (budgetary speech) ueeskeâmeYesÛes 21, lej 10 meomÙe jepÙemeYesÛes Demeleele.
oesve Yeeie Demeleele. Yeeie De ceOÙes osMeeleerue DeeefLe&keâ  DevegoeveebÛÙee ceeieCÙeebJej celeoeve keâjCÙeeÛee efJeMes<eeefOekeâej
efmLeleeryeöue meeOeejCe ÛeÛee& Demeles, lej Yeeie ye ceOÙes kesâJeU ueeskeâmeYesuee Deens. jepÙemeYesle lÙeebJej celeoeve Iesleues
mejkeâejÛee keâj ØemleeJe Demelees. ueeskeâmeYesleerue DeLe&mebkeâuheerÙe peele veener. celeoeve DeLe&mebkeâuheeleerue celeoeve#ece (votable)
Yee<eCe mebheuÙeeJej DeLe&mebkeâuhe jepÙemeYesle ceeb[uee peelees. KeÛee&JejÛe Iesleues peeles. YeejleeÛÙee mebefÛele efveOeerJejerue ØeYeejerle
 DevegoevÙeebÛÙee ceeieCÙee (Demands of Grants) ÙeeceOÙes KeÛee&Jej celeoeve Iesleues peele veener. lÙeeJej kesâJeU ÛeÛee&
meJe& ceb$eeueÙes Je lÙeebÛÙee DeefOevemle efJeYeeieebÛÙee DevegoeveebÛÙee kesâueer peeT Mekeâles. meeOeejCe DeLe&mebkeâuheeÛÙee SkegâCe 109
ceeieCÙeebÛee meceeJesMe Demelees. DevegoeveeÛÙee ceeieCÙee (103) veeiejer ØeMeemeveeÛÙee Je 6
 efJeòeerÙe efJeOesÙekeâ (Finance Bill) lÙeeceOÙes mejkeâejÛÙee mebj#eCe KeÛee&ÛÙee Demeleele, lej 32 ceeieCÙee jsuJes
keâj ØemleeJeeÛee meceeJesMe Demelees. DeLe&mebkeâuhe ceeb[uÙeeveblej DeLe&mebkeâuheeÛÙee Demeleele.
ueiesÛeÛe efJeòeer efJeOesÙekeâ ceeb[ues peeles.
 meeOeejCe ÛeÛee& (General Bill) jepÙemeYesuee efJeYeeieebÛÙee keâheele ØemleeJe (Cut Motion) Øekeâej
DevegoeveebÛÙee ceebieCÙeebJej ÛeÛee& Je celeoeve keâjCÙeeÛee DeefOekeâej 1) keâeškeâmej keâheele ØemleeJe (Economy Cut Mo-
veener, lees kesâJeU ueeskeâmeYesÛee efJeMes<eeefOekeâej Deens. tion) DevegoeveeÛeer ceeieCeer "jeefJekeâ jkeäkeâcesves keâceer
 uesKeevegoeve (Vote on Account) keâuece 116: keâjCÙeemee"er ceeieCeer keâjCÙeemee"er ne ØemleeJe ceeb[uee peelees.
mebm eos ves DeLe& m eb k eâuhe heeef jle kesâ uÙeeef M eJeeÙe lÙeeÛeer 2) OeesjCeelcekeâ keâheele ØemleeJe (Policy Cut Motion)
DebceueyepeeJeCeer nesT Mekeâle veener. cee$e heg{erue DeeefLe&keâ ne ØemleeJe OeesjCeeÛÙee DeceevÙelesefJe<eÙeer Demelees. DevegoeveeÛÙee
Je<e& meg® nesCÙeeÛÙee DeeOeer mebmeosuee mebhetCe& DeLe&mebkeâuheeJej ceeieCeerÛeer jkeäkeâce Skeâ ®heÙeeheËle keâceer keâjCÙeele ÙeeJeer.
celeoeve keâ®ve lees heeefjle keâjCes MekeäÙe nesle veener. lÙeecegUs 3) Øeeflekeâelcekeâ keâheele ØemleeJe (Token Cut Mo-
leesheÙeËle mejkeâejer ØeMeemekeâerÙe keâecekeâepe ÛeeueefJeCess MekeäÙe tion) DevegoeveeÛÙee jkeäkeâcesletve 100 ®heÙes keâceer keâjCÙeele
nesCÙeemee"er DeeJeMÙekeâ lesJe{er jkeäkeâce mejkeâejuee Øeehle ÙeeJes.
nesCe iejpesÛes Demeles. lÙeemee"er Iešvesle uesKeevegoevee Ûeer  keâheele ØemleeJeeÛes cenòJe (Significance of Cut
efJeMes<e lejleto keâjCÙeele Deeueer Deens. lÙeeÉejs mejkeâej Motion)
keâener keâeueeJeOeermee"er (12 ceefnvÙeebhes#ee keâceer DemeuesuÙee)  SKeeÅee efJeefMe°^ DevegoeveeÛÙee ceeieCeerJej ÛeÛee& meg®
efJeefJeOe yeeyeeRJej keâjeJeÙeeÛÙee KeÛee&mee"er DeeJeMÙekeâ jkeäkeâcesÛeer keâjCÙeemee"er ceole keâjCes DeeefCe mejkeâejÛÙee ke=âleeRÛeer leheemeCeer
ceeieCeer mebmeoskeâ[s keâ®ve Mekeâles. mejkeâej Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe keâ®ve peyeeyeoej MeemeveheOoleerves lelJe GÛeuetve OejCes. cee$e
efJeJejCehe$ekeâeyejesyejÛe uesKeevegoeve ceeb[les. menmee les oesve ueeskeâmeYesves lÙeebÛee efmJekeâej kesâuee lej mejkeâej ueeskeâmeYesuee
ceefnvÙeebmee"er (cnCepes oesve ceefnvÙeebÛÙee KeÛee&mee"er efkebâJee efJeÕeeme OeejCe keâjerle veener, Demee lÙeeÛee DeLe& neslees.
Deboeefpele Jeeef<e&keâ KeÛee&ÛÙee 1/6 FlekeäÙee jkeäkeâcesmee"er mejkeâejuee jepeerveecee osCes Yeeie he[t Mekeâles.

efieueesšerve (Guillotine) 1) YeejleeÛee mebefÛele efveOeer (Consolidated Fund
 DevegoeveeÛÙee ceeieCÙeebJej celeoeve keâjCÙeemee"er 26 efoJeme of India)
efoues peeleele. MesJešÛÙee efoJeMeer jepÙemeYesÛÙee DeOÙe#eebceehe&âle  keâuece 266 (1) DevJeÙes lejleto keâjCÙeele Deeueer Deens.
GJe&efjle meJe& ceeieCÙee, lÙeebÛÙeeJej ÛeÛee& Peeuesueer Demees ÙesLes het{erue jkeäkeâcee "sJeuÙee peeleele. mejkeâejuee Øeehle
efkebâJee vemees, Skeâ$e keâ®ve Skeâef$eleefjlÙee celeoeveeÛÙee šekeâuÙee nesCeeje cenmetue keâj Je keâjsllej GlheVe, mejkeâejves Iesleuesueer
peeleele. Ùee Øeef›eâÙesuee efieueesšerve Demes cnšues peeles. meJe& keâpex, mejkeâejves efouesuÙee keâpee&ÛÙee hejlehesâ[erletve Øeehle
nesCeejs hewmes DeeefCe meeJe&peefvekeâ GÅeesieebÛee veheâe. Ùee efveOeerletve
efJeefveÙeespeve efJeOesÙekeâ heeefjle keâjCes keâesCelÙeener efveOeerÛes efJeefveÙeespeve mebmeoerÙe keâeÙeÅeeefJevee keâjlee
(Passing of Appropriation Bill) Ùesle veener. lÙeemee"er efJeefveÙeespeve mebcele nesCes iejpesÛes Demeles.
keâuece 114 2) YeejleeÛes meeJe&peefvekeâ uesKes (Public Account of
 YeejleeÛÙee mebefÛele efveOeerletve keâesCelesner hewmes keâeÙeÅeeves kesâuesuÙee India)
efJeefveÙeespeveeJÙeefleefjòeâ keâe{lee ÙesCeej veener. ueeskeâmeYesle  keâuece 226 (2) lÙeeceOÙes Yeejle mejkeâejves efkebâJee Yeejle
DevegoeveebÛÙee ceeieCÙee mebcele nesCes cnCepes mebyebefOele mejkeâejÛÙee Jeleerves Øeehle keâjCÙeele Deeuesues Flej meJe&
ceb$eeueÙeeuee/ efJeYeeieeuee mebcele jkeäkeâce heg{erue DeeefLe&keâ meeJe&peefvekeâ hewmes (mebefÛele efveOeerle "sJeeÙeÛÙee hewMeeJÙeefleefjòeâ)
Je<ee&le KeÛe& keâjCÙeemee"er mebceleer efceUCes Demes nesÙe. cee$e, "sJeues peeleele. lÙeeceOÙes ØeesefJn[vš hebâ[ÛÙee "sJeer, vÙeeefÙekeâ
ns hewmes YeejleeÛÙee mebefÛele efveOeerletve Øeehle keâjCÙeemee"er "sJeer, heesmšeleerue yeÛeleer FlÙeeoer hewmes "sJeues peeleele.
mebmeosÛeer mebceleer nesCes iejpesÛes Demeles. Ùeemee"er efJeefveÙeespeve 3) YeejleeÛee Deekeâefmcekeâlee efveOeer (Contingency
efJeOesÙekeâ (Appropriation Bill) ceeb[ues peeles. les Fund of India)
ueeskeâmeYesle DevegoeveebÛÙee ceeieCÙeebJej celeoeve PeeuÙeeveblej  keâuece 267 YeejleeÛee Deekeâefmcekeâlee efveOeer ne efveOeer
ceeb[ues peeles. je°^heleeRÛÙee leeyÙeele Demelees. je°^heleeRÛÙee Jeleerves ne efveOeer
 efJeefveÙeespeve efJeOesÙekeâ mebmeosle heeefjle nesCÙeeÛeer heOole Oeve efJeòe meefÛeJee ceehe&âle OeejCe kesâuee peelees. Devehesef#eleheCes
efJeOesÙekeâeØeceeCesÛe Deens. lÙeecegUs jepÙemeYesme lÙeeyeeyele GÆJesueuee KeÛe& YeeieefJeCÙeemee"er Ùee efveOeerletve hewmes mebmeoerÙe
efJeMes<eeefOekeâej Øeehle veener. efJeOesÙekeâeme je°^heleeRÛeer mebceleer mebceleerefJevee Jeehejues peeleele. cee$e heg{ÛÙee DeefOeJesMeveele
efceUeuÙeeme lÙeeÛes ®heeblej efJeefveÙeespeve keâeÙeÅeele nesles. ne PeeuesuÙee KeÛee&Ûeer mebceleer mebmeoskeâ[tve efceUJeeJeer ueeieles.
keâeÙeoe mebcele nesF&heÙeËle mejkeâej (ceb$eeueÙes/ efJeYeeie) mebefÛele
efveOeeRletve jkeäkeâce keâe{t Mekeâle veener. ueeskeâmeYesle meeOeejCe mebmeoerÙe meefcelÙee (Parliamentary Committee)
DeLe&mebkeâuhe ceeb[uÙeeveblej ueiesÛeÛe efJeòeerÙe efJeOesÙekeâ ceeb[ues  mebmeoerÙe meefcelÙee ØecegKe oesve ØekeâejÛÙee Demeleele mLeeÙeer
peeles. cee$e, les ÛeÛexmee"er Je celeoeveemee"er efJeefveÙeespeve meefcelÙee Je leoLe&/ leelhegjlee meefcelÙee.
efJeOesÙekeâ heeefjle PeeuÙeeveblejÛe Iesleues peeles. SKeeoe keâj jö 1) mLeeÙeer meefcelÙee (Standing Committees) :
keâjCes efkebâJee keâceer keâjCÙeeyeöueÛÙee megÛeefJelee Ùesleele. keâueskeäMeve  Ùee keâeÙecemJe®heer mJe®heeÛÙee Demeleele. lÙeebÛeer efveefce&leer oj
Dee@heâ š@keämesme De@keäš, 1931 ÛÙee lejlegoeRDevJeÙes, efJeòeerÙe Je<eea kesâueer peeles Je lÙee Je<e&Yej keâeÙe& keâjerle Demeleele.
efJeOesÙekeâ mebmeosle ceeb[uÙeeheemetve 45 efoJemeebÛÙee Deele efJeòeerÙe meefcelÙee, efJeYeeieerÙe mLeeÙeer Je meefcelÙee Je Flej
heeefjle nesCes iejpesÛes Demeles. efJeòeerÙe efJeOesÙekeâ heeefjle mebmeoerÙe meefcelÙee.
nesCÙeeyejesyejÛe DeLe&mebkeâuhe mebcele nesCÙeeÛeer Øeef›eâÙee hetCe& 2) leoLe& meefcelÙee (Ad hoc Committees) :
nesles.  keâece hegCe& PeeuÙeeveblej lÙeebÛes DeefmlelJe mebheg°ele Ùesles. Ùee
Iešveelcekeâ efveOeer (Constitutional Fund) meefcelÙee leelhegjlee (Temperory) mJe®heeÛÙee Demeleele.
1) YeejleeÛee mebefÛele efveOeer mLeeÙeer meefcelÙee (Standing Committees) :
2) YeejleeÛes meeJe&peefvekeâ uesKes  Ùee meefcelÙee keâeÙe&keâejer ceb[UeJej mebmeoerÙe efveÙeb$eCe ØemLeeefhele
3) YeejleeÛee Deekeâefmcekeâ KeÛe& efveOeer keâjCÙeeÛes (Parliament's Watchdogs) keâeÙe& keâjleele.
 efJeòeerÙe meefcelÙee (Financial Committees) : mebmeoerÙe meefcelÙee
 ueeskeâDeboepe meefceleer, ueeskeâuesKee meefceleer Je meeJe&peefvekeâ PAC (Public Account Committee) - ueeskeâuesKee meefceleer
Ghe›eâce meefceleer, Ùee leerve meefcelÙeebÛee meceeJesMe neslees. PEC (Public Enterprises Committee) - meeJe&peefvekeâ
Ghe›eâce meefceleer
EC (Estimate Committee) - Deboepe meefceleer
Deboepe meefceleer
cegKÙeeEyeot ueeskeâuesKee meefceleer (PAC) meeJe&peefvekeâ Ghe›eâce meefceleer (PEC)
(EC)
1921 ÛÙee
efJeòeerÙe meefceleer
mLeehevee 1921 1964
ceOÙes cegU ·
1950
meefceleer pee@ve ceLeeF& 1919 Ûee keâeÙeoe ke=â<Ce cesveve
megj¤Jeeleeruee 22 22 - 1974 heemegve

25 meomÙe
15 LS 15 LS
meomÙe nesles, Jele&ceeveele
30 ueeskeâmeYee 22 22
heâòeâ 7 RS 7 RC
meomÙe meòeehe#e 1967 heemegve efJejesOeer he#eveslee meòeehe#e

mLeehevee 1 Je<ex 1 Je<ex 1 Je<ex
yepesšÛee Devegceeve CAG Ûes DenJeeue heefj#eCe keâjCes,

efJeefveÙeesie uesKes Je CAG ÛÙee
keâeÙe& ueeJeCes. (meeJepe&efvekeâ Ghe›eâceebÛee yeeyeleerleerue
DenJeeueebÛes heefj#eCe keâjCes
keâeškeâmej meefceleer DenJeeuee meboYee&le)
keâesCeleener cebef$e meomÙe veener nesT keâesCeleener ceb$eer meomÙe veener nesT
meJe& meomÙe ns Mekeâles. Mekeâles.
ueeskeâmeYesleerue jepÙemeYesÛes meomÙe ns men meomÙeeÛÙee jepÙemeYesÛes meomÙe ns men meomÙeeÛÙee
Demeleele. ®heele Demeleele, lÙeebvee cele osCÙeeÛee ®heele Demeleele, lÙeebvee cele osCÙeeÛee
DeefOekeâej vemelees. DeefOekeâej vemelees.

1) ueeskeâDeboepe meefceleer (Estimates Committees) keâ®ve lÙeeleerue kesâJeU leebef$ekeâ $egšeRÛeerÛe leheemeCeer keâjerle
 pee@ve ceLeeF& efMeheâejMeervegmeej 1950 ceOÙes ueeskeâDeboepe veener, lej lÙeeyejesyej KeÛee&Ûeer efceleJÙeefÙelee, ÙeesiÙelee Je
meefceleer mLeeheve keâjCÙeele Deeueer. meomÙe mebKÙee 30 Flekeâer meÛeesšer Ùee Â°erkeâesveeletve KeÛee&Ûee DeheJÙeJe, neveer, Yeü°eÛeej,
Deens. meJe& meomÙe ueeskeâmeYeskeâ[gve DeeheuÙee meomÙeebceOetve GOeUheóer, DekeâeÙe&#ecelee Je efve<heâUlesÛÙee Iešvee MeesOetve
efveJe[tve efoues peeleele. jepÙemeYesÛÙee meomÙeebvee Ùee meefceleerJej keâe{CÙeeÛes keâeÙe& keâjles. ceneuesKee heefj#ekeâeuee (CAG)
ØeefleefveOeerlJe efoues peele veener. meomÙeebÛeer efveJe[Cetkeâ Skeâue ueeskeâuesKee meefceleerÛes keâeve Je [esUs efce$e, ceeie&oMe&keâ Je
meb›eâceCeerÙe celeeÉejs ØeceeCeMeerj ØeefleefveOeerlJe heOoleer Éejs lelJe%e Demes cnCeleele.
kesâueer peeles, ceb$eer meefceleerÛee meomÙe yevet Mekeâle veener.
meefceleerÛee DeOÙe#e vesnceer mejkeâejer he#eeleerueÛe Demelees. 3) meeJe&peefvekeâ Ghe›eâce meefceleer (Committee on Pub-
ueeskeâDeboepe meefceleerÛes ØecegKe keâeÙe& DeLe&mebkeâuheerÙe KeÛee&ÛÙee lic Undertakings) :
DeboepeeÛeer leheemeCeer keâ®ve meeJe&peefvekeâ KeÛee&le efceleJÙeefÙelee  ØeLece 1964 ceOÙes ke=â<Ce cesveve meefceleerÛÙee efMeheâejMeerJe®ve
megÛeefJeCes ns Demeles. lÙeecegUs ceer meefceleeruee melele efceleJÙeefÙelee mLeeheve kesâueer. SketâCe 22 meomÙe Demeleele, 15 meomÙe
meefceleer (Continous Economy Committee) Demes ueeskeâmeYee DeeheuÙee meomÙeebceOetve Skeâue meb›eâceCeerÙe celeeÉejs
cnCeleele. DeLe&mebkeâuheerÙe DeboepeebÛes hetCe& efJeòeerÙe Je<ee&le ØeceeCeMeerj ØeefleefveOeerlJe heOoleerÉejs efveJe[tve osles, lej 7
JesUesJesUer heefj#eCe keâjerle Demeles, DeeefCe lÙeeÛee DenJeeue meomÙe jepÙemeYee DeeheuÙee meomÙeebc eOetve meef celeer Jej
meYeeie=neme meeoj keâjles. veeceefveoxefMele keâjles. meomÙe Skeâ Je<ee&mee"er efveJe[tve/
veeceefveoxefMele kesâues peeleele. Ùee heOoleercegUs meJe& he#eebvee
2) ueeskeâuesKee meefceleer (Public Account Commit- ØeefleefveOeerlJe Øeehle nesT Mekeâles. meomÙeebÛee keâeÙe&keâeue Skeâ
tee) : Je<ee&Ûee Demelees. ceb$eer meefceleerÛee meomÙe yevet Mekeâle veener.
 1919 ÛÙee keâeÙeÅeeÛÙee efMeheâejMeervegmeej mLeehevee keâjCÙeele meefceleerÛÙee ueeskeâmeYesletve efveJe[tve DeeuesuÙee meomÙeebceOegve
Deeueer nesleer. meefceleerceOÙes 22 meomÙe Demeleele. 15 meomÙe meefceleerÛee DeOÙe#e cnCetve ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#eebceehe&âle kesâueer
ueeskeâmeYee Deeheue meomÙeebceOetve Sue meb›eâceerCeerÙe celeeÉejs peeles.
ØeceeCeMeerj ØeefleefveOeerlJe heOoleerÉejs efveJe[tve osles lej 7  meeJe&peefvekeâ Ghe›eâceebÛes DenJeeue Je uesKes leheemeCes. Ùee
meomÙe jepÙemeYee DeeheuÙee meomÙeebc eOetve meef celeer Jej meefceleerÛÙee DeefOekeâej#es$eele DeMee meJe& mejkeâejer kebâhevÙee Je
veeceefveoxefMele keâjles. JewOeefvekeâ ceneceb[Us Ùesleele pÙeebÛes DenJeeue mebmeosmeceesj
 1967-68 ceOÙes heefnuÙeeboe efJejesOeer he#eeleerue JÙeòeâerÛeer ceeb[ues peeleele.
(efcevet cemeeveer) vesceCetkeâ DeOÙe#e cnCegve keâjCÙeele Deeueer.  meeJe&peefvekeâ Ghe›eâceebJejerue ceneuesKeeheefj#ekeâebÛes DenJeeue
lesJneheemegve ueeskeâmesJee meefceleerÛee DeOÙe#e cnCegve efJejesOeer leheemeCes. meeJe&peefvekeâ Ghe›eâceebÛes mebyebefOele ueeskeâuesKee Je
he#eeleerue JÙeòeâerÛeer vesceCetkeâ keâjCÙeele mebkesâle heeUuee peelees. ueeskeâDeboepe meefcelÙeebÛeer keâeceebhewkeâer keâener keâeces ueeskeâmeYesÛÙee
meefceleerÛes ØecegKe keâeÙe& je°^heleeRveer mebmeosuee meeoj kesâuesuÙee DeOÙe#eebveer meesheefJeuÙeeme leer heej hee[Ces.
YeejleeÛÙee efveÙeb$ekeâ Je ceneuesKeeheefj#ekeâebÛÙee (CAG) Jeeef<e&keâ  ueeskeâmeYee mejkeâejØeefle DeefJeÕeeme heg{erue ceeiee&veer
uesKeeheefj#eCe DenJeeueebÛeer leheemeCeer keâjCes ns Deens. megOoe oMe&Jet Mekeâles.
ceneuesKeerheefj#ekeâ ojJe<eea je°^heleeRvee leerve DenJeeue meeoj 1) je°^heleeRÛÙee DeefOeJesMeveeÛÙee GodIeešve Yee<eCeeJej OevÙeJeeo
keâjleele], efJeefveÙeespeve uesKÙeebÛee Dee@[erš DenJeeue, efJeòeerÙe ØemleeJe mebcele ve keâ®ve.
uesKÙeebÛee Dee@[erš DenJeeue Je meeJe&peefvekeâ Ghe›eâceebJejerue 2) Oeve efJeOesÙekeâ hesâšeUtve ueeJetve.
Dee@[erš DenJeeue. Ùeevegmeej ueeskeâmesJee meefceleerÛeer keâeces 3) efveboe ØemleeJe efkebâJee mLeieve ØemleeJe heeefjle keâ®ve.
heg{erueØeceeCes meebielee Ùesleerue. ceneuesKeeheefj#ekeâebÛes Dee@[erš 4) SKeeÅee cenòJeeÛÙee efJe<eÙeeJej mejkeâejÛee hejeYeJe Ie[Jetve
DenJeeue ÙeebÛeer leheemeCeer keâjCes. ueeskeâuesKeemeefceleer meeJe&peefvekeâ DeeCetve.
KeÛee&Ûeer leheemeCeer kesâJeU leebef$ekeâ Je DeewheÛeeefjkeâ Â°erves 5) keâheele ØemleeJe heeefjle keâ®ve.
jepÙe keâeÙeosceb[U : efJeOeeveceb[U efveefce&leerheemetveÛe efJeOeeve heefj<eo DeefmlelJeele Deens.
(State Legislature) - peccet Je keâeefMcejÛÙee mJeleb$e Iešvesle efJeOeeve heefj<eosÛeer lejleto
keâjCÙeele Deeueer.
- jepÙe MeemeveeÛÙee keâeÙeosceb[Ueuee ’jepÙe efJeOeerceb[U’ (State
Legislature) Demes cnCeleele. efJeOeevemeYesÛeer jÛevee Je mebyebefOele lejlegoer (Composi-
- IešvesÛÙee Yeeie 6 ceOeerue keâuece 168 les 212 tion of Vidhan Sabha and relative Provisions)
ojcÙeeve jepÙe efJeOeeveceb[UeÛÙee jepÙe lejlegoer Deensle. - meomÙemebKÙee (Membership) : jepÙe efJeOeevemeYesceOÙes
jepÙe efJeOeerceb[UeÛeer jÛevee (Constitution of Legis- jepÙeeleerue pevelesÛes meeJe&ef$ekeâ Øeew{ celeoeveeÛÙee DeeOeejeJej
lature in States ) : ØelÙe#e efveJe[CegkeâerÉejs efveJe[tve efouesuÙee ØeefleefveOeeRÛee meceeJesMe
- IešvesÛÙee keâuece 168 ceOÙes jepÙe efJeOeerceb[UeÛeer lejleto neslees.
Deens. lÙeevetmeej - - Iešvesves jepÙe efJeOeevemeYesÛeer (Maximum) meomÙemebKÙee
1) ØelÙeskeâ jepÙeemee"er Skeâ efJeOeerceb[U Demesue. DeeefCe les 500, lej efkeâceeve meomÙebKÙee 60 Flekeâer kesâueer Deens.
jepÙeheeue, efJeOeevemeYee, efJeOeeveheefj<eo efceUtve yeouesueer cnCepesÛe ner meomÙemebKÙee jepÙeeÛÙee ueeskeâmebKÙesvegmeej 60
Demeles. meOÙee (peevesJeejer 2016) ceOÙes 22 jepÙeebceOÙes les 500 Flekeâer Demet Mekeâles.
Skeâie=ner (Unicameral) efJeOeeveceb[U Deens, lej 7 Goe. De¤CeeÛeue ØeosMe, efmekeäkeâerce Je ieesJee Ùee jepÙeebÛÙee
jepÙeebceOÙes efÉie=ner (bicameral) efJeOeeveceb[U Deens. meOÙee efJeOeevemeYeebÛeer efkeâceeve meomÙemebKÙee ØelÙeskeâer 30, efcePeesjcemee"er
heg{erue jepÙeebceOÙes efÉie=ner efJeOeeveceb[U Deens : 1) DeebOeÇØeosMe 40, veeieeueB[mee"er 46 Flekeâer efveef§ele keâjCÙeele Deeueer
2) efyenej, 3) ceneje°^, 4) keâvee&škeâ, 5) GòejØeosMe, Deens. efmekeäkeâerce Je veeieeueB[ efJeOeevemeYeebceOÙes keâener meomÙe
6) lesuebieCee DeeefCe 7) peccet Je keâeefMcej (peccet Je keâeefMcejÛÙee DeØelÙe#eheCes efveJe[tve osCÙeeÛeer lejleto Deens.
IešvesleÛe) efÉie=ner efJeOeeveceb[UeÛeer lejleto keâjCÙeele Deeuesueer
Deens. veeceefveoxefMele meomÙe (Nominated members)
jepÙeeceOÙes efJeOeeve heefj<eo ve° keâjCes efkebâJee efvecee&Ce keâjCes - IešvesÛÙee keâuece 333 Debleie&le, jepÙeheeueeme DeBiuees-
(Abolition or creation of Legislative Counsls Fbef[Ùeve meceepeeleerue Skeâ meomÙe (Ùee meceepeeuee
in States) efJeOeevemeYesle heÙee&hle ØeefleefveOeerlJe efceUeuesues veener, Demes
- jepÙeeleerue efJeOeeve heefj<eo ve° keâjCes efkebâJee leer efvecee&Ce jepÙeheeueebÛes cele Demesue lej) efJeOeevemeYesJej veeceefveoxefMele
keâjCÙeeÛee DeefOekeâej mebmeosuee Deens. lÙeemee"er mebmeoves keâeÙeoe keâjlee Ùesleele.
keâjCÙeeÛeer iejpe Demeles. - 84 Je 87JÙee IešveeogjmleeRÛee Skeâef$ele efJeÛeej kesâuÙeeme
- cee$e, mebmeosves Demee keâeÙeoe keâjCÙeehegJeea mebyebefOele jepÙeeÛÙee Demes mhe° nesles keâer, efJeOeevemeYesleerue jepÙeebÛÙee peeieebÛeer
efJeOeevemeYesves lÙee DeeMeÙeeÛee "jeJee efJeMes<e yengceleeves mebKÙee 2026 veblejÛÙee peveieCevesÛes ÙeesiÙe Deekeâ[s Øeehle
(SketâCe meomÙemebKÙesÛÙee yengceleeves DeeefCe npej Je celeoeveele PeeuÙeeveblejÛe yeoueueer peeF&ue. cee$e peeieebÛeer mebKÙee ve
Yeeie IesCeeNÙee meomÙeebÛÙee 2/3 yengceleeves heeefjle keâjCes yeouelee, jepÙeeleerue efJeOeevemeYesÛÙee ØeeoefMekeâ celeoejmebIeebÛeer
iejpesÛes Demeles.) hegvej&Ûevee 2001 ÛÙee peveieCevesÛÙee Deekeâ[ŸeebÛÙee DeeOeejeJej
- DeLee&le, jepÙe efJeOeevemeYesÛee "jeJe mebmeosJej yebOevekeâejkeâ keâjeJeÙeeme njkeâle veener.
vemelees. cee$e jepÙe efJeOeevemeYesÛÙee "jeJeeefJebvee mebmeo mebyebefOele - lÙeecegUs mejkeâejves 2002 ceOÙes ’hegvej&Ûevee DeeÙeesie keâeÙeoe’
keâeÙeoe keâ¤ Mekeâle veener. mebcele keâ¤ve ’hegvej&Ûevee DeeÙeesiee’ Ûeer efveefce&leer (DeOÙe#e :
- DeMee mebmeoerÙe keâeÙeÅeeves Iešvesle kesâuesuee yeoue keâuece vÙee. kegâueoerhe efmebn) kesâueer. Ùee DeeÙeesieeves 2008 ceOÙes
368 ÛÙee ØeÙeespeveeLe& Iešveeog¤mleer DemeuÙeeÛes ceeveues (ueeskeâmeYee celeoej mebIeeyejesyejÛe) efJeOeevemeYee celeoejmebIeeÛeer
peeCeej veener. hegvej&Ûevee 2001 ÛÙee peveieCevesÛÙee DeeOeejeJej Ie[Jetve
- efyenej, ceneje°^, keâvee&škeâ Je GòejØeosMe Ùee jepÙeebÛÙee DeeCeueer.
efJeOeeveheefj<eosÛeer jÛevee Je mebyebefOele lejletoer (Compo- efJe%eeve, keâuee, menkeâejer ÛeUJeU Je meceepemesJee.
sition of Vidha Parishad & Related Provisions) efJeOeevemeYesÛee keâeueeJeOeer (Duration of Legislative
keâuece 171 Council)
meomÙemebKÙee (Membership) - efJeOeevemeYesÛee meeceevÙe keâeueeJeOeer 5 Je<ex Demelees.
- efJeOeeveheefj<eosÛes meomÙe DeØelÙe#eheCes efveJe[tve efoues peeleele. - heeÛe Je<ex hetCe& nesCÙeeÛÙee Deele jepÙeheeue cegKÙeceb$ÙeebÛÙee
- Iešvesves efJeOeeve heefj<eosÛeer efkeâceeve meomÙemebKÙee 40 (peccet meuuÙeevegmeej efJeOeevemeYee efJemeefpe&le keâ¤ Mekeâleele.
Je keâeefMcejmee"er 36), lej cenòece meomÙemebKÙee lÙee jepÙeeÛÙee - ÙeeTueš je°erÙe DeeCeeryeeCeer ojcÙeeve efJeOeevemeYesÛee keâeÙe&keâeue
efJeOeevemeYesÛÙee meomÙemebKÙesÛÙee 1/3 Flekeâer efveef§ele kesâuesueer mebmeoerÙe keâeÙeÅeeÉejs Skeâe JesUer Skeâe Je<ee&ves Jee{efJelee
Deens. Ùeslees.
efveJe[Cetkeâ heæle (Manner of Election) efJeOeeveheefj<eosÛee keâeueeJeOeer (Duration of Legisla-

- keâuece 171(3) ceOÙes efJeOeeve heefj<eosÛÙee efveJe[CegkeâerÛeer tive Council)
heæle osCÙeele Deeuesueer Deens. lÙeevegmeej efJeOeeve heefj<eosÛÙee - efJeOeeveheefj<eo ns jepÙe efJeOeeveceb[UeÛes mLeeÙeer meYeeie=n
SketâCe meomÙeehewkeâer 5/6 meomÙe DeØelÙe#eheCes efveJe[tve Demetve les efJemeefpe&le kesâues peele veener. cee$e lÙeeÛes 1/3
efoues peeleerue, lej 1/6 meomÙe jepÙeheeueekeâ[tve veeceefveoxefMele meomÙe oj oesve Je<eeËveer efveJe=òe nesleele.
kesâues peeleerue.
1) efveJee&efÛele meomÙe (Elected Members) jepÙe efJeOeerceb[U meomÙelJe (Members of State Leg-
- efJeOeeve heefj<eosÛÙee SketâCe meomÙeebhewkeâer 5/6 meomÙe islature)
DeØelÙe#eheCes ’Skeâue meb›eâceCeerÙe celeeÉejs ØeceeCeMeerj efJeOeeveceb[U meomÙelJeemee"er hee$elee (Qualification)
ØeefleefveOeerlJe heæleer’ vegmeej efveJe[tve efoues peeleele. lÙeebÛeer - lees YeejleerÙe veeieefjkeâ DemeeJee.
efJeYeeieCeer heg{erueØeceeCes : - lÙeeves efJeOeeve heefj<eosleerue peeiesmee"er JeÙeeÛeer 30 Je<ex DeeefCe
- 1/3 meomÙe jepÙeeÛÙee efJeOeevemeYesÛÙee meomÙeebkeâ[tve efJeOeevemeYesleerue peeiesmee"er JeÙeeÛeer 25 Je<ex hetCe& kesâuesueer
meYesÛes meomÙe vemeuesuÙee JÙeòeâeRceOetve efveJe[tve efoues peeleerue. DemeeJeer.
- 1/3 meomÙe mLeeefvekeâ mJejepÙe meomÙeebk eâ[t ve - SKeeoe JÙeòeâer efJeOeevemeYesÛee meomÙe cnCetve efveJe[tve ÙesCÙeeme
(jepÙeeleerue veiejheeefuekeâe, efpeune ceb[Us Je mebmeoerÙe keâeÙeÅeeves hee$e "jCÙeemee"er lees mebyebefOele jepÙeeleerue keâesCelÙeener efJeOeevemeYee
"jefJeuesueer DevÙe ØeeefOekeâjCes ÙeebÛÙee meomÙeebkeâ[tve) efveJe[tve celeoejmebIeeleerue veeWoCeerke=âle celeoej DemeeJee.
efoues peeleerue.
- 1/12 meomÙe heoJeerOej celeoej mebIeebkeâ[tve (Yeejleeleerue efJeOeeveceb[U meomÙelJeeyeele Dehee$elee (Disqualifica-
keâesCelÙeener efJeÅeeheer"eÛes efkeâceeve 3 Je<ex heoJeerOej DemeuesuÙee tion)
Je lÙee jepÙeele efveJeemeer DemeuesuÙee meomÙeebkeâ[tve) efveJe[tve - IešvesÛÙee keâuece 191 vegmeej Dehee$elee - ueeskeâØeefleefveOeerlJe
efoues peeleele. keâeÙeÅeevegmeej Dehee$elee DeeefCe - he#eelejebÛÙee keâejCeeJe¤ve
- 1/12 meomÙe efMe#ekeâ celeoejmebIeekeâ[tve (mebmeoerÙe Dehee$elee.
keâeÙeÅeeves efveef§ele kesâueuÙee ceeOÙeefcekeâ MeeUsÛÙee KeeueÛÙee keâuece 191 vegmeej Dehee$elee : pej efleves Yeejle mejkeâejÛÙee
opee&ÛÙee vemeuesuÙee lÙee jepÙeeleerue efMe#eCe mebmLeebceOÙes efkeâceeve efkebâJee keâesCelÙeener jepÙeMeemeveeÛÙee efveÙeb$eCeeKeeueerue ueeYeeÛes heo
3 Je<ex DeOÙeeheveeÛÙee keâeceele DemeuesuÙee JÙeòeâeRkeâ[tve) efveJe[tve OeejCe kesâuesues DemeuÙeeme.
efoues peeleerue. he#eelejebÛÙee keâejCeeJe¤ve Dehee$elee (Disqualification
2) veeceefveoxefMele meomÙe (Nominated Members) on the Ground of Defection)
- efJeOeeve heefj<eosÛÙee SketâCe meomÙeebhewkeâer 1/6 meomÙe - 10 JÙee DevegmetÛeer Debleie&le he#eeblejeÛÙee keâejCeeJe¤ve
jepÙeheeueekeâ[tve veeceefveoxefMele keâ¤ Mekeâleele. meeefnlÙe, Dehee$elesyeeyeleÛee efveCe&Ùe efJeOeeve heefj<eosÛÙee meomÙeeÛÙee yeeyeleerle
meYeeheleerceeHe&âle lej efJeOeevemeYee meomÙeeÛÙee yeeyeleerle efveJe[Cetkeâ (Election) : efJeOeevemeYee DeeheuÙee meomÙeebceOetve
DeOÙe#eebceeHe&âle efouee peelees. SkeâeÛeer efveJe[Cetkeâ (meeOÙee yengceleeves) DeOÙe#e cnCetve keâjles.
- meYeeheleer/ DeOÙe#eeÛÙee Ùee yeeyeleÛÙee efveCe&Ùeeme vÙeeefÙekeâ efveJe[CegkeâerÛeer leejerKe jepÙeheeueeceeHe&âle efveef§ele kesâueer peeles.
hegveefJe&ueeskeâveeÛeer lelJe ueeiet Deens. - Iešvesle DeOÙe#e heoemee"er keâesCeleerner hee$elee meebieCÙeele Deeuesueer
veener. kesâJeU lees efJeOeevemeYesÛee meomÙe DemeeJee.
MeheLe efkebâJee Øeefle%ee (Oath and Affirmation)
jepÙe efJeOeeveceb[UeÛÙee oesvner meYeeie=nebleerue ØelÙeskeâ meomÙeeme heoeJeOeer (Tenure) :
Deeheues heo «enCe keâjCÙeehetJeea jepÙeheeueemeceesj. - efJeOeevemeYesÛÙee DeOÙe#eebÛee heoeJeOeer efJeOeevemeYesÛÙee keâeueeJeOeer
FlekeâeÛe Demelees
peeiee efjòeâ keâjCes (Vacation of Seats)
ognsjer meomÙelJe (Double membership) : keâesCelÙeener JÙeòeâer heo efjòeâ nesCes (Vacation of seat)
jepÙe efJeOeeveceb[UeÛÙee oesvner meYeeie=nebÛee SkeâeÛe JesUer meomÙe pej lÙeebÛes efJeOeevemeYesÛes meomÙelJe mebheg°ele Deeues lej, pej lÙeebveer
DemeCeej veener. DeMee heefjefmLeleerle jepÙe efJeOeeveceb[UeÛÙee keâeÙeÅeeves DeeheuÙee heoeÛee menerefveMeer uesKeer jepeerveecee efouee lej, (DeOÙe#eebvee
kesâuesuÙee lejlegoervegmeej lÙeebÛeer Skeâe meYeeie=neleerue peeiee efjòeâ Deeheuee jepeerveecee GheeOÙe#ebvee mebyeesOetve ÅeeJee ueeielees)
nesles. - pej lÙeebvee heoeJe¤ve otj keâjCÙeeÛee "jeJe efJeOeevemeYesves
heeefjle kesâuee lej lÙeebvee heoeJe¤ve otj keâjCÙeeÛee GösMe
jepeerveecee (Resignation) : efJeOeeveheefj<eosÛÙee meomÙeeves Demeuesuee "jeJe efkeâceeve 14 efoJemeebÛeer hetJe& - veesšerme
meYeeie=neÛÙee meYeeheleerkeâ[s efkebâJee efJeOeevemeYesÛÙee meomÙeeves efouÙeeefMeJeeÙe ceeb[lee Ùesle veener. ne "jeJe efJeOeevemeYesÛÙee
meYeeie=neÛÙee DeOÙe#eebkeâ[s jepeerveecee efouÙeeme. lelkeâeueerve meomÙemebKÙesÛÙee yengceleeves (cnCepesÛe ØeYeeJeer
yengceleeves) heeefjle nesCes iejpesÛes Demeles. lemesÛe DeOÙe#eebJejerue
DevegheefmLeleer (Absence) : efJeOeeveceb[UeÛÙee keâesCelÙeener oes<eejeshe efveef§ele DemeeJes ueeieleele.
meYeeie=neÛee meomÙe meYeeie=neÛÙee mebceleerefMeJeeÙe 60 efoJemeebÛÙee
keâeueeJeOeerceOÙes lÙee meYeeie=neÛÙee meJe& meYeebvee DevegheefmLele jeefnuee Yetefcekeâe DeefOekeâej Je keâeÙex (Role, Powers and Func-
lej meYeeie=nele lÙeeÛeer peeiee efjòeâ cnCetve Ieesef<ele keâjlee Ùesles. tions) :
efJeOeevemeYesÛÙee DeÙe#eeÛes DeefOekeâej, keâeÙe&s Je Yetefcekeâe heg{erueØeceeCes:
F) keâuece 193 Debleie&le ob[ (Penalty under Ar- - DeOÙe#e efJeOeevemeYesÛeÙee yew"keâebÛes DeOÙe#emLeeve Yeg<eefJeleele.
ticle 193) efJeOeevemeYesÛÙee keâecekeâepeeÛes efveÙeespeve keâ¤ve lesLes megJÙeJemLee
keâuece 193 DevJeÙes SKeeoe JÙeòeâer heg{erue heefjefmLeleeRceOÙes Je meYÙelee jeKeCes ner DeOÙe#eebÛeer ØeeLeefcekeâ peyeeyeoejer
efJeOeeveceb[UeÛÙee keâesCelÙeener meYeeie=nele mLeeveeheVe PeeuÙeeme efkebâJee Deens.
lÙeeves ceòeoeve kesâuÙeeme lees Øeefleefove ¤heÙes 500/- ob[eme hee$e - lÙeebvee meYeeie=nele YeejleeÛeer Iešvee, meYeeie=neÛes keâeÙe&heæleer
"jlees. efveÙece Je efJeOeeveceb[UerÙe hejbhejebÛee Debeflece DeLe& (Final
- pej lÙeeves MeheLe IesCÙeehetJeea efkebâJee Øeefle%ee keâjCÙeehetJeea Demes Interpreter) ueeJeCÙeeÛee nkeäkeâ Deens.
kesâuÙeeme - ieCemebKÙesÛÙee DeYeeJeer meYeeie=n lenketâye keâjCes efkebâJee meYee
- pej lÙeeves DeeheCe meomÙelJeeme hee$e veener efkebâJee Dehee$e efveuebefyele keâjCÙeeÛee DeefOekeâej DeOÙe#eebvee Demelees. (meYeeie=neÛeer
Peeuees Deenesle, Demes ceeefnleer Demeleeveener Demes kesâuÙeeme. meYee YejCÙeemee"er lÙeeÛÙee SketâCe meomÙemebKÙesÛÙee efkeâceeve
1/10 npej DemeCes iejpesÛes Demeles. Ùeeme ieCemebKÙee
jepÙe efJeOeeveceb[UeÛes heer"emeerve DeefOekeâejer (Presiding (quorom) Demes cnCeleele).
Officers of State Legislature) - efJeOeevemeYesÛes DeOÙe#e meYeeie=nele celeoeveeÛÙee heefnuÙee Hesâjerle
efJeOeevemeYesÛes DeOÙe#e (Speaker of Assembly) Deeheues cele osle veenerle cee$e celeebÛÙee mecemeceevelesÛÙee efmLeleerle
(equality of votes) Deeheues efveCee&Ùekeâ cele (Cast- heo efjòeâ nesCes (Vacation of seat)
ing vote) osT Mekeâleele - pej lÙeebÛes efJeOeeve heefj<eosÛes meomÙelJe mebheg°ele Deeues lej,
- DeOÙe#e meYeeie=neÛÙee veslÙeeÛÙee efJevebleervegmeej, meYeeie=neÛeer - pej lÙeebveer DeeheuÙee heoeÛee menerefveMeer uesKeer jepeerveecee
’ieghle’ yew"keâ IesCÙeeme mebleer osT Mekeâleele. efouee lej, (meYeeheleeRvee Deeheuee jepeerveecee GhemeYeeheleeRvee
- SKeeos efJeOesÙekeâ Oeve efJeOesÙekeâ Deens efkebâJee veener ns "jefJeCÙeeÛee mebyeesOetve ÅeeJee ueeielees, lej GhemeYeeheleeRvee Deeheuee jepeerveecee
DeefOekeâej DeOÙe#eebÛee Demelees. lÙeeyeeyele lÙeebÛee efveCe&Ùe Debeflece meYeeheleeRvee mebyeesOetve ÅeeJee ueeielees.)
Demelees. - SKeeos efJeOesÙekeâ Oeve efJeOesÙekeâ Deens efkebâJee veener ns "jefJeCÙeeÛee
- 52 JÙee Iešveeog¤mleerÛÙee DevJeÙes 10 JÙee DevegmetÛeerleerue DeefOekeâej kesâJeU efJeOeevemeYesÛÙee DeOÙe#eebvee Demelees Je lÙeeyeeyele
lejlegoeRvegmeej, he#eeblejeÛÙee keâejCeecegUs efJeOeevemeYesÛÙee lÙeebÛee efveCe&Ùe Debeflece Demelees.
meomÙeebÛÙee Dehee$elesyeeyele efveCe&Ùe osCÙeeÛee DeefOekeâej
DeOÙe#eebÛee Demelees. DeLee&le, lÙeebÛÙee efveCe&Ùeeme vÙeeefÙekeâ - ’GheeOÙe#eerÙe he@vesue’ (Panel of Vice Chairman):
hegveefJe&ueeskeâveeÛes lelJe ueeiet Deens. efJeOeeve heefj<eosÛes meYeeheleer meomÙeebceOetve cenòece 10 JÙeòeâeRÛeer
- (Busines Advisory Committee) meeceevÙe GösMe efveÙegòeâer ’GheeOÙe#eerÙe he@vesue’ Jej keâjleele. meYeeheleer Je
meefceleer (General purpose committee) Je efveÙece GhemeYeeheleer ÙeebÛÙee iewjnpesjerle lÙeebÛÙeehewkeâer keâesCeerner JÙeòeâer
meefceleer (Rules Committee) Ùee meefcelÙeebÛes DeOÙe#e meYeeheleer cnCetve keâeÙe& keâ¤ Mekeâlees.
cnCetve keâeÙe& keâjleele.
jepÙe efJeOeeveceb[UeÛeer DeefOeJesMeves (Sessions of state
efJeOeevemeYesÛes GheeOÙe#e (Deputy Speaker of Assem- Legislature)
bly) DeefOeJesMeve yeesueeJeCes (Summouning of the Session)
efveJe[Cetkeâ (Election) keâuece 178 DevJeÙes, DeOÙe#eebØeceeCesÛe - keâuece 174 DevJeÙes, jepÙeheeue ÙeesiÙe JesUer Je ef"keâeCeer
efJeOeevemeYesÛes meomÙe DeeheuÙeeleerue Skeâe meomÙeeÛeer efveJe[Cetkeâ efJeOeeveceb[UeÛÙee ØelÙeskeâ meYeeie=neme DeefOeJesMeveemee"er
GheeOÙe#e cnCetve keâjleele. lÙeebÛeer efveJe[Cetkeâ DeOÙe#eebÛÙee DeefYeefvecebef$ele keâjleele.
efveJe[Cegkeâerveblej nesles. efveJe[CegkeâerÛeer leejerKe DeOÙe#eebceeHe&âle "jefJeueer
peeles. lenkegâyeer (Adjournment of the sitting)
- yew"keâ lenkegâyeer Ûeer Iees <eCee meYeeie= neÛÙee heer"emeerve
efJeOeeve heefj<eosÛes meYeeheleer Je GhemeYeeheleer (Chairman DeefOekeâeNÙeeceeHe&âle (efJeOeevemeYesÛee DeOÙe#e/ efJeOeeve
and Deputy Chairman of Council) heefj<eosÛee meYeeheleer) kesâueer peeles. lenkegâyeerÛeer Iees<eCee
efveJe[Cetkeâ (Election) efveef§ele keâeueeJeOeermee"er kesâueer peeles; keâener leeme, efoJeme
- keâuece 182 DevJeÙes, efJeOeeveheefj<eo MekeäÙe eflelekeäÙee ueJekeâj efkebâJee Dee"Je[s.
DeeheuÙee meomÙeebceOetve oesve meomÙeebvee Deveg›eâces meYeeheleer Je
GhemeYeeheleer cnCetve efveJe[tve osles. Deefveef§ele keâeUemee"er lenkegâyeer (Adjournment sine
- Iešvesle Ùee oesvner heoebmee"er keâesCeleerner hee$elee meebieCÙeele Die)
Deeuesueer veener. kesâJeU les efJeOeeve heefj<eosÛes meomÙe DemeeJes. pesJne meYeeie=neÛeer yew"keâ hegvne kesâJne YejCeej ÙeeÛeer leejerKe ve
oslee meYeeie=n lenkegâye kesâues peeles lesJne lÙeeme ’Deefveef§ele keâeUemee"er
heoeJeOeer (Tenure) lenkegâyeer’ Demes cneues peeles.
- efJeOeeve heefj<eosÛÙee meYeeheleer Je GhemeYeeheleer ÙeebÛÙee
heoeJeOeeryeöue Iešvesle JesieUer lejleto veener. ÙeeÛee DeLe& me$emeceehleer (Prorogation of the session)
Demee keâer les mene Je<eeËmee"er heoeJej jent Mekeâleele. - SKeeÅee DeefOeJesMeveeleerue keâecekeâepeeÛeer hegle&lee PeeuÙeeJej

meYeeie=neÛes heer"emeerve DeefOekeâejer MesJešÛeer yew"keâ ØeLece Deefveef§ele veener. lÙeecegUs meeceevÙe efJeOesÙekeâ heeefjle nesCÙeeÛÙee Øeef›eâÙesle
keâeUemee"er lenketâ keâjleele. lÙeeveblej keâener efoJemeebveer jepÙeheeue efJeOeevemeYesme Debeflece DeefOekeâej Øeehle Deensle. efJeOeeve heefj<eo
DeefOeJesMeveeÛÙee me$emeceehleermee"er DeefOemetÛevee keâe{leele. kesâJeU 4 ceefnvÙeebmee"er Øeuebefyele "sT Mekeâles; heefnuÙeeboe 3
ceefnvÙeebmee"er, lej ogmeNÙeeboe 1 ceefnvÙeemee"er
efJeOeevemeYesÛes efJemepe&ve (Dissolution of Lok Sabha)
- kesâJeU efJeOeevemeYee efJemeefpe&le kesâueer peeT Mekeâles. efJeOeeve efJeOeeve heefj<eosle ØeejbYe nesCeejs efJeOesÙekeâ (Bill initiat-
heefj<eo mLeeÙeer meYeeie=n DemeuÙeeves efleÛes efJemepe&ve keâOeerner ing in the Council)
kesâues peeT Mekeâle veener. - efJeOeeve heefj<eosle ØeLecele: ceeb[CÙeele Deeuesues efJeOesÙekeâ lesLes
efJeOeevemeYesÛes efJemepe&ve heg{erue oesve Øekeâejs nesT Mekeâles. heeefjle PeeuÙeeveblej efJeOeevemeYeskeâ[s hee"efJeues peeles. pej
efJeOeevemeYesves les HesâšeUtve ueeJeues lej efJeOesÙekeâ lesLesÛe mebheg°ele
1) efJeOeevemeYesÛee efveÙeefcele heeÛe Je<eeËÛee keâeÙe&keâeue mebheg°ele Ùesles.
DeeuÙeeme efJeOeevemeYee DeeheesDeehe mebheg°ele Ùeles efkebâJee
2) efveÙeefcele heeÛe Je<eeËÛee keâeÙe&keâeue mebheCÙeeÛÙee Deele jepÙeeÛÙee jepÙeheeueebÛeer mebcceleer : jepÙeheeueebveer pej efJeOesÙekeâ je°^heleeRÛÙee
Deele jepÙeheeue cegKÙeceb$ÙeeÛÙee meuuÙeevegmeej efJeOeevemeYee efJeÛeejeLe& jeKetve "sJeues lej, je°^heleer lÙeeme mebcceleer osT Mekeâleele
efJemeefpe&le keâ¤ Mekeâleele. DeMee JesUer Skeâoe efJemeefpe&le efkebâJee mebcceleer jesKetve "sJet Mekeâleele efkebâJee jepÙe efJeOeeveceb[Uekeâ[s
kesâuÙeeveblej efleÛes efJemepe&ve ceeies Iesleues peeT Mekeâle veener. hegveefJe&ÛeejeLe& hee"Jet Mekeâleele. DeMee JesUer efJeOeeveceb[Ueuee mene
ceefnvÙeebÛÙee keâeUele efJeOesÙekeâeJej hegveefJe&Ûeej keâjeJee ueeielees.
meYeeie=nele celeoeve (Voting in House) efJeOeeveceb[Ueves efJeOesÙekeâ hegvne megOeejCesmen efkebâJee megOeejCesefJevee
- meYeeie=nebÛÙee heer"emeerve DeefOekeâeNÙeebvee heefnuÙee Hesâjerle celeoeve heeefjle kesâuÙeeveblej hegvne les je°^heleeRvee mebceleermee"er meeoj kesâues
keâjCÙeeÛee DeefOekeâej veener, cee$e celeebÛÙee mecemeceevelesÛÙee peeles. DeMee JesUer je°^heleeRveer lÙeeme mebcceleer osCes yebOevekeâejkeâ
efmLeleerle lÙeebvee efveCee&Ùekeâ cele (Casting vote) osCÙeeÛee Deens keâer veener, Ùee yeöue Iešvesle keâesCeleerner lejleto veener.
DeefOekeâej Demelees. cnCepesÛe je°^heleeRJej mebcceleer osCes yebOevekeâejkeâ veener.
Oeve efJeOesÙekeâebyeöue efJeMes<e keâeÙe&heæleer (Special Pro-
jepÙe efJeOeeveceb[Ueleerue Yee<ee (Language in State cedure for Money Bills)
Legislature) - keâuece 210 DevJeÙes, jepÙe efJeOeeveceb[Ueleerue - IešvesceOÙes keâuece 198 ceOÙes jepÙe efJeOeeveceb[Uele Oeve
keâecekeâepe jepÙeeÛÙee jepÙeYee<esletve/ jepeYee<eebletve DeLeJee efnboerletve efJeOesÙekesâ heeefjle keâjCÙeemee"er efJeMes<e keâeÙe&heæleerÛeer lejleto
efkebâJee keâesCelÙeener meomÙeeÛÙee lÙeeÛÙee ceele=Yee<esle yeesueCÙeeÛeer keâjCÙeele Deeueer Deens. lÙeeyeöueÛes cegös heg{erueØeceeCes :
(cnCepesÛe meYeeie=neuee mebyeesOetve Yee<eCe keâjCÙeeÛeer) mebceleer osT - Oeve efJeOesÙekeâ ØeLece kesâJeU efJeOeevemeYesleÛe ceeb[lee Ùesles. les
Mekeâleele. efJeOeeve heefj<eosle ceeb[lee Ùesle veener.
- efJeOeevemeYesle Oeve efJeOesÙekeâ kesâJeU jepÙeheeueeÛÙee mebcceleervesÛe
jepÙe efJeOeeveceb[Ueleerue keâeÙeoeefveefce&leer Øeef›eâÙee (Leg- ceeb[lee Ùesles.
islative Procedure in State) - Oeve efJeOesÙekeâ ns mejkeâejer efJeOesÙekeâ Demeles les kesâJeU ceb$ÙeeceeHe&âle/
efÉie=ner efJeOeeveceb[UeÛÙee yeeyeleerle meeceevÙe efJeOesÙekeâ efJeOeeveceb[UeÛÙee efJeOeevemeYesle ceeb[lee Ùesles.
keâesCelÙeener meYeeie=nele ØeLece ceeb[lee Ùesles. meeceevÙe efJeOesÙekeâ MeemekeâerÙe - efJeOeeve heefj<eo Oeve efJeOesÙekeâ HesâšeUt Mekeâle veener efkebâJee
efkebâJee Keepeieer meomÙeeÛes Demet Mekeâles. lÙeele megOeejCee/ yeoue keâ¤ Mekeâle veener, lej kesâJeU
efMeHeâejMeer keâ¤ Mekeâles. efJeOesÙekeâ efceUeuÙeeÛÙee efoveebkeâeheemetve
efJeOeeveceb[UeÛÙee oesvner meYeeie=nebceOÙes efvecee&Ce Peeuesuee 14 efoJemeeÛÙee Deele efJeOeeve heefj<eosuee DeeheuÙee efMeHeâejMeeRmen
celeYeso (deadlock) mees[efJeCÙeemee"er oesvner meYeeie=nebÛÙee efkebâJee lÙeeefJevee les efJeOeevemeYeskeâ[s hejle hee"JeeJes ueeieles.
mebÙegòeâ yew"keâerÛeer (joint sitting) lejleto keâjCÙeele Deeuesueer - Oeve efJeOesÙekeâeme jepÙeheeueeÛeer mebcceleer : keâuece 200 DevJeÙes,
Oeve jepÙeheeueeme mebcceleermee"er meeoj kesâuÙeeveblej les lÙeeme keâjlee ÙesT Mekeâle veener. cee$e, ne efJeMes<eeefOekeâej kesâJeU
mebcceleer osT Mekeâleele efkebâJee mebcceleer jesKetve "sT Mekeâleele, efoJeeCeer oeJÙeebÛÙee yeeyeleerleÛe Deens, Heâewpeoejer Je ØeefleyebOeelcekeâ
efkebâJee je°^heleeRÛÙee efJeÛeejeLe& jeKetve "sT Mekeâleele. cee$e Oeve mLeeveyeælesÛÙee oeJÙeebÛÙee yeeyeleerle ne DeefOekeâej Øeehle nesle
efJeOesÙekeâ efJeOeeveceb[Uekeâ[s hegveefJe&ÛeejeLe& hee"Jet Mekeâle veener. veener.
menmee, jepÙeheeue Oeve efJeOesÙekeâeme mebcceleer osleele, keâejCe 2) meomÙeebvee meYeeie=neceOÙes Yee<eCe mJeeleb$Ùe Øeehle Deens.
les lÙeebÛÙee hetJe& mebcceleervesÛe ceeb[CÙeele Deeuesues Demeles. 3) meomÙeebvee vÙeeÙeefveCe&Ùe mesJesheemetve (Jury Services) cegòeâ
keâjCÙeele Deeuesues Deens.
efJeOeeve heefj<eosÛeer efmLeleer (Position of Legislative
Counsil)
efJeOeemeYesÛeer meceeve opee& (Equal Status with As-
sembly)
- meeceevÙe efJeOeÙeskesâ ceeb[Ces Je heeefjle keâjCes. cee$e, oesvneR
meYeeie=nebceOÙes lÙeeyeeyele celeYeso PeeuÙeeme efJeOeevemeYesÛeer celewÛÚe
JejÛÚ "jles.
- SKeeos efJeOesÙekeâ Oeve efJeOesÙekeâ Deens efkebâJee veener, ns "jefJeCÙeeÛee
Debeflece DeefOekeâej kesâJeU efJeOeevemeYesÛÙee DeOÙe#eebvee Demelees.
- efJeOeeve heefj<eo cebef$eceb[UeÛÙee efJe¤æ DeefJeÕeemeeÛee "jeJee
heeefjle keâ¤ve lÙeeme heoeJe¤ve otj keâ¤ Mekeâle veener,
keâejCe ceb$eerceb[U meecegefnkeâefjlÙee efJeOeevemeYesueeÛe
peyeeyeoej Demeles. cee$e, efJeOeeveheefj<eo mejkeâejÛÙee OeesjCeebJej
Je ke=âleeRJej ÛeÛee& Je efškeâe keâ¤ Mekeâles.
- efJeOeeve heefj<eosuee je°^heleeRÛÙee efveJe[CegkeâerÛÙee efveJe[Cegkeâerle
lemesÛe jepÙeeÛÙee jepÙemeYesleerue ØeefleefveOeeRÛÙee efveJe[Cegkeâerle
menYeeieer nesCÙeeÛee DeefOekeâej veener.
jepÙe efJeOeeveceb[UeÛes efJeMes<eeefOekeâej (Privilleges of

State Legislature)
- Iešvesves efJeOeeveceb[UeÛÙee SKeeÅee meYeeie=nele efkebâJee lÙeeÛÙee
SKeeÅee meefceleerle yeesueCÙeeÛee Je keâecekeâepeele Yeeie IesCÙeeÛee
DeefOekeâej DemeuesuÙee JÙeòeâeRveener efJeMes<eeefOekeâej Øeoeve kesâuesues
Deensle, Goe. jepÙeeÛee ceneefOeJeòeâe DeeefCe jepÙeeÛes ceb$eer.
- jepÙeeÛes jepÙeheeue pejer efJeOeeveceb[UeÛes DeefJeYeepÙe Yeeie
Demeles lejer lÙeebvee ns efJeMes<eeefOekeâej ueeiet nesle veener.
JewÙeefòeâkeâ efJeMes<eeefOekeâej (Individual Privilleges)

efJeOeeveceb[U meomÙeebvee JewÙeefòeâkeâefjlÙee Øeehle nesCeejs efJeMes<eeefOekeâej
heg{erueØeceeCes Deensle.
1) meomÙeebvee efJeOeeceb[UeÛÙee DeefOeJesMeveeojcÙeeve, lemesÛe
DeefOeJesMeveeÛÙee 40 efoJeme hetJeea Je 40 veblej, Deškeâ
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe
(Supreme Court) (Yeeie 5)
 YeejleeÛes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe 28 peevesJeejer 1950 jespeer
DeefmlelJeele Deeues. meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves 1935 ÛÙee
keâeÙeÅeeÉejs mLeeheve keâjCÙeele DeeuesuÙee hesâ[jue keâesš& Dee@heâ
Fbef[ÙeeÛeer peeiee Iesleueer.
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe
GÛÛe vÙeeÙeeueÙe
efpeune Je me$e vÙeeÙeeueÙe
efoJeeCeer vÙeeÙeeueÙe heâewpeoejer vÙeeÙeeueÙe
1. efm eefJnue pepe efmeefv eÙej 1. ce@efpemš^sš Jeie& - 1

2. efm eefJ nue pepe pÙegefveÙej 2. ce@efpemš^sš Jeie& - 2
3. mcee@ue keâesš& 3. ce@efpemš^sš Jeie& - 3
Decesefjkeâe Je YeejleeÛÙee vÙeeÙeeueÙeebÛeer leguevee
YeejleeÛes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe Decesefjkesâ Ûes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe
1. keâeÙeÅeeves ØemleeefJele kesâuesuÙee Øeef›eâÙesvegmeej ns 1. keâeÙeÅeeÛÙee ÙeesiÙe Øeef›eâÙesvegmeej ns
veeieefjkeâebÛÙee nkeäkeâeÛes mebj#eCe keâjles. i.e. veeieefjkeâebÛÙee nkeäk eâeÛes mebj#eCe keâjles. i.e.
Process established by Law (keâuece - 21 Due process of Law
vegmeej)
2. vÙeeefÙekeâ hegveefJe&ueeskeâveeÛeer JÙeehleer ceÙee&efole 2. vÙeeefÙekeâ hegveefJe&ueesk eâveeÛeer JÙeehleer Kethe
efJemle=le
3. heâòeâ mebIejepÙeerÙe KešuÙeebyeeyele ØeejbefYekeâ 3. ØeejbefYekeâ#es$e mebIejepÙeerÙe KešuÙeebhetjles

DeefOekeâej #es$e Deens. ceÙee&efole vemetve lÙeeceOÙes veeefJekeâ oue,
meeiejer JÙeJenej, jepeogle F, meceeJesMe nesles.
4. hegveefJe&ÛeejeÛÙee
DeefOekeâejele Iešveelcekeâ efoJeeCeer 4. hegveefJe&ÛeejeÛÙee DeefOekeâejele heâòeâ
heâewp eoejer Kešues Ùesleele. Iešveelcekeâ Kešues Ùesleele.
5. YeejleeÛÙee meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee meuueeieejer 5. DecesefjkesâÛÙee

/ meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee
DeefOekeâej #es$e Deens. meuueeieejer DeefOekeâej #es$e Deens.

vÙeeÙeheeefuekeâe
meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙe
keâefve‰ vÙeeÙeeueÙe
cegKÙeeEyeot (SC - 26 Jan. 1950, GÛÛe vÙeeÙeeueÙe (HC)
(LC)
28 Jan. 1950)
keâuece 124 214 233
meomÙe mebKÙee 34
"jefJeCÙeeÛee
DeefOekeâej 1 33 efveOee&efjle veener efveOee&efjle veener
mebmeosuee
Demeleess DevÙe vÙeeÙeeefOeMe
CJI
meomÙe mebKÙeeÛes mebmeo mebmeo jepÙe efJeefOeceb[U
efveOee&jCe
efveÙegòeâer je°^heleer je°^heleer jepÙeheeue
MeheLe je°^heleer CJI: mebefJeOeeveeÛes mebj#eCeeÛeer jepÙeheeueeceeHe&âle heo Je jepÙeheeuee ceeHe&âle heo
DevÙe vÙeeÙeeefOeMe: heo DeeefCe ieesheveerÙelesÛeer Je ieesheveerÙelee
ieesheveerÙelesÛeer
keâeÙe&keâeue 6 / 65 Je<ex Ùee Deieesoj, 6 / 62 Je<ex Ùee Deieesoj, 3. 6 / 60 Je<ex
hee$elee 1. YeejleeÛee veeieefjkeâ 1. YeejleeÛee veeieefjkeâ 1. YeejleeÛee veeieefjkeâ.
2. HC - 5 Je<ex vÙeeÙeeefOeMe efkebâJee 2. LC - 5 Je<ex vÙeeÙeeefOeMe 2. 7 Je<ee&heÙeËle
HC- 10 Je<ex Jeefkeâueer kesâuesueer efkebâJee LC- 10 Je<ex Jeefkeâueer Jeefkeâueer kesâuesueer
DemeeJeer. kesâuesueer DemeeJeer. DemeeJeer.
3. je°^heleerÛÙee celes leer JÙeòeâer 3. je°^heleerÛÙee celes leer JÙeòeâer
keâeÙeosheb[erle DemeeJeer. keâeÙeosheb[erle DemeeJeer.
Meleea Je Jesleve Jesleve - CJI - 2,80,000 DevÙe Jesleve - CJI - 2,50,000 DevÙe -
vÙeeÙeeefOeMe - 2,50,000 Jesleve ns vÙeeÙeeefOeMe - 2,25,000 Jesleve ns

meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes mebIešve mejvÙeeÙeeOeerMeeÛeer vesceCetkeâ
(Organization of Supreme Court) (Appointment of Chief Justice)
keâuece 124 les 157  meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee pÙes‰lece vÙeeÙeeOeerMeeÛeer vesceCetkeâ
mejvÙeeÙeeOeerMe cnCetve keâjCÙeeÛee mebkesâle heeUuee peelees.
keâuece 124
 meOÙee YeejleeÛÙee meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeele SketâCe 31 vÙeeÙeeefOeMe vÙeeÙeeOeerMeebmee"er hee$elee (Qualification for Judges)
Deensle, pÙeebceOÙes Skeâ mejvÙeeÙeefOeMe Je 30 DevÙe vÙeeÙeeefOeMe i) lÙee JÙeòeâerme SKeeÅee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeele DeLeJee oesve efkebâJee
ÙeebÛee meceeJesMe Deens. DeefOekeâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙeele meueie efkeâceeve 5 Je<e& vÙeeÙeeOeerMe
 cetU IešvesceOÙes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue vÙeeÙeeefOeMeebÛeer cnCetve keâece keâjCÙeeÛee DevegYeJe DemeeJee.
mebKÙee Dee" (Skeâ mejvÙeeÙeeOeerMe Je 7 vÙeeÙeeOeerMe) Flekeâer
"jefJeCÙeele Deeueer nesleer. efkebâJee
ii) lÙee JÙeòeâerme SKeeÅee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeele DeLeJee oesve efkebâJee

vÙeeÙeeOeerMeebÛeer vesceCetkeâ (Appointment of Judges)
DeefOekeâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeble meueie efkeâceeve 10 Je<e& Jekeâerue
 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue ØelÙeskeâ vÙeeÙeeOeerMeeÛeer vesceCetkeâ
cnCetve keâece keâjCÙeeÛee DevegYeJe DemeeJee.
je°^heleer menerefveMeer Je mJecegõebefkeâle DeefOehe$eeÉejs (by
iii) je°^heleeRÛÙee celes leer JÙeòeâer efve<Ceele keâeÙeosheb[erle DemeeJeer.
warrant under his hand and seal) keâjleele.
 Iešvesves meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeOeerMe nesCÙeemee"er
 je°^heleerceehe&âle DevÙe vÙeeÙeeOeerMeebÛeer vesceCetkeâ YeejleeÛes
efkeâceeve JeÙeeÛeer hee$elee "sJeuesueer veener.
mejvÙeeÙeeOeerMe lemesÛe lÙeebvee DeeJeMÙekeâ Jeešleerue SJe{Ùee
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee Je GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeOeerMeebÛee
MeheLe efkebâJee Øeefle%ee (Oath of Affirmation)
efJeÛeej IesTve kesâueer peeles.  MeheLe lÙeebvee je°^heleerceehe&âle efkebâJee lÙeebveer lÙee ØeÙeespeveeLe&
 mejvÙeeÙeeOeerMe JeieUlee DevÙe meJe& vÙeeÙeeOeerMeebÛeer vesceCetkeâ efveÙegòeâ kesâuesuÙee JÙeòeâerceehe&âle efoueer peeles.
keâjleebvee mejvÙeeÙeeOeerMeeÛee efJeÛeej IesCes, ns je°^heleerJej vÙeeÙeeOeerMeebÛee heoeJeOeer (Tenure of Judges)
yebOevekeâejkeâ Demeles. 1) vÙeeÙeeOeerMe Deeheues heo JeÙeeÛeer 65 Je<ex hetCe& nesF&heÙe&le
efJeÛeej IesCÙeeyeöueÛee efJeJeeo OeejCe keâjleele.
(Controversy over consultation) 2) vÙeeÙeeOeerMe je°^heleerme mebyeesOetve DeeheuÙee heoeÛee menerefveMeer
1) 1982 ÛÙee heefnuÙee vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee KešuÙeele, uesKeer jepeerveecee osT Mekeâleele.
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves Demee efvekeâeue efouee keâer, efJeÛeej 3) je°^heleer vÙeeÙeeOeerMeeme lÙeeÛÙee heoeJe®ve mebmeosÛÙee
IesCes cnCepes Skeâcele nesCes (concurrence) Demes vemetve efMeheâejMeervegmeej otj keâ¤ Mekeâleele.
lÙeeÛee DeLe& kesâJeU celeebÛes DeeoeveØeoeve (exchange of
views) nesÙe. Removal of Judge
2) cee$e 1993 ÛÙee ogmeNÙee vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee KešuÙeele je°^heleerÛÙee Dee@[&j Éejs keâe{ues peeles
(Second Judges case) mejvÙeeÙeeOeerMeebveer meuuee osleebvee Same session ceOÙes removal Ûes Resolution heeme kesâues
oesve pes‰lece menkeâeNÙeebÛee meuuee IesCÙeeÛeer DeeJeMÙekeâleener peeJes.
mhe° kesâueer.  meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee keâesCelÙeener vÙeeÙeeOeerMeeJej ceneefYeÙeesie
3) 1998 eflemeNÙee vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee KešuÙeele, meJeexÛÛe hetCe& Peeuee veener.
vÙeeÙeeueÙeeves efvekeâeue efouee keâer, Deeheuee meuuee osleebvee
Ûeej pes‰lece vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee keâe@uesefpeÙece (collegiums)
Ûee meuuee IesCes iejpesÛes Deens.
1) Proved Misbehaviour meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe ns DeefYeuesKe vÙeeÙeeueÙe DemeCes
 keâejCes (Supreme Court to be a court of record)
 keâuece 129 DevJeÙes, meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe ns DeefYeuesKe
2) Incapacity vÙeeÙeeueÙe (Court of record) Demesue DeeefCe lÙeeme
 Judges Enquiry Act 1968 DeeheuÙee DeJeceeveeyeöue efMe#ee keâjCÙeeÛÙee DeefOekeâejemen
100 LS meomÙe DeMee vÙeeÙeeueÙeeÛes meJe& DeefOekeâej Demeleerue.
Removal Motion eEkeâJee  keâuece 130 DevJeÙes, meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes keâeÙe&mLeeve
50 RS meomÙe efouueerle Demesue.
ÛesDejceve/meYeeheleer meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛeer keâeÙe&heOoleer
 meJe& Iešveelcekeâ Kešues DeeefCe keâuece 143 Debleie&le
ceevÙe/DeceevÙe je°^heleeRveer meboefYe&le kesâuesuÙee yeeyeerJej efvekeâeue efkeâceeve heeÛe
vÙeeÙeOeerMeebÛÙee heer"eceehe&âle (bench) efouee peelees.
1) CH seniormost Judge
3meomÙeerÙe meefceleer  Flej meJe& KešuÙeebÛee efvekeâeue meeceevÙele: efkeâceeve leerve
DeejesheebÛes Investiga- 2) HC Ûes cegKÙe vÙeeÙeeueÙe vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee heer"eceehe&âle efouee peelees.
tion 3)Distingushed Jurist
meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes mJeeleb$Ùe
leLÙe Dee{Uues lej (Independence of Supreme Court)
efJeÛeej kesâuee peelees.  meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe ns hesâ[jue vÙeeÙeeueÙe Deens, DeefheueeÛes
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe Deens, veeieefjkeâebÛÙee cetueYetle nkeäkeâebÛes
mebj#ekeâ Deens, lemesÛe IešvesÛee mebj#eCekeâlee& cnCetvener les
oesvner meYeeie=nebveer efJeMes<e
keâeÙe& keâjles.
yengceleeves heeme keâjCes.
1) efveJe=òeerveblej Jeefkeâueer keâjCÙeeJej yeboer :- keâuece 124(7)
DevJeÙes, meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeOeerMeeme efveJe=òeerveblej
je°^heleer Order keâe{leele. YeejleeÛÙee jepÙe#es$eeleerue keâesCelÙeener vÙeeÙeeueÙeele efkebâJee
keâesCelÙeener ØeeefOekeâeNÙeemeceesj Jeefkeâueer keâjCÙeeme yeboer IeeueCÙeele
ceneefYeÙeesie hetCe& Deeueer Deens.
 2) DeJeceeveeyeöue efMe#ee keâjCÙeeÛee DeefOekeâej
 DeeleeheÙeËleÛÙee Iešvee : DeeleeheÙeËle meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee 3) DeeheuÙee mšeheâÛeer vesceCetkeâ keâjCÙeeÛes mJeeleb$Ùe :- YeejleeÛes
Skeâener vÙeeÙeeOeerMeeuee heoeJe®ve ogj keâjCÙeele Deeuesues mejvÙeeÙeeOeerMe meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee DeefOekeâeNÙeebÛeer Je
veener. cee$e 1993 ceOÙes vÙee. efJn. jeceemJeeceer Ùeebvee mesJekeâebÛeer vesceCetkeâ keâeÙe&keâejer ceb[UeÛÙee keâesCelÙeener
heoeJe®ve otj keâjCÙeeÛeer Øeef›eâÙee meg® keâjCÙeele Deeueer nmle#esheefJevee keâ® Mekeâleele. les lÙeebÛÙee mesJeeMeleeamegOoe
nesleer. cee$e lÙeebvee heoeJe®ve otj keâjCÙeeÛee ØemleeJe ueeskeâmeYesle efveef§ele keâ® Mekeâleele.
heeefjle nesT Mekeâuee veener. ieCemebKÙesFlekesâ vÙeeÙeeOeerMe 4) lÙeeÛes DeefOekeâej#es$e IešefJelee Ùesle veener :- mebmeosuee meJeexÛÛe
GheueyOe vemeleerue lej, YeejleeÛes mejvÙeeÙeeOeerMe SKeeÅee vÙeeÙeeueÙeeÛes DeefOekeâej#es$e Je DeefOekeâej IešefJeCÙeeÛee DeefOekeâej
GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue SKeeÅee vÙeeÙeeOeerMeeme leelhegjlÙee veener.
keâeUemee"er meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeele leoLe& vÙeeÙeeOeerMe cnCegve 5) keâeÙe&keâejer ceb[Ueheemetve efJeYeòeâ :
vescet Mekeâleele.

meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes DeefOekeâej#es$e Je DeefOekeâej 5) DeefYeuesKe vÙeeÙeeueÙe cnCetve DeefOekeâej (A Court
(Jurisdiction and Powers of Supreme Court) of Record)
 Jejerue JÙeehekeâ DeefOekeâejebcegUsÛe Deuueeoer ke=â<CemJeeceer, cemegoe i) meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes meJe& efvekeâeue, keâeÙe&Jeener Je ke=âleer
meefceleerÛes meomÙe, Ùeebveer Demes cele ceeb[ues nesles keâer, ’YeejleeÛÙee YeefJe<Ùekeâeueerve mce=leer Je mee#eermee"er DeefYeuesKeerle (record)
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeme peieeleuÙee keâesCelÙeener meJeexÛÛe kesâues peeleele Je peleve kesâues peeleele. ns meJe& DeefYeuesKe
vÙeeÙeeueÙeehes#ee DeefOekeâ DeefOekeâej Øeehle Deensle.’ vÙeeefÙekeâ hetJe&mebkesâle (legal precedents) Je vÙeeefÙekeâ
 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee Iešvesves Øeoeve kesâuesuÙee DeefOekeâej#es$e meboYe& (legal reference) cnCetve mecepeues peeleele meJeexÛÛe
Je DeefOekeâejebÛes heg{erue iešele JeieeakeâjCe kesâues peeles. vÙeeÙeeueÙeeÛes efveCe&Ùe Debeflece DeeefCe meJe& vÙeeÙeeueÙeebJej
1) Øeejb ef Y ekeâ Deef O ekeâej#es $ e, 2) Øeeef O eues Ke yebOevekeâejkeâ Demeleele.
Deef O ekeâej#es $ e, 3) Deef h eueeÛes / heg veef J e& Û eejeÛes ii) meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee DeeheuÙee DeJeceeveeyeöue efMe#ee
DeefOekeâej#es$e, 4) meuuee osCÙeeÛes DeefOekeâej#es$e, keâjCÙeeÛee DeefOekeâej Deens. vÙeeÙeeueÙeeÛÙee DeJeceeve efoJeeCeer
5) Deef Y eues Ke vÙeeÙeeueÙe cnCet ve Deef O ekeâej, efkebâJee heâewpeoejer Demetve Mekeâlees.
6) vÙeeefÙekeâ hegveefJe&ueeskeâveeÛee DeefOekeâej, 7) Flej i) vÙeeÙeeueÙeeÛee efoJeeCeer DeJeceeve cnCepes vÙeeÙeeueÙeeÛÙee
DeefOekeâej. keâesCelÙeener efveCe&ÙeeÛeer cegöece kesâuesueer DeJe%ee efkebâJee
1) ØeejbefYekeâ DeefOekeâej#es$e (Original Jurisdiction) vÙeeÙeeueÙeeuee efouesuÙee Kee$eerÛee (undertaking) cegöece
YeejleeÛÙee mebIejepÙeeleerue efJeefJeOe IeškeâebceOeerue lebšŸeeJej kesâuesuee Yebie.
efvekeâeue osles. ii) heâewpeoejer DeJeceeve cnCepes DeMeer ke=âleer efkebâJee ØekeâeMeve,
2) ØeeefOeuesKe DeefOekeâej#es$e (Writ Jusisdiction) pÙeeÉejs i) vÙeeefÙekeâ ØeMeemeveele Flej keâesCelÙeener ceeiee&ves
 Iešvesves meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee veeieefjkeâebÛÙee cetueYetle nkeäkeâebÛee De[LeUe efkebâJee nmle#eshe efvecee&Ce nesF&ue.
mebj#ekeâ Je nceeroej yeveefJeues Deens. meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe iii) DeJeceeveeyeöueÛeer efMe#ee mene ceefnvÙeebheÙeËleÛeer meeOeer Deškeâ
kesâJeU cetueYetle nkeäkeâ yepeeJeCÙeemee"erÛe ØeeefOeuesKe keâe{t efkebâJee ®. 2,000 heÙeËleÛee ob[ efkebâJee oesvner, Flekeâer Demet
Mekeâles, lej GÛÛe vÙeeÙeeueÙe cetueYetle nkeäkeâ yepeeJeCÙeeyejesyejÛe Mekeâles.
Flejner GösMeebmee"er keâe{t Mekeâles. 6) vÙeeefÙekeâ hegveefJe&ueeskeâveeÛee DeefOekeâej (Power of
3) DeefheueeÛes/ hegveefJe&ÛeejeÛes DeefOekeâej#es$e (Appel- Judicial Review)
late Jurisdiction)  DeLe& :- keWâõ lemesÛe jepÙeebÛÙee keâeÙeÅeebÛeer lemesÛe keâeÙe&keâejer
 DeLe& :- meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe cetuele: DeefheueeÛes vÙeeÙeeueÙe DeeosMeebÛeer Iešveelcekeâlee leheemeCÙeeÛÙee meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee
cnCetve keâeÙe& keâjles. DeefOekeâejeme vÙeeefÙekeâ hegveefJe&ueeskeâveeÛee DeefOekeâej Demes cnCeleele.
i) keâefve‰ vÙeeÙeeueÙeeves efouesuee oes<ecegòeâerÛÙee DeeosMe yeoueJetve  meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee vÙeeefÙekeâ hegveefJe&ueeskeâveeÛee DeefOekeâej
GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves pej Deejesheeruee pevce"shesÛeer efkebâJee 10 osCÙeeceeies heg{erue keâejCes Deensle.
Je<ee&ÛÙee leg®bieJeemeeÛeer efMe#ee efoueer Demesue lej, efkebâJee i) IešvesÛÙee meJeexÛÛelesÛes lelJe DeyeeefOele "sCÙeemee"er.
ii) GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves keâefve‰ vÙeeÙeeueÙeekeâ[gve Kešuee keâe{tve ii) keWâõ Je jepÙes ÙeebceOeerue mebIejepÙeerÙe meblegueve jeKeCÙeemee"er.
IesTve DeeheuÙee DeKelÙeejerle ÛeeueefJeCÙeeme IesTve Deejesheeruee iii) veeieefjkeâebÛÙee cetueYetle nkeäkeâebÛÙee mebj#eCeemee"er.
pevce"shesÛeer efkebâJee 10 Je<ee&ÛÙee leg®bieJeemeeÛeer efMe#ee efoueer  IešvesceOÙes keâes"sner vÙeeefÙekeâ hegveefJe&ueeskeâve (judicial
Demesue lej, GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee efveCe&ÙeeefJe®Oo meJeexÛÛe review) Ùee MeyoØeÙeesieeÛee GuuesKe kesâuesuee vemeuee lejer,
vÙeeÙeeueÙeekeâ[s Deheerue keâjlee ÙesF&ue. Iešvesleerue efJeefJeOe lejlegoerÛÙee DeeOeej meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee
4) meuuee osCÙeeÛes DeefOekeâej#es$e (Advisory Juris- lees DeefOekeâej Øeoeve keâjCÙeele Deeuesuee Deens.
diction) IešvesÛÙee keâuece 143 DevJeÙes, je°^heleer meJeexÛÛe 7) Flej DeefOekeâej
vÙeeÙeeueÙeekeâ[tve meuuee Iesleele. meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee meuuee i) meJeexÛ Ûe vÙeeÙeeueÙe je°^heleer Je Gheje°^ heleer Ùeeb ÛÙee
je°^heleerJej yebOevekeâejkeâ vemelees. efveJe[Cegkeâeryeöue efvecee&Ce PeeuesuÙee lebšŸeeJej efveCe&Ùe osles,
meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeJej Deeheues hegJeeaÛes efveCe&Ùe yebOevekeâejkeâ vÙeeÙeeueÙeebÛes keâeÙe&mLeeve heg{erueØeceeCes :-
vemeleele, DeeefCe vÙeeÙeeueÙe veblej lÙeeble DeeJeMÙekeâ les yeoue  i) GòejØeosMe - Deueeneyeeo, ii) ceOÙeØeosMe - peyeuehetj,
vÙeeÙe Je meceepeefnleemee"er keâ® Mekeâles. iii) Deesef[Mee - keâškeâ, iv) jepemLeeve - peesOehetj,
ii) meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee IešvesÛee Debeflece DeLe& ueeJeCÙeeÛee v) Úòeermeie[ - efyeueemehegj, vi) kesâjU - Devee&kegâuece,
DeefOekeâej Deens. vii) GòejeKeb[ - vewefveleeue.
GÛÛe vÙeeÙeeueÙe (HIGH COURT) veJeerve GÛÛe vÙeeÙeeueÙes (New High Court)
keâuece 214  Yeejle mejkeâejves 2013 ceOÙes leerve veJeerve GÛÛe vÙeeÙeeueÙes
 YeejleerÙe GÛÛe vÙeeÙeeueÙeebÛee keâeÙeoe, 1861 DevJeÙes mLeeheve kesâueer Deensle. ceCeerhegj, cesIeeueÙe Je ef$ehegje. 25
meJe&ØeLece 1862 ceOÙes keâuekeâòee, yee@cyes DeeefCe ceõeme Ùee ceeÛe& 2013 jespeer ceCeerhetj Je cesIeeueÙe GÛÛe vÙeeÙeeueÙes
ef"keâeCeer GÛÛe vÙeeÙeeueÙes mLeeheve keâjCÙeele Deeueer, 1866 lej 26 ceeÛe& 2013 jespeer ef$ehegje GÛÛe vÙeeÙeeueÙe mLeeheve
ceOÙes, Deueeneyeeo ÙesLes ÛeewLes GÛÛe vÙeeÙeeueÙe mLeeheve keâjCÙeele Deeues Deens.
keâjCÙeele Deeues.
GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes mebIešve
GÛÛe vÙeeÙeeueÙeebÛeer mLeehevee, ØeeosefMekeâ DeefOekeâej#es$e (Organization of High Court)
Je mebKÙee  ØelÙeskeâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙe (meeceeF&keâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙemenerle)
 IešvesÛÙee Yeeie VI ceOeerue keâuece 214 les 231 ojcÙeeve ns Skeâ cegKÙe vÙeeÙeeOeerMe Je je°^heleeRvee JesUesJesUer DeeJeMÙekeâ
GÛÛe vÙeeÙeeueÙeebÛes mebIešve, mJeeleb$Ùe, DeefOekeâej#es$e, Jeešleerue Demes DevÙe vÙeeÙeeOeerMe ÙeebÛes efceUtve yeveuesues
DeefOekeâej, keâeÙe&heOoleer FlÙeeoer yeeyeeRÛeer lejleto Deens. Demesue.
 keâuece 214 DevJeÙes ØelÙeskeâ jepÙeemee"er Skeâ GÛÛe  DeMeer jerleerves IešvesceOÙes GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee
vÙeeÙeeueÙe Demesue, DeMeer lejleto keâjCÙeele Deeueer Deens. mebKÙesyeeyele efveef§ele lejleto keâjCÙeele Deeuesueer veener Je lees
 cee$e 7JÙee Iešveeog®mleer keâeÙeÅeeves (1956) mebmeosuee DeefOekeâej je°^heleeRvee Øeoeve keâjCÙeele Deeuesuee Deens.
oesve efkebâJee DeefOekeâ jepÙeebmee"er, efkebâJee oesve efkebâJee DeefOekeâ
jepÙes Je Skeâ efkebâJee DeefOekeâ keWâõMeeefmele ØeosMeebmee"er, Skeâ vÙeeÙeeOeerMeebÛeer vesceCetkeâ (Appointment of Judges)
meeceeF&keâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙe (Common High Court)  GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue ØelÙeskeâ vÙeeÙeeOeerMeebveer vesceCetkeâ je°^heleer
mLeeheve keâjCÙeeÛee DeefOekeâej osCÙeele Deeuee. menerefveMeer Je mJecegõebefkeâle DeefOehe$eeÉejs (by warrant
 meOÙee, osMeeleerue 29 jepÙes Je 7 keWâõMeeefmele ØeosMeebmee"er under his hand and seal) keâjleele.
SketâCe 14 GÛÛe vÙeeÙeeueÙes keâeÙe&jle Deensle.
1) efouueer ne mJele:Ûes GÛÛe vÙeeÙeeueÙe Demeuesuee SkeâcesJe  je°^heleerceehe&âle cegKÙe vÙeeÙeeOeerMeebÛeer vesceCetkeâ YeejleeÛes
keWâõMeeefmele ØeosMe Deens. mejvÙeeÙeeOeerMe Je mebyebOeerle jepÙeeÛes jepÙeheeue ÙeebÛee efJeÛeej
2) GJe&efjle keWâõMeeefmele ØeosMe Flej GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee IesTve kesâueer peeles.
DeefOekeâej#es$eele Ùesleele.  je°^heleerceehe&âle DevÙe vÙeeÙeeOeerMeebÛeer vesceCetkeâ keâjleebvee YeejleeÛes
i) oeoje Je veiejnJesueer DeeefCe efoJe Je oceCe - yee@cyes mejvÙeeÙeeOeerMe Je mebyeObeerle jepÙeeÛÙee jepÙeheeueeyejesyejÛe
ii) Deboceeve Je efvekeâesyeej yesšs - keâuekeâòee mebyebOeerle GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee cegKÙe vÙeeÙeeOeerMeeÛeener efJeÛeej
iii) ue#eefJohe - Devee&kegâuece Iesleuee peelees.
iv) hegogÛesjer - ceõeme  meeceeF&keâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee meJe& vÙeeÙeeOeerMeebÛeer vesceCetkeâ
v) Ûebefoie[ - hebpeeye Je nefjÙeeCee keâjleebvee je°^heleeRvee mebyebOeerle meJe& jepÙeebÛÙee jepÙeheeueebÛee
3) keâener GÛÛe vÙeeÙeeueÙeebÛes keâeÙe&mLeeve (seat) mebyebOeerle jepÙeebÛÙee efJeÛeej IÙeeJee ueeielees.
jepeOeeveerÛÙee Menjele veener. DeMeer jepÙes Je lÙeebÛÙee GÛÛe
vÙeeÙeeOeerMeebmee"er hee$elee (Qualification for Judges) vÙeeÙeeOeerMe, DeeefCe iii) Skeâ efve<Ceele keâeÙeosheb[erle.
 GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeOeerMeheoeJej vesceuÙee peeCeeeNÙee v) pej meefceleerÛÙee ÛeewkeâMeerceOÙes vÙeeÙeeOeerMe iewjJele&Cetkeâ efkebâJee
JÙeòeâermee"er Iešvesle heg{erue hee$elee meebieCÙeele DeeuÙee Deensle. DekeâeÙe&#ecelesÛÙee keâejCeeJe®ve oes<eer DemeuÙeeÛes Dee{Uues
i) lÙee JÙeòeâerves YeejleeÛÙee jepÙe#es$eele efkeâceeve 10 Je<ex lej meYeeie=n lÙeebvee heoeJe®ve otj keâjCÙeemee"erÛee ØemleeJe
vÙeeefÙekeâ heo OeejCe kesâuesues DemeeJes efkebâJee efJeÛeejele IesT Mekeâles.
ii) lÙee JÙeòeâerme SKeeÅee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeele DeLeJee oesve efkebâJee vii) pej oesvner meYeeie=nebceOÙes ØemleeJe efJeMes<e yentceleeves
DeefOekeâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeble meueie efkeâceeve 10 Je<e& mebcele Peeuee lej je°^heleerkeâ[s vÙeeÙeeOeerMeeme heoeJe®ve otj
Jekeâerue cnCetve keâece keâjCÙeeÛee DevegYeJe DemeeJee. keâjCÙeeÛes meceeJesove je°^heleeRvee meeoj kesâues peeles.
MeheLe efkebâJee Øeefle%ee (Oath of Affirmation)
 MeheLe lÙeebvee jepÙeeÛÙee jepÙeeheeueeceehe&âle efkebâJee lÙeebveer heieej Je Yeòes (Salaries and Allowances)
lÙee ØeÙeespeveeLe& efveÙegòeâ kesâuesuÙee JÙeòeâerceehe&âle efoueer peeles.  GÛÛe vÙeeÙeeOeerMeebÛes heieej Je Yeòes jepÙeeÛÙee mebefÛele efveOeerJej
vÙeeÙeeOeerMeebÛee heoeJeOeer (Tenure of Judges) ØeYeejerle Demeleele, cee$e efveJe=òe vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee hesvMeveJejerue
1) vÙeeÙeeOeerMe Deeheues heo JeÙeeÛeer 62 Je<ex hetCe& nesF&heÙe&le KeÛe& YeejleeÛÙee mebefÛele efveOeerJej ØeYeejerle Demelees.
OeejCe keâjleele. lÙeebÛÙee JeÙeeyeeyele SKeeÅee ØeMve GÆJeuee
lej lÙee ØeMveeÛee efveCe&Ùe je°^heleer YeejleeÛÙee mejvÙeeÙeeOeerMeÛee vÙeeÙeeOeerMeebÛeer yeoueer (Transfer of Judges)
efJeÛeej IesTve keâjleele DeeefCe lÙeebÛee efveCe&Ùe Debeflece Demelees.  IešvesÛÙee keâuece 222 DevJeÙes, je°^heleeRvee, YeejleeÛÙee
2) vÙeeÙeeOeerMe je°^heleerme mebyeesOetve DeeheuÙee heoeÛee menerefveMeer mejvÙeeÙeeOeerMeeÛee efJeÛeej IesTve veblej, SKeeÅee vÙeeÙeeOeerMeeÛeer
uesKeer jepeerveecee osT Mekeâleele. Skeâe GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeletve ogmeNÙee keâesCelÙeener GÛÛe
i) GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeOeerMeeme je°^heleeRÛÙee DeeosMeeves vÙeeÙeeueÙeele yeoueer keâjlee Ùesles.
heoeJe®ve otj kesâues peeles.
Deefleefjòeâ Je nbieeceer vÙeeÙeeOeerMe
ii) vÙeeÙeeOeerMeebme, Meeyeerle Peeuesueer iewjJele&Cetkeâ efkebâJee DekeâeÙe&#elee
(Additional and Acting Judges)
Ùee DeeOeejebJej heoeJe®ve ot keâjlee ÙesT Mekeâlees.
Deefleefjòeâ vÙeeÙeeOeerMe (Additional Judges)
 je°^heleer ÙeLeesefÛele hee$elee DemeuesuÙee JÙeòeâeruee JÙeòeâeRvee
vÙeeÙeeOeerMeebvee heoeJe®ve otj keâjCes
GÛÛe vÙeeÙeeueÙeele Deefleefjòeâ vÙeeÙeeOeerMe cnCetve vesceleele.
(Removal of Judges)
 pej GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee keâecekeâepeele leelhegjleer Jee{ PeeuÙeeme,
i) heoeJe®ve otj keâjCÙeeÛÙee ØemleeJeeJej (removal mo-
eEkeâJee
tion) ueesk eâmeYesÛ Ùee yeeyeleer le efk eâceeve 100
 GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes keâece Leefkeâle DemeuÙeeme.
meomÙeebveer efkebâJee jepÙemeYesÛÙee yeeyeleerle efkeâceeve
 Deefleefjòeâ vÙeeÙeeOeerMeebÛeer vesceCetkeâ oesve Je<ee&heÙeËleÛÙee
50 meomÙeebveer mener keâ®ve lees DeOÙe#e efkebâJee
keâeUemee"er, cee$e JeÙeeÛeer 62 Je<ex hegCe& nesF&heÙeËle kesâueer
meYeeheleeRvee meeoj keâjCes iejpesÛes Demeles.
peeles.
ii) DeOÙe#e/ meYeeheleer Demee ØemleeJe efmJekeâe® Mekeâleele efkebâJee
 nbieeceer vÙeeÙeeOeerMe cetU vÙeeÙeeOeerMe heo «enCe keâjsheÙeËle
efmJekeâejCÙeeme vekeâej osT Mekeâleele.
efkebâJee JeÙeeÛeer 32 Je<ex hetCe& nesF&heÙeËle heo OeejCe keâjlees.
iii) ØemleeJe efmJekeâejCÙeele DeeuÙeeme, DeOÙe#e / meYeeheleerceehe&âle
vÙeeÙeeOeerMeeJejerue DeejesheebÛeer ÛeewkeâMeer keâjCÙeemee"er Skeâe
GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes mJeeleb$Ùe
$eer-meomÙeerÙe meefceleerÛeer mLeehevee keâjeJeer ueeieles.
(Independence of High Court)
iv) Ùee meefceleerceOÙes heg{erue JÙeòeâeRÛee meceeJesMe Demelees : i)
 1) vesceCegkeâerÛeer heOole, 2) heoeJeOeerÛeer megj#ee, 3) efveef§ele
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes mejvÙeeÙeeOeerMe efkebâJee Skeâ vÙeeÙeeOeerMe,
mesJeeMeleea, 4) KeÛe& mebefÛele efveOeerJej ØeYeejerle, 5) mebmeosleerue
ii) SKeeÅee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes cegKÙe vÙeeÙeeueÙeeÛes cegKÙe
ÛeÛexJej efveyeËOe, 6) efveJe=òeerveblej Jeefkeâueer keâjCÙeeJej yeboer,
7) DeJeceeveeyeöue efMe#ee keâjCÙeeÛee DeefOekeâej, 8) DeeheuÙee hee$elee (Qualifications)
mšeheâÛeer vesceCetkeâ keâjCÙeeÛes mJeeleb$Ùe : vÙeeÙeeOeerMe GÛÛe  lees efkeâceeve 7 Je<e&s DeefOeJeòeâe (advocate) efkebâJee Jekeâerue
vÙeeÙeeueÙeeÛÙee DeefOekeâeNÙeebÛeer Je mesJekeâebÛeer vesceCetkeâ keâeÙe&keâejer (pleader) DemeeJee.
ceb[UeÛÙee keâesCelÙeener nmle#esheefJevee keâ® Mekeâleele. les lÙeebÛÙee  GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes, vesceCegkeâermee"er lÙeeÛeer efMeheâejme kesâuesueer
mesJeeMeleeamegOoe efveef§ele keâ® Mekeâleele. 9) lÙeebÛes DeefOekeâej#es$e DemeeJeer.
IešefJelee Ùesle veener.
efpeune Je me$e vÙeeÙeeueÙes
GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee Øeehle DemeuesuÙee DeefOekeâej#es$e Je (District and Sessions Court)
DeefOekeâejebÛes heg{erue iešele JeieeakeâjCe kesâues peeles.  efpeune vÙeeÙeeOeerMe ns efpeunÙeeleerue meJeexÛÛe vÙeeefÙekeâ ØeeefOekeâejer
 1) ØeejbefYekeâ DeefOekeâej#es$e, 2) ØeeefOeuesKe DeefOekeâej#es$e, Demeleele. lÙeebvee efoJeeCeer Je heâewpeoejer KešuÙeebceOÙes ØeejbefYekeâ
3) DeefheueeÛes /hegveefJe&ÛeejeÛes DeefOekeâej#es$e, 4) heÙe&Jes#eCeelcekeâ lemesÛe DeefheueebÛes DeefOekeâej#es$e GheueyOe Deens.
DeefOekeâej#es$e, 5) DeefOevemle vÙeeÙeeueÙeebJejerue efveÙeb$eCe,
6) DeefYeuesKe vÙeeÙeeueÙe cnCetve DeefOekeâej, 7) vÙeeefÙekeâ keâeÙex Je DeefOekeâej (Function and Powers)
hegveefJe&ueeskeâveeÛee DeefOekeâej  -efpeune vÙeeÙeeefOeMeebvee meJe& ØekeâejÛÙee efMe#ee megveeJeCÙeeÛee
DeefOekeâej Deens. lÙeebvee ce=lÙegob[eÛeerner efMe#ee oslee Ùesles,
ØeejbefYekeâ DeefOekeâej#es$e (Original Jurisdiction) cee$e leer GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee mebceleerÛÙee DeOeerve Deens.
 GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee ØeejbefYekeâ DeefOekeâej#es$eele GÛÛe oes<eer JÙeòeâerves Deheerue kesâuesueer Demees efkebâJee vemees.
vÙeeÙeeueÙeele Lesš ÙesCeejs oeJes, (DeefheueeÉejs veJns),  lÙeebveer efouesuÙee efveCe&ÙeeefJe®Oo GÛÛe vÙeeÙeeueÙeele Deefheue
mees[efJeCÙeeÛÙee DeefOekeâejeÛee meceeJesMe neslees. lÙeeceOÙes heg{erue keâjlee Ùesles.
yeeyeeRÛee meceeJesMe neslees.
 De@[efcejušer, ce=lÙeghe$e, efJeJeen, Iešmheâesš, kebâheveer keâeÙeoe vesceCetkeâ (Appointment)
Je vÙeeÙeeueÙeeÛee DeJeceeve ÙeebÛÙeeMeer mebyebefOele cegös.  IešvesÛÙee keâuece 233 DevJeÙes, efpeune vÙeeÙeeOeerMeebÛeer
 mebmeo Je jepÙe efJeOeerceb[U meomÙe ÙeebÛÙee efveJe[CegkeâeRMeer vesceCetkeâ jepÙeeheeueeceehe&âle GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee efJeÛeej IesTve
mebyebefOele lebšs. kesâueer peeles.
 cenmetueefJe<eÙekeâ cegös, cenmetue pecee keâjleebvee efouesues DeeosMe efoJeeCeer vÙeeÙeeOeerMeebÛes vÙeeÙeeueÙe, Jeefj‰ efJeYeeie
Je kesâuesuÙee ke=âleer. (Court of Civil Judge Senior Division)
 ns vÙeeÙeeueÙe mejkeâejves kesâuesuÙee lemesÛe mejkeâejefJe®Oo keâjCÙeele
keâefve‰ vÙeeÙeJÙeJemLee DeeuesuÙee KešuÙeebyejesyejÛe Skeâ ueeKe ®heÙeebhes#ee DeefOekeâ
(SUBORDINATE COURT) cetuÙeeÛÙee (value of subject matter) KešuÙeebÛee
Iešveelcekeâ lejlegoer (Constitutional Provisions) efvekeâeue ueeJeles.
 IešvesÛÙee Yeeie VI ceOeerue keâuece 233 les 237 ojcÙeeve  Ùee vÙeeÙeeueÙeeÛÙee ef v eCe& Ù eeef J e®Oo Deheer u e ef p eune
DeefOevemLe vÙeeÙeeueÙeebyeeyeleÛÙee lejlegoer efouesuÙee Deensle. vÙeeÙeeueÙeekeâ[s keâjlee Ùesles. cee$e, KešuÙeeÛes cetuÙe leerve
ueeKe ®heÙeebhes#ee peemle DemeuÙeeme Lesš GÛÛe vÙeeÙeeueÙeele
efpeune vÙeeÙeeOeerMeebÛeer vesceCetkeâ Deheerue keâjlee Ùesles.
(Appointment of District Judges)
 keâuece 233 ceOÙes efpeune vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee vesceCegkeâeryeeyele
lejlegoer Deensle. lÙeevegmeej, jepÙeeleerue efpeune vÙeeÙeeOeerMeebÛeer
vesceCetkeâ heomLeeheve Je heoesVeleer Ùee iees°er jepÙeeheeueeceehe&âle
GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee efJeÛeej IesTve kesâuÙee peeleele.
heâewpeoejer yeepetÛeer vÙeeÙeeueÙes je°^heleer
(Court on criminal side) (PRESIDENT)
cegKÙe vÙeeefÙekeâ ob[eefOekeâeNÙeeÛes vÙeeÙeeueÙe (Yeeie 5) (keâuece 52 les 62)
(Court of Chief Judicial Magistrate) keâuece 52
 Ùee vÙeeÙeeueÙeele 7 Je<ee& heÙeËleÛÙee leg®bieJeemeeÛeer efMe#ee YeejleeÛes je°^heleer (President of India)
DemeuesuÙee KešuÙeebÛee efvekeâeue ueeJeuee peelees.  Yeeie IV ceOeerue ØekeâjCe 1 ns je°^heleer Je Ghe-je°^heleer
ÙeebÛÙeeMeer mebyebefOele Deens.
vÙeeefÙekeâ ob[eefOekeâejer, ØeLece opee&  je°^heleer ns YeejleeÛes jepÙe ØecegKe (Head of the State)
(Judicial Magistrate First Class) Demetve meJe& keâejYeej lÙeebÛÙee veeJeeves ÛeeueefJeuee peelees.
 Ùee vÙeeÙeeueÙeele 3 Je<ee&heÙeËleÛÙee leg®bieJeemeeÛeer efMe#ee je°^heleer YeejleeÛes ØeLece veeieefjkeâ Demetve les osMeeÛeer Skeâlee,
DemeuesuÙee KešuÙeebÛee efvekeâeue ueeJeuee peelees. Skeâelcelee Je DeKeb[lee ÙeebÛes Øeeflekeâ Demeleele.
 keâuece 52 ceOÙes YeejleeÛee Skeâ je°^heleer Demesue DeMeer
kegâšgbye vÙeeÙeeueÙe (Family Courts)
lejleto keâjCÙeele Deeueer Deens. je°^heleer mebIejepÙeeÛÙee mebj#ekeâ
 ceneje°êleerue heefnues kegâšbgye vÙeeÙeeueÙe hegCes ÙesLes 1988
oueebÛes mejmesveeheleer (Commander-in-Chief) Demeleerue
ceOÙes, lej lÙeeveblej cegbyeF& ÙesLes 1989 ceOÙes mLeeheve keâjCÙeele
Demes Ieesef<ele keâjCÙeele Deeues Deens.
Deeues. one ueeKeehes#ee peemle ueeskeâmebKÙee DemeuesuÙee meJe&
MenjebceOÙes DeMeer vÙeeÙeeueÙes mLeeheve keâjCes efveÙeesefpele Deens. je°^heleerÛeer efveJe[Cetkeâ (Election of president)
 je°heleerÛeer efveJe[Cetkeâ ueeskeâebkeâ[tve ØelÙe#eheCes nesle veener,
lej DeØelÙe#eheCes nesles. keâuece 54 vegmeej, je°^heleerÛeer
efveJe[Cetkeâ Skeâe efveJee&ÛekeâieCeekeâ[tve (Electoral Col-
lege) nesles. lÙeeceOÙes heg{erue meomÙe Demeleele.
1) mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebÛes efveJee&efÛele meomÙe. (ueeskeâmeYee
+ jepÙemeYee) (Only Elected Member)
2) jepÙeebÛÙee efJeOeevemeYeebÛes efveJee&efÛele meomÙe.
3) efouueer Je hegogÛesjer Ùee keWâõMeeefmekeâ ØeosMeebÛÙee efJeOeevemeYeebÛes
efveJee&efÛele meomÙe. (ner lejleto IešvesÛÙee 70 JÙee og¤mleerves
1992 meceeefJe° keâjCÙeele Deeueer.
 ÙeeJe¤ve mhe<š nesles keâer, heg{erue JÙeòeâer je°^heleerÛÙee
efveJe[Cegkeâerle Yeeie Iesle veenerle.
i) ueeskeâmeYee, jepÙemeYee Je jepÙe efJeOeevemeYeebÛes veeceefveoxefMele
(nominated) meomÙe.
ii) jepÙe efJeOeerceb[U efÉie=ner DemeuÙeeme efJeOeeve heefj<eoebÛes
efveJee&efÛele lemesÛe veeceefveoxefMele meomÙe.
iii) efouueer Je hegogÛesjer Ùee keWâõMeeefmele ØeosMeebÛÙee efJeOeevemeYeebceOeerue
veeceefveoxefMele meomÙe.
Skeâ MLA ÛÙee celeeÛes cetuÙe : (Deeceoej)
= jepÙeeÛeer SketâCe ueeskeâmebKÙee X 1
jepÙe efJeOeevemeYesleerue efveJee&efÛele 1000
meomÙeebÛeer SketâCe mebKÙee
ye) mebmeosÛÙee efveJee&efÛele meomÙeeÛÙee celeeÛes cetuÙe :  keâuece 57 vegmeej, je°^heleer hegve&vesceCegkeâermee"er hee$e Demeleele.
1) mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebleerue ØelÙeskeâ efveJee&efÛele meomÙeeme, lemesÛe les efkeâleerner JesUe heo OeejCe keâ® Mekeâleele. jepeWõ
meJe& jepÙeebÛÙee efJeOeevemeYee meomÙeebvee JejerueØeceeCes vescetve Øemeeo ÙeebveerÛe oesveoe je°^heleerheo Yet<eefJeues Deens. (ÙegSmeSÛes
efouesuÙee celeebÛÙee SketâCe mebKÙesme, mebmeosÛÙee oesvner je°^heleer kesâJeU oesveoeÛe heo OeejCe keâ¤ Mekeâleele)
meYeeie=nebleerue efveJee&efÛele meomÙeebÛÙee SketâCe mebKÙesves Yeeieues
Demelee peer mebKÙee Ùesles eflelekeâer celes Demeleerue je°^heleerheoeÛÙee efveJe[Cegkeâermee"er Den&lee
ØelÙeskeâ MP ÛÙee ÛÙee celeeÛes cetuÙe : (Keemeoej) (Qualifications for election as President)
meJe& jepÙeeleerue meJe& efveJee&efÛele MLAs ÛÙee celeebÛes SketâCe cetuÙe 1) lees YeejleerÙe veeieefjkeâ DemeeJee.
= mebmeosÛÙee efveJee&efÛele meomÙeebÛeer SketâCe mebKÙee 2) lÙeeves JeÙeeÛeer 35 Je<ex hetCe& kesâuesueer DemeeJeer.
3) lees ueeskeâmeYee meomÙe cnCetve efveJe[tve ÙesCÙeeme hee$e DemeeJee.
efveJee&Ûekeâ keâesše : 4) lees Yeejle mejkeâej efkebâJee keâesCelesner jepÙe mejkeâej efkebâJee
 je°^heleerÛeer efveJe[Cetkeâ Skeâue meb›eâceCeerÙe celeeÉejs keâesCeleener mLeeefvekeâ ØeefOekeâejer efkebâJee Flej keâesCeleener meeJe&peefvekeâ
ØeceeCeMeerj ØeefleefveOeerlJe heæleer ( System of pro- ØeeefOekeâejer ÙeebÛÙee efveÙeb$eCeeKeeueerue keâesCelesner ueeYeeÛes heo
portional representation by means of the OeejCe keâjCeeje vemeeJee.
single transferable vote) Ùee heæleerÉejs, ieghle  je°^heleerheoemee"er DeeJesovehe$e (nomination) Yejleebvee
celeoej heæleerÉejs Iesleueer peeles. Gces o Jeejeb m e efk eâceeve 50 celeoelÙeebveer heeef "b yee
 efveJee&Ûekeâ keâesše : (proposers) Je Flej 50 celeoelÙeebveer Devegceesove
šekeâCÙeele Deeuesueer SketâCe hee$e celes + 1 (seconders) osCe iejpesÛes Demeles. ØelÙeskeâ GcesoJeejeves
1+1=2 YeejleerÙe efjPeJn& ye@kesâle ®. 15,000 /- Deveecele jkeäkeâce
(security deposit) YejCes iejpesÛes Demeles. GcesoJeejeme
efveJe[Cetkeâ efJeJeeo :- SketâCe celeebÛÙee 1/6 celes ve efceUeuÙeeme ner jkeäkeâce pehle
i) je<š^heleerÛÙee efveJe[CegkeâermebyebOeer efvecee&Ce PeeuesuÙee meJe& MebkeâebÛee nesles. (ns yeoue 1997 ceOÙes keâjCÙeele Deeues)
Je le›eâejerÛee efvekeâeue kesâJeU meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeele ueeJeuee
peelees. je°^heleer heoeÛÙee Meleea
(Conditions of President's office)
je°^heleerÛee heoeJeOeer (Term of Office) 1) je°^heleer mebmeosÛÙee keâesCelÙeener meYeeie=neÛee efkebâJee jepÙe
 keâuece 56 (i) vegmeej, je°^heleerÛee heoeJeOeer heo «enCe efJeOeerceb[UeÛee meomÙe vemeeJee. (cnCepes lees Keemeoej efkebâJee
kesâuÙeeÛÙee efoveebkeâeheemetve heg{s heeÛe Je<ex Flekeâe Demelees. Deeceoej vemeeJee.) Demee meomÙe Demeuesuee JÙeòeâer je°^heleer
hejbleg cnCetve efveJe[tve Deeuee lej lÙeeves heo «enCe kesâuesuÙee
1) je°^heleer DeeheuÙee heoeÛee menerefveMeer uesKeer jepeerveecee leejKesuee mebyebefOele meYeeie=neleerue Deeheueer peeiee efjòeâ kesâueer
Gheje°^heleerme mebyeesOetve osT Mekeâleele. lÙeebveer Demes kesâuÙeeme DemeuÙeeÛes ceeveCÙeele Ùesles.
Gheje°^heleerves jepeerveecÙeeÛes Je=òe ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#eeme 2) je°^heleer keâesCelesner DevÙe ueeYeeÛes heo OeejCe keâ¤ MekeâCeej
leelkeâeU keâUefJeCes iejpesÛes Demeles. veener.
2) je°^heleeruee IešveebYeie kesâuÙeeyeöue keâuece 61 ceOÙes 3) je°^heleeruee DeeheuÙee DeefOeke=âle efveJeememLeeveeÛee (je°^heleer
meebefieleuesuÙee heOoleervegmeej ceneefYeÙeesieeÉejs heoeJe¤ve otj YeJeve) Jeehej Megukeâ ve oslee keâjCÙeeÛee nkeäkeâ Demesue.
keâjlee Ùesles. 4) je°^heleeruee mebmeosves keâeÙeÅeeves efveef§ele kesâuesuee heieej, Yeòes
3) je°^heleer lÙeeÛee heoeJeOeer mebheuÙeebvelejner lÙeeÛee GòejeefOekeâejer Je efJeMes<eeefOekeâej Øeehle keâjCÙeeÛee nkeäkeâ Demesue.
mJele:Ûes heo «enCe keâjsheÙeËle heo OeejCe keâjCes Ûeeuet "sJet 5) je°^heleerÛes heieej Je Yeòes lÙeeÛÙee heoeJeOeer ojcÙeeve keâceer
Mekeâlees. kesâues peeCeej veener.
je°^heleerves IÙeeJeÙeeÛeer MeheLe efkebâJee Øeefle%ee Yeeie Iesleele. cee$e ceneefYeÙeesieele Yeeie Iesle veenerle.
(Oath or affirmation by the President) 3) mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebleerue veeceefveosxefMele meomÙe (nomi-
 ner MeheLe efkebâJee Øeefle%ee lÙeebvee meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee nated members) je°^heleerÛÙee efveJe[Cegkeâerle Yeeie IesT
mejvÙeeefOeMeebÛÙee mece#e efkebâJee lÙeeÛÙee DevegheefjmLeerleerue Mekeâle veener, cee$e je°^heleerJejerue ceneefYeÙeesie Øeef›eâÙesle Yeeie
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee GheueyOe pes‰lece vÙeeÙeeefOeMeeÛÙee IesT Mekeâleele.
mece#e IÙeeJeer ueeieles. 4) meJe& jepÙeebÛÙee Je efouueer DeeefCe hegogÛesjer Ùee keWâõMeeefmele
efJeOeevemeYeebceOeerue veeceefveoxefMele meomÙe lemesÛe efJeOeeve
je°^heleerJejerue ceneefYeÙeesieeÛeer heOoleer heefjheoebÛes meJe& meomÙe (efveJee&efÛele lemesÛe veeceefveoxefMele)
(Preceduce of impeachment of the President) je°^h eleer ÛÙee ef veJe[Ceg k eâer le Yeeie Iesl e veener , lemesÛ e
 keâuece 61 ceOÙes je°^heleerJej ceneefYeÙeesie ueeJetve lÙeebvee ceneefYeÙeesieelener Yeeie Iesle veener.
heocegòeâ keâjCÙeeÛeer heæle efouesueer Deens. ceneefYeÙeesie kesâJeU  DeeleeheÙeËle keâesCelÙeener je°^heleerJej ceneefYeÙeesie ÛeeueefJeCÙeele
Iešvee Yebie Ùee SkeâeÛe keâejCeeJe¤ve ueeJeuee Ùeslees, cee$e Deeuesuee veener.
Iešvesle Iešvee Yebie Ùee meb%esÛee DeLe& mhe° keâjCÙeele  cee$e keâesCelÙeener keâejCeecegUs veJeerve je°^heleerÛÙee efveJe[Cegkeâerme
Deeuesuee veener. ceneefYeÙeesieeÛeer heæle heg{erueØeceeCes Deens: efJeuebye Peeuee lej pegvee je°^heleerÛe veJeerve je°^heleer heo
1) je°^heleerJej ceneefYeÙeesie ueeJeCÙeemee"er IešveeYebieeÛee oes<eejeshe «enCe keâjsheÙeËle je°^heleer heoeJej keâeÙe&jle jenlees. keâeueKeb[ele
mebmeosÛÙee keâesCelÙeener meYeeie=nekeâ[tve keâjCÙeele ÙesT Mekeâlees. Deblej (intergnum) he[t veÙes Ùeemee"er ner lejletve keâjCÙeele
2) je°^heleerJejerue oes<eejesheeÛee ØemleeJe "jeJeeÛÙee mJe¤heele Deeueer Deens. Ùee heefjefmLeleerle Gheje°^heleeruee je°^heleer cnCetve
ceeb[eJee ueeielees. keâeÙe& keâjCÙeeÛeer efkebâJee je°^heleerÛeer keâeÙex heej hee[CÙeeÛeer
3) Demee "jeJe ceeb[CÙeehetJeea heg{erue Deš hetCe& keâjeJeer ueeieles, mebOeer Øeehle nesle veener.
"jeJe ceeb[CÙeeÛee nslet oMe&efJeCeejer lÙee meYeeie=neleerue SketâCe i) pej jepeerveecee, heoÛÙegleer, ceglÙet efkebâJee Flej keâejCeecegUs
meomÙemebKÙesÛÙee efkeâceeve 1/4 meomÙeebveer mJee#ejer kesâuesueer je°^heleer heo efjòeâ Peeues Demesue lej efjòeâ heo YejCÙeemee"er
uesKeer veesšerme efkeâceeve 14 efoJeme DeeOeer meYeeie=nele ceeb[eJeer efveJe[Cetkeâ heo efjòeâ PeeuÙeeÛÙee leejKesheemetve 6 ceefnvÙeeÛÙee
ueeieles. Deele Iesleueer heeefnpes.
4) lÙeeveb lej oes <eejesh eeÛee ØemleeJe Demeues uee "jeJe lÙee ii) lemesÛe keâeÙe&jle je°^heleer pesJne iewjnpesjer, Deepeej efkebâJee
meYeeie=neceOÙes SketâCe meomÙemebKÙesÛÙee 2/3 yengceleeves Flej keâesCelÙeener keâejCeecegUs Deeheueer keâeÙex keâjCÙeeme DemeceLe&
heeefjle nesCes iejpesÛes Demeles. Demelees lesJne Ghe-je°^heleer lesJe{Ùee keâeueeJeOeermee"er je°^heleerÛeer
5) lÙeeveblej ogmejs meYeeie=n lÙee oes<eejesheeÛes DevJes<eCe keâjles keâeÙex heej hee[lees.
efkebâJee lÙeeÛeer JÙeJemLee keâjles. je°^heleerme DeMee je°^heleerme  Jejerue oesvner (i DeeefCe ii) heefjefmLeleerceOÙes Gheje°^heleerÛesner
DeMee DevJes<eCeeÛÙee JesUer npej jenCÙeeÛee Je ØeefleefveOeerceeHe&âle heo efjòeâ Demesue lej YeejleeÛes mejvÙeeÙeeOeerMe Je lÙeebÛesner
Deeheueer yeepet ceeb[CÙeeÛee nkeäkeâ Demelees. heo efjòeâ Demesue lej meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes GheueyOe pes‰lece
 ceneefYeÙeesie ner mebmeosleerue Skeâ mecevÙeeefÙekeâ (quasi-ju- vÙeeÙeeOeerMe je°^heleerÛeer keâeÙex keâjleerue.
dicial) Øeef›eâÙee Deens. Ùee heæleeryeöue oesve yeeyeer ue#eele  pesJne Ghe-je°^heleer, YeejleeÛes mejvÙeeÙeeMeerMe efkebâJee meJeexÛÛe
IesCes iejpesÛes Deens. vÙeeÙeeueÙeeÛes vÙeeÙeeOeerMe je°^heleer cnCetve keâeÙe& keâjleele
1) mebmeosÛÙee oesvner meYeeie==nebleerue efveJee&efÛele meomÙe (elected efkebâJee je°^heleerÛeer keâeÙex keâjleele lesJne lÙeebvee je°^heleerÛes
members) je°^heleerÛÙee efveJe[Cegkeâerle lemesÛe ceneefYeÙeesieele meJe& DeefOekeâej, mebj#eCe ÙeebyejesyejÛe heieej, Yeòes Je
Yeeie Iesleele. efJeMes<eeefOekeâej Øeehle nesleele.
2) meJe& jepÙeebÛÙee efJeOeevemeYeebÛes (efouueer Je hegogÛesjer keWâõMeeefmele
ØeosMeebmeefnle) efveJee&efÛele meomÙe je°^heleerÛÙee efveJe[Cegkeâerle

je°^heleerÛes DeefOekeâej Je keâeÙex keâeÙeosefJe<eÙekeâ DeefOekeâej (Legislative Powers)
(Powers and Functions of the President)  je°^heleer ns mebmeosÛee Skeâ DeefJeYeepÙe Ieškeâ Deensle. lÙeevegmeej
 je°^heleerÛes DeefOekeâej Je lÙeebÛes keâeÙex heg{erueØeceeCes : lÙeebvee efJeefJeOe keâeÙeosefJe<eÙekeâ DeefOekeâej Øeehle Deensle.
1) keâeÙe&keâejer DeefOekeâej 2) keâeÙeosefJe<eÙekeâ DeefOekeâej 3) efJeòeerÙe 1) mebmeosÛes DeefOeJesMeve yeesueefJeCes (summon) DeeefCe
DeefOekeâej 4) vÙeeÙeerkeâ DeefOekeâej 5) hejje°^ efJe<eÙekeâ me$emeceehleer keâjCes (prorogue) ÙeeÛee je°^heleeRvee DeefOekeâej
DeefOekeâej 6) ue<keâjer DeefOekeâej 7) DeeCeeryeeCeer efJe<eÙekeâ Demelees. lemesÛe hebleØeOeeveeÛÙee meuuÙeevegmeej ueeskeâmeYee efJemeefpe&le
DeefOekeâej keâjCÙeeÛee DeefOekeâejner je°^heleeRvee Deens.
2) mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebÛeer mebÙegòeâ yew"keâ (joint sit-
keâeÙe&keâejer DeefOekeâej (Executive Powers) ting) yeesueefJeCÙeeÛeener DeefOekeâej je°^heleeRvee Deens, cee$e
1) Yeejle mejkeâejÛee meJe& keâeÙe&keâejer keâejYeej je°^heleerÛÙee veeJeeves DeMeer yew"keâerÛes DeOÙe#emLeeve ueeskeâmeYesÛes DeOÙe#e
ÛeeueefJeuee peelees. Yeg<eefJeleele.
2) mebIe MeemeveeÛes keâecekeâepe DeefOekeâ megueYelesves ÛeeueCÙeemee"er 3) ØelÙeskeâ meeJe&ef$ekeâ efveJe[CegkeâerveblejÛÙee heefnuÙee DeefOeJesMeveeÛÙee
je°^heleer efveÙece leÙeej keâ¤ Mekeâleele, lemesÛe DeMee keâecekeâepeeÛeer meg¤Jeeleeruee je°^heleeruee je°^heleer mebmeosmeceesj DeefYeYee<eCe
efJeYeeieCeer ceb$ÙeeceOÙes keâ¤ Mekeâleele. keâjleele. lemesÛe ojJe<eea mebmeosÛÙee heefnuÙee DeefOeJesMeveeÛeer
3) je°^heleer YeejleeÛÙee cenevÙeeÙeJeeÅeeÛeer vesceCetkeâ meg¤Jeelener je°^heleerÛÙee DeefYeYee<eCeevesÛe nesles.
keâjleele, lemesÛe lÙeeÛes heieej Je Yeòes "jefJeleele. cenevÙeeÙeJeeoer  4) je°^heleer ueeskeâmeYesÛes DeOÙe#e Je GheeOÙe#e Ùee oesIeebÛeer
Deeheues heo je°^heleerÛÙee cepeeAves OeejCe keâjlees. heos efjòeâ PeeuÙeeme ueeskeâmeYesÛes keâecekeâepe ÛeeueefJeCÙeemee"er
4) je°^heleer heg{erue GÛÛe heomLeebÛeer vesceCetkeâ keâjleele. YeejleeÛes meYeeie=neleerue keâesCelÙeener meomÙeeme DeOÙe#e cnCetve vescet
ceneuesKeeheeue, cegKÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâ Je Flej efveJe[Cetkeâ Mekeâleele.
DeeÙegòeâ, mebIe ueeskeâ mesJee DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e Je meomÙe 5) je°^heleer jepÙemeYesJej meeefnlÙe, efJe%eeve, keâuee Je
jepÙeebÛes jepÙeheeue, efJeòe DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e Je meomÙe meeceeefpekeâ mesJee Ùee Ûeej #es$eeleerue efJeMes<e %eeve
FlÙeeoer. ef k eb â Jee Deveg Y eJe DemeCeeNÙee 12 meomÙeeb v ee
5) je°^heleer hebleØeOeeveeÛee SKeeÅee ceb$Ùeeves SkeâšÙeeves Iesleuesuee veeceefveoxefMele (nominate) keâjleele.
keâesCeleener efveCe&Ùe ceb$eerceb[Uemeceesj efJeÛeejeLe& "sJeCÙeeyeeyele 6) je°^heleer ueeskeâmeYesJej De@iuees-Fbef[Ùeve meceepeeleerue ØeefleefveOeer
Yeeie he[t Mekeâleele. ef veJe[tve Deeuee vemes ue lej lÙeebÛÙee 2 meomÙeebvee
6) je°^heleer DevegmetefÛele peeleer, DevegmetefÛele peceeleer Je Flej ueeskeâmeYesJej veeceefveoxefMele (nominate) keâ¤ Mekeâleele.
ceeieeme JeieeaÙe ÙeebÛÙee heefjefmLeleerÛeer ÛeewkeâMeer keâjCÙeemee"er 7) je°^heleer mebmeo meomÙeeÛÙee Dehee$elesefJe<eÙeer efveJe[Cetkeâ
DeeÙeesieeÛeer mLeehevee keâ¤ Mekeâleele. DeeÙeesieeÛÙee meuuÙeeves efveCe&Ùe osleele.
7) je°^heleer keWâõ - jepÙe Je jepÙeejepÙeebceOeerue menkeâeÙe& Jee{erme 8) keâener ØekeâejÛeer efJeOesÙekesâ mebmeosle ceeb[CÙeemee"er je°^heleerÛeer
ueeieeJes Ùeemee"er (Deeblej-jepÙeerÙe heefj<eosÛeer) (Inter-state hetJe& mebceleer DeeJeMÙekeâ Demeles. Goe. YeejleeÛÙee mebefÛele
Council) (keâuece 263) efveÙegòeâer keâ¤ Mekeâleele. efveOeerletve keâjeJeÙeeÛÙee KeÛee&Ûee meceeJesMe Demeuesues efJeOesÙekeâ
8) je°^heleer lÙeebveer vesceCetkeâ kesâuesuÙee ØeMeemekeâebÛÙee meeneÙÙeeves veJeerve jepÙe efveefce&leer efkebâJee jepÙeeÛÙee meerceeceOÙes yeoue
keWâõMeeefmele ØeosMeebÛes ØelÙe#e ØeMeemeve keâjleele. keâjCÙeeyeeyeleÛes efJeOesÙekeâ FlÙeeoer.
9) je°^heleer keâesCeleener osMeeleerue Yeeie DevegmetefÛele #es$e cnCetve 9) keâesCelesner efJeOesÙekeâ je°^heleeRÛÙee mebceleerefMeJeeÙe keâeÙeÅeele
Ieesef<ele keâ¤ Mekeâleele. lemesÛe DevegmetefÛele #es$es Je DeeefoJeemeer ¤heebleefjle nesle veener. mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebveer efJeOesÙekeâ
#es$es ÙeebÛÙee ØeMeemeveeyeeyele lÙeebvee DeefOekeâejner Øeehle Deensle. mebcele kesâuÙeeveblej les je°^heleeRkeâ[s mebceleermee"er meeoj kesâues
peeles. lÙeeJej je°^heleer heg{erue efveCe&Ùe IesT Mekeâleele.
i) efJeOesÙekeâeuee mebceleer osT Mekeâleele, efkebâJee

ii) efJeOesÙekeâeuee mebceleer jesKetve "sJet Mekeâleele, efkebâJee 5) keWâõ Je jepÙeebceOÙes keâj GlheVeÛeer JeešCeer keâjCÙeemee"er
iii) les efJeOesÙekeâ (DeLe& efJeOesÙekeâ JeieUlee) mebmeoskeâ[s je°^heleeRvee oj 5 Je<eeËveer efJeòe vesceCÙeeÛee DeefOekeâej Demelees.
hegveefJe&ÛeejeLe& hee"Jet Mekeâleele.
 cee$e je°^heleer Oeve efJeOesÙekeâ mebmeoskeâ[s hegveefJe&ÛeejeLe& vÙeeÙeefJe<eÙekeâ DeefOekeâej (Judicial Powers)
hee"Jet Mekeâle veener. je°^heleer Oeve efJeOesÙekeâeuee mebceleer osT 1) je°^heleer meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue mejvÙeeÙeeOeerMe Je DevÙe
Mekeâleele efkebâJee leer jesKeJet "sJet Mekeâleele. menmee je°^heleer vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee DeeefCe GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee
Oeve efJeOesÙekeâeuee mebceleer osleele, keâejCe les lÙeebÛÙee hetJe& vesceCegkeâe keâjleele.
mebceleervesÛe ceeb[CÙeele Deeuesues Demeles. 2) je°^heleer keâesCelÙeener keâeÙeosefJe<eÙekeâ efkebâJee JemlegefmLeleerefJe<eÙekeâ
10 ) jepÙe efJeefOeceb[Ueves mebcele kesâuesues efJeOesÙekeâ jepÙeheeueebkeâ[s ØeMveeyeeyele meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeekeâ[tve cele ceeieJet Mekeâleele.
mebceleermee"er DeeuÙeeJej jepÙeheeue les efJeOesÙekeâ je°^heleerÛÙee cee$e meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves efouesues cele/ meuuee je°^heleerJej
efJeÛeejeLe& jeKetve "sJet Mekeâleele. DeMee efJeOesÙekeâeyeeyele je°^heleer yebOevekeâejkeâ vemelees.
heg{erue efveCe&Ùe IesT Mekeâleele.
i) lÙeeme mebceleer osT Mekeâleele efkebâJee hejje°êfJe<eÙekeâ DeefOekeâej (Diplomatic Power)
ii) lÙeeme mebceleer veekeâe¤ Mekeâleele efkebâJee 1) meJe& Deeblejje°êrÙe keâjej Je len je°^heleeRÛÙee veeJeeves kesâues
iii) jepÙeheeueeuee les efJeOesÙekeâ (Oeve efJeOesÙekeâ JeieUlee) jepÙe peeleele. cee$e Demes keâjej Je len mebmeosÛÙee mebceleerÛÙee
efJeefOeceb[Uekeâ[ss hegveefJe&ÛeejeLe& hee"efJeCÙeeyeeyele efveoxMe osT DeOeerve jentve kesâues peeleele.
Mekeâlees. cee$e, jepÙe efJeefOeceb[Ueves Demes efJeOesÙekeâ megOeejCesmen 2) YeejleeÛes jepeotle Je jepeveweflekeâ DeefOekeâejer ÙeebÛÙee vesceCegkeâe
efkebâJee lÙeeefJevee heeefjle kesâues lej jepÙeheeueeuee les efJeOesÙekeâ je°^heleer keâjleele.
je°^heleerkeâ[s efJeÛeejeLe& hegvne hee"JeeJes ueeieles. cee$e, lejerner
lÙee efJeOesÙekeâ mebceleer osCes je°^heleeRvee yebOevekeâejkeâ vemeles. ue<keâjer DeefOekeâejer (Military powers)
11) mebmeosÛes DeefOeJesMeve meg¤ vemeuÙeeme DeeefCe SKeeoe keâeÙeoe 1) je°^heleer eflevner mebj#ekeâ oueebÛes mejmesveeheleer (Supreme
leele[erves keâjCÙeeÛeer iejpe efvecee&Ce PeeuÙeeme je°^heleer DeOÙeeosMe Commander) cnCetve keâeÙe& keâjleele. Ùee DeefOekeâejevJeÙes
(Ordinance) keâe{leele. mebmeosÛes heg{erue DeefOeJesMe meg¤ je°^heleer Leuemesvee nJeeF&mesvee Je veewmesvesÛÙee ØecegKeebÛeer vesceCetkeâ
PeeuÙeeJej mene Dee"Je[ÙeebÛÙee Deele Ùee DeOÙeeosMeeuee keâjleele.
mebmeosves ceevÙelee osCes iejpesÛes Demeles. DevÙeLee lÙeeÛee Debceue 2) Ùegæ DeeefCe Meeblelee Ùee efJe<eÙeerÛes meJe& efveCe&Ùe je°^heleerÛÙee
mebheg°ele Ùeslees. lelhetJeea je°^heleer kesâJnener DeOÙeeosMe ceeies DeeosMeevegmeej "jleele. cee$e lÙeebme mebmeosÛÙee ceevÙelesÛeer
IesT Mekeâleele. DeeJeMÙekeâlee Demeles.
12) je°^heleervee keâuece 240 DevJeÙes keâener kesbâõMeeefmele Meeblelee,
je°^heleeRvee Øeehle vekeâejeefOekeâej
efJekeâeme Je megMeemeve Ùeebmee"er efveÙece leÙeej keâjCÙeeÛee DeefOekeâej
(Veto Power of the President)
Deens.
 mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebveer heeefjle kesâuesuÙee efJeOesÙekeâeme
efJeòeerÙe DeefOekeâej (Financial Powers)
mebceleer jesKetve "sJeCÙeele je°^heleeRÛÙee DeefOekeâejeme vekeâejeefOekeâej
1) DeLe&efJeOesÙekeâ kesâJeU je°^heleerÛÙee hetJe&mebceleervesÛe ueeskeâmeYesle
Demes cnCeleele. je°^heleeRvee vekeâejeefOekeâejeÛee DeefOekeâej
meeoj kesâues peeles.
osCÙeeceeies oesve Gefö°Ùes Deensle.
2) je°^heleer mebmeosle Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe efJeJejCehe$ekeâ (keWâõ MeemeveeÛee
 mebmeosves IeeF&IeeF&ves Je hegjsmee efJeÛeej ve keâjlee mebcele kesâuesueer
DeLe&mebkeâuhe) ceeb[CÙeeÛes Ie[Jetve DeeCeleele.
efJeOesÙekesâ jesKeCÙeemee"er
3) DevegoeveeÛeer ceeieCeer je°^heleerÛÙee mebceleervesÛe keâjlee Ùesles.
ii) IešveeefJejesOeer DemeCeejer efJeOesÙekesâ jesKeCÙeemee"er
4) DeÛeevekeâheCes GÆJeuesuee KeÛe& keâjCÙeemee"er je°^heleer
Deekeâefmcekeâ KeÛe& (Contengency Fund) efveOeerceOetve
Deef«ece jeMeerÛeer lejleto keâ¤ Mekeâleele.
vekeâejeefOekeâejebÛes Øekeâej : je°^heleeRÛee DeOÙeeosMe/ Ješngketâce
1) hegCe& efkebâJee Megæ vekeâejeefOekeâej (Absolute Veto) peejer keâjCÙeeÛee DeefOekeâej
cnCepes mebmeosves mebcele kesâuesuÙee efJeOesÙekeâeuee mebceleer ÅeeÙeÛeer (Ordinance-making Power of the president)
veener.  IešvesÛÙee keâuece 123 DevJeÙes je°^heleeRvee mebmeosÛÙee
2) iegCeelcekeâ vekeâejeefOekeâej (Qualified Veto) efJejecekeâeUele DeOÙeeosMe keâe{CÙeeÛee DeefOekeâej Øeoeve keâjCÙeele
 mebmeoskeâ[s hegveefJe&ÛeejeLe& hee"JeuesuÙee efJeOesÙekeâeme mebmeosves Deeuee Deens. DeOÙeeosMeeuee mebmeoerÙe keâeÙeÅeeÛee opee& Je
hetJeeahes#ee DeefOekeâ yengceleeves heeefjle kesâuÙeeme je°êOÙe#eebvee ØeYeeie Øeehle Demelees, cee$e lÙeeÛes mJe¤he leelhegjlÙee
lÙeeme mebceleer ÅeeJeerÛe ueeiesue, DeMeer lejleto DemeuÙeeme keâeÙeÅeemeejKes Demeles.
je°êOÙe#eebÛÙee vekeâejeefOekeâejeme iegCeelcekeâ vekeâejeefOekeâej Demes 1) je°^heleeRvee DeOÙeeosMe kesâJeU mebmeosÛÙee efJejecekeâeUeleÛe
cnCeleele.YeejleeÛÙee je°^heleeruee iegCeelcekeâ vekeâejeefOekeâej keâe{lee Ùeslees. cnCepesÛe, mebmeosÛeer oesvner meYeeie=ns DeefOeJesMeveele
Øeehle veener. (Demee iegCeelcekeâ vekeâejefOekeâej cee$e Decesefjkeâeve vemeleebvee efkebâJee keâesCelesner Skeâ meYeeie=n DeefOeJesMeveele vemeleebveeÛe
je°êOÙe#eebvee Øeehle Deens.) je°^heleeRvee DeOÙeeosMe peejer keâjlee Ùeslees. kesâJeU SkeâeÛe
3) efveuebyeveelcekeâ vekeâejeefOekeâej (Pocket Veto) meYeeie=neÛes DeefOeJesMeve Ûeeuet DemeuÙeeme je°^heleeRvee DeOÙeeosMe
 je°êOÙe#eebveer mebmeoskeâ[s hegveefJe&ÛeejeLe& hee"JeuesuÙee efJeOesÙekeâeme keâe{lee Ùeslees. keâejCe mebmeoerÙe efJeOesÙekeâ oesvner meYeeie=nebceOÙes
mebmeosves hegvne meeOÙee yengceleeves heeefjle kesâues lejer je°ÔÙe#eebvee heeefjle nesCes DeeJeMÙekeâ Demeles. DeMee jerleerves je°^heleeRÛee
lÙeeme mebceleer ÅeeJeer ueeiesue, DeMeer lejleto DemeuÙeeme DeOÙeeosMe keâe{CÙeeÛee DeefOekeâej mebmeosÛÙee keâeÙeosefJe<ekeâ
je°êOÙe#eebÛÙee vekeâejeefOekeâejeme efveuebyeveelcekeâ vekeâejeefOekeâej DeefOekeâejeÛÙee meceeblej veener.
Demes cnCeleele.  ketâhej KešuÙeeceOÙes (1970) meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves
4) hee@kesâš vekeâejeefOekeâej (Pocket Veto) Demee efveCe&Ùe efouee keâer, DeOÙeeosMe keâe{CÙeeyeeyeleÛeer
 cnCepes mebmeosves heeefjle kesâuesuÙee efJeOesÙekeâeJej keâesCeleener je°^heleeRÛeer Kee$eer (Presidential satisafaction) DeÙeesiÙe
efveCe&Ùe ve Ieslee les lemesÛe he[t osCes. DemeuÙeeÛÙee keâejCeeJe¤ve efleuee vÙeeÙeeueÙeele DeeJneve oslee
 YeejleerÙe je°^heleer hee@kesâš vekeâejeefOekeâejeÛee Jeehej keâ¤ Mekeâleele ÙesT Mekeâles.
keâejCe Iešvesves je°^heleerJej mebmeoerÙe efJeOesÙekeâeJej efveCe&Ùe 3) je°^heleerÛee DeOÙeeosMe keâe{CÙeeÛee DeefOekeâej mebmeosÛÙee
IesCÙeeyeeyele keâesCeleerner keâeueceÙee&oe Ieeleuesueer veener. (Ùee keâeÙeosefJe<eÙekeâ DeefOekeâejeÛÙee meceefJemleejeÛee (Co-exten-
efJeheefjle Decesefjkeâve je°êOÙe#eebvee efJeOesÙekeâ 10 efoJemeebÛÙee sive) Deens. ÙeeÛes oesve DeLe& nesleele.
Deele hegveefJe&Ûeejemee"er hee"JeeJes ueeieles. lÙeecegUsÛe YeejleerÙe i) je°^heleer DeMeeÛe efJe<eÙeebyeeyele DeOÙeeosMe keâe{t
je°^heleerÛes hee@kesâš Decesefjkeâve je°ÔÙe#eebÛÙee hee@kesâšhes#ee cees"s Mekeâleele, pÙeebJej keâeÙeos keâjCÙeeÛee mebmeosme DeefOekeâej
Deens Demes JeòeâJÙe kesâues peeles. Deens.
ii) mebmeoerÙe keâeÙeÅeeØeceeCesÛe DeOÙeeosMeeJej meejKeerÛe
Iešveeog¤mleer efJeOeskeâeyeeyele vekeâejeefOekeâej Iešveelcekeâ yebOeves Deensle. GoenejCeeLe&, DeOÙeeosMeÉejs
(Veto over Constitutional Bill) cetueYetle nkeäkeâ keâe{tve Ieslee efkebâJee keâceer keâjlee ÙesT
 je°^heleeRvee Iešveeog¤mleer efJeOeskeâeyeeyele vekeâejeefOekeâej Øeele Mekeâle veener.
veener. 24 JÙee Iešveeog¤mleerDevJeÙes (1971) je°^heleerJej 4) je°^heleeRveer mebmeosÛÙee efJejecekeâeUele keâe{uesuee ØelÙeskeâ
Iešveeog¤mleer efJeOesÙekeâeme ceevÙelee osCÙeeÛes yebOeve IeeueCÙeele DeOÙeeos M e mebm eosÛ Ùee heg{ ÛÙee Deef O eJes Meveele oes vner
Deeues Deens. je°^heleer Iešveeog¤mleer efJeOesÙekeâeme mebceleer meYeeie=nebmeceesj "sJeeJee ueeielees. lÙee DeefOeJesMeveele heg{erue
jesKetve "sJet Mekeâle veener, lemesÛe les mebmeoskeâ[s hegveefJe&ÛeejeLe& yeeyeer nesT Mekeâleele.
hee"Jet Mekeâle veener. i) DeOÙeeosMe oesvner meYeeie=nebveer heeefjle kesâuÙeeme lÙeeÛes keâeÙeÅeeÙele
¤heeblej nesles.
ii) mebmeosves keâesCeleerner ke=âleer ve kesâuÙeeme, mebmeosÛes DeefOeJesMeve
meg¤ PeeuÙeeÛÙee leejKesheemetve 6 Dee"Je[s mebheleeÛe lÙeeÛee i) efMe#ee efkebâJee efMe#eeosMe ue<keâjer vÙeeÙeeueÙeeves (courtmartial
Debceue mebheg°le Ùeslees. or military court) efouee Demesue lej,
 (pej mebmeosÛÙee meYeeie=nebÛes DeefOeJesMeve JesieJesieàÙee efoveebkeâeme, ii) efMe#ee efkebâJee efMe#eeosMe ue<keâjer vÙeeÙeeueÙeeves (Union
meg¤ Peeuesues Demesue lej 6 Dee"Je[ÙeebÛÙee keâeueeJeOeer Law) kesâuesuÙee DehejeOeeyeöue osCÙeele Deeuee Demesue lej,
lÙeeheQbkeâer veblejÛÙee leejKesheemetve ceespeCÙeele ÙesF&ue. iii) efMe#eeosMe ne ce=lÙet efMe#eeosMe Demesue lej,
iii) 6 Dee"Je[ÙeebÛee keâeueeJeOeer mebheCÙeehetJeea lees DeceevÙe keâjCeejs  je°^heleeRÛee #eceeoeveeÛee DeefOekeâej ne Skeâ keâeÙe&keâejer DeefOekeâej
"jeJe oesvner meYeeie=nebveer heeefjle kesâuÙeeme lÙeeÛee Debceue Demetve lees vÙeeÙeJÙeJemLesheemetve mJeleb$e Deens. Ùee DeefOekeâejeÛee
mebheg°ele Ùeslees. Jeehej keâjleevee je°^heleer DeefheueeÛes vÙeeÙeeueÙe cnCetve keâeÙe&
i) DeOÙeeosMeeÛee cenòece keâeueeJeOeer 6 ceefnves Je 6 keâjle veener. je°^heleeRvee ne DeefOekeâej Øeoeve keâjCÙeeceeies
Dee"Je[s Flekeâe Demelees . (meb m eos Û Ùee oes v e oesve Gefo°Ÿes Deensle.
DeefOeJesMeveeojcÙeeve cenòece 6 ceefnvÙeebÛee keâeueeJeOeer i) keâesCeleener vÙeeÙeeueÙeerve Øeceeo og¤mlehe$e keâjCÙeemee"er heÙee&Ùe
Demelees, ÙeeJe¤ve meJe& ke=âleer veblejner hetCe&heCes Debceueele Keguee "sJeCes DeeefCe
jenleele. ii) je°^heleeRÛÙee celes SKeeoe efMe#eeosMe DeeJeMÙekeâleshes#ee DeefOekeâ
ii) je°^heleeRÛee DeOÙeeosMe keâe{CÙeeÛee DeefOekeâej mJesÛÚeefOeve keâ[keâ Demesue lej lÙeeheemetve efoueemee efceUCÙeeÛeer JÙeJemLee
DeefOekeâej veener. kesâJeU hebleØeOeeveeÛÙee vesle=lJeeKeeueerue DemeCes.
ceb$eerceb[UeÛÙee meuuÙeevesÛe keâe{t Mekeâleele efkebâJee ceeies IesT
Mekeâleele. je°^heleeRÛÙee #eceeoeveeÛÙee DeefOekeâejele heg{erue yeeyeeRÛee
ii) Flej keâeÙeÅeebØeceeCes DeOÙeeosMener hetJe&ue#eer (retrospec- meceeJesMe neslees :
tive) Demet Mekeâlees cnCepes lÙeeÛee Debceue ceeieerue leejKesheemetve 1) #eceeoeve (Pardon ) : ÙeeÉejs efMe#eeosMe Je DehejeOe
Peeuee DemeuÙeeÛes Ieesef<ele kesâues peeT Mekeâles. oesvner otj kesâues peeleele. DeeefCe oes<eer JÙeòeâerme meJe& efMe#eeosMe,
iv) DeOÙeeosMeeÉejs keâesCelÙeener mebmeoerÙe keâeÙeÅeele efkebâJee Flej efMe#ee DeeefCe Dehee$elesheemetve oes<ecegòeâ kesâues peeles.
DeOÙeeosMeele yeoue kesâuee peeT Mekeâlees efkebâJee lees jö kesâuee 2) efMe#ee-leokegâyeer (Reprieve) - ÙeeceOÙes efMe#eeosMeeÛeer
peeT Mekeâlees. DeOÙeeosMeeÉejs keâj keâeÙeoe megæe yeouelee DebceueyepeeJeCeer, efJeMes<ele : ce=lÙegob[eÛÙee, leelhegjleer mLeefiele
ÙesT Mekeâlees. cee$e, Iešveeog¤mleermee"er DeOÙeeosMe keâe{lee keâjCÙeeÛee meceeJesMe neslees. oes<eer JÙeòeâerme je°^heleeRkeâ[tve
ÙesT Mekeâle veener. #eceeoeve efkebâJee efMe#ee meewcÙe keâ¤ve IesCÙeemee"er JesU efceUJetve
v) [er.heer.JeOeJee KešuÙeele (1987) meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves osCes ne lÙeeceeieerue GösMe Demelees.
SkeâeÛe DeeMeÙeeÛee DeOÙeeosMe hegvne keâe{Ces IešveeefJejesOeer 3) efJeßeece (Respite) - ÙeeceOÙes SKeeÅee efJeMes<e heefjefmLeleercegUs
DemeuÙeeÛee efvekeâeue efouee Deens. cetU efMe#ee keâceer keâjCÙeeÛee meceeJesMe neslees. Goe. oes<eer
ceefnuee ieYe&Jeleer DemeuÙeeme, oes<eer JÙeòeâerÛes efJeMes<e DehebielJe
je°^heleeRÛee #eceeoeveeÛee DeefOekeâej FlÙeeoer.
(Pardoning power of the President) 4) efMe#esle metš osCes (Remission) - ÙeeceOÙes efMe#esÛes
 IešvesÛ Ùee keâuece 72 Deb leie&l e, je°^ heleeR v ee heg {eru e mJe¤he ve yeouelee efMe#eeosMeeÛee keâeueeJeOeer keâceer keâjCÙeeÛee
DehejeOeebyeöue oes <eer "jJeCÙeele DeeuesuÙee keâesCelÙeener meceeJesMe neslees. Goe. oesve Je<eeËÛÙee meòeâ cepegjerÛÙee efMe#esSsJepeer
JÙeòeâeruee efMe#esyeöue #eceeoeve keâjCÙeeÛee (pardon), efMe#ee- SkeâÛe Je<ee&Ûeer meòeâ cepegjerÛeer efMe#ee osCes.
lenkegâyeer osCÙeeÛee (reprieve), leerle efJeßeece (respite) 5) efMe#ee meewcÙe keâjCes (Commutation) - ÙeeceOÙes
efkebâJee metš osCÙeeÛee (remission) DeLeJee efMe#eeosMe Skeâe efMe#esSsJepeer ogmeNÙee mJe¤heeleerue meewcÙe efMe#ee osCÙeeÛee
efveuebefyele keâjCÙeeÛee (suspend), lÙeele metš osCÙeeÛee meceeJesMe neslees. Goe. HeâeMeerÛÙee efMe#esÛÙee peeieer meòeâ
(remit) efkebâJee lees meewcÙe keâjCÙeeÛee (commute) DeefOekeâej cepegjer efMe#ee osCes.
Deens.
 jepÙeheeueeÛÙee #eceeoeveeÛee Deef O ekeâej je°^ h eleeR Û Ùee YeejleeÛes je°^heleer (President of India)
DeefOekeâejehes#ee heg{erue yeeyeleerle JesieUe Demelees. i) [e@. jepeWõ Øemeeo ns YeejleeÛes heefnues je°^heleer nesles. lemesÛe
1) je°^heleeRvee ue<keâjer vÙeeÙeeueÙeeves efouesuÙee efMe#esyeeyele efkebâJee les SkeâcesJe Demes je°^heleer Deensle pÙeebveer meueie oesve
efMe#eeosMeeyeeyele #eceeoeve keâjCÙeeÛee DeefOekeâej Deens, cee$e heoeJeOeermee"er (ces 1952 les ces 1957 DeeefCe ces 1957
jepÙeeheeueeme Demee DeefOekeâej veener. les 1962 ces ) cnCetve keâeÙe& kesâues.
2) je°^heleer ce=lÙegob[eme #eceeoeve (pardon) keâ¤ Mekeâleele, ii) Jner.Jner.efiejer. ÙeebÛee 1969 ceOÙes efJepeÙe Peeuee. lemesÛe
cee$e jepÙeheeueeme lees DeefOekeâej veener. pejer SKeeoÙee jepÙe Dehe#e cnCetve efveJe[tve Deeuesues les SkeâcesJe je°^heleer Deensle.
keâeÙeÅeele ce=lÙegob[eÛeer lejleto Demeueer lejer lÙeeme #eceeoeve iii) efveuece mebpeerJe jsñer ns 1977 ceOÙes ceOÙes efyevesefJejesOe
keâjCÙeeÛee DeefOekeâej je°^heleeRvee Deens, jepÙeheeueeme veener. efveJe[tve Deeuesues SkeâcesJe je°^heleer Deens.
 cee$e, jepÙeeheeueeme ce=lÙegob[eÛee efMe#eeosMe efveuebefyele keâjCÙeeÛee iv) je°^heleerÛÙee efveJe[Cegkeâerle hetJeea hejeYeJe Peeuesues cee$e veblej
(supend) lÙeeme metš osCÙeeÛee (remit) efkebâJee lees meewcÙe efJepeÙeer nesTve je°^heleer yeveuesues Skeâceskeâ JÙeòeâer efveuece
keâjCÙeeÛee (commute) DeefO ekeâej Deens. ÙeeJe¤ve mebpeerJe jsñer Deensle.
ce=lÙegob[eme #eceeoeve kesâJeU je°^heleer keâ¤ Mekeâleele. lej v) Gheje°^heleer cnCetve keâeÙe& kesâuesuÙee Je heg{s je°^heleer cnCetve
ce=lÙegob[eÛeer efMe#eeosMe efveuebefyele keâjCÙeeÛee, lÙeele metš efveJe[tve DeeuesuÙee JÙeòeâeRceOÙes heg{erue JÙeòeâeRÛee meceeJesMe
osCÙeeÛee efkebâJee lees meewcÙe keâjCÙeeÛee DeefOekeâej oesIeebvee Deens. Sme.jeOeeke=â<Ceve, Peekeâerj ngmesve, Jner.Jner.efiejer,
Deens. Deej. JeWkeâšjeceCe, MebkeâjoÙeeue Mecee& DeeefCe kesâ. Deej.
veejeÙeCe.
#eceeoeveeÛÙee DeefOekeâejeÛeer leòJes vi) DeeleeheÙeËle ØeYeejer je°^heleer cnCetve heg{erue JÙeòeâeRveer
(Principles of Pardoning Power) keâeÙe& kesâues Deens.
i) je°^heleeRÛee ne DeefOekeâej mJesÛÚeefOekeâej vemetve lees keWâõerÙe i) Gheje°^heleer efJn.efJn. efiejer Ùeebveer eflemejs je°^heleer [e@. Peekeâerj
ke@âefyevesšÛÙee meuuÙeeves JeehejeJee ueeielees. ngmesve ÙeebÛee ce=lÙeg PeeuÙeeves je°^heleer cnCetve keâeÙe& kesâues.
ii) je°^heleer hegjeJÙeeJes hegve&hejer#eCe keâ¤ Mekeâleele Je vÙeeÙeeueÙeeÛÙee (ces-peguew 1969)
celeebhes#ee JesieUs cele efmJekeâe¤ Mekeâleele. ii) vÙee. ceesncceo efnoeÙeleguueen Ùee meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee
iii) je°^heleeRJej DeeheuÙee DeeosMeeÛeer keâejCes osCÙeeÛes yebOeve mejvÙeeÙeeOeerMeebveer je°^heleer Je Gheje°^heleer ner oesvner heos
vemeles. efjòeâ DemeuÙeeves je°^heleer cnCetve keâeÙe& kesâues. (peguew-Dee@iemš
iv) oÙesÛee Depe& keâjCeeNÙee je°^heleeRmeceesj ceewefKekeâ megveeJeCeerÛee 1969)
(oral hearing) DeefOekeâej veener. iii) Gheje°^heleer yeer.[er. peòeer Ùeebveer je°^heleer Heâ›egâöerve Deueer
v) je°^heleeRÛee efveCe&Ùe DeÙeesiÙe, Deleeefke&âkeâ, YesoYeeJehetJe&keâ Denceo ÙeebÛÙee ce=lÙeg PeeuÙeeves je°^heleer cnCetve keâeÙe& kesâues.
DemeuÙeeÛÙee Iešvee JeieUlee je°^heleeRbÛee #eceeoeveeÛee DeefOekeâej (HesâyeÇgJeeerj-peguew 1977)
vÙeeefÙekeâ hegveefJe&ueeskeâveeÛÙee keâ#esle Ùesle veener. iv) meJee&efOekeâ celeHeâjkeâeves efveJe[tve Deeuesues je°^heleer [e@.
vi) je°^heleeRvee hetJeeAÛeer oÙesÛee Depe& HesâšeUuee DemeuÙeeme ogmeje jepeWõ Øemeeo (1957) ceOÙes lÙeebÛÙee 2th Term ceOÙes)
Depe& keâ¤ve efMe#esme mLeefieleer oslee ÙesCeej veener. nesles, lej meJee&le keâceer Heâjkeâeves efveJe[tve Deeuesues je°^heleer
vii) meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee je°^heleeRÛÙee Ùee DeefOekeâejeÛÙee efJn.efJn efiejer (1969) nesles.
DebceueyepeeJeCeermee"er efJeefMe° ceeie&oMe&keâ leòJes (specific v) kesâ.Deej. veejeÙeCeve ns heefnues oefuele je°^heleer, [e@. S.heer.pes
guidelines) Ieeuetve osCÙeeÛeer iejpe veener. Deyogue keâueece ns MeeŒe%e je°^heleer, lej ßeerceleer ØeefleYee
heešerue Ùee heefnuÙee ceefnuee je°^heleer nesÙe.

Ghe-je°^heleer Gces o JeejeÛÙee DeeJes o vehe$eeme ef k eâceeve 20
( VICE PRESIDENT) celeoejlÙeebveer heeef"byee (Proposers) lej efkeâceeve 20
 keâuece 63 celeoelÙeebveer Devegceesove (seconders) osCes iejpesÛes
 YeejleeÛÙee Iešvesle keâuece 63 ceOÙes Gheje°^heleer heoeÛeer Demeles. ØelÙes keâ Gceso Jeejeme efjPeJn& ye@k es âle ®.
lejleto keâjCÙeele Deeuesueer Deens. Gheje°^heleer ns Yeejleeleerue 15,000 Flekeâer Deveecele jkeäkeâce "sJeeJeer ueeieles.
je°^heleerveblejÛes ogmeNÙee ›eâceebkeâÛes meJeexÛÛe heo Deens.
DecesefjkesâØeceeCes YeejleeÛes Gheje°^heleer ns Jeefj‰ meYeeie=neÛes MeheLe efkebâJee Øeefle%ee (Oath or Affirmation)
heoefmeæ DeOÙe#e cnCetve keâeÙe& keâjleele.  ØelÙeskeâ Gheje°^heleer (keâuece 69) DevJeÙes Deeheues heo «enCe
keâjCÙeehetJeea je°^heleerÛÙee efkebâJee lÙeebveer efveÙegòeâ kesâuesuÙee
Gheje°^heleerÛeer efveJe[Cetkeâ (Election) JÙeòeâerÛÙee mece#e heg{erue vecegvÙeevegmeej MeheLe efkebâJee Øeefle%ee
 keâuece 66(i) DevJeÙes, Gheje°^heleerÛeer efveJe[Cetkeâmegæe keâ¤ve lÙeeJej mener keâjeJeer ueeiesle.
je°^heleerØeceeCesÛe Skeâe efveJee&ÛekeâieCeekeâ[tve (Electoral heoeJeOeer (Tern of Office)
College) DeØelÙe#eheCes, Skeâue meb›eâceCeerÙe celeeÉejs  keâuece 67 DevJeÙes Gheje°^heleer Deeheues heo «enCe kesâuÙeeÛÙee
ØeceeCeMeerj ØeefleefveefOelJe heæleervegmeej Je ieghle heæleerves leejKesheemetve 5 Je<ee&ÛÙee DeJeOeerheÙeËle les heo OeejCe keâjlees.
nesles. i) jepeerveecee : Gheje°^heleer je°^heleeRvee mebyeesOetve DeeheuÙee
i) je°^heleerÛÙee efveJe[Cegkeâerle mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebÛes kesâJeU heoeÛee menerefveMeer uesKeer jepeerveecee osT Mekeâleele.
ef veJee& efÛ ele meomÙe Yeeie Ies leele, lej Gheje°^heleerÛÙee ii) heoeJe¤ve otj keâjCes : Gheje°^heleeRvee lÙeebÛee heoeJeOeer
efveJe[Cegkeâerle mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebÛes meJe& meomÙe mebheCÙeehetJeea heoeJe¤ve otj kesâues peeT Mekeâles. lÙeemee"er
(efveJee&efÛele lemesÛe veeceefveoxefMele) Yeeie Iesleele ( Deew heÛeeef jkeâ ceneefYeÙeesieeÛÙee heæleerÛeer iejpe vemeles.
Elected + Nominated) Gheje°^heleerme lÙeebÛÙee heoeJe¤ve otj keâjCÙeemee"er lÙee
ii) je°^heleerÛÙee efveJe[Cegkeâerle jepÙe efJeefOeceb[UebÛes efveJee&efÛele DeeMeÙeeÛee "jeJe ØeLece jepÙemeYes l e lelkeâeef u eve
meomÙener Yeeie Iesleelee, lej Gheje°^heleerÛÙee efveJe[Cegkeâerle meomÙeebÛÙee yengceleeves (ØeYeeJeer yengceleeves) heeefjle
lÙeeÛee menYeeie vemelees. PeeuÙeeJej veblej ueeskeâmeYesves lÙeeme mebceleer (meeOÙee
yengceleeves) osCes iejpesÛes Demeles. (lÙeeme je°^heleeRÛÙee
mesJeeMeleea ( Conditions of Office) mebceleerÛeer DeeJeMÙekeâlee vemeles.) cee$e, Demee "jeJe ceeb[CÙeehetJeea
 keâuece 66(2) DevJeÙes Gheje°^heleer mebmeosÛÙee keâesCelÙeener lemee GösMe oMe&efJeCÙeeejer efkeâceeve 14 efoJemeebÛeer hetJe& veesšerme
meYeeie=neÛee efkebâJee keâesCelÙeener jepÙeeÛÙee efJeefOeceb[UeÛee meYeeie=nele osCes DeeJeMÙekeâ Demeles.Gheje°^heleerme lÙeebÛÙee
meomÙe DemeCeej veener. heoeJe¤ve otj keâjCÙeeÛeer keâejCes Iešvesle meebieCÙeele Deeuesueer
veenerle.
hee$elee (Qualification)  Gheje°^heleer hegve&efveJe[Cegkeâermee"er hee$e Demeleele Je les efkeâleer
i) lees YeejleeÛee veeieefjkeâ DemeeJee, JesU efveJe[tve ÙesT Mekeâleele. DeeleeheÙeËle meueie oesve JesUe
ii) lÙeeÛes JeÙeeÛeer 35 Je<ex hetCe& kesâuesueer DemeeJeer, kesâJeU [e@. Sme.jeOeeke=â<Ceve Ùeebveer Gheje°^heleer cnCetve
iii) lees jepÙemeYesÛee meomÙe cnCetve efveJe[tve ÙesCÙeeme hee$e keâeÙe& kesâues nesles. cee$e 11 Dee@iemš 2012 jespeer [e@.
DemeeJee. nefceo Devmeejer ÙeebÛeer hegve&efveJe[Cetkeâ nesTve lÙeebveer 14
iv) lÙeeves Yeejle mejkeâejÛÙee efkebâJee keâesCelÙeener jepÙe MeemeveeÛÙee Jes Gheje°^heleer cnCetve MeheLe «enCe kesâueer Je les hegve&efveJe[Cetkeâ
efkebâJee keâesCelÙeener mLeeefvekeâ efkebâJee DevÙe meeJe&peefvekeâ ØeeefOekeâe- nesCeejs ogmejs Gheje°^heleer "jues.
ÙeeÛÙee efveÙeb$eCeeKeeueerue keâesCelesner ueeYeeÛes heo OeejCe  keâceue 68(1) DevJeÙes, Gheje°^heleer heoeJeOeer mebheuÙeecegUs
kesâuesues vemeeJes. GòejeefOekeâejer heo «enCe keâjsheÙe&le heo OeejCe keâjCes Ûeeuet
 Gheje°^heleer heoeÛÙee efveJe[Cegkeâermee"er Depe& keâjleebvee "sJeleele.
 keâuece 68(2)DevJeÙes Gheje°^heleerÛes heo ce=lÙet, jepeerveecee, i) Sme.jeOeeke=â<Ceve ns heefnues Gheje°^heleer nesles. lÙeebveer meueie
heoÛÙetleer efkebâJee DevÙe ceeiee&ves efjòeâ Peeues Demesue lÙeebÛes heo oesve JesUe Gheje°^heleer cnCetve keâeÙe& kesâues. oesvner JesUe les
efjòeâÛe jenles. cee$e heo efjòeâ PeeuÙeeÛÙee leejKesheemetve MekeäÙe efyeveefJejesOe efveJe[tve Deeues.
eflelekeäÙee ueJekeâj efveJe[Cetkeâ IesCÙeeÛeer lejleto Deens. veJeerve ii) efyeveefJejesOe efveJe[tve DeeuesuÙee Gheje°^heleerceOÙes heg{erue JÙeòeâeRÛee
Gheje°^heleer heo «enCe kesâuÙeeÛÙee leejKesheemetve 5 Je<eeËÛÙee meceeJesMe neslees. (Sme.jeOeeke=â<Ceve (1952 - 1957)
DeJeOeermee"er heo OeejCe keâjCÙeeÛee nkeäkeâoej Demelees. cees. efnoeÙeleguuee 1979 DeeefCe MebkeâjoÙeeue Mecee&
(1987))
efveJe[Cetkeâ efJeJeeo (Election Disputes) iii) je°^heleer ve yeveuesuÙee (ØeYeejer JeieUlee) Gheje°^heleerceOÙes
i) Gheje°^heleerÛÙee efveJe[CetkeâerMeer mebyebefOele meJe& Mebkeâemheo cegös heg{erue peer.Sce.hee"keâ, yeer.[er.peòeer cee. efnoeÙelegueen,
Je ef J eJeeo Ùeeb Û eer Ûeew k eâMeer Je ef veCe& Ù e meJeex Û Ûe ke=â<Cekeâeble DeeefCe YewjJeefmebn MesKeeJele.
vÙeeÙeeueÙeekeâ[tve keâjCÙeele ÙesF&ue DeeefCe lÙeeÛee efveCe&Ùe iv) je°^heleerheoeÛeer efveJe[Cetkeâ njuesues Gheje°^heleer - YewjJeefmebn
Debeflece Demesue. MesKeeJele.
ii) pej SKeeÅee JÙeòeâerÛeer Gheje°^heleer cnCetve Peeuesueer efveJe[Cetkeâ
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves jöyeeleue cnCetve Ieesef<ele kesâueer lej, jepÙeheeue
lÙeeves DeeheuÙee heoeÛes DeefOekeâej Jeehejleebvee Je keâle&JÙes heej (Governor)
hee[leebvee kesâuesuÙee ke=âleer De«ee¢e (invalidate) "jle veenerle.
cnCepesÛe lÙee Debceueele jeneleele.  keâuece 153
 jepÙeheeue IeškeâjepÙeeÛÙee keâeÙe&keâejer ceb[UebÛee heÇcegKe Demelees.
keâeÙex Je DeefOekeâej (Functions and powers)
keâeÙe&keâejer DeefOekeâej jepÙeheeueeÛÙee neleer Demeleele. leLeeefhe
1) meeceevÙele : Gheje°^heleer ns jepÙemeYesÛes heoefmeOo meYeeheleer
lees mebmeoerÙe heæleerle veececee$e heÇcegKe Demelees.
(ex-officio Chairman) cnCegve keâeÙe& keâjleele. lÙeevegmeej
 keâuece 153 DevJeÙes, heÇlÙeskeâ jepÙeeuee Skeâ jepÙeheeue
lÙeebÛeer keâeÙex Je DeefOekeâej ueeskeâmeYesÛÙee DeOÙe#eebØeceeCesÛe
Demesue, DeMeer lejleto keâjCÙeele Deeuesueer Deens. (cee$e 7
Deensle. les je°^heleer cnCegve cenòece 6 ceefnvÙeebmee"er keâeÙe&
JÙee Iešveeogjmleer keâeÙeÅeevJeÙes (1956)) SkeâeÛe
keâ® Mekeâleele. keâejCe je°^heleerÛes heo efjòeâ PeeuÙeeheemegve 6
JÙekeäleerÛeer oesve efkeâbJee DeefOekeâ jepÙeebkeâjlee jepÙeheeue cnCetve
ceefnvÙeebÛÙee Deele efveJe[Cetkeâ IesCes IešveelcekeâÂ°Ùee yebOevekeâejkeâ
vesceCetkeâ keâjCÙeeme mebceleer heÇoeve keâjCÙeele Deeueer.
Deens.
2) Gheje°^heleer pÙeeJesUer je°^heleer cnCegve keâeÙe& keâjleele efkebâJee
lÙeebÛeer keâeÙex heej hee[leele lÙee DeJeOeerle lÙeebvee je°^heleerÛes
jepÙeeheeueebÛeer vesceCetkeâ
meJe& DeefOekeâej Je Gvcegòeâer (immunities) Øeehle Demeleele.
(Appointment of Goverment)
 keâuece 155 vegmeej jepÙeeÛÙee jepÙeheeueeÛeer vesceCetkeâ
YeejleerÙe Je Decesefjkeâve Gheje°^heleeRÛeer leguevee :
je<š^heleerkeâ[tve menerefveMeer Je mJecegoÇebefkeâle DeefOehe$eeÉejs keâsueer
 Decesefjkeâve je°^heleerÛes heo efjòeâ PeeuÙeeme Gheje°^heleer lÙeeÛÙee
peeles.
GJe&efjle heoeJeOeermee"er je°^heleer cnCetve keâeÙe& keâjleele. Yeejleele
 jepÙeheeue ueeskeâebkeâ[tve heÇlÙe#eheCes efveJe[tvener efoues peele
cee$e DeMee heefjefmLeleerle Gheje°^heleer veJeerve je°^heleer cnCetve
veener, lemesÛe je<š^heleerbheÇceeCes efJeMes<e efveJee&Ûekeâ ieCeeceeHeâ&le
keâesCelesner efJeMes<e keâeÙe& efouesues veener. ns heo efvecee&Ce keâjCÙeeceeies
DeheÇlÙe#eheCesner efveJe[tve efoues peele veener. lÙeebÛeer vesceCetkeâ
kesâJeU jepekeâerÙe meelelÙe ns keâejCe nesles. lÙeecegUs keâener
je<š^heleer keâjerle DemeuÙeeves Skeâe DeLee&ves les keâsboÇ mejkeâejÛes
lep%eebveer Gheje°^heleerÛee GuuesKe (His Superfluous
ØeefleefveOeer cnCetve keâeÙe& keâjleele.
Highness) Demee kesâuesuee Deens.
Gheje°^heleeryeöue cenòJeeÛes cegös heg{erueØeceeCes :
jepÙeheeueeÛeer heoeJeOeer  jepÙeeheeue cegKÙeceb$ÙeebÛeer vesceCetkeâ keâjleele Je lÙeeÛÙee meuuÙeeves
(Term of Governor's Office) Flej ceb$ÙeebÛeer vesceCetkeâ keâjleele. ceb$eer JewÙeefòeâkeâefjlÙee
 jepÙeheeue je<š^heleerÛeer cepeer& DemesheÙe&ble heo OeejCe keâjleele. jepÙeheeueeuee peyeeyeoej Demeleele. jepÙeheeue Úòeermeie{,
 jepÙeheeue je<š^heleerbme mebyeesOetve DeeheuÙee DeefOekeâejheoeÛee PeejKeb[, ceOÙeØeosMe Je Deesef[Mee jepÙeeceOÙes Skeâe
menerefveMeer uesKeer jepeerveecee osGâ Mekeâleele. DeeefoJeemeer keâuÙeeCe ceb$ÙeeÛeer vesceCetkeâ keâjleele.
 jepÙeheeue Deeheues heoieÇnCe keâsuÙeeÛÙee leejKesheemetve 5  jepÙeheeue jepÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâeÛeer vesceCetkeâ keâjlees,
Je<ee&ÛÙee heo OeejCe keâj Mekeâleele. lemesÛe lÙeebÛÙee heoeÛÙee mesJeeMeleea Je heoeJeOeer "jefJelees.
 jepÙeeheeueeÛee ce=lÙet PeeuÙeeme lÙeeÛeer keâeÙes& heej hee[CÙeemee"er cee$e, jepÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâeuee heoeJe¤ve otj keâjCÙeeÛee
mebyebefOele jepÙeeÛÙee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee cegKÙe vÙeeÙeeOeerMeeÛeer DeefOekeâej jepÙeheeueeme vemetve lÙeebvee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee
vesceCetkeâ nbieeceer jepÙeeheeue cnCetve keâsueer peeGâ Mekeâles. vÙeeÙeeOeerMeeme heoeJe¤ve otj keâjCÙeeÛÙee heæleervegmeej
 jepÙeheeue heoemee"er Den&lee (Qualification) heoeJe¤ve otj keâjlee Ùesles (cnCepesÛe mebmeosÛÙee meceeJesoveeÛÙee
 lees YeejleeÛee veeieefjkeâ DemeeJee, DeeOeejeJej je°^leerÛÙee DeeosMeeÉejs)
 lÙeeves JeÙeeÛeer 35 Je<e&s hetCe& keâsuesueer DemeeJeer.  jepÙeheeue jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛÙee DeOÙe#e Je meomÙeebÛeer
 lees jepÙeyeensjerue JÙekeäleer DemeeJee,pesCes keâjâve lees mLeeefvekeâ vesceCetkeâ keâjlees. cee$e, lÙeebvee heoeJe¤ve otj keâjCÙeeÛee
jepekeâejCeeheemetve efJeueie Demesue. DeefOekeâej jepÙeeheeueeme vemetve je°^heleerme Deens.
 jepÙeeheeueeÛeer vesceCetkeâ keâjleevee je°^heleeRveer jepÙeeÛÙee  jepÙeeheeue jepÙeeleerue efJeÅeeheer"ebÛes kegâueheleer cnCetve keâeÙe&
cegKÙeceb$Ùeeuee meuuee IÙeeJee. pesCes keâ¤ve jepÙeeleerue keâjleele, lemesÛe efJeÅeeheer"ebÛÙee kegâueieg¤ÛÙee (Vice-chan-
Iešveelcekeâ Ùeb$eCee JÙeJeefmLeleheCes ÛeeueCes megefveef§ele nesF&ue. cellors) vesceCetkeâ keâjleele.
jepÙeheeue heoeÛÙee Meleea 2) keâeÙeosefJe<eÙekeâ DeefOekeâej (Legislative Powers)

 jepÙeeheeue mebmeosÛÙee DeeefCe jepÙee efJeOeeveceb[UeÛÙee 1) jepÙe efJeOeeveceb[UeÛes DeefOeJesMe yeesueefJeCes DeeefCe mLeefiele
keâesCelÙeener meYeeie=neÛee meomÙe DemeCeej veener. keâjCes ÙeeÛee jepÙeheeueebvee DeefOekeâej Demelees. lemesÛe
 jepÙeheeue keâesCelesner DevÙe ueeYeeÛes heo OeejCe keâjCeej cegKÙeceb$ÙeeÛÙee meuuÙeevegmeej efJeOeevemeYee efJemeefpe&le keâjCÙeeÛee
veener. DeefOekeâejner jepÙeheeueebvee Deens.
MeheLe Je Øeefle%ee (Oath of Affirmation) 2) ØelÙeskeâ meeJe&ef$ekeâ efveJe[CetkeâerveblejÛÙee heefnuÙee DeefOeJesMeveeÛÙee
 jepÙeeÛÙee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee cegKÙe vÙeeÙeeOeerMeeÛÙee mece#e meg¤Jeeleeruee jepÙeeheeue jepÙe efJeOeeveceb[Uemeceesj DeefYeYee<eCe
(lÙeeÛÙee DevegheefmLeleerle GheueyOe pes‰ele vÙeeÙeeOeerMeeÛÙee keâjleele.
mece#e) MeheLe IÙeeJeer ueeieles. 3) jepÙeeheeue efJeOeevemeYesÛes DeOÙe#e Je GheeOÙe#e Ùee oesIeebÛeer
heos efjòeâ PeeuÙeeme efJeOeevemeYesÛes keâecekeâepe ÛeeueefJeCÙeemee"er
jepÙeheeueeÛes efJeMes<eeefOekeâej Je Gvcegòeâer meYeeie=neleerue keâesCelÙeener meomÙeebme DeOÙe#e cnCetve vescet
(Priviledges and Immunities) Mekeâleele.
 jepÙeheeueeÛÙee efJe¤æ lÙeebÛÙee heoeJeOeerojcÙeeve keâesCelÙeener 4) jepÙeheeue efJeOeeve heefj<eosJej meeefnlÙe, efJe%eeve, keâuee,
ØekeâejÛeer Heâewpeoejer keâeÙe&Jeener (criminal proceeding) menkeâej ÛeUJeU Je meeceeefpekeâ mesJee Ùee heeÛe #es$eeleerue
meg¤ kesâueer peeCeej veener efkebâJee Ûeeuet kesâueer peeCeej veener. efJeMes<e %eeve efkebâJee DevegYeJe DemeCeeNÙee 1/6 meomÙeebvee
veeceefveoxefMele keâjleele.
jepÙeheeueeÛes DeefOekeâej Je keâeÙe& :  jepÙeeheeue efJeOeevemeYesJej De@iuees-Fbef[Ùeve meceepeeleerue
1) keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer (Exective Power) ØeefleefveOeer efveJe[tve Deeuee vemesue lej lÙeebÛÙee 1 meomÙeeuee
 jepÙeMeemeveeÛee meJe& keâeÙe&keâejer keâejYeej jepeheeueeÛÙee veeJeeves efJeOeevemeYesJej veeceefveoxefMele keâjleele.
ÛeeueefJeuee peelees.
 keâesCelesner efJeOesÙekeâ jepÙeheeueeÛÙee mebceleerefMeJeeÙe keâeÙeÅeele 4) vÙeeÙeefJe<eÙekeâ DeefOekeâej
¤heebleefjle nesle veener. jepÙe efJeOeeveceb[Ueves efJeOeÙeskeâ mebcele  je°^heleer pesJne GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue vÙeeÙeeOeerMeebÛÙee vesceCetkeâe
kesâuÙeeveblej les jepÙeheekeâ[s mebceleermee"er meeoj kesâues peeles. keâjleele lesJne lÙeebvee mebyebefOele jepÙeeÛÙee jepÙeheeueeÛee efJeÛeej
lÙeeJej jepÙeeheeue heg{erue efveCe&Ùe IesT Mekeâleele. IÙeeJee ueeielees.
1. efJeOesÙekeâeuee mebceleer osT Mekeâleele efkebâJee
2. efJeOesÙekeâeuee mebceleer jesKetve "sJet Mekeâleele efkebâJee jepÙeheeueeÛeer Iešveelcekeâ efmLeleer
3. les efJeOesÙekeâ (Oeve efJeOeÙeskeâ JeieUlee) jepÙe  jepÙeheeue ne jepÙeeÛee veeceOeejer ØecegKe Demetve JeemleJe
efJeOeeveceb[Uekeâ[s hegveefJe&ÛeejeLe& hee"Jet Mekeâleele. DeefOekeâejer meòee cegKÙeceb$ÙeeÛÙee vesle=lJeeKeeueerue cebef$eceb[UeÛÙee
 jepÙe efJeOeeveceb[Ueves les efJeOesÙekeâ megOeejCesmen efkebâJee lÙeeefJevee neleer Demeles.
hegvne heeefjle kesâues DeeefCe jepÙeeheeueekeâ[s mebceleerkeâjlee meeoj  keâuece 134 DevJeÙes, ceb ef$eceb [U meecego eef Ùekeâef jlÙee
kesâues lej, jepÙeeheeue lÙeeme mebceleer osCÙeeÛes jeKetve "sJet efJeOeevemeYesuee peyeeyeoej Demeles, lej JewÙeefòeâkeâ ceb$eer
Mekeâle veener. jepÙeheeueeme peeyeeyeoej Demelees.
 jepÙeheeue Oeve efJeOesÙekeâ efJeOeeveceb[Uekeâ[s hegveefJe&ÛeejeLe&  Jejerue lejlegoeRJe¤ve efometve Ùesles keâer, jepÙeheeueeÛeer Iešveelcekeâ
hee"Jet Mekeâle veener. jepÙeheeue Oeve efJeOesÙekeâeuee mebceleer efmLeleer je°^heleerÛÙee efmLeleerhes#ee heg{erue oesve yeeyeleerle efYeVe
osT Mekeâleele efkebâJee leer jesKetve "sJet Mekeâleele. Deens.
 les efJeOesÙekeâ je°^heleeRÛÙee efJeÛeejeLe& jeKetve "sJet Mekeâleele.  IešvesceOÙes jepÙeheeueeme iejpe he[uÙeeme mJesÛÚsvegmeej/
 Skeâe yeeyeleerle, jepÙe efJeOeeveceb[Ueves mebcele kesâuesues efJeOesÙekeâ mJeefJeJeskeâevegmeej ke=âleer keâjCÙeeÛeer MekeäÙelesÛeer lejleto kesâuesueer
je°^heleeRÛÙee efJeÛeejeLe& jeKetve "sJeCes jepÙeeheeueeme yebOevekeâejkeâ Deens, cee$e DeMeer MekeäÙelee je°^heleermee"er keâjCÙeele Deeuesueer
Demeles . (pej les ef J eOes Ù ekeâ jepÙeeÛÙee GÛÛe Deens.
vÙeeÙeeueÙeeÛÙee efmLeleerceOÙes yeoue Ie[Jetve DeeCeCeejs  42 JÙee Iešveeog¤mleerveblej (1976) ceb$ÙeebÛee meuuee
Demesue lej) je°^heleeRJej yebOevekeâejkeâ keâjCÙeele Deeuesuee Deens. cee$e Demes
 jepÙe efJeOeeveceb[UeÛes DeefOeJeMesve meg¤ vemeuÙeeme DeeefCe yebOeve jepÙeheeueeÛÙee yeeyeleerle keâjCÙeele Deeuesues veener.
SKeeoe keâeÙeoe leele[erves keâjCÙeeÛeer iejpe efvecee&Ce PeeuÙeeme
jepÙeheeue lemee DeOÙeeosMe (Ordinance) keâe{leele. jepÙeheeueebÛes Øeemebefiekeâ mJesÛÚeefOekeâej
efJeOeeveceb[UeÛes heg{erue DeefOeJesMeve meg¤ PeeuÙeeJej mene  efveJe[Cegkeâerveblej keâesCelÙeener jepekeâerÙe he#eeme efJeOeevemeYesle
Dee"Je[ÙeebÛÙee Deele Ùee DeOÙeeosMeuee efJeOeeveceb[Ueves ceevÙelee yengcele Øeehle Peeuesues vemeuÙeeme cegKÙeceb$ÙeebÛeer vesceCetkeâ
osCes iejpesÛes Demeles. DevÙeLee lÙeeÛee Debceue mebheg°le keâjlesJesUer efkebâJee keâeÙe&jle cegKÙeceb$ÙeeÛee DeÛeevekeâ ce=lÙet
Ùeslees.lelhetJeea jepÙeeheeue kesâJnener DeOÙeeosMe ceeies IesT Mekeâleele. Peeuee Je keâesCeleener mhe° GòejeefOekeâejer vemeuÙeeme veJeerve
cegKÙeceb$ÙeeÛeer vesceCetkeâ keâjlesJeUer.
3. efJeòeerÙe DeefOekeâej (Financial Powers)  keâvee&škeâ-nwõyeeo-keâvee&škeâ ØeosMeemee"er mJeleb$e JewOeeefvekeâ
 DeLe&efJeOesÙekeâ kesâJeU jepÙeheeueeÛÙee hetJe&mebceleervesÛe jepÙe efJekeâeme ceb[UeÛeer mLeehevee (keâuece 371)
efJeOeeveceb[Uele meeoj kesâues peeles.  je°^heleer Je jepÙeheeue ÙeebÛÙee DeOÙeeosMe keâe{CÙeeÛÙee
 jepÙeheeue jepÙe efJeOeeveceb[Uele Jeeef<e&keâ efJeòeerÙe efJeJejCehe$ekeâ DeefOekeâejebÛeer leguevee
(jepÙe MeemeveeÛee DeLe&mebkeâuhe) ceeb[CÙeeÛes Ie[Jetve DeeCeleele.
 jepÙeheeue oj heeÛe Je<eeË veer heb Û eeÙele meb m Lee Je je°^heleer Je jepÙeheeue ÙeebÛÙee #eceeoeveeÛÙee DeefOekeâejeÛeer
cÙegefveefmeheeefuešeRÛÙee efJeòeerÙe efmLeleerÛÙee ÛeewkeâMeermee"er jepÙe megÛevee
efJeòe DeeÙeesieeÛeer mLeehevee keâjleele.  jepÙeheeueeuee cee$e ue<keâjer vÙeeÙeeueÙeeves efouesuÙee efMe#ee
efkebâJee efMe#eeosMeeefJe¤æ #eceeoeveeÛee DeefOekeâej GheueyOe
veener. lees Heâòeâ je°^heleeruee Deens.
 jepÙeheeueeue ce=lÙegob[eme #eceeoeve keâjCÙeeÛee DeefOekeâej veener. heoeJeOeer (Term)
(pejer SKeeÅee jepÙe keâeÙeÅeele ce=lÙegob[eÛeer lejleto  je°heleeRÛeer cepeea DemesheÙeËle Deeheues heo OeejCe keâjleele.
Demeueer lejer lÙeeme #eceeoeve keâjCÙeeÛee DeefOekeâej  hebleØeOeeveeÛes DeefOekeâej Je keâeÙe& (Powers and
je°^heleeRvee Deens. jepÙeheeueeme veener.) Functions)
 jepÙeheeueeme ce=lÙegob[eÛee efMe#eeosMe efveuebefyele keâjCÙeeÛee, De) ceb$eerceb[UeÛÙee meboYee&le
lÙeele metš osCÙeeÛee efkebâJee lees meewcÙe keâjCÙeeÛee DeefOekeâej 1) keWâõerÙe cebef$eceb[Ueleerue Flej ceb$eer je°^heleeRkeâ[tve hebleØeOeeveeÛÙee
Deens. ÙeeJe¤ ce=lÙegob[eme #eceeoeve kesâJeU je°^heleer keâ¤ meuuÙeeJe¤ve efveÙegòeâ kesâues peeleele. je°^heleer kesâJeU DeMeeÛe
Mekeâleele, lej ce=lÙegob[eÛee efMe#eeosMe efveuebefyele keâjCÙeeÛee, JÙeòeâeRÛeer efveÙegòeâer ceb$eer cnCetve keâ¤ Mekeâlees pÙeebÛÙee veeJeebÛeer
lÙeele metš osCÙeeÛee efkebâJee lees meewcÙe keâjCÙeeÛee DeefOekeâej efMeHeâejme hebleØeOeeveebveer kesâuesueer Demeles.
oesIeebvee Deens. 2) hebleØeOeeve ceb$ÙeebceOÙes KeelesJeešhe keâjleele.
3) hebleØeOeeve SKeeÅee ceb$Ùeeuee jepeerveecee osCÙeeme meebiet Mekeâleele.
hebleØeOeeve 4) hebleØeOeeve cebef$eceb[UeÛÙee meYeebÛes DeOÙe#emLeeve Yeg<eefJeleele
(Prime Minister) DeeefCe lÙeeÛÙee efveCe&ÙeebJej ØeYeeJe šekeâleele.
5) hebleØeOeeve jepeerveecee osTve cebef$eceb[UeÛÙee hee[eJe Ie[Jetve
 keâuece 75 : je°^heleer hebleØeOeeveeÛeer efveÙegòeâer keâjleerue. DeeCet Mekeâleele. cnCepes hebleØeOeeveeÛee jepeerveecee cnCepes
 ueeskeâmeYesleerue yengceleeleerue he#eeÛÙee veslÙeeueeÛe (leader mebhetCe& ceb$eerceb[UeÛee jepeerveecee.
of majority party) hebleØeOeeve cnCetve efveÙegòeâ keâjeJes  hebleØeOeeveebveer jepeerveecee efouÙeeme efkebâJee lÙeebÛee ce=lÙeg PeeuÙeeme
ueeieles. cebef$eceb[U keâeÙe& keâ¤ Mekeâle veener. hebleØeOeeveebÛÙee
 cee$e heg{erue oesve heefjefmLeleeRceOÙes je°^heleer hebleØeOeeveeÛÙee jepeerveecee efkebâJee ce=lÙegcetUs cebef$eceb[U DeeheesDeehe efJemeefpe&le
efveJe[ Je efveÙegòeâeryeeyele Deeheueee JewÙeefòeâcekeâ mJesÛÚeefOekeâej neTve jepekeâerÙe Keb[/ heeskeâUer efvecee&Ce nesles.
(individual) Jeehe¤ Mekeâleele.
 pesJne ueeskeâmeYesle keâesCelÙeener he#eeuee mhe° yengcele vemeles ye) je°^heleeRÛÙee meboYee&le :
lesJne DeMee heefjefmLeleerle je°^heleer menmee ueeskeâmeYesleerue 1) hebleØeOeeve ns je°^heleer Je cebef$eceb[U ÙeeceOeerue mebhekeâe&Ûes
meJeeËle cees"Ùee he#eeÛÙee efkebâJee ÙegleerÛÙee veslÙeeuee hebleØeOeeve ØecegKe ceeOÙece Deens. lÙeevegmeej IešvesÛee keâuece 78 ceOÙes,
cnCetve MeheLe osleele DeeefCe lÙeebvee menmee Skeâe ceefnvÙeeÛÙee hebleØeOeeveebÛeer heg{erue keâle&JÙes meebieCÙeele Deeueer Deensle.
Deele ueeskeâmeYesle efJeÕeemeeÛee "jeJe IesCÙeeÛes meebefieleues peeles  mebIejepÙeeÛÙee keâejeYeejeÛÙee ØeMeemeveeMeer mebyebefOele cebef$eceb[UeÛes
lÙeebveer ne "jeJe efpebkeâuee lej les hebleØeOeeve keâeÙece jenleele. meJe& efveCe&Ùe Je efJeefOeefJeOeeveeÛes meJe& ØemleeJe je°^heleeRvee
 mebmeosÛÙee keâesCelÙeener meYeeie=neÛee meomÙe vemeuesuÙee JÙeòeâerÛeer keâUefJeCes.
hebleØeOeeve cnCetve keâjlee ÙesT Mekeâles. cee$e lÙeeves heg{erue 6
ceefnvÙeebÛÙee Deele keâesCelÙeener Skeâe meYeeie=neÛes meomÙelJe keâ) mebmeosÛÙee meboYee&le :
Øeehle keâjCes iejpesÛes Demeles. lÙeeÛes hebleØeOeeve heo mebheg°ele  hebleØeOeeve je°^heleeRvee mebmeosÛeer DeefOeJesMeves yeesueJeCes DeeefCe
Ùesles. mLeefiele keâjCes, Ùeeyeeyele meuuee osleele.
2) hebleØeOeeve je°^heleeRvee kesâJnener ueeskeâmeYee efJemeefpe&le keâjCÙeeme
MeheLe (oath) meuuee osT Mekeâleele.
 hebleØeOeeveebveer Deeheues heo «enCe keâjCÙeehetJeea je°^heleer lÙeebvee
heo Je ieesheefveÙelesÛeer MeheLe (oath of office and Se- Flej DeefOekeâej Je keâeÙex :
crecy) osleele. 1) hebleØeOeeve heg{erue DeeÙeesie / heefj<eoebÛes DeOÙe#e cnCetve
 hebleØeOeeveeuee/ keWâõerÙe ceb$Ùeeuee oesve MeheLe IÙeeJÙee ueeieleele: keâeÙe& keâjleele efveleer DeeÙeesie,je°êrÙe Skeâelcelee heefj<eo,
heoeÛeer MeheLe Je ieesefheefveÙelesÛeer MeheLe DeeblejjepÙeerÙe heefj<eo DeeefCe je°êrÙe peuemebheoe heefj<eo.
2) les je°êÛes vesle=lJe keâjleele. efJeefJeOe jepÙeeleerue JesieJesieàÙee  je°^heleer cebef$eceb[Ueuee DeMee meuuÙeeÛee HesâjefJeÛeej keâjCÙeeme
ueeskeâebvee Yesš osTve lÙeebÛÙee mecemÙee peeCetve Iesleele. meebieg Mekesâue DeeefCe je°^heleer DeMee HesâjefJeÛeejeveblej osCÙeele
 Deebyes[keâj ÙeebÛÙee celes YeejleeÛÙee je°^heleeRÛeer veJns lej DeeuesuÙee meuuÙeevegmeej Jeeieleerue.
hebleØeOeeveebÛeer leguevee Decesefjkeâve je°^heleeRMeer kesâuesueer ÙeesiÙe keâuece 75 : ceb$ÙeebmebyebOeer DevÙe lejlegoer
nesF&ue. 1) keâuece 75 (1) hebleØeOeeve je°^heleeRkeâ[tve efveÙegòeâ kesâues
peeleerue DeeefCe Flej ceb$eer je°^heleeRkeâ[tve hebleØeOeeveebÛÙee
hebleØeOeeveeÛÙee YetefcekesâÛes JeCe&ve meuuÙeeJe¤ve efveÙegòeâ kesâues peeleerue.
1) uee@[& ceesue&s : meceeveebceOeerue heefnuee (Primus inter 2) ceb$ÙeebÛeer mebKÙee SketâCe ueeskeâmeYebÛÙee meomÙeebÛÙee 15
pares'ie. first among equals) škeäkeäÙeehes#ee DeefOekeâ DemeCeej veener. (ner lejleto IešvesceOÙes
2) mej efJeuÙece nejkeâesu[ ieewCe leeNÙeebceOeerue Ûebõ (inter 91 Jeer Iešveeog¤mleer keâeÙeoe, 2003 DevJeÙes meceeefJe°
stellas luna minore'ie'a moon among lesser keâjCÙeele Deeueer.)
stars)
3) he#eeÛee keâesCeeleener meomÙe pej he#eeblejyeboer keâeÙeÅeeDebleie&le
3) pesefvebipe : «en pÙeeÛÙee YeesJeleer efHeâjleele Demee metÙe& (a 10 JÙee DevegmetÛeerleerue ogmeNÙee heefjÛÚoevegmeej) meomÙe
sun around which planets revolves')
cnCetve Dehee$e "jefJeCÙeele Deeuee Demesue lej lees ceb$eer
4) cevjes : MeemevemebmLesÛÙee penepeeÛee ke@âhšve (the captainof nesCÙeeme megæe Dehee$e Demesue.
the ship of the state)
4) keâuece 75 (2) je°^heleer cepeea DemesheÙeËle ceb$eer Deeheueer heos
5) j@cemes cegF&j : (the steersman of steering wheel OeejCe keâjleerue.
of ship of the state)
5) cebef$eceb[U ueeskeâmeYesme meecegoeefÙekeâheCes peyeeyeoej Demesue.
 YeejleeÛes heefnues hebleØeOeeve - hebef[le peJeenjueeue vesn¤
6) ceb$Ùeeves Deeheues heo «enCe keâjCÙeehetJeea je°^heleer lÙeeme heo
 YeejleeÛes meJee&efOekeâ keâeUe hebleØeOeeve heoeJej jneCeejer JÙeòeâer-
Je ieesheefveÙelesÛÙee MeheLee, eflemeNÙee DevegmetÛeerle efouesuÙee
hebef[le peJeenjueeue vesn¤ vecegvÙeevegmeej osleerue.
 hebef[le peJeenjueeue vesn¤ ÙeebÛÙee ce=lÙetveblej ieguePeejerueeue
7) pees ceb$eer keâesCelÙeener meueie mene ceefnvÙeebÛÙee keâeueeJeOeerle
veboe Ùebeveer ØeYeejer hebleØeOeeve cnCetve heoYeej heeefnuee. mebmeosÛÙee keâesCelÙeener meYeeie=neÛee meomÙe vemesue lÙeeÛes
cebef$eheo Demee keâeueeJeOeer mebheleeÛe mebheg°ele ÙesF&ue.
keWâõerÙe cebef$eceb[U 8) ceb$ÙeebÛes Jesleve Je Yeòes mebmeosves keâeÙeÅeeÉejs JesUesJesUer efveOee&efjle
(Council of Ministers) kesâuÙeeØeceeCes Demeleerue.
 keâuece 78 : ceOÙes cebef$eceb[UÛÙee opee&Ûeer lejleto Deens, cebef$eceb[UeÛÙee meuuÙeeÛes mJe¤he
lej keâuece 75 : ceOÙes ceb$ÙeebÛeer efveÙegòeâer, heoeJeOeer, peyeeyeoejer,  je°^heleeruee meneÙÙe Je meuuee osCÙeemee"er hebleØeOeeveebÛÙee
hee$elee. MeheLe DeeefCe heieej Je Yeòes ÙeebyeeyeleÛÙee lejlegoer vesle=lJeeKeeueerue Skeâ cebef$eceb[U Demesue Je je°^heleeRvee Deeheueer
Deensle. keâeÙex heej hee[leebvee DeMee meuuÙeevegmeejÛe JeeieeJes ueeiesue.
 keâuece 74 : je°^heleerme meneÙÙe Je meuuee osCÙeekeâefjlee  ueeskeâmeYee efJemeefpe&le PeeuÙeeveblejner je°^heleeRvee keâeUpeerJeent
ceb$eerceb[U mejkeâejÛÙee/ cebef$eceb[UeÛÙee meuuÙeevegmeejÛe JeeieeJes ueeiesue.
Iešveelcekeâ lejlegoer ceb$ÙeebÛÙee efveÙegòeâeryeyeele lejlegoer

 * keâuece 74 (1) je°^heleerme meneÙÙe Je meuuee osCÙeemee"er 1) mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebhewkeâer keâesCelÙeener meYeeie=neÛee meomÙe
hebleØeOeeveeÛÙee vesle=lJeeKeeueerue Skeâ cebef$eceb[U Demesue Je vemeuesuÙee JÙeòeâerÛeer efveÙegòeâer ceb$eer cnCetve kesâueer peeT Mekeâles.
je°^heleer Deeheueer keâeÙe&s heej hee[leevee lÙee meuuÙeevegmeej cee$e, lÙeeme mene ceefnvÙeebÛÙee Deele keâesCelÙeener Skeâe meYeeie=neÛes
Jeeieleerue (42 Jeer Iešveeog¤mleer 1976) meomÙelJe efceUJeeJes ueeieles, DevÙeLee lÙeeÛes cebef$eheo mebheg°ele
Ùesles.  91 JÙee Iešveeog ¤ mleer keâeÙeÅeeves ceb ef $ ece[Ueleer u e
2) mebmeosÛÙee Skeâe meYeeie=neÛee meomÙe DemeuesuÙee ceb$Ùeeme hebleØeOeeveebmeefnle SketâCe ceb$ÙeebÛeer mebKÙee ueeskeâmeYesleerue SketâCe
ogmeNÙee meYeeie=nele yeesueCÙeeÛee Je keâecekeâepeele Yeeie OesCÙeeÛee meomÙeebÛÙee 15 škeäkeäÙeebhes#ee DeefOekeâ DemeCeej veener.
DeefOekeâej Demelees. cee$e lees kesâJeU meomÙe DemeuesuÙee  44 Jeer Iešvee og¤mleer, 1978 DevJeÙes, keâuece 352
meYeeie=neleÛe celeoeveele Yeeie IesT Mekeâlees. (3) ceOÙes ke@âefyevesš MeyoeÛee GuuesKe ØeLece keâjCÙeele Deeuee.
Ùee keâueceelenerke@âefyevesšÛeer JÙeeKÙee keâuece 75 Keeueer
cebef$eceb[UeÛeer jÛevee efveÙegòeâ keâjCÙeele Deeuesues hebleØeOeeve Je ke@âefyevesš opee&Ûes
1) ke@âefyevesš ceb$eer (Canomet Minister) DevÙe ceb$eer ÙeebÛeer heefj<eo SJe{erÛe kesâueer Deens.
2) jepÙeceb$eer (Minister of State)
3) Gheceb$eer : ke@âefyevesš ceb$eer efkebâJee jepÙeceb$Ùeeuee meneÙÙekeâ ke@âefyevesšÛes DeefOekeâej Je keâeÙex
cnCetve keâeÙe& keâjleele.  leer je°^heleeRvee meuueeieej mebmLee cnCetve keâeÙe& keâjles Je
efleÛee meuuee je°^heleeRJej yebOevekeâej Demelees.
ceb$ÙeebÛeer peyeeyeoejer (Ministerial Responsibility)
1) ceb$ÙeebÛeer JewÙeefòeâkeâ peyeeyeoejer efkeâÛeve ke@âefyevesš
 ceb$eer Deeheueer heos je°^heleerÛeer cepeea DemesheÙeËle OeejCe keâjleerue.  Deebleefjkeâ ke@âefyevesš efkebâJee efkeâÛeve ke@âefyevesš cnCetve DeesUKeuee
2) meecegefnkeâ peyeeyeoejer peeCeeje Skeâ Depetve Úesše ieš Kejs meòee keWâõ yeveues Deens.
lÙeeÛes mJe¤he Jeleg&Ueleerue Jele&gU Demes Deens.
 cebef$eceb[U meecegefnkeâefjlÙee ueeskeâmeYesuee peyeeyeoej Demesue.  Iešveeyee¢e JÙeòeâer (hebleØeOeeveeÛes efce$e efkebâJee kegâšgbyeeleerue
 ueeskeâmeYesves cebef$eceb[UeÛÙee efJe¤æ DeefJeÕeemeeÛee "jeJe heeefjle JÙeòeâer) megæe Demet Mekeâleele. Ùee iešeÉejs cenlJeeÛes efveCe&Ùe
kesâuÙeeme meJe& ceb$Ùeebvee jepeerveecee ÅeeJee ueeielees. ceb$eer IesTve (efMepeJetve) ke@âefyevesšmeceesj ceevÙelesmee"er "sJeues peeleele.
jepÙemeYesÛee meomÙe DemeuÙeemener lÙeeme jepeerveecee ÅeeJee cnCetve lÙeeuee efkeâÛeve ke@âefyevesš Demes veeJe he[ues.
ueeielees.
 cebef$eceb[U je<šheleeRvee (meYeeie=n celeoejebveer celes ØeoefMe&le ke@âefyevesš meefcelÙee
keâjerle DeeOeejeJe¤ve) ueeskeâmeYee efJemeefpe&le keâ¤ve veJeerve  ke@âefyevesš meefceleer cnCepes keâener ke@âefyevesš ceb$Ùeebveer efceUJet
ef veJe[Ceg keâe Ies CÙeeÛee meuuee os T Mekeâleele. cee$e, yeveuesueer meefceleer nesÙe.
ueeskeâmeYesÛee efJeÕeeme ieceeJeuesuÙee cebef$eceb[UeÛee  ke@âefyevesš meefcelÙeebÛee GuuesKe IešvesceOÙes vemeuÙeeves lÙee
meuuee heeUCes je°^heleeRJej yebOevekeâejkeâ Demeles. Iešveeyee¢e Ùeb$eCee Deensle.
 1953 ceOÙes [e@. Deebye[skeâjebveer efnbot keâes[ efyeueeJe¤ve
Øekeâej
PeeuesuÙee celeYesoecegUs jepeerveecee efouee.
1) leoLe& (Ad-hoc) ke@âefyevesš meefcelÙee SKeeÅee efJeefMe°
 mebÙegòeâ ceneje°êÛÙee efveefce&leeryeeyele PeeuesuÙee celeYesoecegUs
mecemÙesMeer mebyebefOele keâeÙe& keâjCÙeemee"er JesUesJesUer mLeeheve
meer.[er. osMecegKe Ùeebveer jepeerveecee efouee.
kesâuÙee peeleele.
2) mLeeÙeer (Stamding) meefcelÙee keâeÙecemJe¤heer mJe¤heeÛÙee
3) vÙeeefÙekeâ peyeeyeoejerÛee DeYeeJe :
Demeleele.
 efyeÇšveceOÙes jepemeòesÛÙee ØelÙeskeâ meeJe&peefvekeâ DeeosMeeJej mebyebefOele
jÛevee
ceb$ÙeeÛeer mener DeeJeMÙekeâ Deemeles.
1) ke@âefyevesš meefcelÙeebÛeer efveefce&leer hebleØeOeeveebceeHe&âle keâeU Je
 YeejleerÙe Iešvesle DeMeer lejleto veener. je°^heleeRÛÙee DeeosMeeJej
heefjefmLeleerÛÙee iejpesvegmeej kesâueer peeles. lÙeecegUs lÙeebÛeer
mebyebefOele ceb$ÙeeÛÙee menerÛeer lejleto veener.
mebKÙee, veeceesuuesKe DeeefCe jÛevesceOÙes JesieJesieUer yeoue
 ke@âefyevesšÛeer meeOeejCele: Skeâe Dee"Je[Ùeeletve Skeâ meYee
Peeuesuee efomelees.
nesles.
2) lÙeebÛeer meomÙemebKÙee JesieJesieUer Demeles. meOÙee lÙeebÛeer heoeJeOeer Je heefjßeceer (Term and Remuneration)
meomÙemebKÙee 5 les 16 (DeOÙe#eebmenerle) Flekeâer Deens.  je°^heleeRÛeer cepeea DemesheÙeËle heo OeejCe keâjleele. cnCepesÛe
3) ke@âefyevesš meefcelÙeebceOÙes menmee ke@âefyevesš ceb$ÙeebÛee meceeJesMe cebef$eceb[Ueves jepeerveecee efouÙeeme efkebâJee cebef$eceb[U yeoueues
Demelees. cee$e efleÛÙeeceOÙes iewj-ke@âefyevesš ceb$ÙeebÛeener meceeJesMe lej cenevÙeeÙeJeeoer megæe DeeheuÙee heoeÛee jepeerveecee osleele,
kesâuee peeT Mekeâlees. keâejCe vesceCetkeâ cebef$eceb[UeÛÙee meuuÙeevegmeejÛe Peeuesueer
4) ke@âefyevesš meefcelÙeebÛes DeOÙe#e menmee hebleØeOeeve Demeleele. Demeles.
meOÙeeÛÙee ke@âefyevesš meefcelÙee keâle&JÙes Je keâeÙex

1) vesceCetkeâ ke@âefyevesš meefceleer (Appointments Committee 1) je°^heleeRkeâ[tve lÙeebvee JesUesJesUer kesâuÙee peeleerue DeMee
of the Cabinet) : DeOÙe#e - hebleØeOeeve efJeefOeefJe<eÙekeâ Yeejle mejkeâejuee meuuee osCes.
2) efveJeeme ke@âefyevesš meefceleer (Cabinet Committee on 2) je°^heleerkeâ[tve lÙeebvee vescetve efoueer peeleerue DeMeer Flej
Accomodation) : DeOÙe#e - keWâõerÙe ie=n ceb$eer (jepeveeLe efJeefOeefJeOesÙekeâ keâeces keâjCes.
efmebn) 3) Iešvesves efkebâJee keâesCelÙeener keâeÙeÅeeves lÙeebÛÙeekeâ[s meesheefJeuesueer
3) mebmeoerÙe keâecekeâepeeJejerue ke@âefyevesš meefceleer (Cabinet keâeÙex heej hee[Ces.
Committee on Parliamentary Affairs) : DeOÙe#e-
keWâõerÙe ie=n ceb$eer (jepeveeLe efmebn)
4) jepekeâerÙe keâeceekeâepeeJejerue ke@âefyevesš meefceleer (Cabinet DeefOekeâej
Committee on Political Affairs) : DeOÙe#e -
hebleØeOeeve jepekeâerÙe keâecekeâepeeJejue ke@âefyevesš meefceleeruee meghej
1) lÙeevee YeejleeÛÙee jepÙe#es$eeleerue meJe& vÙeeÙeeueÙeebceOÙes
ke@âefyevesš Demesner cnCeleele. megveeJeCeerÛee/ Ssketâve Iesleues peeCÙeeÛee DeefOekeâejer Deens.
5) DeeefLe&keâ keâecekeâepeeJejerue ke@âefyevesš meefceleer (Cabint  2) lÙeebvee mebmeosÛÙee oesvner meYeeie=nebceOÙes efkebâJee lÙeebÛÙee
Committee on Economic Affrairs) : DeOÙe#e - mebÙegòeâ yew"keâerceOÙes DeeefCe les meomÙe DemeuesuÙee mebmeoerÙe
hebleØeOeeve meefceleerceOÙes yeesueCÙeeÛee Je keâecekeâepeele Yeeie IesCÙeeÛee
6) mebj#eCeeJejerue ke@âefyevesš meefceleer (Cabinet Commit- DeefOekeâej Deens. cee$e, lÙeebvee lesLes celeoeveeÛee DeefOekeâej
tee on Security) : DeOÙe#e - hebleØeOeeve veener.
3) lÙeebvee mebmeo meomÙeeØeceeCes meJe& efJeMes<eeefOekeâejer Je mebj#eCe
Øeehle nesles.
YeejleeÛee cenevÙeeÙeJeeoer  cenevÙeeÙeJeeoer ns keWâõerÙe ke@âefyevesšÛes meomÙe vemeleele.
(Attorney General of India )  lÙeebveer Yeejle mejkeâejÛÙee mebceleerefJevee Heâewpeoejer iegv¢eeÛee
oes<eejeshe DemeuesuÙee JÙeòeâerÛee yeÛeeJe keâ¤ veÙes.
 keâuece 76  cenevÙeeÙeJeeoer ns Yeejle mejkeâejÛes hetCe& keâeefueve Jekeâerue
 YeejleeÛes meJeexÛÛe keâeÙeoe DeefOekeâejer cnCetve keâeÙe& keâjleele. veenerle les mejkeâejer mesJekeâ Ùee iešele cees[le veener. lemesÛe
lÙeebvee Keepeieer Jeefkeâueer keâjCÙeeemetve ØeefleyebefOele keâjCÙeele
vesceCetkeâ Je Den&lee Deeuesues veener.
 YeejleeÛÙee cenevÙeeÙeJeeÅeeÛeer vesceCetkeâ je°^heleeRceeHe&âle kesâueer
peeles. mee@efueefmešj pevejue Dee@Heâ Fbef[Ùee
 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee vÙeeÙeeOeerMe cnCetve vesceCet nesCÙeeme  les cenevÙeeÙeeJeeoeruee lÙeebÛÙee keâeceele ceole keâjleele. cee$e
Den&lee Øeehle ner heos Iešveelcekeâ heos veener.

cenevÙeeÙeJeeoer - keâuece 76 ÙeesiÙelee/ hee$elee - meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeefOeMeeØeceeCes
efveÙegòeâer je°^heleer ceehe&âle (hebleØeOeeveeÛÙee meuuÙeeves) Jesleve - keWâõeÛÙee mebefÛele efveefOeJej Yeejerle
keâeÙe&keâeue - 5 Je<ex keâuece - 88 vegmeej - cenevÙeeÙeeoer Skeâcee$e iewjmebmeoerÙe
jepeerveecee - je°^heleerkeâ[s meomÙe Deens, pees mebmeosÛÙee yew"keâebvee Yeeie Ieslees. heCe
celeoeve keâ® Mekeâle veener.
De. keâeÙe& efJ eJejCe
1 Yeeie IesCes mebmeoÛÙee keâesCelÙeener ie=nele Yeeie nesT Mekeâleele.
mebmeosÛÙee keâesCelÙeener ie=neleerue keâesCeleerner meefceleerÛee meomÙe nesT
2 meefceleerÛes meomÙe
Mekeâlees.
3 yeesueCes mebmeosÛÙee keâesCelÙeener ie=nele yeesuet Mekeâleele.
4 celeoeve mebmeosÛÙee keâesCelÙeener ie=nele celeoeve keâ® Mekeâle veener.
cenevÙeeÙeJeeoer Je ceneefOeJeòeâe
De.
cegKÙe efyebot cenevÙeeÙeJeeoer ceneefOeJeòeâe
›ebâ
1 keâuece 76 165
2 keâeÙe&#es$e keWâõ mejkeâej jepÙe mejkeâej
3 keâeÙeos Yeejle mejkeâejÛee keâeÙeosefJe<eÙekeâ jepÙe mejkeâejÛÙee keâeÙeosefJe<eÙekeâ
efJe<eÙekeâ meuueeieej Je ØeLece keâeÙeoe DeefOekeâejer meuueeieej Je ØeLece keâeÙeoe DeefOekeâejer
meuueeieej lemesÛe Yeejle mejkeâejÛee Jeefk eâue lemesÛe jepÙe mejkeâejÛee Jeefk eâue
4 efveÙegòeâer je°^heleer hebleØeOeeveeÛÙee meuuÙeeves jepÙeheeue cegKÙeceb$ÙeeÛÙee meuuÙeeves
5 keâeÙe&keâeU je°^heleerÛÙee cepeeaJej DeJeuebyetve. jepÙeheeueeÛÙee cepeeaJej DeJeuebyetve.
5 Je<ex 5 Je<ex
6 jepeerveecee je°^heleerk eâ[s jepÙeheeueekeâ[s
7 hee$elee meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeefOeMeeØeceeCes

vÙeeÙeeefOeMeeØeceeCes

cegKÙeceb$eer cegKÙeceb$ÙeeÛes DeefOekeâej Je keâeÙex
(Chief Mininster) De) cebef$eceb[UeÛÙee meboYee&le :
keâuece 164 1) jepÙe cebef$eceb[Ueleerue Flej ceb$eer jepÙeheeueekeâ[tve cegKÙeceb$ÙeeÛÙee
 jepÙemlejeJej jepÙeheeue ns veeceOeejer keâeÙe&keâejer ØeeefOekeâejer meuuÙeeJe¤ve efveÙegòeâ kesâues peeleele. jepÙeheeue kesâJeU DeMeeÛe
(Nominal or de jure executive) Deens. DeeefCe JÙeòeâeRÛeer efveÙegòeâer ceb$eer cnCetve keâ¤ Mekeâlees pÙeebÛÙee veeJeebÛeer
cegKÙeceb$eer JeemleJe keâeÙe&keâejer ØeeefOekeâejer Deensle (Real or efMeHeâejme cegKÙeceb$Ùeeves kesâuesueer Demeles.
de factoexecutive) cegKÙeceb$ÙeeÛeer efveÙegòeâer (Appoint- 2) cegKÙeceb$eer ceb$ÙeebceOÙes KeelesJeešhe keâjleele.
ment of chief Minister) 3) cegKÙeceb$eer SKeeÅee ceb$Ùeeuee jepeerveecee meebiet Mekeâleele, Je
 keâuece 164 : jepÙeheeue cegKÙeceb$ÙeeÛeer efveÙegòeâer keâjleerue. lÙeeves lÙeevegmeej ve efouÙeeme jepÙeheeueeuee lÙeeuee ceb$eerheoeJe¤ve
 jepÙeheeueeme efJeOeevemeYesleerue yengceleeleerue he#eeÛÙee veslÙeeueeÛe otj keâjCÙeeÛee meuuee osT Mekeâleele. ne meuuee jepÙeheeueeuee
cegKÙeceb$eer cnCetve efveÙegòeâ keâjeJes. heeUeJeeÛe ueeielees.
 pesJne efJeOeevemeYesle keâesCelÙeener he#eeuee mhe° yengcele vemeles 4) cegKÙeceb$eer cebef$eceb[UeÛÙee meYeebÛes DeOÙe#emLeeve Yet<eefJeleele
lesJne DeMee heefjefmLeleerle jepÙeheeue menmee efJeYeevemeYesleerue DeeefCe lÙee 2003 DevJeÙes meceeefJe° keâjCÙeele Deeueer.
meJee&le cees"Ùee he#eeÛÙee efkebâJee ÙegleerÛÙee veslÙeeuee cegKÙeceb$eer  keâuece 164 (2) : cebef$eceb[U efJeOeevemeYesme meecegoeefÙekeâheCes
cnCetve MeheLe osleele DeeefCe lÙeebvee menmee 1 ceefnvÙeeÛÙee peyeeyeoej Demesue.
Deele efJeOeevemeYesle efJeÕeemeeÛee "jeJe IesCÙeeÛes meebefieleues  keâuece 164 (3) : ceb$Ùeeves Deeues heo «enCe keâjCÙeehetJeea
peeles. lÙeebveer ne "jeJe efpebkeâuee lej les cegKÙeceb$eer cnCetve jepÙeheeue lÙeeme heo Je ieesheefveÙelesÛÙee MeheLee, eflemeNÙee
keâeÙece jenleele. DevegmetefÛele efouesuÙee vecegvÙeevegmeej osleerue.
 SKeeÅee JÙeòeâerme cegKÙeceb$eer cnCetve efveÙegòeâ keâjCÙeehetJeea  keâuece 164 (4) : pees ceb$eer keâesCelÙeener meueie mene
lÙeeves efJeOeevemeYesle Deeheues yengcele efmeæ keâjeJesÛe, DeMeer ceefnvÙeebÛÙee keâeueeJeOeerle jepÙe efJeOeeveceb[UeÛee meomÙe
lejleto IešvesceOÙes keâjCÙeele Deeuesueer veener. vemesue lÙeeÛes cebef$eheo Demee keâeueeJeOeer mebheleeÛe mebheg°ele
 keâesCelÙeener meYeeie=neÛee meomÙe vemeuesuÙee JÙeòeâerÛeer efveÙegòeâer ÙesF&ue.
cegKÙeceb$eer cnCetve keâjlee ÙesT Mekeâles. cee$e lÙeeves heg{erue 6  jepÙeeÛÙee efveCe&ÙeeJej ØeYeeJe šekeâleele.
ceefnvÙeebÛÙee Deele keâesCelÙeener Skeâe meYeeie=neÛes meomÙelJe 5) cegKÙeceb$eer jepeerveecee osTve cebef$eceb[UeÛee hee[eJe Ie[Jetve
Øeehle keâjCes iejpesÛes Demeles, lÙeeÛes cegKÙeceb$eer heo mebheg°ele DeeCet Mekeâleele. cnCepesÛe, cegKÙeceb$ÙeeÛee jepeerveecee cnCepes
Ùesles. mebhetCe& cebef$eceb[UeÛee jepeerveecee Demelees.
 IešveelcekeâÂ°Ùee, cegKÙeceb$eer efÉie=ner efJeOeeveceb[UeÛÙee  cegKÙeceb$ÙeeÛÙee jepeerveecÙeecegUs efkebâJee ce=lÙegcegUs cebef$eceb[U
keâesCelÙeener Skeâe meYeeie=neÛee meomÙe Demet Mekeâleele. DeeheesDeehe efJemeefpe&le nesTve jepekeâerÙe Keb[/heeskeâUer efvecee&Ce
MeheLe nesles.
 cegKÙeceb$Ùeeves Deeheues heo «enCe keâjCÙeehetJeea jepÙeheeue lÙeeuee
heo Je ieesheefveÙelesÛeer Mehele osleele. ye) jepÙeheeueebÛÙee meboYee&le
1) cegKÙeceb$eer ns jepÙeheeue Je cebef$eceb[U ÙeeceOeerue mebhekeâe&Ûes
heoeJeOeer ØecegKe ceeOÙece Deens.
 cegKÙeceb$ÙeeÛee keâeueeJeOeer Iešvesves efveef§ele kesâuesuee veener les  jepÙeeÛÙee keâejYeejeÛÙee ØeMeemeveeMeer mebyebefOele cebef$eceb[UeÛes
jepÙeeheeueeÛeer cepeer& DemesheÙeËle Deeheues heo OeejCe keâjleele. meJe& efveCe&Ùe Je efJeefOeefJeOeeveeÛes meJe& ØemleeJe jepÙeheeueebvee
 heieej Je Yeòes keâUefJeCes.
 cegKÙeceb$ÙeeÛes heieej Je Yeòes jepÙe efJeOeeveceb[UeÉejs keâeÙeÅeeÉejs  jepÙeeÛÙee keâejYeejeÛes ØeMeemeve Je efJeefOeefJeOeeveeÛes ØemleeJe
JesUesJesUer efveef§ele kesâues peeleele. ÙeemebyebOeer jepÙeheeue ceeieJeleerue leer ceeefnleer hegjefJeCes

 pÙee yeeyeeRJej SKeeÅee ceb$Ùeeves efveCe&Ùe Iesleuee Deens, heCe keâuece 146 : ceb$ÙeemebyebOeer DevÙe lejlegoer
cebef$eceb[Ueves efpeÛee efJeÛeej kesâuee veener DeMeer keâesCeleerner  cegKÙeceb$eer jepÙeeheeuekeâekeâ[tve efveÙegòeâ kesâues peeleerue DeeefCe
yeeye, jepÙeheeueeves DeeJeMÙekeâ kesâuÙeeme, cebef$eceb[UeÛÙee Flej ceb$eer jepÙeeheeueekeâ[tve cegKÙeceb$ÙeeÛÙee meuuÙeeJe¤ve
efJeÛeejeLe& meeoj keâjCes. efveÙegòeâ kesâues peeleerue DeeefCe jepÙeheeueebÛeer cepeea DemesheÙeËle
les ceb$eer DeefOekeâejheo OeejCe keâjleerue.
jepÙe efJeOeeveceb[UeÛÙee meboYee&le :  Úefòemeie{, PeejKeb[, ceOÙeØeosMe Je Deesef[Mee Ùee jepÙeebceOÙes
1) cegKÙeceb$eer jepÙeheeueeme jepÙe efJeOeeveceb[UeÛeer DeefOeJesMeves DeeefoJeemeer keâuÙeeCeemee"er Skeâ ceb$eer Demesue. Ùee lejlegoerceOetve
yeesueJeCes DeeefCe mLeefiele keâjCes, Ùeeyeeyele meuuee osleele. efyenejÛes veeJe 94 JÙee Iešveeog¤mleerves 2006 JeieUCÙeele
 2) cegKÙeceb$eer jepÙeheeueeme kesâJnener efJeOeevemeYee efJemeefpe&le Deeues.
keâjCÙeeÛee meuuee osT Mekeâleele.  jepÙe cebef$eceb[Ueleerue cegKÙeceb$Ùeemeefnle SketâCe ceb$ÙeebÛeer mebKÙee
jepÙeeÛÙee efJeOeevemeYesleerue SketâCe meomÙeebÛÙee 15 škeäkeäÙeebhes#ee
 Flej DeefOekeâej Je keâeÙe&s DeefOekeâ DemeCeej veener. cegKÙeceb$Ùeemen jepÙeeleerue ceb$ÙeebÛeer
1) cegKÙeceb$eer jepÙe efveÙeespeve ceb[UeÛes heoefmeæ DeOÙe#e cnCetve SketâCe mebKÙee 12 hes#ee DemeCeej veener. lejleto IešvesceOÙes
keâeÙe& keâjleele. 91 Jeer Iešveeog¤mleer keâeÙeoe, 2003 DevJeÙes meceeefJe°
2) cegKÙeceb$eer HesâjheeuešerÉejs mebyebefOele efJeYeeieerÙe heefj<eos Ûes keâjCÙeele Deeueer.
GheeOÙe#e cnCetve Skeâe JesUer Skeâe Je<ee&ÛÙee keâeueeJeOeermee"er  keâuece 164 (2) : cebef$eceb[U efJeOeevemeYesme meecegoeefÙekeâheCes
keâeÙe& keâjleele. (meJe& efJeYeeieerÙe heefj<eoebÛes DeOÙe#e cnCetve peyeeyeoej Demesue.
keWâõerÙe ie=nceb$eer keâeÙe& keâjleele.)  keâuece 164 (3) : ceb$Ùeeves Deeues heo «enCe keâjCÙeehetJeea
 3) cegKÙeceb$eer Deeblej-jepÙeerÙe heefj<eo lemesÛe je°êrÙe efJekeâeme jepÙeheeue lÙeeme heo Je ieesheefveÙelesÛÙee MeheLee, eflemeNÙee
heefj<eo ÙeebÛes meomÙe cnCetve keâeÙe& keâjleele. oesvner heefj<eoebÛes DevegmetefÛele efouesuÙee vecegvÙeevegmeej osleerue.
DeOÙe#e hebleØeOeeve Demeleele.  keâuece 164 (4) : pees ceb$eer keâesCelÙeener meueie mene
jepÙe cebef$eceb[U (Council of Minister) ceefnvÙeebÛÙee keâeueeJeOeerle jepÙe efJeOeeveceb[UeÛee meomÙe
 lÙeehewkeâer keâuece 163 ceOÙes cebef$eceb[UeÛÙee opee&Ûeer lejleto vemesue lÙeeÛes cebef$eheo Demee keâeueeJeOeer mebheleeÛe mebheg°ele
Deens, lej keâuece 164 ceOÙes ceb$ÙeebÛeer efveÙegòeâer, heoeJeOeer, ÙesF&ue.
peyeeyeoejer, hee$elee, MeheLe DeeefCe heieej Je Yeòes ÙeeyeeyeleÛÙee  jepÙe efJeOeeveceb[UeÛÙee Skeâe meYeeie=neÛee meomÙe DemeuesuÙee
lejlegoer Deensle. ceb$Ùeeme ogmeNÙee meYeeie=nele yeesueCÙeeÛee Je keâecekeâepeele
Yeeie IesCÙeeÛee DeefOekeâej Demelees, cee$e lees kesâJeU meomÙe
Iešveelcekeâ lejlegoer DemeuesuÙee meYeeie=neleÛe celeoeveele Yeeie IesT Mekeâlees.
 keâuece 163 : jepÙeheeueeme meneÙÙe Je meuuee osCÙeekeâjlee
cebef$eceb[U. ceb$Ùeebveer IÙeeJeÙeeÛeer MeheLe :
 pej Demee keâesCeleener ØeMve GæYeJeuee keâer, SKeeoer yeeye
 ceb$Ùeebveer Deeheues heo «enCe keâjCÙeehetJeea jepÙeheeue lÙeebÛee
jepÙeheeueeÛÙee mJesÛÚeefOeve DeefOekeâejeleerue Deens keâer veener, heo Je ieesheefveÙelesÛeer MeheLe osleele.
lej lÙeeyeeyele jepÙeeheeueeves mJeefJeJeskeâevegmeej efouesuee efveCe&Ùe
Debeflece Demesue DeeefCe jepÙeheeueeves kesâuesuÙee keâesCelÙeener  cebef$eceb[UeÛeer jÛevee :
ke=âleerÛeer efJeOeer«e¢elee, lÙeeves mJeÛÚsves ke=âleer keâjeJeÙeeme nJeer  keWâõerÙe cebef$eceb[UeØeceeCes, jepÙe cebef$eceb[UeceOÙes
nesleer keâer veener, Ùee keâejCeeJe¤ve ØeMveemheo keâjlee ÙesCeej cegKÙeceb$eer Je ceb$eer ÙeebÛee meceeJesMe neslees. cebef$eceb[UeceOÙes
veener. leerve ØekeâejÛes ceb$eer Demeleele.
 ceb$Ùeebveer jepÙeheeueeme efouesuÙee meuuÙeeÛeer ÛeewkeâMeer keâesCelÙeener 1) ke@âefyevesš ceb$eer
vÙeeÙeeueÙeele keâjlee ÙesCeej veener.
2) jepÙeceb$eer jepÙeeÛee ceneefOeJeòeâe
3) Gheceb$eer (Advocate General of the State)
1) ke@âefyevesš ceb$eer : ns menmee he#eebÛes / ÙegleerÛes pes‰ meomÙe  IešvesÛÙee keâuece 165 ceOÙes jepÙeeÛÙee ceneefOeJeòeâe heoeÛeer
Demeleele. lÙeebvee jepÙe MeemeveeÛÙee cenòJeeÛÙee efJeYeeieebÛes/ lejleto keâjCÙeele Deeueer Deens. les jepÙeeÛes meJeexÛÛe keâeÙeoe
KeelÙeebÛes ceb$eer yeveefJeCÙeele Ùesles. Goe. ie=n Keeles, efJeòe DeefOekeâejer cnCetve keâeÙe& keâjleele.
Keeles, ke=âef<e Keeles.
2) jepÙeceb$eer : jepÙeceb$Ùeebvee efJeYeeieeÛee mJeleb$e keâeÙe&Yeej vesceCetkeâ Je Den&lee
efouee peeT Mekeâlees efkebâJee ke@âefyevesš ceb$Ùeeuee meneÙÙekeâ  jepÙeeÛÙee ceneefOeJeòeâÙeeÛeer vesceCetkeâ jepÙeheeueeceeHe&âle kesâueer
cnCegve vesceues peeles. jepÙeceb$eer ke@âefyevesš ceb$ÙeeÛÙee heÙe&Jes#eCe peeles.
Je efoMeeoMe&veeKeeueer keâeÙe& keâjleele.  GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee vÙeeÙeeOeerMe cnCetve nesCÙeeme Den&leeØeehle
3) Gheceb$eer : Gheceb$Ùeebvee efJeYeeieeÛee mJeleb$e keâeÙe&Yeej efouee DemeuesuÙee JÙeòeâerÛeer vesceCegkeâ ceneefOeJeòeâe cnCetve kesâueer
peele veener. les ke@âefyevesš ceb$Ùeeuee meneÙÙekeâ cnCegve keâeÙe& peeles.
keâjleele.
 GhecegKÙeceb$eer : keâOeerkeâOeer cebef$eceb[Uele GhecegKÙeceb$eer cnCegve heoeJeOeer Je heeefjßeefcekeâ
SKeeÅee JÙeòeâeRveer efveÙegòeâer keâjleele. cee$e Iešvesle DeMee  ceneefOeJeòeâe heoeÛee keâeueeJeOeer les jepÙeheeueeÛeer cepeea
heoeÛeer lejleto veener. kesâJeU jepekeâerÙe keâejCeebcegUs lÙeebÛeer DemesheÙeËle heo OeejCe keâjleele. jepÙeheeue lÙeebvee kesâJnener
vesceCetkeâ keâjCÙeele Ùesles. heoeJe¤ve otj keâ¤ Mekeâleele.
ceb$ÙeebÛeer peyeeyeoejer :  cebef$eceb[Ueves jepeerveecee efouÙeeme efkebâJee cebef$eceb[U yeoueuÙeeme
 ceb$eer JewÙeefòeâkeâefjlÙee jepÙeheeueebvee cebef$eceb[U mebÙegefòeâkeâefjlÙee lej ceneefOeJeòeâemegæ DeeheuÙee heoeÛee jepeerveecee osleele keâejCe
efJeOeevemeYesle peyeeyeoej Demesue. lÙeeÛeer vesceCetkeâ cebef$eceb[UeÛÙee meuuÙeevegmeejÛe Peeuesueer
 jepÙeheeue ceb$Ùeeme kesâJeU cegKÙeceb$ÙeeÛÙee meuuÙeevesÛe heoeJe®ve Demeles.
ogj keâ® Mekeâleele.
keâle&JÙes keâeÙe&s :
meecegefnkeâ peyeeyeoej  jepÙeheeueekeâ[tve lÙeebvee JesUesJesUer meboefYe&le kesâuÙee peeleerue
 cebef$eceb[U meecegefnkeâefjlÙee efJeOeevemeYesueee peyeeyeoej Demesue. DeMee efJeefOeefJe<eÙekeâ (Lagal Matter) yeeyeeRJej jepÙe
 efJeOeevemeYesves cebef$eceb[UeÛÙee efJe¤æ DeefJeÕeemeeÛee "jeJe mejkeâejuee meuuee osCes.
heeefjle kesâuÙeeme meJe& ceb$Ùeebvee jepeerveecee ÅeeJee ueeielees.
ceb$eer efJeOeeve heefj<eosÛee meomÙe DemeuÙeemener lÙeeme jepeerveecee DeefOekeâej :
ÅeeJee ueeielees. (DeLee&le, meJe& ceb$Ùeebvee mJeleb$eefjlÙee jepeerveecee  lÙeebvee jepÙeeÛÙee jepÙe#es$eleerue meJe& vÙeeÙeeueÙeebceOÙes
osCÙeeÛeer iejpe vemeles. cegKÙeceb$ÙeeÛee jepeerveecÙeele meJe& megveeJeCeerÛee/ Ssketâve Iesleues peeCÙeeÛee DeefOekeâej Deens.
ceb$ÙeebÛÙee jepeerveecÙeeÛee meceeJesMe Demelees.)  lÙeebvee jepÙe efJeOeeveceb[UeÛÙee oesvner meYeeie=nebceOÙes les meomÙe
 cebef$eceb[U jepÙeheeueeuee efJeOeevemeYee efJemeefpe&le keâ¤ve veJeerve DemeuesuÙee efJeOeeveceb[UeÛÙee meefceleerceOÙes yeesueCÙeeÛee Je
efveJe[Cegkeâe IesCÙeeÛee meuuee osT Mekeâleele. keâecekeâepeele Yeeie IesCÙeeÛee DeefOekeâej Deens. cee$e lÙeebvee
lesLes celeoeveeÛee DeefOekeâej veener.
 efJeOeeveceb[U meomÙeeØeceeCes meJe& efJeMes<eeefOekeâej Je mebj#eCe
Øeehle nesles.
 ceneefOeJeòeâe ns jepÙe ke@âefyevesšÛes meomÙe vemeleele.

keWâõ jepÙe mebyeOe v) Administration of justice Except High coourt
1. JewOeeefvekeâ mebyeOe keâuece 245 les 255 & Supreme court
(Legislative Relations)
2. keâeÙe&keâejer mebyeOe keâuece 265 les 263 Mes<eeefOekeâej (Residuary Powers)
(Administrative Relations)
 mebmeo (ke@âve[emeejKes)
3. DeeefLe&keâ meyebOe keâuece 264 les 293  Decesefjkesâle ne Mes<eeefOekeâej jepÙeebkeâ[s Deens.
(Financial Relations)
meceJeleea megÛeer
 meeceevÙele: keWâõ efJe. jepÙe
Legislative Relations
 pej jepÙeeÛee keâeÙeoe je°^heleeRÛÙee hejJeeveieermee"er jeKetve
keâuece 245 - 255 Yeeie 11
"sJeuee DeeefCe lÙeeÛeer hejJeeveieer Demesue lej cee$e lÙee jepÙeele
Territorial extent (Øe#es$eeÛeer JÙeehleer)
lÙeeÛee keâeÙeoe ueeiet nesF&ue.
 mebmeo mebhegCe& osMeemee"er
 mebmeo Ùee ØekeâejÛÙee keâeÙeÅeeuee Je override keâ® Mekeâles.
 jepÙe heâòeâ jepÙeeÛÙee Terrritory hegjles ceÙee&efole (Ex-
cept When there is a sufficient nexus between
jepÙemegÛeerJejleer mebmeosÛes keâeÙeos
the state & the object)
 keâuece 249- jepÙe meYesves "jeJe heeme kesâuÙeeme efJeMes<e
 mebmeo Extra-teritorial legislation
yengcele
veeiejerkeâ lÙeebÛeer ceeueceòee ne DeheJeeo
Skeâ Je<e& Demes DeeheCe efkeâleer ner Je<ex keâ® Mekeâlees.
jepÙeJejleer efveyeËOe veener, ÙeeefJe<eÙeebJejleer keâeÙeoe keâjCÙeemee"er
1. je°^heleer
keWâõ jepÙe
 Deboceeve DeeefCe efvekeâesyeej, ue#eÉerhe, oceve DeeefCe oerJe,
 keâuece 250- je°êrÙe DeeCeeryeeCeerÛÙee keâeUele
veiejnJesueer
DeeCeeryeeCeer mebheuÙeeveblej 6 cenervÙeeÛÙee Deele jö nesles.
 keâeÙeoe keâjleele
jepÙe efJeefOeceb[UeJejleer efveyeËOe veener, ÙeeefJe<eÙeeJej keâeÙeoe
 mebmeosÛee keâeÙeoe jö keâ® Mekeâlees.
keâjCÙeemee"er
2. jepÙeheeue Shedued Area ceOÙes mebmeosÛee keâeÙeoe
 keâuece 252- oesve efkebâJee DeefOekeâ jepÙeebveer efJeveleer kesâuÙeeme
ueeiet ve keâjCÙeemebyebOeer efMeheâejme keâ® Mekeâlees.
ÙeeØekeâejÛÙee keâeÙeoÙeele keâeCeleener yeoue heâòeâ mebmeo keâ® Mekeâles.
3. jepÙeheeue Deemeece Tribal Area
 jepÙe efJeJeefOeceb[U ÙeeJejleer keâenerner keâejJeeF& keâ® Mekeâle
4. je°^heleer- cesIeeueÙe, ef$ehegje, efcePesejece ceOeerue Trible
veener. (Abdication off Legislative Powers)
Area mebyebefOele DeefOekeâe
 Goe.
i) Prize compeition Act, 1955
Legislative Subject Ûeer efJeYeeieCeer ii) Wild life Protection Act, 1972
 meeleJes heefjefMe° iii) Water Preventation & control of Pollution Act,
 keWâõmetÛeer - 100 efJe<eÙe (Deieesoj 97) 1974
 jepÙemetÛeer - 61 efJe<eÙe (Deieesoj 66)  keâuece 253 Deebleje°êrÙe keâjejebÛÙee DebceueyepeeJeCeermee"er
 meceJeleea megÛeer - 52 efJe<eÙe (Deieesoj 47)  keâuece 356 je°^heleer jepeJeš
veJeerve heeÛe (42Jeer Iešveeog®mleerves meceeefJe° keâjCÙeele Deeuesues) mebmeo meJee&efOekeâej

i) Education je°^heleer jepeJeš mebheuÙeeveblej ner Ûeeuet jenles.
ii) Forests ÙeeceOÙes jepÙe efJeefOeceb[UeÉejs veblej yeoue kesâuee
iii) Weight & Measures peelees.
iv) Potection of wild animals & birds

keWâõeÛes jepÙeeÛÙee keâeÙeÅeeJejleer efveÙeb$eCe Appointment - Governor
 keâuece 200  Renoval - President
 keâuece 201
Joint State Public Service Commission
 keâuece 304 - je°^heleerÛeer hegJe&jJeeveieer Bill imposing
 Establish - Parliment
restrictions on the freedom of trade & commerce
 Appointment - President
and interocourse. UPSC - Needs of a state can be fulfilled but with
 keâuece 360 - je°^heleerkeâ[s DeefOekeâej jeKeerJe approval of the president
ØeMeemekeâerÙe mebyeOe Integrated Judicial System

keâeÙe&keâejer DeefOekeâejebÛes efJelejCe je°êrÙe DeeCeeryeeCeerÛÙee keâeUeleerue mebyeOe
 keWâõ megÛeer - keWâõ mejkeâej  keâuece 352
 jepÙe megÛeer - jepÙe mejkeâej  keâuece 356
 meceJeleea megÛeer - jepÙe mejkeâej (Except When Spe-  keâuece 360
cifically Mentioned by Parliament) Extr-Constitutional Devices
Mutual Delegation of Function efJeòeerÙe mebyebOe

Cetre cannot delegate its legislative powers to  mebmeo - keWâõ megÛeer - 15 efJe<eÙe
the stte and a single state cannot request the par-
liament to make a law on the state subject.
 efJeOeevemeYee - jepÙemegÛeer 20 efJe<eÙe
 je°^heleer jepÙeebÛÙee hejJeeveieerves keâeÙe&keâejer DeefOekeâej osJet  meceJeleea megÛeer - 3 efJe<eÙe
Mekeâleele jepÙeebvee  Mes < eeef O ekeâej meb m eo - Gift tax, Wealth tax,
 jepÙeheeue keWâõeÛÙee hejJeeveieerves keâeÙe&keâejer DeefOekeâej osJet
Expennditure tax.
Mekeâleele keWâõeuee  keâuece 268 S - keWâõmegÛeer 92 S - mesJee keâj - 88 Jeer
 Ùee ØekeâejÛes DeefOekeâej osCes conditional or uncondi-
Iešveeog®mleer (2003)
tional, Demet Mekeâles.
Grants - in - Aid (ceoleermee"er Devegoeve)
 jepÙeebÛÙee hejJeeveieerefMeJeeÙe jepÙeebvee keâeÙe&keâejer keâeces heâòeâ
1. JewOeeefvekeâ Devegoeve - keâuece 275
mebmeo meebiet Mekeâles, je°^heleer veener.
 pÙee jepÙeebvee DeeefLe&keâ ceoleerÛeer iejpe Deens lÙeebvee ceole
keâjCes (Genetal Grant)

jepÙe DeeefCe keWâõeceOÙes menkeâeÙe&
 DevegmetefÛele peceeleeRÛÙee efJekeâemeemee"er jepÙeebvee efJeMes<e (Spe-
 keâuece 262 Adjudication of duspute
cific Grant) osCes.
 keâuece 263 Inter - state council
 Ùee oesvener Devegoeve efJele DeeÙeesieeÛÙee efMeheâejMeerJe®ve osCÙeele
 keâuece 261 Full Faith and credit
Ùesleele, DeeefCe Ùeemee"er efJeòe DeeÙeesieeÛee keâeÙeoe kesâuesuee Demelees,
 keâuece 307 Parliament - Appointment of an
authority for interstate freedom of trade
cnCetve Ùeeme Statutory Grant cnCeleele.
coommerce & intercourse.
2. Discretionary Grant keâuece 275
All India Service Empowers both centre and state to make any
 Article 312 grant for any purpose
 ÙeeØekeâejÛes Devegoeve Deieesoj Ùeespevee DeeÙeesie osle Demes.
Public Service Commission Discretionarry grant - Statutory grant.
State Public Service Commissioin
3. Flej Devegoeves DeefOekeâej#es$e JeehejCeej veener.
 leelhegjleer Devegoeve  veoer yees[& keâeÙeoe, 1956 (River Boards Act,
 efveÙee&le keâjecegUs pegšÛÙee Deemeece, efJenej, heef§ece yebieeue 1956): Ùee keâeÙeÅeeceOÙes DeeblejjepÙeerÙe veÅee Je veoer
DeeefCe DeesefjmeeÛÙee pegšmee"er Devegoeve KeesNÙeebÛes efveÙece veJe efJekeâeme keâjCÙeemee"er veoer yees[&
efJeòe DeeÙeesie (Finance Commission) mLeeheve keâjCÙeeÛeer lejleto Deens. lÙeeÛeer mLeehevee mebyebefOele
 keâuece 280 jepÙe mejkeâejebÛÙee efJevebleervegmeej keWâõ mejkeâejceehe&âle kesâue
 DeOe& vÙeeefÙekeâ mebmLee peeles.
keWâõ DeeefCe jepÙe mejkeâejer Iesleuesueer keâpe&  DeeblejjepÙeer veoer peue efJeJeeo keâeÙeoe 1956 (Inter
keWâõ - osMeele DeeefCe yeensj State reiver water Disputes Act. 1956) Ùee
leejCe - YeejleeÛee mebefÛele efveefOe keâeÙeÅeele DeeblejjepÙeerÙe veoer peue efJeJeeo mees[efJeCÙeeÛeer
jepÙe - heâòeâ osMeele heOole osCÙeele Deeueer Deens.
leejCe - lÙee jepÙeeÛee mebefÛele efveefOe  Ùee keâeÙeÅeeÛÙee meskeäMeve 3 Debleie&le, veoer KeesNÙeeleerue
A state canot raise any load without the con- keâesCelÙeener jepÙeeuee peue efJeJeeo DeefmlelJeele DemeuÙeeyeöue
sent of the centre.
keWâõ mejkeâejkeâ[s le›eâej keâjlee Ùesles. (Demee efJeJeeo efvecee&Ce
DeeefCeyeeCeer (Emegency)
PeeuÙeeme efkebâJee efvecee&Ce nesCÙeeÛeer MekeäÙelee DemeuÙeemener)
 President can modify the constitutional dis-
tribution of revenue DeeefCe ns modification con-

 lÙeeveblej keWâõ mejkeâej veoer KeesNÙeeleerue jepÙeebceOÙes ÛeÛexÛÙee
tinue till the end of that financial year. ceeiee&ves efJeJeeo mees[efJeCÙeeÛee ØeÙelve keâjles.
Article 360 - Financial Emergency  ÛeÛexletve efJeJeeo mees[efJeCes MekeäÙe veener ÙeeÛeer Kee$eer keWâõ
keWâõ - jepÙe mebyeOeeJejerue cenlJeeÛes DeeÙeesie. mejkeâejuee PeeuÙeeveblej, keWâõ mejkeâejves le›eâej efceUeuÙeeÛÙee
1. ØeMeemekeâerÙe megOeejCee DeeÙeesie 1 - 1966 leejKesheemegve 1 Je<ee&ÛÙee Deele meomÙe ns meJeexÛÛe efkebâJee
ÛesDejceve - ceesjejpeer osmeeF&, - kesâ nvegcebLLewÙÙee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes vÙeeÙeeOeerMe Demeleele.
2. jepeceVeej meefceleer 1969 - leeefceUvee[t  ueJeeoeÛes lÙeeveblej efJeJeeoeÛeer hetCe& leheemeCeer keâ®ve 3
3. Deevebohetj meener Je G"eJe - 1973 Je<ee&ÛÙee Deele Deeheuee efveCe&Ùe osCes Dehesef#ele Demeles.
4. West Bengal Memorandum - 1977  ueJeeoeÛee efveCe&Ùe Debeflece Je yebOevekeâejkeâ Demelees Je lÙeeme
5. mejkeâejer DeeÙeesie - 1983 - 1987 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee DeeosMeeÛee (Order or decree)
6. hebÚer DeeÙeesie - 2007 opee& Demelees.
 DeeblejjepÙeerÙe heefj<eoe (Inter State Councils)
Deeblej-jepÙeerÙe mebyebOe (Inter State Relation) (keâuece 263)
DeeblejjepÙeerÙe veoer peue efJeJeeo  keâuece 263 ceOÙes keWâõ Je jepÙes lemesÛe jepÙeejepÙeebceOÙes
(Inter-State water disputes) mecevJeÙe jeKeCÙeemee"er DeeblejjepÙeerÙe heefj<eo mLeeheve
(keâuece 262) keâjCÙeeÛeer lejleto keâjCÙeele Deeuesueer Deens.
 mebmeosuee keâeÙeÅeeÉejs keâesCelÙeener DeeblejjepÙeerÙe veoerÛÙee  Ùee keâueceele Ùee heefj<eoskeâ[s heg{erue keâle&JÙes meesheefJelee
efkebâJee veoerKeesNÙeeleerue heeCÙeeÛee Jeehej, Jeešhe efkebâJee efveÙeb$eCe Ùesleerue ÙeeÛeer lejleto kesâueer Deens.
ÙeeyeeyeleÛÙee keâesCelÙeener lebšŸeeÛÙee efkebâJee le›eâejerÛÙee  jepÙeejepÙeebceOÙes GÆJeuesuÙee lebšŸeeyeeyele ÛeewkeâMeer keâjCes
DeefYeefveCe&Ùeekeâjlee (judgement) lejleto keâjlee ÙesF&ue. DeeefCe lÙeeJej meuuee osCes.
 mebmeo keâeÙeÅeeÉejs DeMeer lejleto keâ® Mekeâles keâer, DeMee  keWâõ DeeefCe Skeâ efkebâJee DeefOekeâ jepÙes lemesÛe meJe& efkebâJee
keâesCelÙeener lebšŸeeÛÙee efkebâJee le›eâejerÛÙee yeeyeleerle meJee&sÛÛe keâener jepÙes ÙeebceOeerue meeceeF&keâ efnlemebyeOeeÛÙee efJe<eÙeebyeele
vÙeeÙeeueÙe efkebâJee Flej keâesCelesner vÙeeÙeeueÙe Deeheues DevJes<eCe DeeefCe ÛeÛee& keâjCes.

 DeeblejjepÙeerÙe heefj<eo efJe®Oo meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes  keWâõerÙe ie=n ceb$eer (DeOÙe#e), efJeYeeieeleerue meJe& jepÙeeÛes
ØeejbefYekeâ cegKÙeceb$eer, ØelÙeskeâ jepÙeeÛes Flej oesve ceb$eer, keWâõMeeefmele
ØeosMeeÛee ØeMeemekeâ, efJeYeeieerÙe heefj<eosceOÙes heg{erue JÙeòeâer
DeefOekeâej#es$e : meuueieej cnCegve (celeeefOekeâejefJevee) Iesleues peeT Mekeâleele.
 keâuece 131 DevJeÙes, mebIejepÙeeÛÙee Ieškeâebleerue (keWâõ Je  efveÙeesefpele DeeÙeesieeves veeceefveoxefMele kesâuesuee JÙeòeâer, ØelÙeskeâ
jepÙes) vÙeeefÙekeâ lebšŸeeJej efveCe&Ùe osCÙeeÛee DeefOekeâej meJeexÛÛe jepÙeMeemeveeÛee cegKÙe meefÛeJe, efJeYeeieeleerue ØelÙeskeâ jepÙeeÛee
vÙeeÙeeueÙeebÛee Deens Je vÙeeÙeeueÙeeÛee efveCe&Ùe IeškeâebJej efJekeâeme DeeÙegòeâ, meJe& efJeYeeieerÙe heefj<eosÛes DeOÙe#e keWâõerÙe
yebOevekeâejkeâ Demelees. ie=n ceb$eer Demeleele. GheeOÙe#e cnCegve jepÙeebÛes cegKÙeceb$eer
DeeblejjepÙeerÙe heefj<eo (Inter State Council) DeeUerheeUerves Skeâe Je<ee&mee"er keâece keâjleele.
 keWâõ jepÙe mebyebOeeJejerue mejkeâejer DeeÙeesieeves 1983- Gefö°Ùes Je keâeÙe& :
87 keâuece 263 Deb l eie& l e Skeâ keâeÙecemJe®heer  efJeYeeieerÙe heefj<eoebÛee GösMe jepÙes keWâõMeeefmele ØeosMe DeeefCe
DeeblejjepÙeerÙe heefj<eo mLeeheve keâjCÙeeÛeer efMeheâejme kesâueer. keWâõ mejkeâej ÙeebÛÙeele mecevJeÙe Je menkeâeÙee&me Øeeslmeenve
 Jejer ue efMeheâejme efmJekeâe®ve ef Jn.heer. efmeb ie Ùeeb ÛÙee osCes ns Deens.
vesle=òJeeKeeueerue pevelee oue mejkeâejves 28 ceW 1990
jespeer je°^heleeRÛÙee DeefOemetÛevesÉejs DeeblejjepÙeerÙe heefj<eo Ûeer DeeblejjepÙeerÙe mebyebOeeefJe<eÙeerÛeer keâueces
mLeehevee kesâueer. keâuece efJe<eÙe
 heefj<eosÛeer jÛevee (Composition) Ùee heefj<eosceOÙes 261 meeJe&peefvekeâ ke=âleer, veeWoer DeeefCe vÙeeefÙekeâ keâecekeâepe pueefJeJeeo
heg{erue meomÙe Demeleele. 262 DeeblejjepÙeerÙe veöÙee Je veoer Keesjs ÙeebyeeyeÛÙee efJeJeeoebÛes efvejekeâjCe jepÙeele
mecevJeÙe
 hebleØeOeeve DeOÙe#e, meJe& jepÙeeÛes cegKÙeceb$eer meomÙe, 263 DeeblejjepÙeerÙe heefj<eosyeeyele lejlegoer DeeblejjepÙeerÙe JÙeeheej Je JeeefCepÙe
keWâõMeeefmele ØeosMeebÛes cegKÙeceb$eer/ ØeMeemekeâ-meomÙe, mene 301 JÙeeheej, JeeefCepÙe Je JÙeJenej ÙeeÛes mJeeleb$Ùe
ke@âefyevesš opee&Ûes ceb$eer (hebleØeOeeveebkeâ[tve veeceefveoxefMele) meomÙe, 302 JÙeeheej, JeeefCepÙe Je JÙeJenej ÙeeJej yebOeves ueeoCÙeeÛee mebmeosÛee DeefOekeâej
303 JÙeeheej Je JeeefCepÙe ÙeebÛÙeeMeer mebyeefOele keâeÙeos keâjCÙeeÛÙee kesâõ Je jepÙes
Ùee heefj<eosÛÙee Je<ee&letve efkeâceeve leerve meYee JneJÙee DeMeer ÙeebÛÙee DeefOekeâejeJejerue ceÙee&oe.
Dehes#ee Demeles. 304 jepÙe - jepÙeeleerue JÙeeheej, JeeefCepÙe Je JÙeJenej ÙeeJejerue yebOeves
305 meOÙeeÛes keâeÙeos DeeefCe jepÙe ceòesâoejerÛeer lejleto keâjCeejs keâeÙeos jeKetve "sJeCes
keâeÙe& (Functions) 306 heefjefMe° 1 ÛÙee Yeeie yeer ceOeerue jepÙeebÛee JÙeeheej Je JeeefCepÙe ÙeeJebj yebOeves
 ner heefj<eo jepÙeejepÙeebleerue lemesÛe keWâõ DeeefCe jepÙes/ IeeueCÙeeÛee DeefOekeâej jö kesâues.
307 keâuece 301 les 304 Ùeebleerue Gefö° meeOÙe keâjCÙeemee"er ØeeefOekeâjCeeÛeer
keWâõMeeefmele ØeosMe Ùee ojcÙeeveÛÙee cegÅeebyeeyele meuueeieej efveÙegòeâer keâjCes.
ceb[U cnCegve keâeÙe& keâjles.
efJeYeeieerÙe heefj<eo (Zonal Councils)

 efJeYeeieerÙe heefj<eo Ùee Iešveelcekeâ vemetve JewOeeefvekeâ (Statu-
tory) mebmLee Deensle.
 Ùee keâeÙeÅeeves osMeeÛes heeÛe efJeYeeieebceOÙes efJeYeepeve keâ®ve
ØelÙeskeâemee"er efJeYeeieerÙe heefj<eo mLeeheve keâjCÙeeÛeer lejleto
kesâueer.
 Gòej efJeYeeieerÙe heefj<eo, veJeer efouueer - ceOÙe efJeYeeieerÙe
heefj<eo, Deueeneyeeo - hetJeeaÙe efJeYeeieerÙe heefj<eo, keâesuekeâòee
 heef§eceer efJeYeeieerÙe heefj<eo, cegbyeF& - oef#eCeer efJeYeeieerÙe
heefj<eo, ÛesVeF& - Gòej - hetJeeaÙe efJeYeeieerÙe heefj<eo, iegJeenešer
 jÛevee- ØelÙeskeâ efJeYeeieerÙe heefj<eosceOÙes heg{erue meomÙe Demeleele.
#esef$eÙe heefj<eoe Je lÙeeleerue jepÙe

De. #esef$eÙe mLeehevee cegKÙeeueÙe meceeefJe° jepÙe meceeefJe° keWâõMeeefmele ØeosMe
›ebâ. heefj<eoe
1 Gòej 1956 efouueer efnceeÛeue ØeosMe, hebpeeye, je°êrÙe jepeOeeveer #es$e efouueer,
njerÙeevee, jepemLeeve Ûeboerie{, pecceg-keâefMcej,
2 oef#eCe 1956 ÛewVeF& keâveeš&keâ, kesâjU, hegöÏÛesjer, ue#eoerhe, Deoceebve Je
leeefceUvee[t, DebeOeÇØeosMe, efvekeâeryeej yesšs
lesuebievee
3 hegJe& 1956 keâesuekeâòee efyenej, PeejKeb[, Gef[mee,
heef§ece yebieeue
4 heef§ece 1956 cegbyeF& iegpejele, ceneje°^, ieesJee oceve Je efoJe, oeoje Je veiej
nJesueer
5 ceOÙe 1956 Deueenyeeo Gòej ØeosMe, GòejeKeb[, ceOÙe
ØeosMe, Úòeermeie{
6 hegJeexòej 1971 iegJeenšer De®CeeÛeue ØeosMe, Deemeece,
(F&MeevÙe veeieeueB[, ceefvehegj, efcePeesjece,
heefj<eo) ef$ehegje, cesIeeueÙe, efmekeäkeâerce

keWâõMeeefmele ØeosMe  je°^heleer SKeeÅee jepÙeeÛÙee jepÙeeheeueeÛeer vesceCetkeâ ueieleÛÙee
(Union Territory of India) keWâõMeeefmele ØeosMeeÛee ØeMeemekeâ cnCetve keâ® Mekeâleele.
 YeejleeÛÙee jepÙe#es$eele (Territory of India) leerve
ØekeâejÛÙee ØeosMeebÛee meceeJesMe neslees. keâener keWâõMeeefmele ØeosMeebmee"er efJeOeevemeYee
 IeškeâjepÙeeÛeer jepÙe#es$es, keWâõMeeefmele ØeosMe, Yeejle (Assembly for some UTs)
mejkeâejceehe&âle mebheeefole kesâues peeleer Demes ØeosMe, meOÙee  meOÙee 7 keWâõMeeefmele ØeosMeebhewkeâer hegogÛesjer Je efouueer Ùee
YeejleeÛÙee jepÙe#es$eele oesve keWâõMeeefmele ØeosMeebmee"er efJeOeevemeYee Je cebef$eceb[UeÛeer
 28 jepÙes DeeefCe 9 keWâõMeeefmele ØeosMe Demegve Skeâner lejleto keâjCÙeele Deeue Deens.
mebheeefole ØeosMe veener.
 DeLe& : keWâõ MeemeveeÛÙee ØelÙe#e efveÙeb$eCe DeeefCe ØeMeemeveeKeeueer hegogÛesjer
DemeuesuÙee ØeosMeebvee keWâõMeeefmele ØeosMe (Union Terri-  14 JÙee Iešveeog®mleer keâeÙeÅeeÉejs 1962 Iešvesle keâuece
tories les Centrally Administer Territories) Demes 239A ns keâuece meceeefJe‰ keâjCÙeele Deeues. lÙeeDevJeÙes,
cnCeleele. mebmeosuee keâeÙeÅeeÉejs hegogÛesjer keWâõMeeefmele ØeosMeemee"er
efJeOeeveemeYee eEkeâJee cebef$eceb[U efkebâJee oesvner efvecee&Ce keâjCÙeeÛee
keWâõMeeefmele ØeosMeebÛÙee efveefce&leerÛeer keâejCes DeefOekeâej osCÙeele Deeuee Deens.
(Reasons creation of UTs)
meebmke=âeflekeâ efYeVelee :- efouueer
 Ùee DeeOeejeJej hegogÛesjer, oeoje Je veiejnJesueer, oceCe Je  69 JÙee Iešveeog®mleer keâeÙeÅeeÉejs 1991 Iešvesle keâuece
oerJe. 239AA ns keâuece meceeefJe‰ keâjCÙeele Deeues. Ùee keâueceevJeÙes,
jepekeâerÙe Je ØeMeemekeâerÙe keâejCes : efouueer Je Ûebefoie[ efouueer keWâõMeeefmele ØeosMeeÛes veecekeâjCe, efouueer je°êrÙe jepeOeeveer
jepÙe#es$e (National Capital Territory of Delhi)
ceeieemeuesuÙee Je DeeefoJeemeer pevelesÛeer efJeMes<e keâeUpeer: Demes keâjCÙeele Deeues hegogÛesjermee"er efJeOeeve meYesÛeer lejlego
 efcePeesjece, ceCeerhetj, ef$ehetje Je De®CeeÛeue ØeosMe ns hetJeeaÛes mebmeoerÙe keâeÙeÅeeÉejs lej efouueermee"er Iešvee og®mleer keâeÙeÅeeÉejs
keWâõMeeefmele ØeosMe Ùee keâejCeeves efvecee&Ce keâjCÙeele Deeues keâjCÙeele Deeueer Deens.
nesles.  mebmeosuee meJe& keWâõMeeefmele ØeosMeebÛÙee yeeyeleerle (efouueer Je
keWâõMeeefmele ØeosMeebÛes ØeMeemeve hegogÛesjermeefnle) eflevner megÛeerceOeerue efJe<eÙeebJej keâeÙeos keâjCÙeeÛee
(Administration of UTs): DeefOekeâej Deens.
 IešvesÛÙee Yeeie VI ceOeerue keâuece 239 les 241 ojcÙeeve  hegogÛesjer efJeOeevemeYee mJele:mee"er jepÙe metÛeer Je meceJeleea
keWâõMeeefmele ØeosMeebyeöueÛÙee lejlegoer Deensle. keâuece 239 megÛeerleerue keâesCelÙeener efJe<eÙeebJej keâeÙeos keâ® Mekeâles.
DevJeÙes, ØelÙeskeâ keWâõMeeefmele ØeosMeeÛes ØeMeemeve je°^heleer  efouueer efJeOeevemeYee mJele:mee"er jepÙe metÛeerleerue keâesCelÙeener
ceehe&âle efveÙegòeâ keâjCÙeele DeeuesuÙee ØeMeemeveeceehe&âle efJe<eÙeeJej (meeJe&peefvekeâ megJÙeJemLee, heesueerme Je Yetceer ns
kesâues peeF&ue. efJe<eÙe JeieUlee) lemesÛe meceJeleea metÛeerleerue keâesCelÙeener efJe<eÙeeJej
 efouueer, hegogÛesjer DeeefCe Deboceeve Je efvekeâesyeej yesšs Ùee keâeÙeos keâ® Mekeâles.
keWâõMeeefmele ØeosMeebÛÙee ØeMeemekeâebÛes heoveece veeÙeye jepÙeheeue  hegogÛesjer Je efouueerÛÙee uesheäšvebš ieJn&vejuee efJeOeevemeYesuee
efkebâJee uesheäšvebš ieJnve&j (Lieutenant Governor) efJeOeevemeYesÛÙee efJejecekeâeUele DeOÙeeosMe keâe{CÙeeÛeener DeefOekeâej
Demes Deens. lej Ûebefoie{, oeoje Je veiejnJesueer, oceCe Je osCÙeele Deeuee Deens.
oerJe DeeefCe ue#eefÉhe Ùee keWâõMeeefmele ØeosMeebÛÙee ØeMeemeveebvee
ØeMeemekeâ cnCetve mebyeesOeues peeles.

je°^heleeRÛee efJeefveÙeceves keâjCÙeeÛee DeefOekeâej peccet Je keâeefMcej
(Power of President to make regulations) (JAMMU & KASHMIR)
 keâuece 240 DevJeÙes, je°^heleeRvee Deboceeve Je efvekeâesyeej  peccet keâeMceerj jepÙeeuee efJeMes<e opee&Ûee DeeOeej Demeuesuee
yesšs, Ûebefoie{, efouueer, hegogÛesjer ue#eefÉhe, oeoje Je DevegÛÚso 370 jö keâjCÙeeÛes cenòJehetCe& heeTue keWâõ
veiejnJesueer DeeefCe oceCe oerJe Ùee keWâõMeeefmele ØeosMeebÛÙee mejkeâejves GÛeueues Deens.
Meeblelee, Øeieleer Je megMeemeveemee"er efJeefveÙeceves keâjCÙeeÛee  je°^heleer jeceveeLe keâesefJebo Ùeebveer 5 Dee@iemš 2019 jespeer
DeefOekeâej osCÙeele Deeuee Deens. peejer kesâuesuÙee DeefOemetÛevee ›eâceebkeâ 272 vegmeej DevegÛÚso
370 Debleie&le peccet keâeMceerj jepÙeeuee pees efJeMes<e jepÙeeÛee
keWâõMeeefmele ØeosMeebmee"er GÛÛe vÙeeÙeeueÙes opee& efouee neslee Demee opee& hetCe&le: mebheg°ele DeeCeuee
(High Court for UTs) Deens.
 efouueer ne mJeleb$e GÛÛe vÙeeÙeeueÙe Demeuesuee SkeâcesJe  Ùee DeefOemetÛevesvegmeej DevegÛÚso 370 ceOeerue Ghekeâuece 1
keWâõMeeefmele ØeosMe Deens. JeieUlee meJe& keâuece jö nesleerue. pÙeecegUs peccet keâeMceerj
jepÙeeuee Demeuesuee efJeMes<eeefOekeâej jö kesâuee peeF&ue.
efouueerÛÙee yeeyeleerle efJeMes<e lejletoer  ÙesLes Skeâ iees° veceto keâjCÙeemeejKeer Deens leer cnCepes,
(Special Provisions for Delhi) keâuece 370 jö kesâuesues vemetve Ùee keâueceebleie&le peccet
 239AA DeeefCe 239AB ceOÙes efouueermee"er efJeMes<e lejlegoer keâeMceerj jepÙeeÛee pees efJeMes<e jepÙeeÛee opee& efouee neslee lees
keâjCÙeele DeeuÙee Deensle. ner oesvner keâueces 69 JÙee opee& jö keâjCÙeele Deeuesuee Deens.
Iešveeog®mleer keâeÙeoÅeeÉejs 1991 meceeefJe‰ keâjCÙeele
Deeueer. keâeMceerjÛee pevce
 12 JÙee Melekeâele keâunCeÛÙee ‘jepelejbefieCeer’ceOÙes ØeeÛeerve
efouueer efJeOeevemeYee (Delhi Legislative Assembly) keâeUeleerue keâeefMcej yeöue GuuesKe efceUlees ÙeeceOÙes
 efouueer efJeOeevemeYesÛeer meomÙemebKÙee 70 Demetve ns meomÙe keâeefMcejÛÙee jepÙeeÛee Ûeefj$ÙeeÛee meb«en keâjCÙeele Deeuee
pevelesceehe&âle ØelÙe#eefjlÙee efveJe[tve efoues peeleele. efveJe[Cetkeâe Deens.
YeejleeÛÙee efveJe[Cetkeâ DeeÙeesieeceehe&âle heej hee[uÙee peeleele.  keâeMceerj cnCepesÛe peccet DeeefCe keâeMceerj cegKÙele: 5 ØeosMeebÛee
 efJeOeevemeYee jepÙe metÛeerleerue meJe& efJe<eÙeebJej (meeJe&peefvekeâ efceUtve yeveuesuee Deens. lÙeeceOÙes peccet, keâeMceerj, ue[eKe,
megJÙeJemLee, heesueerme Je Yetceer ns efJe<eÙe JeieUlee) lemesÛe efieueieerš, yeueefmlemLeeve
meceJeleea metÛeerleerue meJe& efJe<eÙeebJej keâeÙeos keâ® Mekeâles.  Jejerue meJe& #es$eebvee Skeâef$ele keâ¤ve peccet DeeefCe keâeMceerj
efouueer cebef$eceb[U (Delhi Council of Ministers) Skeâef$ele yeveefJeCÙeeÛes ßesÙe [eWieje jpehetle peceeleeruee peeles.
 cebef$eceb[UeÛÙee Deekeâej efJeOeeveYesÛÙee SkegâCe meomÙemebKÙesÛÙee 1830 ceOÙes lÙeebveer Jejerue ØeosMeebvee Skeâef$ele keâ¤ve Deeheues
10 škeäkesâ cnCepes meele Flekeâe efveef§ele keâjCÙeele Deeueer mebmLeeve mLeeheve kesâues.
Deens. lÙeeceOÙes cegKÙeceb$eer Je DevÙe 6 ceb$ÙeeÛee meceeJesMe  jepe nefjefmebie ns ÙeeÛe [eWieje peceeleerÛes mehšWyej 1925
neslees. cegKÙeceb$ÙeebÛeer vesceCetkeâ je°^heleerceehe&âle (uesheäšvebš ieJn&vej ceOÙes ÙeebÛee jepÙejesnve meceejbYe Peeuee.
ceehe&âle veJns) kesâueer peeles DevÙe ceb$ÙeebÛeer vesceCetkeâ je°^heleerceehe&âle  ÙeeÛe jepee nefjefmebieves Yeejleeuee mJeeleb$Ùe efceUeuÙeeveblej
cegKÙeceb$ÙeebÛÙee meuuÙeeves kesâueer peeles. ceb$eer je°^heleeRÛÙee 26 Dee@keäšesyej 1947 uee peccet keâeMceerjuee Yeejleemeesyele
cepeeaves heo OeejCe keâjleele, cebef$eceb[U meecegoeefÙekeâefjlÙee efJeueerve kesâues hejbleg keâener DešerJej leer Deš cnCepesÛe keâuece
efJeOeevemeYesuee peyeeyeoej Demeles. 370.
 ues. ieJnve&juee efJeOeevemeYesÛÙee efJejekeâeUele DeOÙeeosMe
keâeMceerj mebmLeeveebÛÙee efJeueerveerkeâjCeeÛeer Øeef›eâÙee heg{erueØeceeCes -
keâe{CÙeeÛee DeefOekeâej Deens. cee$e, lÙeemee"er je°^heleeRÛeer
hetJe&mebceleer DeeJeMÙekeâ Deens.  efyeÇefšMeebÛeer meòee mebheg°ele DeeuÙeeveblej peccet DeeefCe keâeMceerj

ns jepÙe 15 Dee@iemš 1947 uee mJeleb$e Peeues nesles. Ùee  pej Ùee heæleerves mebÙegòeâ je°êves efveJee[e efouee lej YeejleeÛeer
JesUsme jepee nefjefmebie Ùeeves Yeejle Je heeefkeâmleeve Ùeehewkeâer yeepet cepeyetle jeneJeer Ùeemee"er hebef[le peJeenjueeue vesn¤
keâesCelÙeener osMeele meeceerue ve nesCÙeeÛeer Yetefcekeâe Iesleueer Je Ùeebveer MesKe Deyoguuee Ùeebvee hee"erMeer IesJetve GheeÙeÙeespevee
mJeleb$e jenCÙeeÛes "jefJeues. keâjeÙeuee meg®Jeele kesâueer.
 20 Dee@keäšesyej 1947 jespeer heeefkeâmleeve DeeceeaÛes meceLe&ve
YeejleerÙe mebefJeOeeve meYee Je peccet keâeMceerj
Øeehle DemeuesuÙee DeePeeo keâeMceerj mesvesves peccet Je keâeMceerj
Ùee jepÙeeJej Dee›eâceCe kesâues. Ùeeveblej jepee nefjefmebie Ùeeves  YeejleerÙe mebefJeOeeveeceOÙes pes keâuece 370 Deens lÙeeceOÙes
Ùee DeheJeeoelcekeâ jepekeâerÙe heefjefmLeleercegUs Yeejleele meeceerue peccet keâeMceerj mebyebOeer cemegoe keâeÙeoslep%e Sve. ieesheeuemJeeceer
nesCÙeeÛee efveCe&Ùe Iesleuee. DeÙÙebieej Ùeebveer leÙeej kesâuee ns cenejepee nefjefmebie ÙeebÛes
 Ùeevegmeej 26 Dee@keäšesyej 1947 jespeer peccet keâeMceerjÛee
ceepeer efoJeeCe nesles.
Yeejleele meeceerueveecee ÙeeJej hebef[le peJeenjueeue vesn¤  [e@. yeeyeemeensye Deebyes[keâjebveer keâuece 370 ÛÙee cemegoe
jepee nefjefmebie Ùeeves mJee#eNÙee kesâuÙee. 27 Dee@keäšesyej leÙeej keâjeÙeuee vekeâej efouee neslee.
1947 jespeer uee@[& ceeTbš ye@šve Ùeebveer Ùee meeceerueveecÙeeme  keâuece 370 Ûee cetU cemegoe ne peccet keâeMceerj mejkeâejves
ceevÙelee efoueer. meeoj kesâuee neslee. keâuece 306S (meOÙeeÛes 370) Iešvee
 ner ceevÙelee osle Demeleevee efJeueerveerkeâjCeeÛÙee ØeMveele keâener
meYesves 27 ces 1949 jespeer cebpetj kesâues.
Jeeo efvecee&Ce PeeuÙeeme lÙeeJesUsme ueeskeâebÛÙee FÛÚsuee ØeeOeevÙe  mebefJeOeevemeYesÛes ceevÙelee osleebveeÛe keâuece 370 Ûes peccet
osCÙeele ÙeeJes Je Skeâleheâea efveCe&Ùe IesT veÙes Demes YeejleeÛes keâeMceerjyeöue Meer<e&keâ ‘‘peccet Je keâeMceerj jepÙee yeeyeleÛÙee
OeesjCe nesles. leelhegjleÙee lejlegoer’ Demes efoues.
 ÙeeJesUer heb[erle peJeenjueeue vesn¤ ns DecesefjkeâceOÙes nesles.
 Ùee meefceleerveecÙeeÉejs
 1. mebj#eCe, 2. hejkeâerÙe keâecekeâepe, 3. mebÛeejJejerue mebefJeOeeve ueeiet PeeuÙeeveblej efmLeleer
nkeäkeâ Yeejle mejkeâejkeâ[s Je GJe&efjle nkeäkeâ peccet keâeMceerjkeâ[s  1951 ceOÙes peccet keâeMceerj ceOÙes megæe efveJe[Cegkeâe PeeuÙee
meesheJetve peccet keâeMceerjÛes Yeejleele efJeueerveerkeâjCe Peeues. lÙeeceOÙes MesKe DeyoguueeÛÙee keâe@vheâjbvemeves meJe& peeiee efpekeâuÙee
efJeueerveerkeâjCeeveblej keâeMceerj Je Yeejle Je ÙeebÛÙee vesle=òJeeJej efMekeäkeâe ceesle&ye Peeues.
 hejbleg lÙeehetJeea 26 peevesJeejer 1950 jespeer DeefmlelJeele
 efJeueerveerkeâjCe PeeuÙeeveblej megæe heeefkeâmleeveÛÙee keâejJeeÙee
DemeuesuÙee YeejleerÙe jepÙeIešvesceOÙes peccet keâeMceerjÛee keâuece
LeebyeuÙee veener Je efmLeleer DeefleMeÙe efyekeâš lÙeecegUs hebef[le 370 ceOÙes meceeJesMe keâjCÙeele Deeuee Je ÙeeÛee Deceue
peJeenjueeue vesn¤bveer ceeTbš ye@šveÛÙee cnCeCÙeevegmeej ne 17 veesJnWyej 1952 heemetve Peeuee.
cegöe 1 peevesJeejer 1948 jespeer peccet keâeMceerj cegöe United  keâuece 370 Debleie&le je°^heleeRvee YeejleerÙe mebIejepÙeeÛes
Nation ceOÙes vesCÙeele Deeuee. peccet keâeMceerjJej DeefOekeâej#es$e efveef§ele keâjCÙeeÛee DeefOekeâej
 ÙegSve Ûeeš&j 1947 vegmeej pesJne oesve osMeebceOÙes Ùee
osCÙeele Deeuee Je Ùeevegmeej je°^heleeRveer Connstitution
ØekeâejÛee efJeJeeo efvecee&Ce neslees lesJne Plebiscite heæleerves (Applicatiion to Jammu and Kashmir) Or-
efveCe&Ùe osCÙeele Ùeslees. der, 1950 keâe{tve mebI ejepÙeeÛes peccet keâeMceerj Jej
 Plebiscite heæle cnCepes oesvner osMeebveer mewvÙe ceeIeej DeefOekeâej#es$e efveef§ele kesâues.
IÙeeJes Je peveceleeÉejs efveCe&Ùe IesCÙeele ÙeeJee hejbleg Yeejle  370 - Temporary provisions with respect
DeeefCe heeefkeâmleeve oesIeebveerner mewvÙe ceeIeejer Iesleues veener. to the State of Jammu and Kashmir.
 YeejleeÛes Demes cnCeves nesles keâer, ne Yeeie YeejleeÛeeÛe Yeeie  DevegÛÚso 370 ns jepÙeIešvesle meceeefJe° kesâuÙeeveblej Ùee
Deens lÙeecegUs mewvÙe ceeIeejer peeJet Mekeâle veener; hejbleg keâueceevegmeej YeejleeÛeer jepÙeIešvee keâener keâueceebÛeer DeheJeeo
heeefkeâmleeveves Ùee heæleeruee efJejesOe kesâuee. JeieUlee peccet keâeMceerjuee ueeiet nesle veener. lÙeecegUs
keâeMceerjuee mJele:Ûeer jepÙeIešvee leÙeej keâjCÙeeÛeer hejJeeveieer
osCÙeele Deeueer.  efouueer keâjejevegmeej je°^heleeRveer ogmeje DeeosMe 1954 ceOÙes
 lÙeeÛeyejesyej keWâõeÛee keâeÙeoe jepÙeeuee ueeiet keâjCÙeemee"er keâe{uee pÙeevegmeej keâener Ieškeâ ns peccet keâeMceerjuee ueeiet
jepÙe mejkeâejMeer meuueecemeuele DeeJeMÙekeâ keâjCÙeele Deeueer kesâues. lÙeeÛeeÛe Skeâ Yeeie YeejleerÙe mebefJeOeeveele keâuece 35
lej jepÙemetÛeerleerue efJe<eÙeebJej keâeÙeos ueeiet keâjCÙeemee"er De meceeefJe° keâjCÙeele Deeues. (Iešveeog®mleerves veener lej
meuuee cemeuele meòeâerÛes keâjCÙeele Deeues. je°^heleeRÛÙee DeefOemetÛevesves)
1. keâuece 238 ceOeerue lejlegoer Ùee jepÙeeuee ueeiet DemeCeej  ÙeeØeceeCes 1963, 1964, 1965, 1966, 1972,
veener. 1974, 1986 ceOÙes JesieJesieUs DeeosMe keâe{tve YeejleerÙe
2. peccet keâeMceerj jepÙeemee"er keâeÙeos keâjCÙeeÛee mebmeosuee mebIejepÙeeÛes JesieJesiens Ieškeâ ueeiet kesâues. (meOÙee pes keâuece
DemeCeeje DeefOekeâej heg{erue efJe<eÙeebhegjleeÛe Demesue. 370) ceOetve peccet keâeMceerjuee JeieUues ne ÙeeÛeeÛe Yeeie
- jepÙeeÛÙee efJeueerveerkeâjCe keâjjejevegmeej jepÙeeÛes efJe<eÙe Deens.)
je°^heleer jepÙe mejkeâejMeer efJeÛeejefJeefveceÙe keâ¤ve Ieesef<ele  efouueer keâjejeÛes meJeeËle cenòJeeÛes Jewef Me°Ÿes cnCepes ne
keâjleerue. keâjej YeejleerÙe mebefJeOeeveeÛÙee keâuece 370 ÛÙee lejlegoervegmeej
- Ùee keâjejevegmeej hejje°^ JÙeJenej, mebj#eCe, mebÛeej Je keâjCÙeele Deeuee neslee; hejbleg Ùee keâjejevegmeej je°^heleeruee
Flej cenòJeeÛÙee yeeyeer DeMee Ûeej Øekeâejele efJe<eÙeebÛes JeieeakeâjCe peccet keâeMceerjmee"er Presidential Order keâe{tve YeejleerÙe
kesâues nesles. mebIejepÙeeÛes DeefOekeâej #es$e mLeeheve keâjCÙeeÛee DeefOekeâej
- jepÙe mejkeâejÛÙee mebceleerves Demes keâener efJe<eÙe "jefJeues efceUeuee neslee. pÙeeceOÙes hebef[le peJeenjueeue vesn¤ ÙeebÛeer
peeleerue. pÙeeyeeyeleerle keâeÙeos keâjCÙeeÛee DeefOekeâej peccet cenòJeeÛeer Yetefcekeâe nesleer. efJeMes<e yeeye cnCepes ÙeeÛe Presi-
DeeefCe keâeMceerj jepÙeeÛÙee mebceleervesÛe keâjlee ÙesCeej nesles. dential Order Ûee Jeehej keâ¤ve je°^heleer jeceveeefe keâeseEJeo
3. Ùee JÙeefleefjòeâ YeejleerÙe jepÙeIešvesleerue lejlegoer peccet Ùeebveer 5 Dee@iemš 2019 jespeer keâuece 370 ceOetve peccet
keâeMceerjÛÙee jepÙe mejkeâejMeer efJeÛeej efJeefveceÙe keâ¤ve eEkeâJee keâeMceerjuee JeieUues. (keâuece 370 Depetvener jepÙeIešvesle
jepÙe mejkeâejÛÙee menceleerves je°^heleer "jJeleerue Je jepÙeeuee Deens. lÙeeceOetve peccet keâeMceerjÛee efJeMes<e opee& JeieUuee.)
ueeiet keâjlee Ùesleerue. (efJeMes<e yeeye cnCepes ne DeefOekeâej je°^heleer hebleØeOeeve DeeefCe
5. je°^heleer keâuece 370 ueeiet nesle veener eEkeâJee keâener cebef$eceb[U ÙeebÛÙee meuuÙeeves Jeehejlees. lÙeecegUs Ùeele ØeOeeveceb$eer
DeheJeeo Je yeoue keâ¤ve ueeiet nesles Demes Ieesef<ele keâ¤ mevceeveveerÙe vejWõYeeF& ceesoer Je Deefcele YeeF& Mene ÙeebÛeer
Mekeâleele. ceee Ùeemee"er jepÙeeÛÙee mebefJeOeevemeYesÛÙee efMeheâejMeerÛeer efJeMesMe Yetefcekeâe.)
DeeJeMÙekeâlee Demeles. Dee@iemš 2019 ÛÙee Pesidental Order ves vescekesâ
 peccet keâeMceerjuee keâuece 370 Je keâuece 1 ueeiet nesleele Je keâeÙe Peeues?
Flej keâueces jepÙeeuee ueeiet keâjCÙeeÛes DeefOekeâej je°^heleeruee  peccet keâeMceerjuee Demeuesuee efJeMes<e jepÙeeÛee opee& jö
Deensle. nesF&ue.
ef ouueer keâjej (hebef [le peJeenjueeue ves n¤ - Mes Ke  peccet keâeMceerjÛÙee mJeleb$e jepÙeIešvesÛes DeefmlelJe mebheg°ele
Deyoguuee) ÙesTve hetCe&le: YeejleerÙe jepÙeIešvesÛee Debceue meg¤ nesF&ue.
 keâuece 370 ÛÙee Ghekeâueceevegmeej keâesCekeâesCelÙee efJe<eÙeeyeeyele  Ùee veJeerve DeefOemetÛevesvegmeej jepÙeeÛes efJeYeepeve peccet keâeMceerj
mebIejepÙeeÛes peccet keâeMceerjJej DeefOekeâej #es$e Demesue ÙeemebyebOeer DeeefCe ue[eKe DeMee oesve Yeeieele keâjCÙeele Deeues Demetve
pegve 1952 ceOÙes MesKe Deyooguuee Je hebef[le peJeenjueeue ÙeeÉejs oesve mJeleb$e keWâõMeeefmele ØeosMe efvecee&Ce keâjCÙeele
vesn¤ ÙeebÛÙeele efouueer keâjej keâjCÙeele Deeuee. (Ùee keâjejeÛÙee Deeues Deensle. (peccet keâeMceerj ne efJeOeevemeYee Demeuesuee
ceeOÙeceeletve hebef[le peJeenjueeue vesn¤ YeejleerÙe mebefJeOeeve lej ue[eKe ne efJeOeevemeYee vemeuesuee keWâõMeeefmele ØeosMe)
nUtnUt peccet keâeMceerjJej ueeiet keâjCÙeeÛee ØeÙelve keâjle  ue[eKe keWâõMeeefmele ØeosMe nesCeej DemeuÙeecegUs peccet keâeMceerj
nesles.) jepÙeeÛeer jÛeveener yeouesue.
 peccet keâeMceerj jepÙeemee"er mJeleb$e efJeOeevemeYee nesleer. keâuece
370 vegmeej Ùee efJeOeevemeYesÛee keâeÙe&keâeUn mene Je<ee&Ûee  keWâõMeeefmele ØeosMeebÛes Iešveelcekeâ ØecegKe ns je°^heer Demeleele.
neslee Ùee veJeerve DeefOemetÛevesÉejs ne keâeÙe&keâeU heeÛe Je<eeËÛee keâejYeej ne veeÙeye jepÙeheeueebÛÙee ceehe&âle ÛeeueefJeuee peelees.
keâjCÙeele Deeuee Deens.  cegKÙeceb$Ùeebvee ceÙee&efole DeefOekeâej Demeleele. mJeleb$Ùe jepÙeeØeceeCes
 peccet keâeMceerjceOÙes keâuece 360 vegmeej DeeefLe&keâ DeeCeeryeeCeer cegKÙeceb$eer efveCe&Ùe IesT Mekeâle veenerle.
ueeiet keâjlee ÙesF&ue.  cegKÙeceb$eer eEkeâJee cebef$eceb[UeÛee efveCe&Ùe veeÙeyejepÙeheeueeJej
 keWâõ mejkeâejÛÙee meJe& ÙeespeveebÛee ueeYe peccet keâeMceerjceOeerue yebOevekeâejkeâ vemelees. DevegÛÚso 370 vegmeej ÙeeDeeOeer peccet
pevelesueener nesF&ue. keâeMceerjÛes efJeMes<e DeefOekeâej keâceer keâjCÙeeÛes ØeÙelve.
 35-De osKeerue DeeheesDeehe jö nesF&ue. pÙeecegUs GJe&efjle  keâuece 370 veg m eej peccet keâeMceer j Ûee Yeejleer Ù e
Yeejleeleerue veeieefjkeâebvee peccet keâeMceerjceOÙes ceeueceòee KejsoerÛes jepÙeebceOÙesmeceeJesMe Peeuee Deens. ÙeeÛe ceeOÙeceeletve YeejleeÛeer
mJeleb$Ùe Demesue. jepÙeIešvee keâener ØeceeCeele peccet keâeMceerjuee ueeiet nesles;
 peccet keâeMceerjceOeerue pevelesÛes ognsjer veeieefjkeâlJe jö nesTve hejbleg 27 veesJnWyej 1961 ceOÙes vesn¤ Ùeebveer Ùee keâueceeÛee
Je les Ùeeheg{s kesâJeU YeejleeÛes veeieefjkeâ Demeleerue. mebkeâesÛe kesâuee neslee.
 peccet DeeefCe keâeMceerjceOeerue efJeOeevemeYesÛÙee peeiee efveef§ele  Yeejleeves keâuece 370 Ûee Jeehej keâ¤ve 45 JesUe YeejleerÙe
keâjCÙeeÛeer peyeeyeoejer hesâjjÛevee meefceleerJej Demesue. jepÙeIešvesÛÙee lejlegoer peccet keâeMceerjuee ueeiet kesâuÙee ÙeeÛe
 efJeMes<e opee& iesuÙeecegUs Flej YeejleerÙeebvee peccet keâeMceerjceOÙes ceeOÙeceeletve je°^heleeRveer efJeefJeOe DeefOemetÛevesÉejs peccetkeâeMceerjuee
JÙeeheej keâjCÙeeme hejJeeveieer Demesue. Demeuesuee efJeMes<e jepÙeeÛee opee& keâcekegâJele kesâuee neslee.
 peccet keâeMceerj jepÙeeleerue heesueerme oue keWâõeÛÙee DeKelÙeejerle  1954 ÛÙee Skeâe DeeosMeevegmeej peJeUheeme YeejleeÛeer meJe&
keâeÙe& keâjerue. jepÙeIešvee ner peccet keâeMceerjuee ueeiet kesâueer iesueer. lÙeeÛeyejesyej
 peccet keâeMceerjuee Ùeeheg{s mJele:Ûee JesieUe je°ÔJepe vemesue. Deveskeâ Iešvee og®mlÙeener lesLes ueeiet kesâuÙee.
 celeoeveeÛee DeefOekeâej heâòeâ lesLeerue mLeeefvekeâ veeieefjkeâebveeÛe  keWâõ metÛeerleerue 97 efJe<eÙeebhewkeâer 94 efJe<eÙeemebyebefOele keâeÙeos
Demesue. lesLes ueeiet Peeues nesles lej meceesjÛÙeemetÛeerleerue 47 efJe<eÙeebhewkeâer
 keâeMceerjer ceefnuesves keâeMceerj yeensjerue veeieefjkeâeMeer efJeJeen 26 efJe<eÙeebmebyebefOele keâeÙeos lesLes ueeiet keâjCÙeele Deeueer.
kesâuee Demelee efleuee ceeueceòesÛee nkeäkeâ efceUle veJnlee Ùeeheg{s  YeejleerÙe jepÙeIešvesleerue 395 lejlegoerhewkeâer 260 lejlegoer
ne nkeäkeâ DeyeeefOele jeefnue. peccet keâeMceerjuee ueeiet keâjCÙeele DeeuÙee. lÙeeÛeyejesyej
 Yeejleeleerue keâesCelÙeener veeieefjkeâeuee peccet keâeMceerj jepÙeele 12 hewkeâer 7 DevegMes<e ueeiet kesâuesle. ÙeeÛe keâueceeÛee Jeehej
veeskeâjer keâjCÙeeÛeer mebOeer efceUsue. keâ¤ve keWâõ mejkeâejves peccet keâeMceerjÛÙee jepÙeIešvesle Deveskeâ
keWâõ Meeefmele ØeosMe cnCepes vescekesâ keâeÙe? yeoue kesâues nesles.
 pÙee Øeos MeeÛee keâejYeej mejU keW âõeceehe& âle cnCepes Û e  je°^heleeRÛÙee mebceleerves peccet keâeMceerjceOÙes je°^heleer jepeJeš
je°^heleerceehe&âle Ûeeuelees lÙee ØeosMeeuee keWâõMeeefmele ØeosMe ueeiet keâjCÙeele ÙesF&ue DeMeer lejleto peccet keâeMceerj jepÙeeJej
Demes cnCeleele. ueeoCÙeele Deeueer. lÙeeÛeyejesyej meg®Jeeleeruee jepÙeheeue ne
 YeejleerÙe mebefJeOeeveeÛÙee Yeeie 8 keâuece 239 les 241 efJeOeevemeYesves efveJe[eJee DeMeer lejleto nesleer. hejbleg keâuece
ÙeeojcÙeeve Ùee ØeosMeeyeÂoue GuueKe efceUlees. 370 Ûee Jeehej keâ¤ve leer yeouetve jepÙeheeue je°^heleerkeâ[tve
 Jejerue yeoueeØeceeCes Yeejleele 9 keWâõMeeefmele ØeosMe Demeleerue vesceues peeleerue DeMeer keâjCÙeele Deeueer.
1. Deoceeve Je efvekeâesyeej - 1956 2. efouueer
3. ue#eefÉhe - 1956 4. oeoe veiej nJesueer - 1961
5. oceCe Je oerJe - 1962 6. hegösÛesjer - 1962
7. Ûeboerie{ - 1966,8. peccet -keâeMceerj - Dee@i emš
2019, 9. ue[eKe - Dee@iemš 2019

keâuece 35 De vescekesâ keâeÙe? meceeJesMe Deens.
 ns keâuece 35 De jefnJeemeer "jJeCÙeeÛee DeefOekeâejeÛÙee lemesÛe
mebyebefOele Deens.  lÙeeefMeJeeÙe peccet-keâeMceerjceOetve mLeueeblej kesâuesues meJe& veeieefjkeâ,
 YeejleerÙe jepÙeIešvesleerue keâuece ‘35 De’ Debleie&le peccet lÙeeceOÙes heeefkeâmleeveele mLeueebleefjle Peeuesues veeieefjkeâner Ùesleerue,
keâeMceerjÛÙee efJeOeevemeYesuee jepÙeeÛes ‘keâeÙecemJe¤heer jefnJeemeer’ ne jepÙeeÛee efJe<eÙe Demesue mLeueebleefjleebÛÙee heg{erue oesve
(hejcevebš jsefme[Wšdme) "jJeCÙeeÛee DeefOekeâej Deens. ÙeeefMeJeeÙe efhe{Ÿeebleerue JebMepeebÛeener Ùeele meceeJesMe Deens.
veeieefjkeâebÛes efJeMes<e nkeäkeâ DeeefCe efJeMes<eeefOekeâejner efJeOeevemeYesuee jepÙeeÛÙee yeensjerue veeieefjkeâebvee yeboer -
"jJelee Ùesleele.
 peccet DeeefCe keâeMceerjÛes keâeÙecemJe¤heer veeieefjkeâ vemeuesuÙee
 hejbleg je°^heleer jeceveeLe keâesefJebo Ùeebveer 5 Dee@iemš 2019
jespeer Skeâe DeefOemegÛevesÉejs ns keâuece jö kesâues pes 1954 JÙeòeâeRvee jepÙeele ceeueceòee OeejCe keâjlee ÙesCeej veener.
ceOÙes je°^heleer [e@. jepeWõ Øemeeo Ùeebveer DeefOemetÛevesÉejs ns  lemesÛe mejkeâejer veeskeâjer, efMe<ÙeJe=òeer, mejkeâejer ceole lÙeebvee
keâuece meceeefJe° kesâues nesles. efceUCeej veener, DeMeer lejleto ‘35 De’ Debleie&le Deens.
 Ùee jepÙeeÛÙee jepÙeIešvesvegmeej peccet-keâeMceerjÛes keâeÙecemJe¤heer
heeÕe&Yetceer- veeieefjkeâlJe DemeuesuÙee ceefnuesves efyeiej keâeÙecemJe¤heer
 peccet-keâeMceerj mebmLeeve Demeleevee lesLeerue [eW«ee Meemekeâ
veeieefjkeâlJe DemeuesuÙee heg®<eeMeer ueive kesâuÙeeme, efleÛes jepÙeeÛes
cenejepee nefjefmebie Ùeebveer 1927 DeeefCe 1932 ceOÙes veeieefjkeâlJe Dehee$e "jles.
jepÙeele jepÙeeÛes efJe<eÙe DeeefCe lÙeeÛes DeefOekeâej efveef§ele  cee$e, Dee@keäšesyej 2002 ceOÙes peccet DeeefCe keâeMceerj
keâjCeeje keâeÙeoe ueeiet kesâuee neslee. lÙeeDebleie&le jepÙeele neÙekeâesše&ves keâeMceerjyeensjerue JÙeòeâerMeer efJeJeen kesâuesuÙee
mLeueeblejerle PeeuesuÙee veeieefjkeâebÛes efveÙecener kesâues peele nesles. ceefnuesÛes veeieefjkeâlJe Dehee$e "jCeej veener, Demee efvekeâeue
 cenejepee nefjefmebie Ùeebveer YeejleerÙe ØeosMeele meceeefJe° nesCÙeeÛÙee
efouee neslee. cee$e, DeMee ceefnuesÛÙee cegueebvee JebMehejbhejeiele
keâjejeJej mJee#ejer kesâuÙeeveblej peccet DeeefCe keâeMceerj Dee@keäšesyej DeefOekeâej vemeleerue, Demesner keâesše&ves cnšues nesles.
1947 ceOÙes Yeejleele meceeefJe° Peeues.  je°^heleer jeceveeLe keâeseEJeJeo Ùeebveer 5 Dee@iemš 2019 jespeer
 lÙeeveblej keâeMceerjceOeerue ueeskeâefØeÙe vessles MesKe Deyoguuee
Skeâe DeefOemetÛevesÉejs ns keâuece jö kesâues.
ÙeebÛÙeekeâ[s meòee Deeueer. lÙeebveer keWâõ mejkeâejMeer ÛeÛee&
keâ¤ve jepÙeIešvesle keâuece 370 meceeefJe° kesâues. Ùee
keâueceevegmeej mebj#eCe, hejje°^ JÙeJenej DeeefCe oUCeJeUCe
ns efJe<eÙe keWâõekeâ[s "sJetve peccet-keâeMceerjuee efJeMes<e opee&
osCÙeele Deeuee.
 lelkeâeueerve hebleØeOeeve hebef[le vesn¤ DeeefCe MesKe Deyoguuee
ÙeebÛÙeele efouueerle 1952 ceOÙes PeeuesuÙee keâjejevegmeej
jepÙeIeDevesleerue keâener lejlegoer je°^heleeRÛÙee DeeosMeeves 1954
ceOÙes ueeiet keâjCÙeele DeeuÙee. lÙeeJesUer keâuece 35De
jepÙeIešvesle meceeefJe° keâjCÙeele Deeues.
 lÙeevegmeej -
 1911 hetJeea jepÙeele pevceuesues eEkeâJee mLeeefÙekeâ Peeuesues
meJe& veeieefjkeâ
eEkeâJee
 mebyebefOele leejKeshetJeea one Je<ee&ntve DeefOekeâ keâeU keâeÙeosMeerj
ceeiee&ves mLeeJej ceeueceòee OeejCe kesâuesueb veeieefjkeâ ÙeebÛee
Iešveelcekeâ mebmLee 2. mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesie (UPSC)
1. YeejleeÛes efveÙeb$ekeâ Je ceneuesKeeheefj#ekeâ  ueeskeâmesJee DeeÙeesie (Public Service Commissions)
(Comptroller and Auditor General of India : ØeemleeefJekeâ :
CAG) Yeeie 5, keâuece 148  efJeefJeOe mlejebJejerue ØeMeemeveeÛÙee ÙeMemJeer keâecekeâepeele ueeskeâ
 keâuece 148 vegmeej je°^heleer CAG Ûeer efveÙegòeâer keâjleele. mesJekeâebÛeer cenlJeeÛeer Yetefcekeâe Demeles. lÙeecegUs ueeskeâ mesJekeâebÛeer
 CAG vee MeheLe je°^heleer osleele. Yejleer, ØeefMe#eCe, efJeòeueyOe, mesJeeMeòeâer, heoesVeleerÛes OeesjCe
 keâeÙe&keâeue : 6 Je<e& efkebâJee JeÙeeÛÙee 65 Je<ee&heÙeËle heoeJej FlÙeeoer yeeyeeRvee cenlJe Øeehle nesles. ueeskeâ mesJekeâebMeer Ùee
jent Mekeâleele. meJe& yeeyeeR efve<he#eheCes heej hee[CÙeemee"er Skeâe mJeleb$e Je
 CAG je°^heleeRvee mebyeesOetve jepeerveecee osleele. lep%e ØeeefOekeâejer Ùeb$eCesÛeer DeeJeMÙekeâlee Demeles. efleuee ueeskeâmesJee
 heoeJe®ve otj keâjCes : CAG Ûeer heoeJe®ve otj keâjCÙeeÛeer DeeÙees ie (Public Service Commission) Demes
keâejCes Je heOoleer meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeOeerMeeØeceeCes cnCeleele.
Deensle.  DeeÙeesieebvee mJeleb$e Iešveelcekeâ opee& (independent con-
 keâeÙe& : keWâõ Je jepÙeebÛes peceeKeÛee&Ûes uesKes leheemeCes. stitutional status) Deens. ns lÙeebÛes Keeme JewefMe°Ùes
 CAG Ûee keâeÙe&keâeue mebheuÙeeveblej les keWâõ Je jepÙe Deens. (cee$e keâener jepÙeebmee"er mLeehevee keâjCÙeele ÙesCeeNÙee
mejkeâejebÛÙee efveÙeb$eCeeKeeueerue keâesCelÙeener heoeJej keâece mebÙegòeâ ueeskeâmesJee DeeÙeesie Ûeer mLeehevee mebmeoerÙe keâeÙeÅeeÉejs
keâjCÙeeme hee$e jenCeej veenerle. kesâueer peeles)
 [e@. Debeyes[keâj ÙeebÛÙee celes CAG ns YeejleeÛÙee  mJeeleb$ÙehetJe& keâeUele 1919 ÛÙee keâeÙeÅeeÛÙee lejlegoervegmeej
IešvesÛÙee efveÙeb $eCeeKeeueeru e meJee&l e cenòJeeÛes 1926 ceOÙes keWâõerÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesie mLeeheve keâjCÙeele
DeefOekeâejer Deensle. Deeuee. ueeskeâ mesJekeâebÛÙee YejleerÛes keâece lÙeeÛÙeekeâ[s osCÙeele
 CAG ns YeejleeÛee mebefÛele efveOeer, ØelÙeskeâ jepÙeebÛee Deeues. heg{s 1935 ÛÙee keâeÙeÅeeves mebIejepÙeer ueeskeâmesJee
mebefÛele efveOeer DeeefCe efJeOeevemeYee DemeuesuÙee ØelÙeskeâ DeeÙeesiee yejesyejÛes Øeebeflekeâ ueeskeâmesJee kesâJeU DeeefCe oesve
keWâõMeeefmele ØeosMeeÛee mebefÛele efveOeer ÙeebÛÙeeletve efkebâJee DeefOekeâ Øeebleemee"er mebÙegòeâ ueeskeâmesJee DeeÙeesie mLeeve
Peeues u Ùee meJe& KeÛeeË M eer meb y eb ef O ele ues KÙeeb Û es keâjCÙeeÛeer lejleto kesâueer.
uesKeeheefj#eCe (Audit) keâjleele.  ns DeeÙeesie kesâJeU YejleerÛes DeefYekeâjCe (recruiting
 les YeejleeÛee Deekeâefmcekeâlee efveOeer DeeefCe YeejleeÛes meeJe&peefvekeâ agency) Demetve vesceCetkeâ ØeeefOekeâejer (appointing au-
uesKes, lemesÛe ØelÙeskeâ jepÙeeÛes Deekeâefmcekeâlee efveOeer DeeefCe thority) cnCetve keâeÙe& keâjerle veener. vesceCetkeâe keâjCÙeeÛee
meeJe&peefvekeâ uesKes, ÙeebÛÙeeletve PeeuesuÙee meJe& KeÛeeËÛes uesKee ØeeefOekeâej mejkeâejÛee Demelees. ns DeeÙeesie kesâJeU meuueeieej
heefj#eCe keâjleele. Je efMeheâejme keâjCeejer Ùeb$eCee cnCetve keâeÙe& keâjleele. cee$e,
 CAG keWâõ mejkeâejÛÙee uesKeebefJe<eÙeerÛes DenJeeue (Au- lÙeebÛee meuuee Je efMeheâejMeer mejkeâejJej yebOevekeâejkeâ vemeleele.
dit Report) je°^heleeRvee meeoj keâjleele. je°^heleer ns DenJeeue
mebmeosÛÙee ØelÙeskeâ meYeeie=nemeceejs ceeb[CÙeeÛeer JÙeJemLee keâjleele. mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesie
 CAG ns ueeskeâ uesKee meefceleerÛes (Public Account (Union Public Service Commission UPSC)
Committee) efce$e, ceeie&oMe&keâ Je lelJe%e cnCetve  jÛevee (Composition)
keâeÙe& keâjleele. cnCetve lÙeebvee Ùee meefceleerÛes keâeve Je  keâuece 316 DevJeÙes, mebIejepÙeemee"er Skeâ ueeskeâmesJee
[esUs Demes cnCeleele. DeeÙeesie UPSC Demesue.
 CAG ns mejkeâejÛÙee KeÛee&Jej efveÙeb$eCe "sJeCeejs keâeÙe&  keâuece 316 ceOÙes mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛeer jÛevee,
keâjCeejs mebmeosÛes Spebš Deensle. lÙeecegUs les kesâJeU mebmeosuee meomÙeebÛeer vesceCetkeâ Je heoeJeOeer yeöue heg{erue lejlegoer keâjCÙeele
peyeeyeoej Demeleele. DeeuesuÙee Deensle.

 mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesiele Skeâ DeOÙe#e Je DevÙe meomÙe
Demeleerue. lÙeebÛeer vesceCetkeâ je°^heleeRceehe&âle kesâueer peeF&ue. DeeÙeesieeÛes mJeeleb$Ùe (Independence of UPSC)
Iešvesle DevÙe meomÙeebÛÙee mebKÙesyeeyele keâesCeleerner lejleto  heo OeejCe keâjCes meceehle PeeuÙeeveblej DeeÙeesieeÛee DeOÙe#e
veener. cnCepesÛe lÙeebÛeer mebKÙee je°^heleerbceehe&âle "jefJeueer Yeejle mejkeâejÛÙee efkebâJee jepÙe mejkeâejÛÙee efveÙeb$eCeeKeeueerue
peeF&ue. meeceevÙele: DeeÙeesieeceOÙes 9 les 11 meomÙe Demeleele. keâesCeleerner veeskeâjer keâjCÙeeme hee$e DemeCeej veener. (1979
 SketâCe meomÙeebhewkeâer efkeâceeve efvecces meomÙe Demes JÙeòeâer ceOÙes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛes efveJe=òe
DemeeJes lÙeebveer efveÙegòeâerÛÙee JesUer Yeejle mejkeâejÛÙee efkebâJee DeOÙe#e S. Deej. efkeâ[JeF& ÙeebÛeer efyenejÛes jepÙeheeue cnCetve
keâesCelÙeener jepÙe mejkeâejÛÙee efveÙeb$eCeeKeeueerue DeefOekeâejheo keâjCÙeele Deeuesueer efveÙegòeâer efJeOeer«ee¢e DemeuÙeeÛee efveCe&Ùe
efveoeve 10 Je<ex OeejCe kesâuesues DemeeJes. efouee; keâejCe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee cele jepÙeheeueeÛes heo ns Skeâ
 Iešvesves DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e Je DevÙe meomÙeebÛÙee mesJeeMeleea Iešveelcekeâ heo Demetve leer mejkeâejÛÙee efveÙeb$eCeeKeeueerue
"jefJeCÙeeÛee DeefOekeâej je°^heleeRvee Øeoeve kesâuesuee Deens. veeskeâjer veener.
 heoeJeOeer : DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e Je meomÙe heo «enCe  heo OeejCe keâjCes meceehle PeeuÙeeveblej DeeÙeesieeÛee meomÙe
kesâuÙeeÛee leejKesheemegve 6 Je<ex efkebâJee JeÙeeÛeer 65 Je<ex mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛee efkebâJee jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛee
hetCe& nesF&heÙeËle, Ùeebhewkeâer pes Deieesoj Ie[sue leesheÙeËle heo DeOÙe#e cnCetve vesceCetkeâermee"er hee$e Demesue. cee$e lÙeeJÙeefleefjòeâ
OeejCe keâjleele. Yeejle mejkeâejÛÙee efkebâJee jepÙe mejkeâejÛÙee efveÙeb$eCeeKeeueerue
 cee$e : keâesCeleerner veeskeâjer keâjCÙeeme hee$e vemesue.
1) DeOÙe#e lemesÛe meomÙe je°^heleeRkeâ[s DeeheuÙee menerefveMeer  DeeÙeesieeÛee DeOÙe#e efkebâJee meomÙe Deeheuee heoeJeOeer hetCe&
DeeheuÙee heoeÛee uesKeer jepeerveecee osT Mekeâleele. PeeuÙeeveblej hegvne lÙeeÛe heoeJej hegveefve&Ùegòeâermee"er hee$e vemeleerue.
2) lemesÛe je°^heleer lÙeebvee heoeJeOeer mebheCÙeeÛÙee Deele keâuece
317(3) ceOÙes meebefieleuesuÙee heOoleervegmeej heoeJe®ve ogj DeeÙeesieeÛeer keâeÙex (Functions of UPSC)
keâ® Mekeâleele.  DeefKeue-YeejleerÙe mesJee, keWâõerÙe mesJee DeeefCe keWâõMeeefmele
 DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e lemesÛe meomÙe lÙeebÛÙee heoeJeOeer meceehle ØeosMeebÛÙee ueeskeâmesJee ÙeebceOÙes efveÙegòeâer keâjCÙeekeâjlee hejer#ee
PeeuÙeeveblej lÙee heoeJej hegveefve&Ùegòeâermee"er hee$e vemesue. IesCes.
 je°^heleeRveer DeeÙeesieekeâ[s efJeÛeejeLe& hee"efJeuesuÙee DevÙe keâesCelener
heoeJe®ve otj keâjCes DeeefCe efveuebefyele keâjCes yeeyeeRJej meuuee osCes, ns DeeÙeesieeÛes keâle&JÙe Demesue.
(Removal and Suspension)  DeeÙeesieeÛee meuuee / efJeÛeej IesCÙeeyeeyeleÛeer lejleto mejkeâejJej
 keâuece 317 DevJeÙes, mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e kesâJeU efveoxMekeâ (Directional) mJe®heeÛeer Deens,
Je DevÙe meomÙe Ùeebvee lÙeebÛÙee heoeJe®ve kesâJeUer je°^heleeRvee yebOevekeâejkeâ (Manatory) veener.
DeeosMeeÉejs iewjJele&veeÛÙee keâejCeeJe®ve otj keâjlee ÙesF&ue.  DeeÙeesieeves kesâuesuÙee efveJe[ercegUs GcesoJeejeÛee mebyebefOele heoeJej
 cee$e, lÙeemee"er je°^heleeRvee ner yeeye meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeekeâ[s DeefOekeâej efvecee&Ce nesle veener. cee$e, mejkeâejves DevÙeeÙeheCes
meboefYe&le keâjeJeer ueeieles. meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeme keâuece 145 ke=âleer keâ® veÙes.
Debleie&le efJeefnle kesâuesuÙee heOoleervegmeej ÛeewkeâMeer keâjeJeer
ueeieles. keâuece 323 : ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛee DenJeeue
 ÛeewkeâMeerDebleer vÙeeÙeeueÙeeves DeMee DeOÙe#e efkebâJee meomÙeeme (Report)
iewjJele&veeÛÙee keâejCeemleJe heoeJe®ve otj keâjeJeÙeeme heeefnpes  mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeves ojJe<eea DeeheuÙee keâeceeÛee Jeeef<e&keâ
Demes keâUJeuÙeeveblejÛe je°^heleer lÙeebvee lÙeebÛÙee heoeJe®ve DenJeeue je°^heleeRvee meeoj keâjCes, ns lÙeeÛes keâle&JÙe Deens.
otj keâ¤ Mekeâleele.
DeeÙeesieeÛÙee keâeceeJejerue ceÙee&oe (Limitation)

 veeiejerkeâebÛÙee keâesCelÙeener ceeieemeJeieeËmee"er vesceCetkeâe Je heoebceOÙes  Iešvesves DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e Je DevÙe meomÙeebÛÙee mesJeeMeleea
peeieebÛes Deej#eCe efveef§ele keâjleebvee. "jefJeCÙeeÛee DeefOekeâej jepÙeheeueeme Øeoeve kesâuesuee Deens.
 mesJee Je heoebJej vesceCetkeâe keâjleebvee DevegmetefÛele peeleer Je heoeJeOeer : DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e Je meomÙe heo ienCe kesâuÙeeÛÙee
DevegmetefÛele peceeleeRÛÙee ceeieCÙeebÛee efJeÛeej keâjleebvee. leejKesheemetve 6 Je<ex efkebâJee JeÙeeÛeer 62 Je<ex hetCe& nesFheÙeËle,
 SKeeÅee heoemee"er Skeâ Je<ee&hes#ee keâceer keâeueeJeOeerÛÙee DemLeeÙeer Ùeebhewkeâer pes Deieesoj Ie[sue leesheÙeËle heo OeejCe keâjleele.
efkebâJee mLeeheveehe$e vesceCetkeâe (Temporary or officiat-  DeOÙe#e lemesÛe meomÙe jepÙeeheeueekeâ[s DeeheuÙee menerefveMeer
ing appointments) keâjCÙeeMeer mebyebefOele yeeyeer. DeeheuÙee heoeÛee uesKeer jepeerveecee osT Mekeâleele.
DeeÙeesieeÛeer Yetefcekeâe : (Role of UPSC)  lemesÛe jepÙeheeue lÙeebvee heoeJeOeer mebheCÙeeÛÙee Deele keâuece
 YeejleeÛÙee Iešvesves mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛeer efveefce&leer iegCeJeòee 317 (3) ceOÙes meebefieleuesuÙee heOoleervegmeej heoeJe®ve otj
JÙeJemLesÛee Øenjer (Watchdog of ment system) cnCetve keâ® Mekeâleele.
kesâueer Deens.  DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e lemesÛe meomÙe lÙeebÛee heoeJeOeer meceehle
 DeMeer efjleerves, mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesie ns Yeejleeleerue keWâõerÙe PeeuÙeeveblej lÙee heoeJej hegveefve&Ùegòeâermee"er hee$e vemesue.
Yejleer DeefYekeâjCe (Central Recruiting Agency)
Deens, lej keâeefce&keâ Je ØeefMe#eCe efJeYeeie ns keWâõerÙe keâeefce&keâ heoeJe®ve otj keâjCes DeeefCe efveuebefyele keâjCes
DeefYekeâjCe (Central Personnel Agency) Deens. (Removal and Suspension)
 mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛeer Yetefcekeâe ceÙee&efole Deens. lÙeeÛÙee  keâuece 317 DevJeÙes, jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e
efMeheâejMeer kesâJeU meuueeieej mJe®heeÛÙee Demeleele, DeeefCe Je DevÙe meomÙe Ùeebvee lÙeebÛÙee heoeJe®ve kesâJeU je°^heleeRÛÙee
lÙeecegUs mejkeâejJej yebOevekeâejkeâ vemeleele. keWâõ mejkeâej lÙeeDeeosMeeÉejs iewjJele&veeÛÙee keâejCeeJe®ve otj keâjlee
efmJekeâe® Mekeâles efkebâJee hesâšeUt Mekeâles. ÙesF&ue. (lÙeebÛeer vesceCetkeâ jepÙeheeue keâjleele, cee$e heoeJe®ve
otj keâjCÙeeÛee DeefOekeâej kesâJeU, je°^heleeRvee Deens.)
jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesie  cee$e, lÙeemee"er je°^heleeRvee ner yeeye meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeekeâ[s
 keWâõmlejerÙe mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesiee ØeceeCes jepÙe mlejeJej meboefYe&le keâjeJeer ueeieles. meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeme keâuece 145
jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesie mLeeheve kesâues peelees. Debleie&le efJeefnle kesâuesuÙee heOoleervegmeej ÛeewkeâMeer keâjeJeer ueeieles.
jÛevee (Composition) DeeÙeesieeÛes mJeeleb$Ùe (Independent of SPSC)

 keâuece 315 DevJeÙes, jepÙeemee"er Skeâ ueeskeâkeâmesJee DeeÙeesie  je°^heleer jepÙe DeeÙeesieeÛÙee DeOÙe#e efkebâJee meomÙeeuee kesâJeU
(SPSC) Demesue Iešvesle meebefieleuesuÙee heOoleervegmeej Je DeeOeejebJejÛe lÙeeÛÙee
 keâuece 316 ceOÙes jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛeer jÛevee, heoeJe®ve otj keâ® Mekeâleele. lÙeecegUs Skeâ Øekeâejs lÙeebvee
meomÙeebÛeer vesceCegkeâ Je heoeJeOeer yeöue heg{erue lejlegoer keâjCÙeele heoeJeOeerÛeer megj#ee Øeoeve keâjCÙeele Deeueer Deens.
DeeuesuÙee Deensle  jepÙe DeeÙeesieeÛes DeOÙe#e Je meomÙe ÙeebÛes heieej, Yeòes Je
1) jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieele Skeâ DeOÙe#e Je DevÙe meomÙe hesvMeve Ùeebmeeefnle meJe& KeÛe& jepÙeeÛÙee mebefÛele efveOeerJej
Demeleerue lÙeebÛeer vesceCegkeâ jepÙeheeueebceehe&âle kesâuee peeF&ue. ØeYeeefjle Demelees DeMee KeÛee&Jej jepÙe efJeOeeveceb[Uele celeoeve
lemesÛe Iešvesle meomÙeebmee"er efJeMes<e hee$elee meebieCÙeele Deeuesueer nesle veener.
veener. cee$e SJe{erÛe lejleto keâjCÙeele Deeuesueer Deens keâer,  heo OeejCe keâjCes meceehle PeeuÙeeveblej jepÙe DeeÙeesieeÛee
SketâCe meomÙeehewkeâer efkeâceeve efvecces meomÙe Demes JÙekeäleer DeOÙe#e mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛee DeOÙe#e efkebâJee meomÙe
DemeeJes lÙeebveer efveÙegòeâerÛÙee JesUer Yeejle mejkeâejÛÙee efkebâJee cnCetve efkebâJee ogmeNÙee keâesCelÙeener jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛee
keâesCelÙeener jepÙe mejkeâejÛÙee efveÙeb$eCeeKeeueerue DeefOekeâejheo DeOÙe#e cnCetve efveÙegòeâ nesCÙeeme hee$e Demesue. cee$e lees
efveoeve 10 Je<ex OeejCe kesâuesues DemeeJes. Yeejle mejkeâejÛÙee efkebâJee jepÙe mejkeâejÛÙee efveÙeb$eCeeKeeueerue

Flej keâesCeleerner veeskeâjer keâjCÙeeme hee$e DemeCeej veener. lÙeecegUs mejkeâejJej yebOevekeâejkeâ vemeleele.
 heo OeejCe keâjCes meceehle PeeuÙeeveblej jepÙe DeeÙeesieeÛee mebÙegkeäle jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesie
meomÙe mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeseieeÛee DeOÙe#e efkebâJee meomÙe (Joint Public Service Commission)
cnCetve efkebâJee lÙeeme efkebâJee ogmeNÙee jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛee
DeOÙe#e cnCegve vesceCetkeâermee"er hee$e Demesue.  IešvesÛÙee keâuece 315 (2) ceOÙes oesve efkebâJee DeefOekeâ
 jepÙe DeeÙeesieeÛee DeOÙe#e efkebâJee meomÙe Deeheuee heoeJeOeer jepÙeebmee"er SkeâÛe mebÙegòeâ jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeseie mLeeheve
hetCe& PeeuÙeeveblej hegvne lÙeeÛe heoeJej hegveefve&Ùegòeâermee"er hee$e keâjCÙeeÛeer lejleto keâjCÙeele Deeueer Deens. pej oesve efkebâJee
vemeleerue DeefOekeâ jepÙeebÛÙee efJeOeeveceb[Uebveer leMee DeeMeÙeeÛee "jeJe
DeeÙeesieeÛeer keâeÙex (Functioning of SPSC) heeefjle kesâuÙeeme mebmeo DeMee jepÙeebbmee"er keâeÙeÅeeÉejs
 jepÙe ueeskeâ mesJeebceOÙes efveÙegòeâer keâjCÙeekeâjlee hejer#ee IesCes. mebÙegòeâ jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛeer efveefce&leer keâ®
Mekeâles.
keâuece 323 : ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛee DenJeeue  DeMee jerleerves ueeskeâmesJee DeeÙeseie Je jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesie
(Report) ns Iešveelcekeâ DeeÙeesie Deensle. cee$e mebÙegkeäle jepÙe ueeskeâmesJee
 jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeves ojJe<eea DeeÙeesieeves ojJe<eea DeeÙeeies ns Iešveelcekeâ DeeÙeesie Deensle. cee$e mebÙegkeäle jepÙe
DeeheuÙee keâeceeÛee Jeeef<e&keâ DenJeeue jepÙeheeueeme ueeskeâmesJee DeeÙeesie ne JewOeeefvekeâ (Statutary) DeeÙeesie
meeoj keâjCes, ns lÙeeÛes keâle&JÙe Deens Demee DenJeeue Deens.
efceUeuÙeeveblej jepÙeheeue lÙeeÛeer Skeâ Øele jepÙe efJeOeeve
ceb[UeÛÙee ØelÙeskeâ meYeeie=nemeceesj "sJeCÙeeÛeer JÙeJemLee keâjleele. mebÙegkeäle jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeyeeyeleÛes cenlJeeÛes cegös
heg{erueØeceeCes
DeeÙeesieeÛÙee keâeceeJejerue ceÙee&oe (Limitation)  mebÙegkeäle DeeÙeseieeÛÙee DeOÙe#e Je meomÙeebÛeer efveÙegkeäleer
 heg{erue keâeces jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛÙee keâeÙee&lcekeâ DeefOekeâej je°^heleerceehe&âle kesâueer peeles.
#es$eeÛÙee yeensj "sJeCÙeele Deeuesueer Deensle.  DeOÙe#e lemesÛe meomÙe Deeheues heo 6 Je<eeËmee"er efkebâJee
 veeieefjkeâebÛÙee keâesCelÙeener ceeieemeJeieeËmee"er vesceCetkeâe Je heoebceOÙes JeÙeeÛÙee 62 Je<ee&heÙeËle OeejCe keâjleele.
peeieeÛes Deej#eCe efveef§ele keâjleebvee.  je°^heleer lÙeebvee efveuebefyele efkebâJee heoeJe®ve otj keâ® Mekeâleele.
 mesJee Je heoebJej vesceCegkeâe keâjleebvee DevetmetefÛele peeleer Je  les je°^heleeRkeâ[s uesKeer jepeerveecee osT Mekeâleele.
DevegmetefÛele peceeleeRÛÙee ceeieCÙeebÛee efJeÛeej keâjleele.  mebÙegkeäle DeeÙeesieeceehe&âle Deeheuee Jeeef<e&keâ DenJeeue mebyebefOele
DeeÙeesieeÛeer Yegefcekeâe (Role of UPSC) meJe& jepÙeebÛÙee jepÙeheeueebvee meeoj kesâuee peeles. meJe& jepÙeheeue
 YeejleeÛÙee Iešvesves jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛeer efveefce&leer lees DenJeeue jepÙe efJeOeeveceb[Uemeceesj ceeb[leele.
jepÙeele iegCeJeòee JÙeJemLesÛee Øenjer (Watchdong of
merit system) cnCegve kesâueer Deens.
 DeeÙeesie mesJeebÛes JeieeakeâjCe, heieej Je mesJeeMeleea, kesâ[j
JÙeJemLeeheve, ØeefMe#eCe FlÙeeoer yeeyeeRMeer mebyebefOele veener. Ùee
yeeyeer jepÙeeÛÙee keâeefce&keâ efJeYeeie (Department of
Personnel) ceehe&âle efkebâJee meeceevÙe ØeMeemeve efJeYeeie (Gen-
eral Administration Department) ceehe& â le
neleeUuÙee peeleele.
 jepÙe ueeskeâmesJee DeeÙeesieeÛeer Yetefcekeâe ceÙee&oerle Deens. lÙeeÛÙee
efMeheâejMeer kesâJeU meuueieej mJe®heeÛÙee Demeleele, DeeefCe

3. efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie (Election Commission)  cegKÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâeÛeer efMeheâejme DemeuÙeeefMeJeeme
 YeejleeÛee efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie (Election Commis- DevÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâeme efkebâJee ØeeosefMekeâ DeeÙegòeâeme
sion of India) heoeJe®ve otj kesâues peeCeej veener.
 efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie Ùee mJeeleb$e Je keâeÙecemJe®heer DeeÙeesieeÛÙee  1950 ceOÙes mLeehevee PeeuÙeeheemegve 15 Dee@keäšesyej 1989
mLeehevesÛeer lejleto keâuece 324 ceOÙes kesâueer Deens. heÙeËle efveJe[Cetkeâ DeeÙeesieeves Skeâ meomÙeerÙe DeeÙeesie (single
 ne efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie jepÙeeleerue hebÛeeÙeleer Je veiejheeefuekeâebÛÙee member body) cnCetve keâeÙe& kesâues. pÙeeceOÙes kesâJeU
efveJe[CetkeâebMeer mebyebefOele veener. lÙeemee"er Iešvesves jepÙe cegKÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâeÛee meceeJesMe neslee.
efveJe[Cetkeâ DeeÙeesieeÛeer lejleto (73 Je 74 JÙee Iešveeog®mleer  16 Dee@keäšesyej 1989 jespeer je°^heleeRveer oesve DevÙe
keâeÙeÅeeÉejs) kesâueer Deens. efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâebveer vesceCetkeâ kesâueer. celeoeveeÛes JeÙe
21 ntve 18 Je<ex Demes keâceer kesâuÙeeves Jee{uesuÙee keâeceeÛÙee
jÛevee (Composition) DeesPÙeecegUs Demes keâjCÙeele Deeues.
 IešvesÛÙee keâuece 324 ceOÙes efveJe[Cetkeâ DeeÙeesieeÛÙee jÛevesMeer  cegKÙe efveJe[Cegkeâ DeeÙegòeâ Je DevÙe oesve efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâ
mebyebOeerle heg{erue lejletoer kesâuesuÙee Deensle. Ùeebvee meejKesÛe DeefOekeâej Deensle. lÙeebÛÙeeceOÙes celeYeso
 efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie heg{erue yeeyeeRÛes heÙe&Jes#eCe, efveoxMeve Je efvecee&Ce PeeuÙeeme lÙeeJej yentceleeves efveCe&Ùe Ieslee peelees.
efveÙeb$eCe keâjsue.  lÙeebvee meejKeeÛe heieej Je Yeòes efceUleele, pes meJeexÛÛe
1) mebmeosÛÙee Je ØelÙeskeâ jepÙe efJeOeeveceb[UeÛÙee meJe& efveJe[Cegkeâe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeOeerMeeØeceeCesÛe Demeleele.
heej hee[Ces Je lÙeemee"er celeoej ÙeeÅee leÙeej keâjCes.  lÙeebÛee heoeJeOeer 6 Je<ex efkebâJee JeÙeeÛÙee 65 Je<ee&heÙeËle (pes
2) je°^heleer Je Gheje°^heleer ÙeebÛÙee efveJe[Cetkeâe heej hee[Ces DeeOeer Ie[sue les) Demelees, cee$e les lÙeeDeeOeerÛe je°^heleeRkeâ[s
(ÙeeJe®ve efve[Cegkeâ DeeÙeesieeceehe&âle je°^heleer, Gheje°^heleer, jepeerveecee osT Mekeâleele, lemesÛe lÙeebvee heoeJe®ve otj
ueeskeâmeYee, jepÙemeYee, efJeOeevemeYee Je efJeOeeveheefj<eo ÙeebÛÙee keâjlee Ùesles.
efveJe[Cetkeâe heej hee[uÙee peeleele.  Iešvesves efveJe=òe PeeuesuÙee efveJe[Cetkeâ DeeÙeesieeÛÙee meomÙeebvee
3) efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie ne cegKÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâ (Chief efveJe=òeerveblejÛÙee mejkeâejer vesceCetkeâerheemetve ØeefleyebOeerle kesâuesues
Election Commissioner) DeeefCe je°^heleer JesUesJesUer veener.
efveef§ele keâjleerue lesJe{Ùee mebKÙesves DevÙe efveJe[Cetcekeâ DeeÙegòeâ
(Other Election Commissioner) ÙeebÛee efceUtve DeefOekeâej Je keâeÙes& (Powers of Functions)
yeveuesuee Demesue.  je°^heleer, Gheje°^heleer, ueeskeâmeYee, jepÙemeYee, efJeOeevemeYee
4) je°^heleer efveJe[Cetkeâ DeeÙeesieeuee ceole keâjCÙeemee"er DeeÙeesieeMeer Je efJeOeeveheefj<eo ÙeebÛÙee efveJe[CegkeâebÛÙee meboYee&le efveJe[Cetkeâ
efJeÛeejefJeefveceÙe keâ®ve DeeJeMÙekeâ Jeešleerue Demes ØeeosefMekeâ DeeÙeesieeuee ØeMeemekeâerÙe, meuueeieej Je DeOe&-vÙeeefÙekeâ
DeeÙegòeâ (Regional Commissioner) osKeerue efveÙegòeâ mJe®heeÛes DeefOekeâej Je keâeÙex Øeehle Deensle. leer heg{erue
keâ® Mekeâleerue. Demes DeeÙegòeâ ueeskeâmeYee, efJeOeevemeYee Je ØeceeCes :
efJeOeeveheefj<eosÛÙee ÉwJeeef<e&keâ efveJe[CetkeâehetJeea mLeeheve keâjlee 1) jepekeâerÙe he#eebvee ceevÙelee osCes Je lÙeebvee efveJe[Cetkeâ efÛevn
Ùesleerue. Øeoeve keâjCes.
 efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâ Je ØeeosefMekeâ DeeÙegòeâ ÙeebÛÙee mesJeeMeleea 2) jepekeâerÙe he#eebvee ceevÙelee Je lÙeebvee efveJe[Cetkeâ efÛevn osCes
Je heoeJeOeer ns, je°^heleeRveer efveÙeceebÉejs efveOee&efjle kesâuÙeeØeceeCes Ùeeyeöue efvecee&Ce PeeuesuÙee le›eâejeRÛÙee efveJeejCeemee"er
Demeleerue. vÙeeÙeeueÙe cnCetve keâeÙe& keâjCes.
 cegKÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâeuee heoeJe®ve otj keâjCÙeeÛeer 3) efveJe[CegkeâerÛÙee GösMeemee"er jepekeâerÙe he#eebÛeer veeWoCeer keâjCes
heOole Je lÙeeÛeer keâejCes meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeOeerMeeuee DeeefCe lÙeebvee je°êrÙe efkebâJee jepÙe he#eeÛee opee& Øeoeve
heoeJe®ve otj keâjCÙeeÛÙee heOole Je keâejCeebØeceeCesÛe Demeleerue. keâjCes.

4) mebmeo meomÙeebÛÙee Dehee$elesMeer mebyebefOele cegÅeebyeeyele je°^heleeRvee keâeÙee&ueÙeerve Yee<ee/ jepÙeYee<ee
meuuee osCes. (Official Language)
5) je°^heleer jepeJešerKeeueer DemeuesuÙee jepÙeele efveJe[Cetkeâe  IešvesÛÙee Yeeie XVII ceOeerue Ûeej ØekeâjCeebceOÙes keâuece
Ieslee Ùesleerue keâer veener Ùeeyeeyele je°^heleeRvee meuuee osCes. 343 les 351 ojcÙeeve keâeÙee&ueÙeerve Yee<esefJe<eÙeerÛÙee lejletoer
Deensle. ner Ûeej ØekeâjCes Deveg›eâces mebIejepÙeeÛeer Yee<ee,
4. efJeòe DeeÙeesie ØeeosefMekeâ Yee<ee, vÙeeÙeeueÙeebÛeer Yee<ee Je efJeMes<e efveoxMekeâ
 ne Skeâ Iešveelcekeâ DeeÙeesie Deens. ÙeebÛÙeeMeer mebyebefOele Deensle.
 DevegÛÚso 280 vegmeej je°^heleeRvee oj heeÛe Je<eeËveer  keâuece 343 Je keâuece 344 ceOÙes mebIejepÙeeÛÙee
DeeJeMÙekeâlee JeešuÙeeme Skeâe DeeosMeeÉejs efJeòe DeeÙeesieeÛeer jepÙeYee<esyeöue lejlegoer Deensle.
mLeehevee keâjCÙeele Ùesles.  mebIejepÙeeÛeer jepeYee<ee osJeveeiejer efueheerleerue efnboer Demesue,
 jÛevee - 5 meomÙe, lÙeebhewkeâer Skeâ DeOÙe#e Je Flej Ûeej cee$e mejkeâejer ØeÙeespeveemee"er JeehejeJeÙeeÛÙee DebkeâebÛes ®he ns
 meomÙe je°^heleeRÉejs efveÙegòeâ kesâues peeleele. YeejleerÙe DebkeâebÛes Deeblejje°êrÙe ®he Demesue. (cnCepesÛe DebkeâebÛes
 hee$elee - DeOÙe#e - meeJe&peefvekeâ #es$eeleerue DevegYeJe cenòJeeÛee. osJeveeiejer ®he Jeehejlee ÙesCeej veener.)
meomÙeebmee"er  IešvesÛÙee ØeejbYeeheemegve 15 Je<ee&heÙe&&le (cnCepesÛe 1950
De) GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee vÙeeÙeeefOeMe DeLeJee leMeer hee$elee DemeCeeje les 1965 heÙeËle) mebIejepÙeeÛÙee pÙee mejkeâejer ØeÙeespeveemee"er
DemeeJee. hetJeeaheemetve Fb«epeer Yee<ee Jeehejueer peele nesleer lÙee meJe&
ye) MeemeveeÛee efJeòeerÙe DeeefCe uesKee Ùee mebyebOeerÛes %eeve DeeJeMÙekeâ. ØeÙeespeveeLe& efleÛee Jeehej Ûeeuet jenerue.
keâ) DeLe&MeeŒeeÛes %eeve DeeJeMÙekeâ.  Ghejesòeâ 15 Je<ee&Ûee keâeueeJeOeer mebheuÙeeveblejner mebmeo
[) efJeòeerÙe yeeyeer Je ØeMeemeve Ùeeyeeyele efJemle=le DevegYeJe Demeuesueer keâeÙeÅeeÉejs Fb«epeer Yee<esÛee efkebâJee DebkeâebÛÙee osJeveeiejer ®heeÛee
JÙeòeâer. Jeehej Ûeeuet "sJeCÙeekeâjlee lejleto keâ® Mekesâue.
keâeÙe& Je DeefOekeâej  je°^heleer 1955 ceOÙes yeer.peer. Kesj ÙeebÛÙee DeOÙe#elesKeeueer
1) keWâõ Je jepÙes ÙeebÛÙeele keâjebÛes Jeešhe keâjCes. Skeâe jepeYee<ee DeeÙeesieeÛeer mLeehevee kesâueer. DeeÙeesieeves 1956
2) keWâõeÛÙee mebefÛele efveOeerletve jepÙeebvee osCÙeele ÙesCeeNÙee ceOÙes Deeheuee DenJeeue meeoj kesâuee. Ùee DenJeeueeÛes hejer#eCe
DeLe&meneÙÙeeÛes efvekeâ<e "jefJeCes. keâjCÙeemee"er 1957 ceOÙes ieesefJebo JeuueYe heble ÙeebÛÙee
3) Ieškeâ jepÙeeleerue mLeeefvekeâ mJejepÙe mebmLeebmee"er DeeJeMÙekeâ DeOÙe#elesKeeueer mebmeoerÙe meefceleer mLeeheve keâjCÙeele Deeueer.
GheeÙeÙeespevee.  heg{s mebmeosves keâeÙee&ueÙeerve Yee<ee keâeÙeoe, 1963 (Offi-
cial Language Act, 1963) heeef jle kes âuee. Ùee
keâeÙeÅeevJeÙes mebIejepÙeeÛÙee meJe& keâeÙee&ueÙeerve ØeÙeespeveeLe&
lemesÛe mebmeosleerue keâecekeâepe heej hee[CÙeemee"er efnboer Yee<esyejesyej
Fb«epeer Yee<esÛee Jeehej (1965 veblejner) Ûeeuet "sJeCÙeeÛeer
mebceleer osCÙeele Deeueer. lemesÛe Fb«epeer Yee<esÛee Jeehej Ûeeuet
"sJeCÙeemee"er keâesCeleerner keâeueceÙee&oe "sJeCÙeele Deeuesueer
veener.
keâuece 345 : jepÙeeÛeer jepeYee<ee
 jepÙeeÛÙee efJeOeeveceb[Ueuee keâeÙeÅeeÉejs jepÙeeceOÙes Jeehejele
DemeuesuÙee keâesCelÙeener Skeâ efkebâJee DeefOekeâ Yee<eebÛee efkebâJee
efnboerÛee Jeehej mejkeâejer keâecekeâepeeÛeer Yee<ee cnCetve keâjlee
ÙesF&ue. Demee keâeÙeoe keâjs heÙeËle jepeYee<ee cnCetve efveJe[

keâjleevee leer Yee<ee IešvesÛÙee Dee"JÙee DevegmetÛeerleerueÛe DemeeJeer keâuece 350ye : Yeeef<ele DeuhemebKÙeebkeâ
Demes yebOeve veener. meceepeebkeâjlee efJeMes<e DeefOekeâejer
 ceneje°êves ceje"er, DeebOeÇØeosMeeÛe lesueiet, kesâjUvess ceuÙeeUce, (Special Officer for Linguistic Minorities)
Deemeeceves Demeeceerve, heef§ece yebieeueves yebieeueer lej Deesef[Meeves  Yeeef<ekeâ DeuhemebKÙeebkeâ meceepeekeâjlee Skeâ efJeMes<e DeefOekeâejer
Gef[Ùee jepeYee<ee cnCetve mJeerkeâejueer Deens. Demesue. lÙeeÛeer vesceCetkeâ je°^heleeRkeâ[tve kesâueer peeF&ue.
 ieesJee jepÙeeves ceje"er Je iegpejeLeer Yee<eebyejesyej keâeskeâCeer JewOeeefvekeâ opee& Demeuesues DeeÙeesie
Yee<esÛeener efmJekeâej kesâuee Deens. 1) DeuhemebKÙeebkeâ DeeÙeesie
 peccet Je keâeefMcej jepÙeeves Got& Yee<esÛee efmJekeâej kesâuesuee  ie=nceb$eeueÙeeÛÙee 1978 ÛÙee Skeâe "jeJeele je°êrÙe mlejeJej
Deens, keâefMcejer Yee<esÛee veener. Skeâ DeuhemebKÙeebkeâ DeeÙeesieeÛeer mebkeâuhevee.
 cesIeeueÙe, De®CeeÛeue ØeosMe DeeefCe veeieeueB[ Ùee jepÙeebveer  1984 ie=n ceb$eeueÙeeheemegve JesieUs keâjCÙeele Deeues.
Fb«epeer Yee<esÛee efmJekeâej jepeYee<ee cnCetve kesâuee Deens.  National Commission of Minorities Act 1992
vegmeej DeeÙeesieeuee JewOeeefvekeâ opee&.
meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe, GÛÛe vÙeeÙeeueÙe FlÙeeoeRÛeer Yee<ee  heefnuee JewOeeefvekeâ DeeÙeesie 23rd Dee@keäšesyej 1992 mLeeheve.
(Language of the Supreme Court,  meOÙee DeeÙeesieele 1 DeOÙe#e, 1 GheeOÙe#e Je 5 meomÙe
High Courts etc.) Deensle.
keâuece 348 : meJeexÛÛe Je GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛeer DeeefCe keâeÙeos 2) je°êrÙe ceefnuee DeeÙeesie
efJeOesÙekesâ  31 peevesJeejer 1992 uee mLeehevee
FlÙeeoeRÛeer Yee<ee  National Commission of Womens Act 1992
1) mebmeo keâeÙeÅeeÉejs DevÙeLee lejleto keâjsheÙeËle, heg{erue yeeyeer vegmeej mLeehevee.
kesâJeU Fb«epeer Yee<esleÛe Demeleerue.  Objective-protecting and promoting the in-
 meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙe Je ØelÙeskeâ GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue meJe& terests of women in india
ØekeâejÛes keâecekeâepe.  1 DeOÙe#e, 6 meomÙe (meOÙee)
 mebmeo lemesÛe jepÙe efJeOeeveceb[Uele ceeb[CÙeele Deeuesueer  jsKee Mecee& DeOÙe#e (7 Dee@iemš 2018 heemegve) (Source
meJe& efJeOesÙekesâ, heeefjle keâjCÙeele Deeuesues meJe& keâeÙeos, - www.ncw.nic.in)
je°^heleer/ jepÙeheeue Ùeebveer keâe{uesues DeOÙeeosMe, lemesÛe 3) je°êrÙe yeeuenkeäkeâ DeeÙeesie
IešvesKeeueer efkebâJee keâesCelÙeener keâeÙeÅeeKeeueer keâe{CÙeele 4) keWâõerÙe ceeefnleer DeeÙeesie/ jepÙe ceeefnleer DeeÙeesie
Deeuesues meJe& DeeosMe, efveÙece, efJeefveÙece Je heesšefveÙece Ùee 5) je°êrÙe ceeveJeer nkeäkeâ DeeÙeesie/ jepÙe ceeveJeer nkeäkeâ
meJeeËÛes DeefOeke=âle hee". DeeÙeesie
2) jepÙeeÛes jepÙeheeue, je°^heleeRÛÙee hetJe&mebceleerves, jepÙeeÛÙee 6) je°êrÙe efJekeâeme heefj<eo
GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee keâecekeâepeemee"er efnboer Yee<esÛee efkebâJee 7) efpeune efveÙeespeve meefceleer
jepÙeeÛÙee Flej keâesCelÙeener DeefOeke=âle Yee<esÛee Jeehej ØeeefOeke=âle 8) ueeskeâheeue/ ueeskeâeÙegòeâ
keâ® Mekeâleele.
 GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeves efouesuee keâesCeleener vÙeeÙeefveCe&Ùe, ngketâceveecee
efkebâJee DeeosMe ÙeebÛÙeemee"er efnboer efkebâJee Flej DeefOeke=âle
Yee<esÛee Jeehej ØeeefOeke=âle keâjlee ÙesCeej veener.
 mebmeosves vÙeeÙeeueÙeele efnboer Yee<esÛÙee Jeehejemee"er keâesCeleerner
lejleto kesâuesueer veener. lÙeecegUs meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeele kesâJeU
Fb«epeer Yee<esleerueÛe DepeeËJej/ DeefheueebJej megveeJeCeer kesâueer
peeles.
1) efyeiejIešveelcekeâ mebIešvee IešvesÛeer heefjefMe°s/ DevegmetÛeer
efveÙeespeve DeeÙeesie (Planning Commission) (Schedules of the Constitution)
 15 ceeÛe& 1950 jespeer keâeÙe&keâejerue "jeJeevegmeej.
 1961 ceOÙes efveÙesepeve ceb[U MeemeveeÛee Yeeie yeveuee. DevegmegÛeer ›eâceebkeâ efJe<eÙe
mJe®he 1. heefnueer DevegmetÛeer jepÙe Je keWâõ ØeosMeebÛeer veeJes Je
 DemebJewOeeefvekeâ efkebâJee IešveeyeenÙe lÙeebÛes jepÙe#es$e
 keâeÙeosyeenÙe (keâesCelÙeener keâeÙeÅeeves efveÙeespeve DeeÙeesieeÛeer 2. ogmejer DevegmetÛeer efJeòeueyOeer, Yeòes Je efJeMes<eeefOekeâej
mLeehevee keâjCÙeele Deeuesueer veener) 3. eflemejer DevegmetÛeer MeheLe efkebâJee Øeefle%ee.
 meuueeieej ceb[U cnCegve keâeÙe& keâjles. 4. ÛeewLeer DevegmetÛeer jepÙe Je keWâõ ØeosMeebÛÙee
jÛevee jepÙemeYesleerue peeiee
 DeOÙe#e - hebleØeOeeve 5. heeÛeJeer DevegmetÛeer DevegmetefÛele #es$es Je DevegmetefÛele
 GheeOÙe#e - hetCe&JesU keâece keâjCeejs meomÙe peceeleeRÛes ØeMeemeve
 ke@âefyevesš ceb$eer - efveÙeespeve ceb$eer, DeLe&ceb$eer, mebj#eCe ceb$eer 6. meneJeer DevegmetÛeer DeeefoJeemeer #es$es ÙeebÛes ØeMeemeve
 DeLe&lep%e 7. meeleJeer DevegmetÛeer mebIe, jepÙe Je meceJeleea metÛeer
keâeÙe& 8. Dee"Jeer DevegmetÛeer ceevÙeleeØeehle Yee<ee
 efveÙeespeveeÛeer efoMee "jefJeCes 9. veJeJeer DevegmetÛeer keâener keâeÙeos Je efJeefveÙeceves efJeOeer«ee¢e
 osMeeleerue vewmeefie&keâ, ceeveJeer mebmeeOeves, Glheeoves ÙeebÛee DemeCes.
heefjCeecekeâejkeâ GheYeesie IesCÙeemee"er hebÛeJeeef<e&keâ Ùeespevee leÙeej 10. oneJeer DevegmetÛeer he#eeblejeÛÙee keâejCeeJe®ve Dehee$elee
keâjCes. 11. DekeâjeJeer DevegmetÛeer hebÛeeÙeleeRÛes DeefOekeâej, ØeeefOekeâej
mLeehevee peyeeyeoeNÙee
 6 Dee@iemš 1952 12. yeejeJeer DevegmetÛeer veiejheeefuekeâebÛes DeefOekeâejer, ØeeefOekeâej
mJe®he Je peyeeyeoeNÙee
 DemebJewOeeefvekeâ
 DeJewOeeefvekeâ veefJeve pees[uesuÙee DevegmetÛeer (Schedule)
 efveÙeespeveeÛÙee yeeyeleerle meJeexÛÛe mebmLee cegU jepÙeIešvesle 8 DevegmegÛeer neslÙee.
jÛevee Jele&ceeveele 12 DevegmegÛeer Deensle.
 hebleØeOeeve heoefmeOo DeOÙe#e jepÙeIešvesÛÙee efJe<eÙeebÛes efMe<e&keâ cnCepes DevegmegÛeer nessÙe.
 meJe& keWâõerÙe ke@âefyevesš ceb$eer Devegm etÛeer Iešveeog® mleer efJ e<eÙe
 IeškeâjepÙeebÛes cegKÙeceb$eer DevegmetÛeer 9 keâener keâeÙeos Je 1s t 1951
 keWâõMeeefmele ØeosMeebÛes ØeMeemekeâ efJeefveÙeceves

 efveÙeespeve ceb[UeÛes meJe& meomÙe efJeOeer«eenÙe DemeCes.
keâeÙe& (Yetefce DeefO e«enCe
 efveÙeespeve ceb[Ueves leÙeej kesâuesuÙee ÙeespevesÛÙee Debeflece keâeÙeoe)
DeejeKe[Ùeeuee ceevÙelee osCes. DevegmetÛeer 10 he#eeblejeÛÙee 52nd 1985
 meeceeefpekeâ - DeeefLe&keâ OeesjCeebÛes heefj#eCe keâjCes. keâejCeeJe®ve

Dehee$elee. (he#eeblej
yebefo keâeÙeoe)
DevegmetÛeer 11 hebÛeeÙele 73rd 1992 29
DevegmetÛeer 12 veiejheeefuekeâe 74th 1992 18

Yee<ee - DevegmetÛeer 8 YeejleeÛes mebefJeOeeve
je°êrÙe ceeieemeJeieeame DeeÙeesie :
cegU Iešvesle 14 Yee<ee meceeefJe° neslÙee. µ keâeÙe& : Flej ceeieemeJeieeaÙe ÙeeoerceOÙes peeleerÛÙee meceeJesMeeÛes
Jele&ceeveele Iešvesle 22 Yee<ee Deensle. heefj#eCe keâjCes.
cegU mebefJeOeeveeleerue meceeefJe° Yee<ee - µ mebJewOeeefvekeâ
(1) mebmke=âle, µ 1993 Ûee keâeÙeoe
(2) efnboer, µ mejkeâejÛee ØeÙelve : mebJewOeeefvekeâ opee& efouee
(3) ceje"er, µ 123 efJe Iešveeog®mleer
(4) Tog&, µ ueeskeâmeYesle heeefjle
(5) keâMceerjer, µ jepÙemeYesle heeefjle
(6) hebpeeyeer, µ 338 - yeer : jÛevee
(7) iegpejeleer, µ 342 - De : keâeÙe& - Flej ceeieemeJeieeaÙeebÛÙee keâeÙeosMeerj
(8) keâVe[, DeeefCe Iešveelcekeâ mebj#eCeeÛÙee lejlegoeRÛeer osKejsKe
(9) ceuÙeeUce,
(10) leefceU,
(11) lesueieg,
(12) Dees[erÙee,
(13) yebieeueer,
(14) Deemeeceer.
De. Yee<ee Yee<eebÛeer Iešveeog®mleer Je<ex

›ebâ . mebKÙee
15 efmebOeer 1 21 Jeer 1967
Iešveeog®mleer
16 ceefvehegjer
17 keâeskeâCeer 71 Jeer
3 1992
18 vesheeueer Iešveeog®mleer
(NMK)
19 yees[es
20 [eWiejer
21 cewLeueer 92 Jeer
4 2003
mebL eeueer Iešveeog®mleer
22 Trick
BDMS

De.
Yeeie YeeieeÛes veeJe DevegÛÚso Iešvee og® mlÙee
›ebâ .
1 Yeeie - 1 mebIejepÙe Je lÙeeÛes #es$es 01 to 04
2 Yeeie - 2 veeieefjkeâlJe 05 to 11
3 Yeeie - 3 cegueYetle nkeäk eâ 12 to 35
4 Yeeie - 4 jepÙeOeesjCeeÛeer ceeie&o Me&k eâ lelJes 36 to 51
5 Yeeie - 4(A ) cegueYetle keâle&JÙe 51 (A ) 42 Jeer Iešveeog®mleer -
1976
6 Yeeie - 5 mebIejepÙe 52 - 151
7 Yeeie - 6 jepÙe 152 - 237
8 Yeeie - 7 jö 238 7 JÙee Iešveeog® mleer -
1956 ves meceepe
9 Yeeie - 8 keWâõMeeefmele ØeosM e (mebIejepÙe #es$e) 239 - 242
10 Yeeie - 9 hebÛeeÙeleer 243 - 243 (O) 73 Jeer Iešveeog®mleer -

1992
11 Yeeie - 9(A ) veiejheeefuekeâe 243 (P), 74 Jeer Iešveeog®mleer -
243 z (G) 1992
12 Yeeie - 9(B) menkeâejer mebmLee 243- z (H) 97 Jeer Iešveeog®mleer -
243 - z (T) 2011
13 Yeeie - 10 DevegmetÛeerle #es$e Je Deeefo Jeemeer #es$e 244 - 244 (A)
14 Yeeie - 11 keWâõ DeeefCe jepÙe Ùee ceOeerue mebyebOe 245 - 263
15 Yeeie - 12 efJeòe, ceeueceòee, mebefJeoe DeeefCe oeJes 264 - 300
16 Yeeie - 13 YeejleeÛÙee jepÙe #es$eeleerue JÙeeheej, 301 - 307
oUCeJeUCe DeeefCe hejmhej mebyebOe
17 Yeeie - 14 keWâõ DeeefCe jepÙe ÙeebÛÙee 308 - 323
efveÙeb$eCeeKeeueer DemeuesuÙee mesJee
18 Yeeie - vÙeeÙeeefOekeâjCe 323A - 323B 42 Jeer Iešveeog®mleer -
14(A ) 1976
19 Yeeie - 15 efveJe[Cetk eâe 324 - 329
20 Yeeie - 16 DevegmetÛeer peeleer, peceeleer DeeefCe 330 - 342
Flejebmee"er efJeMes< e lejlego er
21 Yeeie - 17 jepeYee<ee 343 - 351
22 Yeeie - 18 DeeCeeryeeCeer mebyebOeer lejlego er 352 - 360
23 Yeeie - 19 mebk eâerCe& 361 - 367

24 Yeeie - 20 Iešvee og¤ mleer 368
25 Yeeie - 21 DemLeeÙeer, meb› eâceveerÙ e DeeefCe efJeMes< e 369 - 392
GheyebOe
25 Yeeie - 22 mebef#ehle ¤hes, ØeejbYe DeeefCe efvejmeves 393 - 395

keâener cenòJehetCe& keâueces

1 keâuece 52 YeejleeÛes je°^heleer
2 keâuece 53 mebIeMeemeveeÛes keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer
3 keâuece 54 je°^heleeRÛeer efveJe[Cetkeâ
4 keâuece 74 je°^heleerRvee meeneÙÙe DeeefCe meuuee osCÙeemee"er ceb$eerceb[U
5 keâuece 76 YeejleeÛee cenevÙeeÙeJeeoer ØeefleefveOeer
6 keâuece 79 mebmebosÛeer efveefce&leer
7 keâuece 80 jepÙesmeYesÛeer jÛevee
8 keâuece 81 ueeskeâmeYesÛeer jÛevee
9 keâuece 124 meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛeer mLeehevee DeeefCe Ie[Ce
10 keâuece 148 YeejleeÛee efveÙe$bekeâ Je ceneuesKeerheefj#ekeâ
11 keâuece 152 jepÙeeÛeer JÙeeKÙee
12 keâuece 153 jepÙeebÛes jepÙeheeue
13 keâuece 163 jepÙeheeueeuee meneÙÙe DeeefCe meuuee osCÙeemee"er ceb$eerceb[U
14 keâuece jepÙeeÛee ceneDeefOeJeòeâe
165
15 keâuece
169 jepÙeeceOÙes efJeOeeveheefj<eo efvecee&Ce oeJee jö keâjCes
16 keâuece
170 efJeOeevemeYeebÛeer jÛevee
17 keâuece
171 efJeOeeheefj<eoebÛeer jÛevee
18 keâuece
214 jepÙeebmee"er GÛÛe vÙeeÙeeueÙes
19 keâuece
225 GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛes DeefOekeâej#es$e
20 keâuece
239 keWâõMeeefmele ØeosMeebÛes ØeMeemeve
21 keâuece
239 (A) efJeefMe° keWâõMeeefmele ØeosMeebmee"er mLeeefvekeâ efJeOeerceb[U Jee
ceb$eerceb[U efkebâJee oesvnerner efvecee&Ce keâjCes
22 keâuece 243 (A) «eecemeYee
23 keâuece 243 (Q) veiejheeefuekeâebÛeer mLeehevee
24 keâuece 244 DevegmegefÛele ØeosMe DeeefCe DeeefoJeemeer ØeosMeebÛes ØeMeemeve
25 keâuece 275 "jeJeerkeâ IeškeâjepÙeebvee keWâõekeâ[gve Devegoeve
26 keâuece 330 ueeskeâmeYesceOÙes DevegmegefÛele peeleer DeeefCe peceeleeRmee"er jeKeerJe
peeiee
27 keâuece 338-B ceeieemeJeieeaÙe DeeÙeesie
28 keâuece 341 DevegmegefÛele peeleer
29 keâuece 342 DevegmetefÛele peceeleer
30 keâuece 359 DeeCeyeeCeerceOÙes cetueYetle nkeäkeâebÛÙee DebceueyepeeJeCeerÛeer lenkegâyeer
31 keâuece 394 (A) jepÙeIešvesÛeer efnboer Yee<esceOÙes ØeceeCeYetle mebefnlee

jepÙeIešvesleerue heefjefMe°Ùes (DevegmetÛeer)

heefjefMe°s DebleYet&le efJe<eÙe
1 ues YeejleerÙe mebIeeleerue 28 IeškeâjepÙes DeeefCe 9 keWâõMeeefmele ØeosMeebÛeer veebJe DeeefCe Yeewieesefuekeâ
efJemleej
2 js YeejleeÛes je°^heleer, jepÙeebÛes jepÙeheeue, ueesk eâmeYee DeeefCe efJeOeevemeYeebÛes meYeeheleer Je
GhemeYeeheleer, jepÙemeYee DeeefCe efJeOeeveheefj<eoebÛes DeOÙe#e Je GheeOÙe#e, meJeexÛÛe DeeefCe GÛÛe
vÙeeÙeeueÙeeÛes vÙeeÙeeefOeMe DeeefCe efveÙeb$ekeâ Je ceneuesKee heefj#ekeâ ÙeebÛes ceeveOeve,
efJeMes< eeefOekeâej DeeefCe Flej yeeyeer.
3 jss keWâõeleerue DeeefCe jepÙeeleerue ceb$eer, mebmeo DeeefCe jepÙe efJeOeerceb[UeÛes meomÙe, meJeexÛÛe
DeeefCe GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeleerue vÙeeÙeeOeerMe, YeejleeÛee efveÙeb$ekeâ Je ceneuesKeeheefj#ekeâ DeeefCe
mebmeo Jee efJeOeerceb[UeÛÙee efveJe[Cegkeâermee"er GYeejuesuÙee GcesoJeejebveer IÙeeJeÙeeÛeer MeheLe.
4 Les jepÙemeYesmee"er ØelÙesk eâ jepÙeeuee DeeefCe keWâõMeeefmele ØeosMeeuee JeešuesuÙee peeiee
5 Jes DevegmegefÛele #es$e DeeefCe DevegmetefÛele peceeleeRÛes ØeMeemeve DeeefCe efveÙeb$eCe
6 Jes Deemeece, cesIeeueÙe, ef$ehegje, efcePeesjece Ùee jepÙeeceOeerue DeeefoJeemeer #es$eeÛes ØeMeemeve
7 Jes keWâõ DeeefCe jepÙeeceOÙes DeefOekeâejebÛes Jeešhe - (keWâõ, jepÙe DeeefCe meceJeleea metÛeer)
8 Jes keâeÙee&ueÙeerve Yee<ee
9 Jes Ieškeâ jepÙeebbÛes peceerve megOeejCee DeeefCe peceerveoejer ØeLee jö keâjCÙeeefJe<eÙeer, lemesÛe mebmeoÛes
Flej efJe<eÙeebyeeyeleÛes efveÙece DeeefCe keâeÙeos (meg®Jeeleeruee 13 nesles). Ùee keâeÙeÅeebcegUs cetueYetle
nkeäkeâebÛes GuuebIeve nesle Demeues lejer les vÙeeÙeeueÙeerve hegve&efJeueeskeâveeheemegve otj "sJeCÙeele
Deeues. leLeeefhe, jepÙeIešvesÛÙee ceewefuekeâ mebjÛevesÛes GuuebIeve nesle Demesue lej cee$e lÙeebvee
DeeJneve oslee Ùesles, ns heefjefMe° 1 uÙee Iešveeog®mleerves (1951) meceeefJe° keâjCÙeele Deeues.
10 Jes he#eeblejeÛÙee DeeOeejs mebmeo DeeefCe jepÙeefJeOeerceb[UeÛÙee meomÙeebvee Dehee$e Ieesef<ele keâjCes ns
heefjefMe° 52 JÙee IešveeÂg®mleerves meceeefJe° keâjCÙeele Deeues, ns heefjefMe° he#eebblejyeboer
keâeÙeoe (1985) veeJeevesner heefjefÛele Deens.
11 Jes hebÛeeÙeleerÛes DeefOekeâej, DeefOemeòee DeeefCe peyeeyeoejer ÙeeceOÙes 29 efJe<eÙe Deensle. ns heefjefMe°
73 JÙee Iešveeog®mleerv es ( 1992 ) meceeefJe° keâjCÙeele Deeues.
12 Jes veiejheeefuekeâebÛes DeefOekeâej, DeefOemeòee DeeefCe peyeeyeoejer ÙeeceOÙes 18 efJe<eÙe Deensle. ns
heefjefMe° 73 JÙee Iešveeog®mleerves (1992 ) meceeefJe° keâjCÙeele Deeues.
keâeÙe&keâeU Je JeÙe
keWâõerÙe ØecegK e DeefOekeâejer
De. hegv eefv e&J e[erÛee
heo keâeÙe&ekeâeue JeÙe, Je<ex Deš
›ebâ . keâeueeJeOeer
1 je°^heleer 5 Je<ex 6 ceefnves 35 Je<ex
2 Gheje°^heleer 5 Je<ex 2 ceefnves 35 Je<ex
3 ØeOeeveceb$eer 5 Je<ex 6 ceefnves 25 / 30 Je<ex
4 kesâefõÙe cebef$eceb[U 5 Je<ex 6 ceefnves 25/ 30 Je<ex
jepÙemeYee
1 meYeeheleer 5 Je<ex X 35 Je<ex
2 GhemeYeeheleer 6 Je<ex X 30 Je<ex
3 jepÙemeYee meomÙe 6 Je<ex X 30 Je<ex
ueeskeâmeYee
1 Øeesšsce mheerkeâj 25 Je<ex
2 ueeskeâmeYee DeOÙe#e 5 Je<ex X 25 Je<ex
(mheerkeâj)
3 ueeskeâmeYee GheeOÙee#e 5 Je<ex X 25 Je<ex
4 ueeskeâmeYee meomÙe 5 Je<ex 6 ceefnves 25 Je<ex
jepÙeeÛes ØecegK e DeefOekeâejer

De. hegv eefv e&J e[erÛee
heo keâeÙe&k eâeue JeÙe, Je<ex Deš
›ebâ . keâeueeJeOeer
1 jepÙeheeue 5 Je<ex X 35 Je<ex
2 cegKÙeceb$eer 5 Je<ex 6 ceefnves 25 / 30 Je<ex
3 jepÙe cebef$eceb[ U 5 Je<ex 6 ceefnves 25 / 30 Je<ex
efJ eOeeve heefj<eo
1 efJeOeeve heefj<eo meYeeheleer 6 Je<ex 30 Je<ex
2 efJeOeeve heefj<eo GhemeYeeheleer 6 Je<ex 30 Je<ex
3 efJeOeeve heefj<eo meomÙe 6 Je<ex 30 Je<ex
efJ eOeeve meYee
1 Øeesšsce mheerk eâj X 25 Je<ex
2 efJeOeevemeYee DeOÙe#e 5 Je<ex 25 Je<ex
3 efJeOeevemeYee GheeOÙe#e 5 Je<ex 25 Je<ex
4 efJeOeevemeYee meomÙe 5 Je<ex 25 Je<ex
cenòJehegCe& heos
De. JeÙe, Je<ex
heo keâeÙe&keâeU
›ebâ . Deš
1 efveÙeb$eCe ceneuesKee heefj#ekeâ 6 / 65 Je<ex X
(CAG)
2 cenevÙeeÙeJeeoer Je<ex
5 X
3 ceneefOeJeòeâe 5 Je<ex X
4 cegKÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegò eâ 6 / 65 Je<ex X
5 mebIe ueeskeâ mesJee DeeÙeesie 6 / 65 Je<ex X
6 jepÙe ueeskeâ mesJee DeeÙeesie 6 / 62 Je<ex X
MeheLe Je jepeerveeces
kesâõerÙe ØecegKe heoeefOekeâejer
De.
heo efveÙegòeâer / MeheLe jepeerveecee
›ebâ.
1 je°^heleer meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee cegKÙe Gheje°^heleer,
vÙeeÙeeefOeMe, meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee meJee&sÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee cegKÙe
GheueyOe Jeefj‰ vÙeeÙeeefOeMe vÙeeÙeeefOeMe
2 Gheje°^heleer je°^heleer je°^heleer
3 hebleØeOeeve je°^heleer je°^heleer
4 keWâõerÙe cebef$eceb[U je°^heleer je°^heleer
jepÙemeYee - keâuece 80
De.
›ebâ.
1 jepÙemeYee meYeeheleer MeheLe nesle veener je°^heleer (Gheje°^heleer cnCegve)
2 jepÙemeYee GhemeYeeheleer MeheLe nesle veener meYeeheleer
3 jepÙemeYeeÛes meomÙe meYeeheleer meYeeheleer

ueeskeâmeYee - keâuece 81
De.
heo efv eÙegò eâer / MeheLe jepeerveecee
›ebâ .
1 Øeesšsce mheerkeâj je°^heleer mJele:ntve meceehle nesles
2 ueeskeâmeYee DeOÙe#e MeheLe nesle veener ueeskeâmeYesÛee GhemeYeeheleer
3 ueeskeâmeYee GheeOÙe#e MeheLe nesle veener ueeskeâmeYee DeOÙe#e
4 ueeskeâmeYee meomÙe Øeesšsce mheerkeâj ueeskeâmeYee DeOÙe#e
jepÙe ØecegKe heoeefOekeâejer

De.
heo efv eÙegò eâer / MeheLe jepeerv eecee
›ebâ .
1 jepÙeheeue GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee cegKÙe vÙeeÙeeefOeMe efkebâJee je°^heleer
(keâuece - 153) GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛee GheueyOe Jeefj‰ vÙeeÙeeefOeMe
2 jepÙeheeue
jepÙeheeue jepÙeheeue
(keâuece - 163)
3 jepÙeheeue
jepÙeheeue jepÙeheeue
(keâuece - 164)
efJeOeeve heefj<eo - keâuece 169

De.
heo efveÙegò eâer / MeheLe jepeerveecee
›ebâ.
1 efJeOeeve heefj<eosÛee meYeeheleer MeheLe nesle veener GhemeYeeheleer
(keâuece - 182)
2 efJeOeeve heefj<eosÛee
GhemeYeeheleer MeheLe nesle veener meYeeheleer
(keâuece - 182)
3 meomÙe meYeeheleer meYeeheleer

efJeOeeve meYee - keâuece 168

De.
›ebâ.
1 Øeesšsce mheerkeâj jepÙeheeue mJele:ngve meceehle nesles
2 efJeOeevemeYee meYeeheleer MeheLe nesle veener efJeOeevemeYee
(keâuece - 178) GhemeYeeheleer
3 efJeOeevemeYee GhemeYeeheleer MeheLe nesle veener efJeOeevemeYee DeOÙe#e
(keâuece - 178)
4 efJeOeevemeYee meomÙe Øeesšsce mheerkeâj efJeOeevemeYee DeOÙe#e
cenòJehetCe& heoeefOekeâejer
De. efveÙegòeâer /
heo jepeerveecee
›ebâ. MeheLe
1 efveÙeb$ekeâ ceneuesKee heefj#ekeâ je°^heleer je°^heleer
(CAG)
2 cenevÙeeÙeJeeoer je°^heleer je°^heleer
3 ceneefOeJeòeâe jepÙeheeue jepÙeheeue
4 cegKÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâ je°^heleer je°^heleer
5 efJeòe DeeÙeesie je°^heleer je°^heleer
6 mebIe ueeskeâ mesJee DeeÙeesie je°^heleer je°^heleer
7 jepÙe ueeskeâ mesJee DeeÙeesie jepÙeheeue jepÙeheeue





hebÛeeÙele jepe

heeÕe&Yegceer  hebÛeeÙele jepe JÙeJemLeeheve -
1. veeieesj - jepemLeeve (2 Dee@keäšesyej 1959)
Jee@jve nsmšeRie Ùee ieJnve&j pevejueves 1772 ceOÙes heefnuÙeeboe 2. DeebOeÇØeosMe (11 Deekeäšesyej 1959)
efpeuneefOekeâejer Ùee heoeÛeer efveefce&leer kesâueer. veblej 1773 ceOÙes 3. Deemeece (1960)
jsiÙegueWšerie De@keäš keâe keâeÙeoe DeefmlelJeele Deeuee. 1784 ceOÙes 4. leefceUvee[g (1960 / ceõeme 1933)
jsiÙeguesšeRie De@keäšceOeerue $egšer ogj keâjCÙeemee"er efhešmed Fef[bÙee 5. keâvee&škeâ (1960)
De@keäš DeefmlelJeelele Deeuee. 6. Deesefjmee (1960)
1882 ceOÙes uee@[& efjheve Ùee JneF&meje@Ùeves mLeeefvekeâ mJejepÙe 7. hebpeeye (1960)
mebmLesÛee keâeÙeoe kesâuee. lÙeevesÛe leeuegkeâe yees[& Je efpeune ueeskeâue 8. Gòej ØeosMe (1960)
yees[& ÙeeÛeer mLeehevee kesâueer. Ùee yees[e&Jej pevelesves efveJe[tve efouesuÙee 9.ceneje°^ (1 ces 1962)
ØeefleefveOeerme efveÙegòeâ keâjCÙeele Deeues. uee@[& efjheve Ùeeme mLeeefvekeâ ceneje°^ Meemeveeves keâceeue peceerve OeejCe keâeÙeoe 1962 ceOÙes
mJejepÙe mebmLesÛee pevekeâ Demes cnCeleele. Debceueele DeeCeuee. Ùee keâeÙeÅeeceOÙess 1975 ceOÙes megOeejCee
jecejepÙe ns cenelcee ieebOeerpeerÛes mJehve nesles. jecejepÙeeme hebÛeeÙele keâjCÙeele Deeueer.
jepe Demee ØeLece Meyo ØeÙeesie hebef[le peJeenjueeue vesn® Ùeebveer 1965 ceOeerue ceneje°êleerue cenlJeeÛÙee Iešvee
kesâues. -efpeune heefj<eosÛÙee heefnuÙee meeJe&ef$ekeâ efveJe[Cetkeâe PeeuÙee.
 1952 meeueer meecegoeÙe efJekeâeme keâeÙe&›eâce lemesÛe 1953 -ceneveiejheeefuekeâe Je veiejheeefuekeâe DeefOeefveÙece DeefmlelJeele Deeuee.
meeueer je°êrÙe efJemleej keâeÙe&›eâce ne Yeejle MeemeveeÉeje meg® keâjCÙeele -peceerve cenmeue DeefOeefveÙece ne jepÙeele DeefmlelJeele Deeuee.
Deeuee. -«eece heesueerme DeefOeefveÙece ne keâeÙeoe DeefmlelJeele Deeuee.
 1952 ceOÙes Yeejle Meemeveeves kegâšgbye efveÙeespeve keâeÙe&›eâce efpeune efveÙeespeve DeeÙeesieeÛeer mLeehevee 1974 meeueer Peeueer.
(cegbyeF&) ÙesLes meg® kesâuee Je ne keâeÙe&›eâce heg{s 1965 ceOÙes efpeune lÙeevegmeej
heefj<eoskeâ[s nmleebleefjle keâjCÙeele Deeuee. DeOÙe#e - heeuekeâceb$eer
1954 meeueer osMeeleerue meJeexÛÛe yengceeve Yeejlejlve ne hegjmkeâej GheeOÙe#e - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ
meg® keâjCÙeele Deeuee lemesÛe 1955 vegmeej «eecehebÛeeÙele DeefmlelJeele meefÛeJe - efpeuneefOekeâejer
Deeueer. ØeMeemeve JÙeJemLee ne meceepeeÛÙee Â°erves GheÙegòeâ Demelees. keWâõ
cegbyeF& «eecehebÛeeÙe DeefOeefveÙece 1958 vegmeej «eecehebÛeeÙele DeefmlelJeele mlejeJej keWâõ ØeMeemeve ns keâece heenlees. jepÙe mlejeJej jepÙeMeemeve
Deeueer. keâece heenles. mLeeefvekeâ mlejeJej mLeeefvekeâ mJejepÙe mebmLesceehe&âle
leelkeâeueerve cenmetue ceb$eer JemeblejeJe veeF&keâ ÙeebÛÙee DeOÙe#elesKeeueer mLeeefvekeâ ØeMeemeve keâece heenles. (mLeeefvekeâ mJejepÙe mebmLee ner
ceneje°^ Meemeveeves yeueJeblejeÙe cesnlee meefceleerves meeoj kesâuesuee Deeheues keâeÙeos yeveJet Mekeâle veener. Jeefj‰ebveer kesâuesues keâeÙeos les
DenJeeue ceguÙeebkeâve keâjCÙeemee"er Je ceneje°êmee"er hebÛeeÙele jepe Debceueele DeeCele Demeleele.)
JÙeJemLee meg® keâjCÙeemee"er meefceleer vesceueer. Flej ceeefnleer
 JemeblejeJe veeF&keâ meefceleerves lÙeebÛee DenJeeue 1961 ceOÙes hebÛeeÙele meefceleerÛee DeYÙeeme keâjCejer heefnueer meefceleer - yeueJeblejeÙe
jepÙe Meemeveeme meeoj kesâuee. Jemeblejele veeF&keâ meefceleerÛÙee cesnlee meefceleer (16 peevesJeejer 1957)
DenJeeueevemeej efpeune heefj<eo Je hebÛeeÙele meefceleer DeefOeefveÙece ceneje°êleerue heefnueer ØeÛeeÙele jepe meefceleer - JemeblejeJe veeF&keâ
1961 DeefmlelJeele Deeuee. meefceleer (11 petve 1960)
 1 ces 1962 jespeer ceneje°^ Meemeveeves hebÛeeÙele jepe Yeejleeleerue hebÛeeÙele jepe pevekeâ - JemeblejeJe veeF&keâ
JÙeJemLee efmJekeâejueer Je hebÛeeÙele jepe JÙeJemLee efmJekeâejCeejs hebÛeeÙele jepe-mLeeefvekeâ mJejepe mebmLee megÛeer - jepÙe megÛeerleerue
ceneje°^ ns veJeJes jepÙe "jues. efJe<eÙe
hebÛeeÙele jepe-mLeeefvekeâ mJejepe mebmLee efJe<eÙe - 79 efJe<eÙe

hebÛeeÙele jepe Iešvee og®mleer - 73 Jeer (1992) 24 SefØeue hebÛeeÙele jepe efJe<eÙeer
1993 jespeer ueeiet keâjCÙeele Deeueer. 1. «eecehebÛeeÙele Š
24 SefØeue hebÛeeÙele jepe efove cnCegve meepeje kesâuee peelees.  Yeejleeleerue heefnueer «eecehebÛeeÙele - veeieesj (jepemLeeve)
ceneje°^ efpeune heefj<eo Je hebÛeeÙele meefceleer DeefOeefveÙece keâeÙeoe ceneje°êleerue heefnueer «eecehebÛeeÙele - jnscehegj (meeleeje)
8 mehšWyej 1956 jespeer cebpegj Peeuee. ceneje°êleerue meÅeefmLeleer SkegâCe «eecehebÛeeÙele - 28,000
 Jee<eeakeâ meYee Š
«eecehebÛeeÙele -12 «eece meYee -4 2. hebÛeeÙele meefceleer Š
hebÛeeÙele meefceleer -12 mejhebÛe meefceleer -12 ceneje°êle SkegâCe leeuegkesâ - 358
leeuegkeâe DeecemeYee -2 efpeune heefj<eo -4 ceneje°êle SkegâCe hebÛeeÙele meefceleer - 351
efpeune DeecemeYee -2 veiejheeefuekeâe -12 ceneje°êleerue hebÛeeÙele meefceleer vemeuesues 7 leeuegkesâ - DebOesjer,
ceneveiejheeefuekeâe -12 efpeune heefj<eo mLeeÙeer meefceleer - kegâuee&, yeesjerJeueer, Guneme veiej, "eCes, hegCes, veeiehegj
12
 hebÛeeÙele jepe heOoleerÛes meej Š 3. efpeune heefj<eo Š
veesš - efouueerceOÙes hebÛeeÙele jepe JÙeJemLee veener. ceneje°êleerue SkegâCe efpeune - 36
Yeejleeleerue hebÛeeÙele jepe heOoleerÛes meej heg{erueØeceeCes Deens. ceneje°êleerue efpeune heefj<eo - 34 cegbyeF& Menj Je cegbyeF&
SkeâmlejerÙe peccet DeeefCe keâeMceerj, cesIeeueÙe, Gheveiej - efpeune heefj<eo veenerle
efcePeesjece, veeieeueB[ ceneje°êleerue heefnueer efpeune heefj<eo - "eCes (1 ces 1662)
efÉmlejerÙe efmekeäkeâerce, ieesJee ceneje°êleerue MesJešÛeer efpeune heefj<eo - heeueIej (1
ef$emlejerÙe ceOÙeØeosMe, DeebOeÇØeosMe, efyenej,Úòeermeie{, Dee@iemš 2014)
iegpejele, nefjÙeeCee, efnceeÛeueØeosMe, PeejKeb[,
keâvee&škeâ kesâjU, ceneje°^, ceefCehetj, Deesef[Mee, 4. veiejheeefuekeâe Š
hebpeeye, jepemLeeve, leeefceUvee[t, GòejØeosMe, ceneje°êleerue SketâCe veiejheeefuekeâe - 234
GòejeKeb[ Yeejleeleerue heefnueer veiejheeefuekeâe - keâuekeâòee
Ûeej mlejerÙe ef$ehegje, Deemeece ceneje°êleerue heefnueer veiejheeefuekeâe - heveJesue
ÙeMeJeble hebÛeeÙele jepe DeefYeÙeeve 2017
 DeOÙe#e - meer efJeÅeemeeiej jeJe 5. ceneveiejheeefuekeâe Š
ÙeMeJeble hebÛeeÙele jepe DeefYeÙeeve hegjmkeâejeÛes efJelejCe 13 ceneje°êle SketâCe cevehee - 27
SefØeue 2017 jespeer cegbyeF& ÙesLes Peeues. peieeleerue heefnueer cevehee - ueb[ve
›eâ. efpeune hegjmkeâejeÛes efJelejCe peieeleerue ogmejer lej Yeejleeleerue heefnueer cevehee - ceõeme
heefj<eo Yeejleeleerue ogmejer cevehee - keâuekeâòee
1. ueeletj 30 ueeKe ®. mce=efleefÛevn ØeceeCehe$e Yeejleeleerue eflemejer cevehee - cegbyeF&
2. meesueehetj 20 ueeKe ®. mce=efleefÛevn ØeceeCehe$e  15 Dee@iemš 1947 jespeer Yeejleeleerue cevehee - ceõeme,
3. peUieeJe 10 ueeKe ®. mce=efleefÛevn ØeceeCehe$e keâuekeâòee, cebgyeF&, ef$eJeWõce
›eâ. heb. meefceleer hegjmkeâejeÛes efJelejCe Yeejleele SkegâCe cevehee 198
1. Keeveehegj 20 ueeKe ®. mce=efleefÛevn ØeceeCehe$e ceneje°êleerue heefnueer cevehee - ye=nvcegbyeF&
meebieueer peieele meJee&le peemle cevehee osMe - Yeejle
2. osJeie[ 17 ueeKe ®. mce=efleefÛevn ØeceeCehe$e Yeejleele meJee&le peemle cevehee jepÙe - ceneje°^
3. DeÛeuehetj 15 ueeKe ®. mce=efleefÛevn ØeceeCehe$e ceneje°êle meJee&le peemle cevehee efpeune - "eCes mene cevehee
DecejeJeleer 6. vÙeeÙehebÛeeÙele Š
peenerj - 138 (2014) Ieškeâ «eecehebÛeeÙele nesÙe.
meÅeefmLeleer - 114 (2016)  ceneje°êle meÅeeefmLeleer 28,000 «eecehebÛeeÙele ueeskeâjepÙe
ceneje°êleerue heefnueer vÙeeÙehebÛeeÙele - oeheesueer (jlveeefiejer) ceeefmekeâvegmeej Deens.
 ceneje°êleerue meJee&le cees"er Je ßeerceble vÙeeÙehebÛeeÙele - efMe[ea  Yeejleeleerue heefnueer «eecehebÛeeÙele - veeieesj jepemLeeve 20
(Denceoveiej) Dee@keäšesyej 1959
 ueeletj vÙeeÙehebÛeeÙele - Ûeekegâj, efMe®j DevebleheeU, osJeCeer,  ceneje°êleerue meJee&le pegveer Je heefnueer «eecehebÛeeÙele jnscelehegj
peUkeâesš, jsCeehetj meeleeje
73 JÙee Iešveeog®mleer 1992 vegmeej osMeele mLeehevee Peeuesueer
7. keâškeâ ceb[Us Š heefnueer «eecehebÛeeÙele - ceOÙeØeosMe
Yeejleeleerue SkegâCe keâškeâ ceb[Us - 62 Yeejleeleerue meJee&efOekeâ «eecehebÛeeÙele jepÙe - Gòej ØeosMe
ceneje°êleerue SketâCe keâškeâ ceb[Us - 07 Yeejleeleerue meJee&le keâceer «eecehebÛeeÙele jepÙe - kesâjU
ceneje°êleerue keâškeâ ceb[Us - hetCes ke@âche, osng jes[, Ke[keâer- ceneje°êle Skeâner «eecehebÛeeÙele vemeuesuee efpeune - cegbyeF& Menj
hetCes, osJeUeueer (veeefMekeâ), keâece"er (veeiehegj), Deewjbieeyeeo, ueelegj efpeunÙeele SkegâCe «eecehebÛeeÙele - 787 meÅeefmLeleer
Denceoveiej  ceneje°êleerue Je DeeefMeÙee Keb[eleerue meJee&le cees"er Je ßeerceble
 Yeejleeleerue meJee&le peemle keâškeâ ceb[Us - ceOÙeØeosMe (13 «eecehebÛeeÙele - Dekeâuegpe meeleeje
keâškeâ ceb[Us) ceneje°êle cenmegue Glheeoveele De«esmej «eecehebÛeeÙele - keâe$epe
ceneje°êleerue meJee&le cees"s keâškeâ ceb[U - Denceoveiej hegCes
 Yeejleeleerue meJee&le cees"s heefnues keâškeâ ceb[U - [snje[gve  ceneje°êleerue mebhetCe& ceeefnuee heefnueer «eecehebÛeeÙele - IeešeJe
(GòejeKeb[) jeÙeie[
 ceneje°êle «eecemeYesves yejKeemle kesâuesueer heefnueer «eecehebÛeeÙele
8. Sce.Dee.[er.meer. Š osJeieeJe Dekeâesuee
 ceneje°êle DeewÅeesefiekeâ efJekeâeme ceneceb[U (Maharashtra F&-«eecehebÛeeÙele jeyeJeCeejs ceneje°êleerue heefnues jepÙe - DeebOeÇØeosMe
Industrial Development Corporation - MIDC) - F&-«eecehebÛeeÙele jeyeJeCeejs ceneje°êleerue heefnueer efpeune efnbieesueer.
1 Dee@iemš 1962 jespeer mLeehevee  F&-ØeMeemeve jeyeefJeCeejs ceneje°êleerue oesve efpeuns - veeiehetj,
ceneje°êleerue ØecegKe MIDC - veeiehegj, veeefMekeâ, Deewjbieeyeeo, efmebOegogie&
"eCes, hegCes F&-«eecehebÛeeÙele Dee@keäšesyej 2016 hegJeeaÛeer cene-Dee@veueeF&ve -
 ceneje°êleerue meJee&le cees"er Je ßeerceble MIDC - yegšeryeesjer meb«eece
veeiehegj F&-«eecehebÛeeÙele Dee@keäšesyej 2016 veblejÛeer cene-Dee@veueeF&ve -
heeÕe&Yegceer Deeheues mejkeâej mesJee keWâõ
 cebgyeF& «eecehebÛeeÙele DeefOeefveÙece 1958, ÙeeÛes veeJe yeouetve mebhetCe& Yeejleeleerue «eecehebÛeeÙeleer efMeKej heefj<eo - veJeer efouueer
ceneje°^ «eecehebÛeeÙele DeefOeefveÙece 1958 Demes keâjCÙeele Deeues.  ceneje°êle «eecehebÛeeÙeleerÛee ØeMeemekeâerÙe ØecegKe - «eeceefJekeâeme
ne DeefOeefveÙece 1 petve 1959 heemetve ueeiet Peeuee. ne DeefOeefveÙece ceb$eeueÙe meefÛeJe
ceneje°êleerue ceneeveiejheeefuekeâe, veiejheeefuekeâe Je keâškeâ ceb[Us ceneje°êle meOÙee SkegâCe «eecehebÛeeÙele efJe<eÙe - 29
ÙeebÛeer #es$e mees[tve mebhetCe& ceneje°êuee ueeiet Deens. ceneje°êle «eecehebÛeeÙele mLeeheve keâjCÙeele DeefOekeâej-efJeYeeieerÙe
jepÙeIešvesleerue keâuece 40 vegmeej «eecehebÛeeÙele mLeeheve DeeÙegòeâ/ jepÙe mejkeâej
cebgyeF& «eecehebÛeeÙele DeefOeefveÙece 1958 - keâuece 5 vegmeej  ceneje°êle «eecehebÛeeÙele meomÙe mebKÙee efveef§ele keâjCeeje -
keâuece ceevÙelee - 23 peevesJeejer 1959 efpeuneefOekeâejer
keâuece ueeiet 1 petve 1959  2010 ns Je<e& Yeejle mejkeâejves «eecehebÛeeÙele Je<e& cnCetve
 ueeskeâMeenerÛes efJekeWâõerkeâjCe keâjCeeje meJee&le MesJešÛee leUer
Iees<eerle keâjCÙeele Deeues. ØeYeeieeletve efveJe[eJeÙeeÛÙee meomÙeebÛeer mebKÙee efkeâceeve 2 les keâceeue
meomÙe mebKÙee «eecehebÛeeÙele - 3 Flekeâer Demeles.
efkeâceeve keâceeue «eecehebÛeeÙeleerceOÙes keâceeve 3 les keâceeue 6 Flekesâ ØeYeeie Demeleele.
ceneje°^ 07 17 «eecehebÛeeÙeleerÛÙee efveJe[Ctkeâerle jepekeâerÙe he#eebvee menYeeieer neslee
Yeejle 05 31 Ùesle veener.
12 mehšWyej 2001 Meemeve efveCe&Ùeevegmeej GcesoJeejeme oesvehes#ee
«eecehebÛeeÙele mlej Š peemle DehelÙe vemeeJes Demeleerue lej lees Dehee$e Demesue.
«eecehebÛeeÙele mlej Š
1. [esiejer 300 ueeskeâ 1 «eecehebÛeeÙele Deej#eCe Š
meomÙe mebKÙee DevegmetefÛele peeleer-peceeleer - ueeskeâmebKÙesÛÙee ØeceeCeele
2. DeeefoJeemeer 400 ueeskeâ 1 «eecehebÛeeÙele meomÙe Flej ceeieemeJeieeaÙe - 27škeäkesâ ceefnuee - 50škeäkesâ
mebKÙee mJeleb$e ceefnueevee - 50škeäkesâ
3. he"ejer 500/ 1 «eecehebÛeeÙele 2009 ÛÙee 110 JÙee Iešveeog®mleer efJeOesÙekeâevegmeej 50³
600 ueeskeâ Deej#eCe osCeejs jepÙe -
(ØelÙeskeâer 7 meomÙe Demeleele.) 1. efyenej 2. kesâjU
«eecehebÛeeÙele mLeeheve keâjCÙeeÛee keâjCÙeeÛee DeefOekeâej - efJeYeeieerÙe 3. ceneje°^ - heeÛeJes jepÙe 14 SefØeue 2011 heemetve
DeeÙegòeâ/jepÙe mejkeâej  mejhebÛe heo jesšsMeve DeeUer-heeUer heOoleerves Deejef#ele Demeles
Jejerue ueekeâmebKÙeshes#ee keâceer ueeskeâmebKÙee Demesue lej Skeâehes#ee lej GhemejhebÛe heo keâOeerÛe Deej#eerle vemeles.
DeefOekeâ Kes[er Skeâ$e keâ®ve ieš «eecehebÛeeÙele mLeeheve keâjCÙeeÛee
DeefOekeâej - efpeuneefOekeâejer efveJe[ Š
ueeskeâmebKÙee meomÙe mejhebÛeheoeÛeer efveJe[ Lesš peveleskeâ[tve. petuew 2017 vetmeej
500 - 1500 7 mejhebÛe heoemee"er efkeâceeve meeleJeer heemeÛeer Deš Deens. pevce 1
1501 - 3000 9 peevesJeejer 1995 veblej lemesÛe 1995 hegJeea pevceuesuÙee JÙeòeâerme
3001 - 4500 11 Deš ueeiet nesle veener.
4501 - 6000 13
6001 - 7500 15 keâeÙe&keâeU Š
1501 - heg{s 17 meJe&meeOeejCe keâeÙe&keâeU - 5 Je<ex lelhegJeea 5 Je<ex hetCe& nesCÙee
ner meomÙe "jefJeCÙeeÛee DeefOekeâej - efpeuneefOekeâejer efveJe[Cetkeâ Deieesoj jepÙe mejkeâej «eecehebÛeeÙelele yejKeemle keâjles.
Š mejhebÛe/ GhemejhebÛe meomÙe - 5 Je<e&
peenerj - jepÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie 1976 Ûeer 42 Jeer Iešvee og®mleer vegmeej keâeÙe&keâeue 5 Je®ve
celeoeve Ùeeoer Je ØeYeeie mebKÙee efveef§ele keâjCeeje efpeuneefOekeâejer 6 Je<e& kesâuee. lemesÛe 1978 Ûeer 44Jeer Iešvee og®mleervegmeej
 ØeYeeieevegmeej Deej#eCe osCeeje - lenefmeueoej keâeÙe&keâeue 6 Je®ve 5 Je<e& keâuee.
GcesoJeej JeÙe - 21 Je<e& «eecehebÛeeÙele cegolehetJe& efJemeefpe&le PeeuÙeeveblej efveJe[tve Deeuesues
ef[he@eefPeš - meJe&meeOeejCe GcesoJeej - 500/- ®. «eecehebÛeeÙele meomÙe pÙeebÛes peeiesJej efveJe[tve Deeues Deensle lÙeebÛÙee
ceeieemeJeieeaÙe GcesoJeej - 100/- ®. GJe&efjle keâeueeJeOeer keâefjlee heoeJej jenleele.
KeÛe& ceÙee&oe - 25000/- ®. SKeeÅee meomÙeeÛes heo efjòeâ PeeuÙeeveblej GJe&efjle mene ceefnvÙeehes#ee
 GcesoJeejeÛÙee Iejer MeewÛeeueÙe DemeeJes. keâceer DemeuÙeeme les efjòeâ heo Yejues peele veener.
 «eecehebÛeeÙeleerÛÙee celeoej mebIeevee ØeYeeie cnCeleele. ØelÙeskeâ jepeerveecee Š
meomÙe Je GhemejheÛe - mejhebÛe
mejhebÛe - hebÛeeÙele meefceleer meYeeheleer 26 peevesJeejer 2003 heemetve «eecemeYesÛÙee Skeâ efoJeme Deieesoj
ceefnueee «eecemeYee Iesleueer peeles.
leheemeCeer Š ceefnuee «eecemeYee Iesleuesue Yeejleeleerue heefnpes jepÙe - ceneje°^
keâeÙe&eueÙeerve leheemeCeer - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer «eeceerCe pevelesuee ueeskeâMeenerÛes Kegues JÙeemeheer" cnCegve DeesUKeues
efnMesye leheemeCeer - peeles.
«eecehebÛeeÙele Glheeove leheemeCeer keâjCeeje 1992 ÛÙee 73 JÙee Iešvee og®mleervegmeej «eecemeYessuee Iešveelcekeâ
1. 0-5000 efpeune heefj<eo meomÙe opee& osCÙeele Deeuee. jepÙeIešvesleerue keâuece 243 (Dee) ÙeeceOÙes
2. 5000-25000 uesKeeheeue hebÛeeÙele meefceleer meceeJesMe keâjCÙeele Deeuee.
3. 25000-heg{s cegKÙe uesKeeheeue efpeune «eecemeYee ve IesleuÙeeme mejØeÛe Je GhemejhebÛe ye[lehe&â neslees lej
heefj<eo «eecemesJekeâ efveuebyeerle neslees.
«eeceyew"keâe Š  mejhebÛe / GhemejhebÛe Ùeebvee efveuebyeerle keâjCÙeeyeeyeleÛeer lejleo
«eeceyew"keâe yeesueeJeCes Je DeOÙe#e heo efmJekeâejCes - mejhebÛe Je ceneje°^ «eecehebÛeeÙele keâeÙeoe 1958 ceOetve JeieUCÙeele Deeueer
GhemejhebÛe mejhebÛe DevegheefmLeleerle - GhemejhebÛe Deens.
«eeceyew"keâe heJe& megÛevee, efveÙeespeve DenJeeue efueKeeCe «eecemesJekeâ  meÅeefmLeleer mejØeÛe Je GhemejhebÛe Ùeebvee efveuebyeerle keâjlee Ùesle
«eecehebÛeeÙele efveJe[Cetkeâeveblej heefnueer yew"keâ lenmeerueoej yeesueeJelees veener.
Skeâe Je<ee&le yew"keâe - 12 ØelÙeskeâ ceefnvÙeele Skeâ
oesve yew"keâeceOeerue Deblej 1 ceefnvÙeehes#ee DeefOekeâ Demet veÙes «eeceefveOeer Š
 ieCe mebKÙee-SkegâCe meomÙe mebKesÛÙee 1/3 Flekesâ GheefmLele cegbyeF& «eecehebÛeeÙele DeefOeefveÙece 1958 keâuece 57 1 vemeej
DemeeJes. SJe{s GheefmLele vemeleerue lej 30 efceveeršs Jeeš heengve «eeceefveOeer meebYeeUCÙeeÛeer peyeeyeoejer «eecemesJekeâeÛeer Demeles.
mejhebÛe yew"keâ lenkegâye keâjleele.  «eeceefveOeerceOÙes meceeefJe° yeeyeer -
 «eeceyew"keâe ve IesleuÙeeme mejhebÛe Je GhemejhebÛe ye[lehe&â neslees Iejheóer, veUheóer, ogkeâeveeÛes Yee[s Ùee meejKÙee pecee jkeäkeâcesÛÙee
lej «eecemesJekeâ efveuebyeerle neslees. 20 škeäkesâ
efpeune heefj<eosÛÙee DevegoeveeÛÙee 30 škeäkesâ
«eecemeYee Š jepÙe mejkeâejves efouesues Devetoeve / efveOeer
«eecemeYee yeesueeJeCes Je DeOÙe#e mLeeve efmJekeâejCes - mejhebÛe Je Yebieej efJeketâve Deeuesuee hewmee
GhemejhebÛe «eeceefveOeerceOÙes hewmee pecee keâjCes Je KeÛe& keâjCes ner peyeeyeoejer
 «eecemeYee hetJe& megÛevee osCes, efveÙeespeve, DenJeeue efueKeeCe «eecemesJekeâeÛeer Demeles.
meefÛeJe - «eecemesJekeâ  ØelÙeskeâ ieeJeeÛee Skeâ efveOeer Demelees Je lÙeeuee «eeceefveOeer
«eecemeYee ef"keâeCe - ÛeeJe[er osJeeueÙe Oece&MeeUe cnCepeleele.
 Skeâe Je<ee&le «eecemeYee - 4 oesve «eecemeYesleerue Deblej 3 Ùee «eeceefveOeerle «eecehebÛeeÙeleeruee Øeehle nesCeeNÙee jkeâcee "sJeuÙee
ceefnvÙeehes#ee DeefOekeâ Demet veÙes. peeleele.
 ieCe mebKÙee - ieeJeeleerue SkegâCe ueeskeâmebKÙesÛÙee 15 škeäkesâ  «eecehebÛeeÙeleerÛee meefÛeJe «eeceefveOeeryeeyele meehleenerkeâ DenJeeue
efkebâJee 100 ueeskeâ GheefmLele DemeeJes DevÙeLee 30 efceveerš Jeeš «eecemeYesuee Je ceeefmekeâ DenJeeue ieš efJekeâeme DeefOekeâejeruee meeoj
heengve mejhebÛe «eecemeYee lenkegâye keâjleele. keâjlees.
keWâõ mejkeâej «eecemeYee Je<e& - 1999-2000
jepÙe mejkeâej «eecemeYee Je<e& -2009-2010 Deboepehe$ekeâ Š
«eecemeYesÛÙee leejKee - 26 peevesJeejer, 1 ces, 15 Dee@iemš,  cegbyeF& «eecehebÛeeÙele DeefOeefveÙece 1958 keâuece 62 vegmeej
2 Dee@keäšesyej. «eecehebÛeeÙeleerÛes Deboepehe$ekeâ «eecemesJekeâ leÙeej keâjlees.

 Deboepehe$ekeâeme leelhegjleer cebpegjer «eecemeYesle efceUJegve Debleerce 5. mLeeÙeer meefceleerÛÙee DeeosMeeÛeer DeJe%ee keâjCes.
cebpegjermee"er hebÛeeÙele meefceleerkeâ[s meeoj keâjlees. 6. DeeÙegòeâeves efouesues DeeosMe ve heeUCes
«eecemesJekeâ ØelÙeskeâ Je<eea 31 ef[meWyej hetJeea Deboepehe$ekeâ hebÛeeÙele 7. uesKee hejer#eCeeyeeyeleÛÙee DeeosMeekeâ[s ogue&#e keâjCes
meefceleerkeâ[s meeoj keâjlees. 8. jepÙe MeemeveeÛÙee DeeosMeekeâ[s nsleghetJe&keâ ogue&#e keâjCes
 «eecehebÛeeÙeleves meeoj kesâuesuÙee leejKesheemetve peemleerle peemle 9. «eecehebÛeeÙeleerceOeerue SketâCe mebKÙesÛÙee 50 škeäkesâ hes#ee peemle
oesve ceefnvÙeeÛÙee Deele hebÛeeÙele meefceleer Deboepehe$ekeâeme Debleerce peeiee efjòeâ PeeuÙee Demeleerue lej jepÙeMeemeve «eecehebÛeeÙele efJemeefpe&le
cebpegjer osles. keâjlee ÙesF&ue. hejbleg yebOevekeâejkeâ veener.
«eecehebÛeeÙele ceeveOeve / Jesleve Š
15 Dee@iemš 2014 hetJeea mebjhebÛeeuee SkegâCe GlheeoveeÛÙee 2 «eecehebÛeeÙeleerkeâ[erue keâeceeÛes efJe<eÙe Š
škeäkesâ efkebâJee Jee<eeakeâ 6,000/- ® ceeveOeve  ceneje°^ «eecehebÛeeÙele keâeÙeoe 1958 ceOeerue DevegmetÛeer Skeâ
15 Dee@iemš 2014 megOeejerle Jesleve ßesCeervegmeej - «eecemetÛeer DevJeÙes «eecehebÛeeÙeleerkeâ[s keâeceeÛes 79 efJe<eÙe meesheefJeuesues
ueeskeâmebKÙee ceeveOeve ojcene Deensle. lÙeeÛeer efJeYeeieCeer heg{erueØeceeCes
2000 heÙeËle 1,000/- 1. ke=â<eer 2. heMegmebJeOe&ve
2000-8000 1,500/- 3. Jeves 4. meceepekeâuÙeeCe
8000 heg{s 2,000/- 5. efMe#eCe 6. meeceevÙe ØeMeemeve
Jejerue ceeveOeve jepÙe mebÛeÙe efveOeercegve - 25 7. Fceejleer Je oUCeJeUCe 8. heešyebOeejs
meomÙeebvee yew"keâ nheälee - 3000/- ®. jepÙe mebÛeÙe efveOeerÉejs 9. GÅeesie Je kegâšerj GÅeesie 10. mJemebj#eCe Je «eecemebj#eCe
«eecehebÛeeÙele efueheerkeâ - 6300/- ® 11. JewÅekeâerÙe mesJee Je meeJe&peefvekeâ DeejesiÙe
«eecehebÛeeÙele heeCeer hegjJe"e keâceüÛeejer - 5600/- ® «eecehebÛeeÙele Debleie&le keWâõ Je jepÙe mejkeâej Ùeespevee
«eecehebÛeeÙele Pee[g keâeceieej - 5300/- ® 1. meble iee[ies cenejepe «eece mJeÛÚlee DeefYeÙeeve - jepÙe mejkeâej
Jejerue keâce&ÛeeNÙeeÛes Jesleve jepÙe mebÛeÙe efveOeerlegve osleleele. meg®Jeele - 2 Dee@keäšesyej 2000
 ØeJele&keâ - Deej.Deej.heešerue leelkeâeefueve «eeceefJekeâeme ceb$eer
«eecehebÛeeÙele efJeJemepeeale Š ceevÙelee osCeejs - efJeueemejeJe osMecegKe
«eecehebÛeeÙele efJemepeeale keâjCÙeeÛee DeefOekeâej - cegKÙe keâeÙe&keâejer yeÇeroJeekeäÙe - mJeÛÚleskeâ[gve mece=Ooerkeâ[s
DeefOekeâejer efpeune heefj<eo Je efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâekeâ[s DenJeeue jeyeefJeCÙeeÛee keâeueeJeOeer - 2 Dee@keäšesyej - 17 Dee@keäšesyej
meeoj ®heeblej/ veecekeâjCe -
efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ leelhegjleer cebpegjer osJegve Debeflece efveCe&Ùe jepÙe Yeejle mejkeâej - Yeejle mJeÛÚ DeefYeÙeeve
Meemeveekeâ[s cnCepesÛe «eecehebÛeeÙele efJemepeeale keâjCÙeeÛee DeefOekeâej 2 Dee@keäšesyej 2014
- jepÙe mejkeâej ceneje°^ mejkeâej - ceneje°^ mJeÛÚ DeefYeÙeeve
«eecehebÛeeÙele cegoolehetJe& efJemeefpe&le PeeuÙeeveblej GJe&efjle keâueeJeOeer 2 Dee@keäšesyej 2015
mene ceefnveshes#ee keâceer Demesue lej «eecehebÛeeÙeleerÛeer jÛevee keâjCÙeeÛeer yeÇeroJeekeäÙe - Skeâ keâoce mJeÛÚlee keâer Deewj...
DeeJeMÙekeâlee veener. yeesOeefÛevn - ce. ieebOeerÛee ieesue DeekeâejeÛee Ûe<cee
jepÙe Meemeve heg{eruehewkeâer keâesCelÙeener keâejCeeJe®ve «eecehebÛeeÙele 2015-17
yejKeemle keâ® Mekeâles - Yeejleeleerue mJeÛÚ Menj - 1. Fboewj - ceOÙeØeosMe
1. «eecehebÛeeÙeleerves DeeheuÙee DeefOekeâejebÛee og®heÙeesie keâjCes 2. Yeesheeue - ceOÙeØeosMe
2. keâle&JÙe heej hee[CÙeeme De#ece DemeCes. Yeejleeleerue DemJeÛÚ Menj - 1. ieeW[e - GòejØeosMe
3. meòeâerÛes keâj ve yemeefJeCes. 2. YegmeeJeU - ceneje°^
4. hebÛeeÙele meefceleerÛÙee DeeosMeeÛes heeueve ve keâjCes yeÇB[ De@cyesefme[j - efMeuhee Mesóer kegbâõe
2. efvece&ue «eece Ùeespevee Š keWâõ Je jepÙe mejkeâej
meg®Jeele - 2 Dee@keäšesyej 2003 20 Dee@keäšesyej 2009 hebleØeOeeve ceveceesnve efmebie Ùeebveer DeebOeÇØeosMe
ceneje°êleerue jeyeefJeCeejs heefnues efpeuns - veebos[, Denceoveiej ceOegve Ùee ÙeespevesÛes veeJe ceenelcee ieeOeer je°êrÙe «eeceerCe jespeieej
 Ùeespevee ueeieg - 34 «eeceerCe efpeuns cegbyeF& Menj Je cegbyeF& nceer Ùeespevee Demes kesâue.
Gheveiej JeieUtve GösMe
Yeejle hebleØeOeeve - Dešue efyenejer JeepehesÙeer (2003) -365 hewkeâer 100 efoJeme keâece
ceneje°^ cegKÙeceb$eer - efJeueemejeJe osMecegKe  cepegjebvee lÙeebÛÙee Ú$eeheemegve 5 efkeâceerÛÙee Deele Je veeboCeer
Devegoeve - 12,000/- ® kesâuesuÙee leejKesheemegve keâece GheueyOe keâ®ve osCes.
keWâõ mejkeâej -9,000/- ® . 75 škeäkesâ yeÇB[ De@cyesefme[j -
jepÙe mejkeâej -3,000/- ®. 25 škeäkesâ keWâõ mejkeâej - megMeerue kegâceej kesâ.yeer.meer
osMeeleerue heefnues 100 škeäkesâ efvece&ue «eece jepÙe - efmekeäkeâerce ceneje°^ mejkeâej - cekeâjbo Deveemehegjs
2009  Devegoeve - 50 škeäkesâ
ceneje°êleerue heefnues 100škeäkesâ efvece&ue «eece efpeune - efmebOegotie& cenelcee ieebOeer je°êrÙe «eeceerCe jespeieej nceer Ùeespevee
yeÇB[ De@cyesefme[j - DeefceleeYe yeÛÛeve DeOÙe#e-
ieeJe - «eecemesJekeâ leeuegkeâe -lenmeerveoej
3. cenelcee ieebOeer lebšecegòeâ ieeJe DeefYeÙeeve Š jepÙe mejkeâej efpeune - efpeuneefOekeâejer jepÙe - «eeceefJekeâeme ceb$eer
meg®Jeele - 15 Dee@iemš 2007 jespeieej nceer Ùeespevee cepegjer osCeejs jepÙe-
 ØeJele&keâ - Deej.Deej.heešerue lelkeâeueerve ie=nceb$eer 1. meJee&le peemle - nefjÙeeCee 236/- ®.
pevekeâ - Ûebõkeâele oUJeer 2. meJee&le keâceer - efyenej 143/- ®.
cegKÙeceb$eer - efJeueemejeJe osMecegKe 3. ceneje°^ - 162/- ®.
yeÇeroJeekeäÙe - 1. Meebleleskeâ[gve mece=Ooerkeâe[s Yeejleeleerue Je ceneje°êleerue jespeieej nceer ÙeespeveeDebleie&le leÙeej
2. DeeceÛes ieeJe lebšecegòeâ ieeJe Peeuesues SkeâcesJe efJeceeveleU - ueelegj efJeceeveleU
DeOÙe#eeÛeer efveJe[ - 15 Dee@iemš / ogmejer «eecemeYee
meefÛeJe - heesueerme heešerue «eecehebÛeeÙele keâce&Ûeejer
ceeie&oMe&keâ - «eecemesJekeâ / leuee"er
 2007 - 2012 Ùee keâeueeJeOeerle 100 škeäkesâ lebšecegòeâ 1. «eecemesJekeâ / «eece efJekeâeme DeefOekeâejer Š
ieeJes keâjCeejs efpeuns - 1. ieeWefoÙee 2. ueelegj V.D/O - Village Development Officer
 ieeJe heeleUerJej lebšs efcešJegve ieeJeele Meeblelee Je mece=Ooer  cegbyeF& «eecehebÛeeÙele DeefOeefveÙece 1958 keâuece 60 vegmeej
jeyeefJeCÙeeÛes ØeÙeesie keâjCeejs Yeejleeleerue SkeâcesJe heefnues jepÙe - «eecemesJekeâ heo lejlego
ceneje°^ «eecehebÛeeÙeleÛee ØeMeemekeâerÙe ØecegKe
«eecehebÛeeÙeleÛee meefÛeJe / efÛešCeerme / mes›esâšjer
4. jespeieej nceer Ùeespevee (jes.n.Ùees). Š  «eecehebÛeeÙeleÛee jespeieej nceer Ùeespevee DeOÙe#e
meg®Jeele - 1972 «eecehebÛeeÙele pevce ce=lÙeg meefceleerÛee efveyebOekeâ
mLeehevee keâjCeejs - Fbefoje ieebOeer lelkeâeueerve ØeOeeveceb$eer  «eecehebÛeeÙele yeeueefJeJeen ØeefleyebOe meefceleerÛee DeOÙe#e
osMeele jeyeefJeCeejs heefnues jepÙe - ceneje°^ «eeceefJekeâeme ceb$eueÙe Jeie& 3 Ûee keâce&Ûeejer
pevekeâ - efJe.me.heebies efpeune heefj<eosÛee heoefmeOo keâce&Ûeejer
osMeeleerue Je ceneje°êleerue heefnues ieeJe - leemeieeJe lee. efJepeehetj, «eecehebÛeeÙele Je hebÛeeÙele meefceleer Ùeebvee pees[Ceeje ogJee
efpe. meebieueer efveJe[ - efpeune efveJe[ meefceleer / ceb[U
veecekeâjCe - je°êrÙe «eeceerCe jespeieej nceer Ùeespevee 2005 vesceCetkeâ - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer

efveÙeb$eCe - peJeUÛes - ieš efJekeâeme DeefOekeâejer efveJe[ - efpeune efveJe[ meefceleer / ceb[U
ogjÛes - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer vesceCetkeâ - efpeuneefOekeâejer
jpee - efkeâjkeâesU - ieš efJekeâeme DeefOekeâejer efveÙeb$eCe - peJeUÛes - ceb[U DeefOekeâejer
Deefpe&le - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer ogjÛes - GheefpeuneefOekeâejer
ye[lehe&â keâjCes / jepeerveecee osCes - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer jpee - efkeâjkeâesU - lenefmeueoej
ye{leer / ØeceesMeve - meåneÙekeâ ieš efJekeâeme DeefOekeâejer Deefpe&le - GheefpeuneefOekeâejer
Jesleve - meg®JeeleerÛes 3 Je<e& kebâ$eešer keâjejevegmeej 6000/- ®. efveuebyeerle keâjCes / jepeerveecee osCes - GheefpeuneefOekeâejer
veblejÛes 16-17000/- ®. efpeune efveOeerlegve ye{leer / ØeceesMeve - ceb[U DeefOekeâejer
Jesleve meg®JeeleerÛes 17,000/- ®. jepÙe mebÛeÙe efveOeerlegve efoues
keâeÙe& Š peeles.
pevce - ce=lÙet veeWo keâjCes keâeÙe& Š
pevce - ce=lÙetÛee oeKeuee IesCes MeslekeâNÙeebvee peefceveerÛee 7-12 osCes.
 «eeceefveOeer meebYeeUCes efhekeâebÛeer DeeCesJeejer "jefJeCes
«eecehebÛeeÙeleerÛee Deboepehe$ekeâ leÙeej keâ®ve hebÛeeÙele meefceleerkeâ[s ieeJeeleerue peefceveerÛes Sve.S. keâ®Ce osCes
meeoj keâjCes MeslekeâNÙeebkeâ[gve Meslemeeje ieesUe keâjCes Je lÙeebvee keâpe& efceUJegve
«eecehebÛeeÙele «eeceyew"keâe Je «eecemeYee ÙeebÛeer hetJe& megÛevee osCes, osCes.
efveÙeespeve, DenJeeue efueKeeCe keâjCes.  ieeJeeleerue 18 Je<e& hetCe& PeeuesuÙee veeieefjkeâebvee efveJe[Cegkeâ
 ieeJeeleerue ueeskeâebvee MeemekeâerÙe efJeefJeOe ÙeespevesÛee ueeYe osCes. DeeUKe$e osCes.
ieeJeeleerue veeieefjkeâebvee kesâMejer , efheJeUe, heeb{je Ùee efMeOeeheef$ekeâe
«eecemesJekeâ keâeÙe& Š Jeešhe keâjCes.
«eecehebÛeeÙeleerÛes owvebefove keâecekeâepe heenCes. ieeJeeleerue ke=â<eer efJe<eÙekeâ Je peveeJejs efJe<eÙekeâ efMeyeerj DeeÙeespeve
  «eecehebÛeeÙeleerves cebpetj kesâuesuÙee "jeJe Je metÛevee ÙeebÛeer keâjCes.
DebceueyepeeJeCeer keâjCes. ieeJeeleerue veeieefjkeâebmee"er DeejesiÙe efJe<eÙekeâ efMeyeerj / uemeerkeâjCe
 «eecehebÛeeÙeleerÛÙee DeeefLe&keâ JÙeJenejeÛes efnMeesye "sJeCes. ceesnerce jeyeefJeCes.
 «eecehebÛeeÙeleerÛes oheälej JÙeJeefmLele "sJeCes. ieeJeeleerue efJeefJeOe ØekeâejÛÙee efveJe[Cetkeâe megjUerle heej hee[Ces.
 MeemeveeÛÙee efJeefJeOe ØekeâejÛes Ùeespevee efkebâJee Devegoeve ÙeebÛee
2. leuee"er Š MeslekeâNÙeebvee ueeYe efceUJegve osCes.
 pevekeâ - jepe<eea Meent cenejepe ieeJeeleerue og®mleceer, hegj, Yegkebâhe ÙeemeejKÙee vewmeieeakeâ DeeheòeerÛes
1918 Meeng cenejepeebveer kegâuekeâCeea kegâU heOole yebo keâ®ve DenJeeue lenmeerueoejekeâ[s meeoj keâjCes.
leuee"er heoeÛeer efveefce&leer kesâueer Je heešer MeeUe Je leuee"er MeeUe peefceveerÛes nmleeblejCe keâjCes.
mLeeheve kesâueer.
ceneje°^ peefceveer cenmegue DeefOeefveÙece 1966 keâuece 7 3vegmeej 3. heesueerme heešerue Š
leuee"er heoeÛeer efveefce&leer.  1892 meeueer ØeeÙeespeerkeâ lelJeeJej efyeÇefšMeeveer Ùee heoeÛeer
cenmegue ceb$eeueÙeeÛee Jeie& 3 Ûee keâce&Ûeejer efveefce&leer kesâueer.
«eecehebÛeeÙele Je lenmeerue Ùeebvee pees[Ceeje ogJee  ceneje°^ «eeceheesueerme DeefOeefveÙece 1967 Ùee keâeÙeÅeevegmeej
leuee"er keâeÙe&ueÙe - meppee / ÛeeJe[er heesueerme heešerue heeoeÛeer efveefce&leer -
ieeJe vecegvee 21 De vegmeej keâeÙe& keâjlees ne keâeÙeoe ueeieg 5 pegve 1968 Peeuee.
meomÙe - efkeâceeve 1 Je keâceeue 3  keâeÙeoe ueeieg - 34 «eeceerCe efpeuns cegbyeF& Menj Je cegbyeF&

Gheveiej - heesueerme heešerue ns heo DeeefmlelJeele veenerle efkeâceeve 10Jeer heeme
cenmegue ceb$eeueÙeeÛee Jeie& 4 Ûee keâce&Ûeejer. MeemeveeÛeer 100 iegCeebÛeer hejer#ee iegCeJeòesle heeme DemeeJee.
ieeJe Je heesueerme mšsMeve Ùeebvee pees[Ceeje ogJee 100/- ® leejCe Je 2 peceerveoej
 vesceCetkeâ 1-3 - lenmeerueoej
hee$elee Š 3-4 - efpeuneefOekeâejer
 lees ieeJeeÛee jefnJeeMeer DemeeJee  efveÙeb$eCe peJeUÛes - leuee"er
JeÙeesieš - 25 - 45Je<ex ogjÛes - lenmeerueoej
MeemeveeÛeer 100 iegCeebÛeer hejer#ee iegCeJeòesle heeme nesCe.  jpee - efkeâjkeâesU - leuee"er
 efkeâceeve 10Jeer heeme DemeeJee. Deefpe&le - lenmeerueoej
vesceCetkeâ - GheefpeuneefOekeâejer/GheefJeYeeieerÙe DeefOekeâejer/GheefJeYeeieerÙe  efveuebyeve / jepeerveecee - lenmeerueoej
ob[eefOekeâejer/Øeeble DeefOekeâejer nbieeceer heesueerme heešerue keâeÙe&keâeue - JeÙeeÛÙee 60 Je<ee&heÙeËle
vesceCetkeâ 6 ceefnves - lenefmeueoej Jesleve - 1 SefØeue 2012 heemegve Øeeflecene 5000/- ®. +
efveÙeb$eCe - peJeUÛes - leuee"er Yeòee jepÙe mebÛeÙe efveOeerlegve efouee peelees
ogjÛes - GheefpeuneefOekeâejer
jpee - efkeâjkeâesU - leuee"er keâeÙe& Š-
Deefpe&le - GheefpeuneefOekeâejer «eecehebÛeeÙele Je meppee meeheâ - meheâeF& keâjCes
keâeÙe&keâeue - meJe&meeOeejCe 10 Je<e& JeÙeeÛÙee 60Je<ee&heÙeËle «eecehebÛeeÙele oheälej meppee IesJegve peeCes.
Jesleve - 1 peevesJeejer 2012 heemetve Øeeflecene 3000/- ®.  «eeceyew"keâe Je «eecemeYee Ùeemee"er JÙeJemLeeheve keâjCes.
jepÙe mebÛeÙe efveOeerlegve efoues peeles + Yeòee ieeJeeleerue Deekeâefmcele ce=lÙegÛeer veeWo IesJeve heesueerme heešerue Ùeeme
osCes.
keâeÙe& -  «eecehebÛeeÙele meJeexÛÛe DeefOekeâejer Je keâce&Ûeejer Ùeebvee efouesueer
 Meeblelee Je megJÙeJemLee "sJeCÙeeÛeer ØeLece peyeeyeoejer Demeles. megÛevee oJeb[er cee®ve ieeJeele heesnÛeJeerCes.
 MeŒeeŒes, Deecue heoeLe&, oe® FlÙeeoerÛeer ceeefnleer efcenJetve heesueerme heešerue Ùeebveer hekeâ[gve efouesues Ûeesj / osiesKeesj ÙeebÛÙeeJej
heesueerme mšsMeveuee keâUefJeCes. ue#e "sJeCes.
ieeJeele obies nesle Demeleerue lej obiesKeesjevee hekeâ[gve heesueermeeÛÙee
mJeeOeerve keâjCes. hebÛeeÙele meefceleer
Deekeâefmcele ce=lÙegÛeer veeWo IesJegve heesueerme mšsMeveuee keâUefJeCes. heeÕe&Yegceer Š-
ieeJeeleerue pevce-ce=lÙegÛeer ceeefnleer efceUJegve «eecemesJekeâeuee keâUefJeCes.  hebÛeeÙele meefceleer leeuegkeâe mlejeJejerue mLeeefvekeâ mJejepe mebmLee
Deens. efJekeâeme ieš (Development Block) Ùee veeJeeves
4. keâesleJeeue Š DeeUKeuee peeCeeNÙee ieeJeebkeâefjlee hebÛeeÙele meefceleer keâeÙe& keâjles.
«eecehebÛeeÙeleerÛee 24 leeme keâece keâjlees.  ceneje°^ efpeune heefj<eo DeeefCe hebÛeeÙele meefceleer DeefOeefveÙece
ceesIeue keâeueKeb[ele ieeJeeÛee keâejYeej heenle neslee. 1961 Ùee keâeÙeÅeeuee 5 ceeÛe& 1962 jespeer je°^heleeRÛeer Devegceleer
cenmegue ceb$eeueÙeeÛee Jeie& 4 Ûee keâce&Ûeejer efceUeueer. ne keâeÙeoe 13 ceeÛe& 1962 jespeer ceneje°^ MeemeveeÛÙee
«eecehebÛeeÙele Je meppee Ùeebvee pees[Ceeje ogJee jepehe$eele Fb«epeerle ØeefmeOo keâjCÙeele Deeuee.
 ØelÙeskeâ efJekeâeme iešekeâefjlee Skeâ hebÛeeÙele meefceleer Demeles.
hee$elee Š- efJekeâeme iešeÛes #es$e efveef§ece keâjCÙeeÛee DeefOekeâej jepÙe Meemeveeme
lees ieeJeeÛee cegU jefnJeeMeer DemeeJee Deens.
JeÙeesieš 18-40 Je<ex ceneje°^ efpeune heefj<eo Je hebÛeeÙele meefceleer DeefOeefveÙece 1961

keâuece 79 vegmeej hebÛeeÙele meefceleer mLeeheve hebÛeeÙele meefceleer jpevee
ceneje°êle SkegâCe leeuegkesâ - 358  hebÛeeÙele meefceleerceOÙes efkeâceeve Ûeej meomÙe Demeleele. ØelÙeskeâ
ceneje°êleerue hebÛeeÙele meefceleer - 351 hebÛeeÙele meefceleeruee efpeune heefj<eosÛes oesve efveJe[Cetkeâ efJeYeeie
kegâuee&, DebOesjer, yeesjerJeueer, Guneme veiej, "eCes, hegCes, veeiehetj vescetve efoues peeleele.
Ùee meele leeuegkeäÙeele hebÛeeÙele meefceleer DeefmlelJeele veener.  ØelÙeskeâ hebÛeeÙele meefceleerÛeer meomÙe mebKÙee ner lÙee hebÛeeÙele
«eecehebÛeeÙele Je efpeune heefj<eo Ùeebvee pees[Ceeje ogJee meefceleer #es$eele DemeCeeNÙee efpeune heefj<eo meomÙe mebKÙesÛÙee oghheš
hebÛeeÙele meefceleer mLeehevee - leeuetkeâe / ieš heeleUerJej Demeles.
hebÛeeÙele meefceleer mLeehevee efvekeâ<e - ieš efJekeâeme DeefOekeâejer ne hebÛeeÙele meefceleerÛee heodefmeOo meefÛeJe
1. ueeskeâmebKÙee - efkeâceeve 1 ueeKe Demelees. hebÛeeÙele meefceleerÛes meJe& meomÙe ØelÙe#eefjlÙee efveJe[uesues
2. Kes[er - 75-125 Kes[Ÿee ojcÙeeve ieš Demeleele.
hebÛeeÙele meefceleer 75 efJe<eÙeeJej keâeÙe& keâjles. efveJe[Cetkeâe Š
hebÛeeÙele meefceleer - peenerj - jepÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie
keâeÙe&keâejer ØecegKe - hebÛeeÙele meefceleer meYeeheleer celeoeve Ùeeoer, ieCe Je Deej#eCe - efpeuneefOekeâejer
ØeMeemekeâerÙe ØecegKe - ieš efJekeâeme DeefOekeâejer GcesoJeej JeÙe - 21 Je<e&
meefÛeJe - ieš efJekeâeme DeefOekeâejer ef[hee@efPeš - meJe&meeOeejCe GcesoJeej - 1500/- ®.
ceneje°^leerue meJee&le cees"er ØeÛeeÙele meefceleer - jepegje Ûebõhetj ceeieemeJeieeaÙe GcesoJeej - 750- ®.
efJeefJeOe jepÙeeleerue hebÛeeÙele meefceleerÛeer veeJes - KeÛe& ceÙee&oe - 2 ueeKe ®heÙes
jepÙeeÛes veeJe hebÛeeÙele meefceleerÛes veeJe 1 ieCe - 20,000 ueeskeâmebKÙee
1. ceneje°^ ØeÛeeÙele meefceleer 12 mehšWyej 2001 Meemeve efveCe&Ùeevegmeej GcesoJeejeme oesvehes#ee
2. Gòej ØeosMe #es$e hebÛeeÙele / Õesle meefceleer peemle DehelÙe Demeg veÙes DevÙeLee Dehee$e Demesue.
3. pecceg DeeefCe keâeMceerj #es$eerÙe hebÛeeÙele
4. keâvee&škeâ ceb[ue hebÛeeÙele Deej#eCe Š
5. DeebOeÇ ØeosMe ceb[ue Øepee heefj<eo DevegmetefÛele peeleer-peceeleer - ueeskeâmebKÙesÛÙee ØeceeCeele
6. leeefceUvee[g veiej efJekeâeme heefj<eo Flej ceeieemeJeieeaÙe - 27 ceefnuee - 50
7. iegpejele leeuegkeâe hebÛeeÙele mJeleb$e ceefnueebvee - 50
8. Deemeece DeebÛeueerkeâ hebÛeeÙele meYeeheleer heo jesšsMeve heOoleerves Deej#eerle Demeles lej GhemeYeeheleer
9. De®CeeÛeue ØeosMe DeebÛeue meefceleer heo keâOeerÛe Deej#eerle vemeles.
10. ceOÙeØeosMe peveheo/heveheo heefj<eo
11. kesâjU yuee@keâ hebÛeeÙele efveJe[ Š
meomÙe - ØelÙe#e Øeew{ Je ieghle celeoeve heOoleerÉejs
ieš - meYeeheleer - GhemeYeeheleer - hebÛeeÙele meefceleerÛÙee heefnuÙee yew"keâerle
jepÙe Meemeve DeefOemetÛevee keâe{tve iešeÛeer jÛevee keâjles. DeefOemetÛevesle efpeuneefOekeâejer meomÙeeceOegve SkeâeÛeer efveJe[ keâjleele.
veceto kesâuesuÙee #es$eeÛee meceeJesMe iešeceOÙes neslees. meYeeheleerÛÙee efveJe[Cegkeâerle mecemeceeve celes he[uÙeeme efveJe[CekeâerÛee
iešeÛÙee #es$eeceOÙes Jee{/Ieš keâjCÙeeÛee DeefOekeâej jepÙe Meemeveeme efvekeâeue efÛeúŸee šekeâtve efveCeeale keâjCÙeele ÙesF&ue.
Deens.
 oesve efkebâJee DeefOekeâ iešeÛÙee Skeâ$eerkeâjCeeleve Skeâ efkebâJee keâeÙe&keâeue Š
DeefOekeâ iešeÛeer veJÙeeves efveefce&leer jepÙe Meemeve keâ® Mekeâles. meJe&meeOeejCe - 5 Je<ex (lelhegJeea jepÙe mejkeâej hebÛeeÙele meefceleer
meeOeejCeheCes Skeâe iešele Skeâ-oesve leeuegkesâ meceeefJe° Demeleele. yejKeemle keâjles.)
meomÙe keâeÙe&keâeue - 5 Je<ex
meYeeheleer GhemeYeeheleer - 30ceefnves 1. mLeeÙeer meefceleer
1976 Ûeer 42 Jeer Iešvee og®mleervegmeej keâeÙe&keâeue 5 Je®ve 2. DeejesiÙe Je mJeÛÚlee meefceleer
6 Je<e& kesâuee. lemesÛe 1978 Ûeer 44 Jeer Iešvee ogjâmleervegmeej 3. efMe#eCe meefceleer
keâeÙe&keâeue 6 Je®ve 5 Je<e& kesâuee. 4. ceefnuee Je yeeue-keâuÙeeCe meefceleer
 meYeeheleer, GhemeYeeheleer - Je<e& (cegole mebheCÙeeheJeea lÙeebvee 5. ke=â<eer meefceleer
DeeheuÙee heoeÛee jepeerveecee oslee Ùeslees. cegole mebheCÙeehetJeea lÙeebvee 6. peueJÙeJemLeeheve Je peueefvemmeejCe meefceleer
heoeJe®ve keâe{lee Ùesles.) 7. efveÙeespeve meefceleer
jepeerveecee Š Devegoeve Š
meomÙe Je GhemeYeeheleer - meYeeheleer hebÛeeÙele meefceleer 5 Je<eea Glheeove - jepÙe mejkeâej
meYeeheleer - efpeune heefj<eo DeOÙe#e mejhebÛe meefceleer Š
ceneje°^ efpeune heefj<eo Je hebÛeeÙele meefceleer DeefOeefveÙece 1961
leheemeCeer Š keâuece 177 vegmeej meefceleerÛeer mLeehevee
 keâeÙee&ueÙeerve - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ  ue.vee. yeeWieerjJeej meefceleerÛÙee efMeheâejMeervegmeej
efnMeesye - ceneuesKeeheeue jepÙe mejkeâej mejhebÛe meefceleer -
DeOÙe#e - GhemeYeeheleer (hebÛeeÙele meefceleer)
meYee Š meefÛeJe - efJemleej DeefOekeâejer hebÛeeÙele meefceleer
meYee yeesueeJeCes Je DeOÙe#e mLeeve efmJekeâejCes - meYeeheleer meomÙe - 15 (meJe&Ûe mejhebÛe)
(DevegheefmLele meYeeheleer - GhemeYeeheleer) keâeÙe&keâeue - Je<e&
meYee hetJe& megÛevee osCes, efveÙeespeve, DenJeeue efueKeeCe - ieš Skeâe Je<ee&le meYee - 12 (ØelÙeskeâ ceefnvÙeele Skeâ)
efJekeâeme DeefOekeâejer  GösMe - «eecehebÛeeÙeleerÛee efJekeâeme DeejeKe[e leÙeej keâjCes Je
Skeâe Je<ee&le meYee - 12 (ØelÙeskeâ ceefnvÙeele Skeâ) mejhebÛeevee ceeie&oMe&ve keâjCes
meYeeÛeer ieCemebKÙee - SkegâCe meomÙe mebKÙesÛÙee 1/3 iejpesÛeer hebÛeeÙele meefceleer efJemepeeale Š
Deens. (vemeleerue 30 efceveerš Jeeš heengve meYeeheleer meYee lenkegâye hebÛeeÙele meefceleer efJemepeeale keâjCÙeeÛee DeefOekeâej - jepÙe mejkeâej
keâjleele) hebÛeeÙele meefceleerÛÙee keâeceeÛes efJe<eÙe Š
meYee ve IesleuÙeeme efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ meYee Iesleele Je meYeeheleer, ceneje°^ efpeune heefj<eo DeeefCe hebÛeeÙele meefceleer keâeÙeoe 1961
GhemeYeeheleer ye[lehe&â neslees lej ieš efJekeâeme DeefOekeâejer efveuebyeerle ceOeerue DevegmetÛeer 2 DevJeÙes hebÛeeÙele meefceleerkeâ[s meesheefJeuesuÙee
neslees. keâeceeÛÙee efJe<eÙeeÛeer mebKÙee 75 Flekeâer Deens. lÙeeÛeer efJeYeeieCeer
ceneje°^ meomÙe mebKÙee efkeâceeve - 12 keâceeue - 25 heg{erueØeceeCes Deens.
 ner meomÙe mebKÙee efveef§ele keâjCÙeeÛee DeefOekeâej - jepÙe 1. ke=â<eer 2. Jeves
mejkeâej 3. meceepekeâuÙeeCe 4. efMe#eCe
5. JewÅekeâerÙe 6. DeeÙegJexo
Deboepehe$ekeâ Š 7. ØeefmeOoer 8. meeJe&peefvekeâ DeejesiÙe
 leÙeej keâjCeeje - iešefJekeâeme DeefOekeâejer 9. Fceejleer Je oUCeJeUCe 10.DeejesiÙe DeefYeÙeebef$ekeâer
leelhegleea cebpegjer mLeeÙeer meefceleer hebÛeeÙele meefceleerkeâ[gve efceUJelees 11. meecetefnkeâ efJekeâeme 12. meceepe efMe#eCe
Je Debleerce cebpegjermee"er efpeune heefj<eokeâ[s meeoj keâjlees. 13. «eeceerCe ie=nefvecee&Ce 14. heMegmebJeOe&ve Je ogiOeMeeUe
efJekeâeme
meefceleer Š

hebÛeeÙele meefceleer keâce&Ûeejer  hebÛeeÙele meefceleerÛÙee Jeie& 3 Je 4 keâce&ÛeeNÙeeÛeer jpee cebpetj
1. ieš efJekeâeme DeefOekeâejer Š keâjCes.
B.D.O. = Block Development Officer
ceneje°^ efpeune heefj<eo Je hebÛeeÙele meefceleer DeefOeefveÙece 1961 2. lenefmeueoej / leeuegkeâe ob[eefOekeâejer / ceeceuesoej Š
keâuece 97 vegmeej heo efveefce&leer ceneje°êle SkegâCe leeuegkesâ - 358
hebÛeeÙele meefceleerÛee heMeemekeâerÙe ØecegKe ceneje°êle SkegâCe lenmeerue - 355
hebÛeeÙele meefceleerÛee meefÛeJe / mes›esâšjer / efÛešCeerme kegâuee&, yeesjerJeueer, DebOesjer Ùee leeuegkeäÙeele lenmeerue DeefmlelJeele
 hebÛeeÙele meefceleerÛee keâeÙe&›eâce DeefOekeâejer veener.
«eeceefJekeâeme ceb$eeueÙe Jeie& 1 Ûee keâce&Ûeejer hetJeea lenefmeueuee veeJe - hejieCee
hebÛeeÙele meefceleer Je efpeune heefj<eo Ùeebvee pees[Ceeje ogJee lenmeerue ØecegKe - Deefceue
efveJe[ 1) ceneje°^ ueeskeâmesJee DeeÙeesie (MPSC) ·50³ cegbyeF& kegâU keâeÙeoe JeefnJeeš 1948 ceeceuesoej heoeÛeer efveceealeer
2) efJemleej DeefOekeâejer Je meneÙÙekeâ ieš efJekeâeme DeefOekeâejer Ùeebvee ceneje°^ peefceve cenmegue DeefOeefveÙece 1966 keâuece 7 vegmeej
ye{leer osJegve · 50³ ØelÙeskeâ leeuegkeäÙeeuee Skeâ lenmeerue Demesue Je lenmeerueceOÙes lenmeerueoej.
vesceCetkeâ - jepÙe mejkeâej lÙeeuee ceole keâjCÙeemee"er 1/2 veeÙeye lenmeerueoej Demeleele.
efveÙeb$eCe - peJeUÛes - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer cenmegue ceb$eeueÙeeÛee Jeie& 1 Ûee keâce&Ûeejer
ogjÛes - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ  leeuegkeäÙeeÛee ØeLece veeiejerkeâ
jpee-efkeâjkeâesU jpee - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer leeuegkeâe jespeieej nceer ÙeespevesÛee DeOÙe#e
Deefpe&le - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ leeuegkeâe ØeLece efveJe[Cetkeâ DeefOekeâejer
efveuebyeve / jepeerveecee - jepÙe mejkeâej leeuegkeâe ØeLece ØeMeemekeâerÙe DeefOekeâejer
ye{leer / ØeceesMeve - Ghe cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer leeuegkeâe Je efpeune ØeMeemeve Ùeebvee pees[Ceeje ogJee
 Jesleve - 45,000/- ®. ± Yeòeâe (jepÙe mebÛeÙe efveOeerlegve efveJe[ -
efoues peeles) 1) ceneje°^ ueeskeâmesJee DeeÙeesie
2) veeÙeye lenmeerueoejuee ye{leer osJetve
keâeÙe& Š vesceCetkeâ - jepÙe mejkeâj
ceneje°^ efpeune heefj<eo Je hebÛeeÙele meefceleer DeefOeefveÙece 1961 efveÙeb$eCe - peJeUÛes - efpeuneefOekeâejer
keâuece 98 vegmeej keâeÙe& keâjlees. ogjÛes - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ
hebÛeeÙele meefceleerÛee meefÛeJe cnCetve efJeefJeOe Yetefcekeâe heej hee[Ces jpee - efkeâjkeâesU jpee - efpeuneefOekeâejer
hebÛeeÙele meefceleerÛee Deboepehe$ekeâ leÙeej keâ®ve efpeune heefj<eoskeâ[s Deefpe&le - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ
meeoj keâjCes. efveuebyeve / jepeerveecee - jepÙe mejkeâej
hebÛeeÙele meefceleer meYeeÛes heJe& megÛevee osCes, efveÙeespeve, DenJeeue ye{leer / ØeceesMeve - GheefpeuneefOekeâejer
efueKeeCe keâjCes Jesleve - 45,000/- ® ± Yeòee (jepÙe mebÛeÙe efveOeerlegve efoueer
hebÛeeÙele meefceleer Devegoeve Je efveOeer lÙeeÛe keâeceemee"er JeehejCes peeles)
hebÛeeÙele meefceleer meYeeheleerves ceeieJeuesueer pecee KeÛee&Ûeer ceeefnleer keâeÙe& -
JesUesJesUer heesnÛeefJeCes. leeuegkeäÙeele Meeblelee Je megJÙeJemLee "sJeCÙeeÛeer ØeLece peyeeyeoejer
«eecehebÛeeÙeleÛÙee «eecemesJekeâeJej peJeUÛes efveÙeb$eCe "sJegve efkeâjkeâesU Demeles.
jpee cebpegj keâjCes. leeuegkeäÙeele efJeefJeOe ØekeâejÛÙee efveJe[Cetkeâe megjUerle heej hee[Ces.
 hebÛeeÙele meefceleer meYeeheleeRvee ceeie&oMe&ve keâjCes.  «eecehebÛeeÙele ØeYeeieevegmeej Deej#eCe osCes.
hebÛeeÙele meefceleer Je jepÙe mejkeâej Ùeebvee pees[Ceeje ogJee  «eecehebÛeeÙele meomÙeeceOÙes efveJe[tve DeeuesuÙee meomÙeeceOetve

mejhebÛe Je GhemejhebÛeeÛeer efveJe[ keâjCes. 3. "eCes 4. heeueIej
ØelÙeskeâ «eecehebÛeeÙeleermee"er 1 les 3 heÙeËle keâesleJeeueÛeer vesceCetkeâ (ØelÙeskeâer 50 meomÙe)
keâjCes. ceneje°êleerue meomÙe mebKÙee - efkeâceeve 50 keâceeue-75
nbieeceer heesueerme heešerueÛeer (mene ceefnves) vesceCetkeâ keâjCes. ueelegj efpeune heefj<eo meomÙe - 58
 leeuetkeäÙeeleerue 18 Je<e& hetCe& veeieefjkeâebvee celeoeve DeesUKehe$eØelÙe#e Øeew{ Je ieghle celeoeve heOoleerÉejs (50 - 75 meomÙe)
osCes. efveJe[tCe efoues peeles.
 leeuegkeäÙeeleerue meJe& veeieefjkeâebvee kesâMejer, efheJeUe, heeb{je Ùee
1 meomÙe - 40 npeej ueeskeâmebKÙeeceeies (efkeâceeve 35 npeej
efMeOeeheef$ekeâe Jeešhe keâjCes. ueeskeâmebKÙee)
leeuegkeäÙeeleerue peefceveerÛes Sve-S keâjCes. efpeune heefj<eo 129 efJe<eÙeeJej ÛeÛee& nesles.
 leeuegkeäÙeeleerue efhekeâebÛeer DeeCesJeejer "jefJeCes. efpeune heefj<eo -
leeuegkeäÙeeleerue MeslekeâNÙeebvee efhekeâ keâpee&Ûeer Jeešhe keâjCes keâeÙe&keâejer ØecegKe - efpeune heefj<eo DeOÙe#e
leeuegkeäÙeeleerue og<keâeU, hegj, Yegkebâhe ÙeemeejKÙee vewmeieeakeâ DeeheòeerÛeer ØeMeemekeâerÙe ØecegKe - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer
ceeefnleer efpeuneefOekeâejer Je jepÙe mejkeâejuee keâUefJeCes. meefÛeJe - GhecegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer
ceneje°êleerue efpeune heefj<eo DeOÙe#eeÛee opee& - jepÙe ceb$eer
efpeune heefj<eo Yeejleele efpeune heefj<eo DeOÙe#eeÛee SkeâcesJe opee& - ke@âyeervesš
heeÕe&Yegceer Š- ceb$eer (ceOÙeØeosMe)
ceneje°^ efpeune heefj<eo Je hebÛeeÙele meefceleer DeefOeefveÙece 1961  1991-95 Ùee keâeUele efpeune heefj<eo DeOÙe#eÛee opee& -
keâuece 6 vegmeej efpeune heefj<eo mLeehevee GhecegKÙeceb$eer
 ØelÙeskeâ efpeu¢eemee"er efpeune heefj<eo DeeefCe hebÛeeÙele meefceleer efpeune heefj<eo DeesUKe -
keâeÙeoe 1961 ceOeerue lejlegoerÛeer DebceueyepeeJeCeer keâjCÙeeÛes keâece 1. cenekeâecee heefj<eo - Deemeece
heg{erue ØeeOeerkeâjCeekeâ[s Deens - 2. efpeune efJekeâeme heefj<eo - keâvee&škeâ, leeefceUvee[g
1. efpeune heefj<eo 2. hebÛeeÙele meefceleer 3. efpeune heefj<eo - ceneje°^, hebpeeye, he.yebieeue, Gòej
3. mLeeÙeer meefceleer 4. efJe<eÙe meefceleer ØeosMe, efyenej, nefjÙeeCee, pecceg DeeefCe keâeMceerj
5. heer"emeve DeefOekeâejer 6. cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer
7. keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer 8. ieš efJekeâeme DeefOekeâejer efpeune heefj<eo jÛevee
jepÙe mejkeâejÛeer hebÛesefõÙes DeesUKeueer peeCeejer mebmLee efveJe[Cetkeâe Š
1 ces 1962, efpeuns - 26, efpeune heefj<eo 25 peenerj - jepÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie
ye=nvcegbyeF& efpeune heefj<eo veener  celeoeve Ùeeoer, ØeYeeie, Deej#eCe - efpeuneefOekeâejer
meÅeefmLeleer - efpeuns 36 efpeune heefj<eo 34 GcesoJeej JeÙe - 21 Je<e&
cegbyeF& Menj Je cegbyeF& Gheveiej Ùee efpeu¢eemee"er efpeune heefj<eo ef[hee@efPeš - meJe&meeOeejCe GcesoJeej - 3000/- ®.
DeeefmlelJeele veener. ceeieemeJeieeaÙe GcesoJeej - 1,500/- ®.
ceneje°êleerue heefnueer efpeune heefj<eo - "eCes (1 ces 1962) KeÛe& ceÙee&oe - 3 ueeKe heÙeËle
ceneje°êleerue MesJešÛeer 34Jeer efpeune heefj<eo - heeueIej (01 12 mehšWyej 2001 Meemeve efveCe&Ùeevegmeej GcesoJeejeme oesvehes#ee
Dee@iemš 2014) peemle DehelÙe Demeg veÙes DevÙeLee Dehee$e "jsue.
ceneje°êleerue meJee&le cees"er efpeune heefj<eo - Denceoveiej (75
meomÙe)
ceneje°êleerue meJee&le ueneve efpeune heefj<eo - Deej#eCe Š-
1. efmebOetotie& 2. efnbieesueer DevegmetefÛele peeleer - peceeleer - ueeskeâmebKÙesÛÙee ØeceeCeele

Flej ceeieemeJeieeaÙe - 27³ (ceefnuee-50³) Deens. (SJe{er meomÙe mebKÙee vemesue lej 30 efceveerš Jeeš heengve
mJeleb$e ceefnuee - 50³ DeOÙe#e meYee lenkegâye keâjleele.)
DeOÙe#e heo jesšsMeve heOoleerves Deej#eerle Demeles lej GheeOÙe#e efpeune heefj<eosÛeer ØelÙeskeâ meYee efpeune heefj<eo keâeÙee&ueÙeeleÛe
heo keâOeerÛe Deej#eerle vemeles. Iesleueer peeles.
 meYesleerue meJe& ØeMveebÛee efveCe&Ùe yengceleevegmeej Je celeoeveeves
efveJe[ Š- keâjCÙeele Ùeslees.
meomÙe - ØelÙe#e Øeew{ Je iegghle celeoeve heOoleerÉejs SKeeÅee yeeyeerJej mecemeceeve celes he[uÙeeme meYesÛÙee DeOÙe#emLeeveer
 DeOÙe#e GheeOÙe#e - efpeune heefj<eoÛÙee heefnuÙee yew"keâerle DemeuesuÙee JÙeòeâerme ogmejs efkebâJee efveCee&Ùekeâ cele osCÙeeÛee nkeäkeâ
efpeuneefOekeâejer meomÙeeceOegve efveJe[ keâjleele. Demelees.
 meYesÛÙee DeOÙe#eebÛÙee hejJeeveieerves meYesÛÙee veesšermeceOÙes vecego
keâeÙe&keâeue Š- vemeuesues efJe<eÙe meYesle ÛeÛexuee Ieslee Ùesleele.
meJe&meeOeejCe - 5 Je<e& (lelhegJeea jepÙe mejkeâej yejKeemle keâjles) efpeune heefj<eosÛes DeefOekeâej Je keâeÙex Š-
efpeune heefj<eo meomÙe - 5 Je<e&  efpeune heefj<eosuee mJeleŠÛeer keâeces Je keâle&JÙes ÙeesiÙeefjlÙee heej
DeOÙe#e - GheeOÙee#e - 2.5 Je<e& / 30 ceefnves hee[CÙeemee"er DeeJeMÙekeâ iees°r keâjlee Ùesleele.
efpeu¢eeleerue efJekeâeme keâeces/ Ùeespevee Ùeebvee cebpetjer osCes.
jepeerveecee Š- mLeeÙeer meefceleerÛee/ efJe<eÙe meefceleerÛee DenJeeue, efJeJejCe, efnMeesye
meomÙe Je GheeOÙe#e - DeOÙe#e ceeieefJeCes.
 DeOÙe#e - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ efpeune heefj<eosÛÙee keâesCelÙeener DeefOekeâejer / keâce&ÛeeNÙeeme efpeune
leheemeCeer - heefj<eo meYesme npej jenCÙeeme Je lÙeeÛÙeeMeer mebyebefOele yeeyeerJej
 keâeÙee&ueÙeerve leheemeCeer - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ meuuee osCÙeeme efpeune heefj<eo heâecee&Jet Mekesâue DeeefCe DeefOekeâejer/
efnMeesye leheemeCeer - ceneuesKeeheeue jepÙe mejkeâej keâce&Ûeejer efpeuene heefj<eosÛÙee DeeosMeeÛes heeueve keâjerue.
 jepÙe Meemeveeves efpeune heefj<eosuee efouesuee DeeosMe mLeeÙeer
Deboepehe$ekeâ Š- meefceleer/efJe<eÙe meefceleer meYeeheleer/efpeune heefj<eosÛÙee DeefOekeâejer,
leÙeej keâjCeeje - GhecegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer keâce&Ûeejer Ùeebveer IesleuesuÙee efveCe&Ùeele yeoue keâjlee ÙesF&ue.
 leelhegleea cebpegjer mLeeÙeer meefceleer efpeune heefj<eoskeâ[tve efceUJegve efpeune heefj<eosÛÙee DeefOevemLe keâce&Ûeejer Je DeefOekeâejer ÙeebÛÙeeJej
Debleerce cebpegjermee"er jepÙe mejkeâejkeâ[s meeoj keâjlees. ØeMeemekeâerÙe efveÙeb$eCe "sJeCes.
efpeune heefj<eoskeâ[erue keâeces Š
Devegoeve Š- ceneje°^ efpeune heefj<eo DeeefCe hebÛeeÙele meefceleer keâeÙeoe 1961
SkegâCe GlheeoveeÛÙee jepÙemejkeâej - 75³ ceOeerue DevegmetÛeer 1 DevJeÙes efpeune heefj<eoskeâ[s SketâCe 129
SkegâCe cenmegue GlheeoveeÛÙee 70³ lÙeelele «eecehebÛeeÙele keâeces meesheefJeuesueer Deensle. lÙeeÛeer efJeYeeieCeer heg{erueØeceeCes Deens:
efJekeâemeemee"er Jeešhe - 30³ 1. ke=â<eer 2. Jeves
meYee Š- 3. heešyebOeejs 4. ØeefmeOoer
 meYee yeesueeJeCes Je DeOÙe#e mLeeve efmJekeâejCes - DeOÙe#e 5. meecetefnkeâ efJekeâeme 6. «eeceerCe ie=nefvecee&Ce
(DeOÙe#e DevegheefmLele - GheeOÙe#e) 7. meceepekeâuÙeeCe 8. efMe#eCe
 hetJe& megÛevee osCes, efveÙeespeve, DenJeeue efueKeeCe - GhecegKÙe 9. JewÅekeâerÙe 10. DeeÙegJexo
keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer 11. meeJe&peefvekeâ DeejesiÙe 12. Fceejleer Je oUCeJeUCe
Skeâe Je<ee&le meYee - 4 (efleve ceefnvÙeele Skeâ) 13.meeJe&peefvekeâ DeejesiÙe DeefYeÙeebef$ekeâer
 meYee ieCemebKÙee - SketâCe meomÙe mebKÙesÛÙee 1/3 iejpesÛeer 14. heMegmebJeOe&ve Je ogiOeMeeUe efJekeâeme

efpeune heefj<eosÛÙee Demhe=MÙelee efveJeejCe keâeceele heg{erue keâeceeÛee efveÙeb$eCe - peJeUÛes - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ
meeceeJesMe neslees. ogjÛes - jepÙe mejkeâej
1. nefjpeve mehleen meepejs keâjCes jpee - efkeâjkeâesU - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ
2. PegCekeâe - Yeekeâj keâeÙe&›eâce Deefpe&le - jepÙe mejkeâej
3. meJe& efnbog Je nefjpeve ÙeebÛÙeeleerue Deeblej peeleerÙe efJeJeenebvee ye[lehe&â / jepeerveecee - jepÙe mejkeâej
Øeeslmeeneve osCes. Jesleve - 35,000/- ®. ± Yeòes
4. Demhe=MÙelee efveJeejCeemee"er Glke=â‰ keâece keâjCeeNÙee ieeJeebvee ye{leer / ØeceesMeve - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ / efpeuneefOekeâejer
yeef#emes osCes. keâeÙe&Š-
efpeune heefj<eosÛee ØeMeemekeâerÙe DeefOekeâejer
efpeune heefj<eo efJemepeeale Š «eecemesJekeâeÛeer vesceCetkeâ, yeoueer, ye{leer, ye[lehe&â / jepeerveecee
efpeune heefj<eo efJemeefpe&le keâjCÙeeÛee DeefOekeâej - jepÙe mejkeâej efmJekeâejCes Je cebpegj keâjCes.
meefceleer : hebÛeeÙele meefceleer Je efpeune heefj<eo meYeebvee GheefmLele jenCes Je
meefceleerÛes veeJe meomÙe mebKÙee heoeefO ekeâejer ceeie&oMe&ve keâjCes.
1. mLeeÙeer meefceleer 15 DeOÙe#e-efpeune heefj<eo DeOÙe#e  GhecegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejerJej peJeUÛes efveÙeb$eCe "sJegve
meefÛ eJe-GhecegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer
2. peueJÙeJemLeeheve Je 16 DeOÙe#e-efpeune heefj<eo DeOÙe#e efkeâjkeâesU jpee cebpegj keâjCes.
peueefvemmeejCe meefceleer meefÛ eJe-GhecegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer  keâeÙeÅeevJeÙes Øeoeve kesâuesuÙee DeefOekeâejeÛee Jeehej keâjCes.
3. ke=â<eer meefceleer 11 DeOÙe#e-meYeeheleer
meefÛeJe-efpeuneDeefOekeâejer
efpeune heefj<eosÛÙee meJe& keâeceeÛÙee keâeÙee&Jej osKejsKe Je efveÙeb$eCe
4. meceepe keâuÙeeCe 10 DeOÙe#e-meYeeheleer "sJeCes.
meefceleer meefÛeJe-efpeune meceepekeâuÙeeCe DeefOekeâejer efpeune efveOeerletve hewmes keâe{Ces Je lÙeeÛes mebefJelejCe keâjCes.
5. efJeòe / DeLe& meefceleer 08 DeOÙe#e-efpeune heefj<eo DeOÙe#e
meefÛeJe-cegKÙe uesKeeheeue jepÙeMeemeveeves meesheefJeuesueer Flej keâeÙe& heej hee[Ces.
6. efMe#eCe meefceleer 08 DeOÙe#e-efpeune heefj <eo GheeOÙe#e efpeune heefj<eo Je jepÙe mejkeâej Ùeebvee pees[Ceeje ogJee
meefÛeJe-efpeune efMe#eCe DeefOekeâejer
7. meeJe&peefvekeâ yeebOekeâece 08 DeOÙe#e-efpeune heefj<eo meYeeheleer
 keâeÙeÅeevJeÙes Øeoeve kesâuesueÙee DeefOekeâejeÛee Jeehej keâjCes.
meefceleer meefÛeJe-cegKÙe DeefYeÙeblee, (yeebOekeâece efJeYeeie) efpeune heefj<eosÛÙee meJe& keâeceeÛÙee keâeÙee&Jej osKejsKe Je efveÙeb$eCe
8. meeJe&peefvekeâ DeejesiÙe 08 DeOÙe#e-efpeune heefj<eo DeOÙe#e "sJeCes.
meefceleer meefÛ eJe-efpeune DeejesiÙe DeefOekeâejer
9. ceefnuee Je yeeuekeâuÙeeCe 08 DeOÙe#e-ceefnuee efpeune efveOeerletve hewmes keâe{Ces Je lÙeeÛes mebefJelejCe keâjCes.
meefceleer meefÛ eJe-ceefnuee Je yeeuekeâuÙeeCe DeefOekeâejer jepÙe Meemeveeves meesheefJeuesueer Flej keâeÙe& heej hee[Ces.
10.heMegmebJeOe&ve Je ogiOe- 08 DeOÙe#e-meYeeheleer
efJekeâememeefceleer meefÛeJe-efpeune ogiOe efJekeâeme Je heMegmebJeOe&ve
DeefOekeâejer 2. GhecegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer Š
DCEO= Deputy Chief Executive Officer
efpeune heefj<eo keâce&Ûeejer ceneje°^ efpeune heefj<eo Je hebÛeeÙele meefceleer DeefOeefveÙece 1961
1. cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer Š keâuece 94 vegmeej heo efveefce&leer.
C.E.O.= Chief Executive Office
«eeceefJekeâeme KeelÙeeÛeer Jeie& 1 Ûee DeefOekeâejer
ceneje°^ efpeune heefj<eo Je hebÛeeÙele meefceleer DeefOeefveÙece 1961
mLeeÙeer meefceleerÛee ne heoefmeOo meefÛeJe
keâuece 94 vegmeej heo efveefce&leer
efpeune heefj<eosÛee meefÛeJe / efÛešCeerme
Skeâ CEO lÙeeuee ceole keâjCÙeemee"er Skeâ/oesve DCEO
efveJe[ - ceneje°^ ueeskeâmesJee DeeÙeesie (MPSC) Éejs 50³
Deemeleele.
lej ieš efJekeâeme DeefOekeâejeruee ye{leer osJegve 50³
 «eeceefJekeâeme ceb$eeueÙeeÛee Jeie& 1 Ûee DeefOekeâejer
 efveÙeb$eCe - peJeUÛes - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer
efveJe[ - mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesie (UPSC) Éejs 50³ lej
ogjÛes - jepÙe mejkeâej
DCEO ye{leer osJegve 50³
 jpee - efkeâjkeâesU - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer
Deefpe&le - jepÙe mejkeâej 5. ceneyeUsÕej meeleeje
ye[lehe&â / jepeerveecee - jepÙe mejkeâej 6. Keesheesueer jeÙeie[
ye{leer / ØeceesMeve - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer 7. ceeLesjeve jeÙeie[
8. meeleheg[e veeefMekeâ
keâeÙe& Š veiejheeefuekeâe -
efpeune heefj<eosÛee meefÛeJe cnCegve efJeefJeOe Yegefcekeâe heej hee[Ces. keâeÙe&keâejer ØecegKe - veiejeOÙe#e
efpeune heefj<eo meYeÛeer hetJe& megÛevee osCess, efveÙeespeve Je DenJeeue ØeMeemekeâerÙe ØecegKe - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer
efueKeeCe meefÛeJe - cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer
 Meemeveekeâ[gve efceUeuesues Devegoeve lÙeeÛe keâeceemee"er Jeešhe
keâjCes. veiejheeefuekeâe jÛevee
 cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejerves ceeieefJeuesueer efJeefJeOe ceeefnleer efveJe[Cetkeâ Š
lÙeebvee efceUJegve osCes. peeefnj - jepÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie
efpeune heefj<eoÛes Deboepehe$ekeâ leÙeej keâ®ve les mLeeÙeer meefceleerkeâ[s celeoeve Ùeeoer, Jee[&, Deej#eCe - jepÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙegòeâ
cebpegjermee"er hee"efJeCes. GcesoJeej JeÙe - 21 Je<ex
veiejheeefuekeâe / veiejheefj<eo
heeÕe&Yegceer ef[hee@Peerš Š-
 ceneje°^ veiej heefj<eo, veiej hebÛeeÙele Je DeewÅeesieerkeâ veiej ßesCeer meeOeejCe ceeieemeJeieeaÙe KeÛe& ceÙee&oe
DeefOeefveÙece 1965 vegmeej mLeehevee GcesoJeej GcesoJeej
ceneje°êle 25 npeej - 3 ueeKe ueeskeâmebKÙesmee"er veiejheeefuekeâe De 3000 1500 2 ueeKe
mLeeheve ye 2000 1000 1.5 ueeKe
meÅeeefmLeleer ceneje°êle veiejheeefuekeâe - 234 keâ 1000 500 1 ueeKe
Yeejleeleerue heefnueer veiejheeefuekeâe - keâuekeâòee 12 mehšWyej 2001 Meemeve efveCe&Ùeevegmeej GcesoJeejeme oesvehes#ee
ceneje°êleerue heefnueer veiejheeefuekeâe - heveJesue peemle DehelÙe Demeg veÙes DevÙeLee lees Dehee$e "jsue.
 ceneje°êle 1994 heemegve leerve ßesCeerÛÙee veiejheeefuekeâe
ueeskeâmebKÙesÛÙee ØeceeCeele - Deej#eCe Š
ueeskeâmebKÙee ßesCeer meomÙe veiejeOÙe#e heo Deej#eerle Demeles lej GheveiejeOÙe#e heo keâOeerÛe
efkeâceeve keâceeue Deej#eerle vemeles.
1 ueeKe - 3 ueeKe De 38 65
40 npeej - 1 ueeKe ye 23 37 efveJe[ Š
25 npeej - 40 npeej keâ 17 23 meomÙe - ØelÙe#e Øeew{ Je ieghle celeoeve heOoleerÉejs
veiejmesJekeâ heoeÛes pevekeâ - yeeUemeensye "ekeâjs veiejeOÙe#e - ØelÙe#e peveleskeâ[gve (ef[meWyej 2016 heemegve)
 ceneje°êle Leb[ nJesÛÙee ef"keâeCeemee"er mLeeheve kesâuesueÙee 8 GheveiejeOÙe#e - heefnuÙee yew"keâerle veiejmesJekeâeceOegve veiejeOÙe#e
mJeleb$e veiejheeefuekeâe - efveJe[ keâjleele.
ef"keâeCe efpeune  heefnuÙee yew"keâerle mJeerke=âle / veeceefveoxMeerle 5 meomÙeeÛeer
1. efÛeKeueoje DecejeJeleer efveJe[ kesâueer peeles.
2. Kegueleeyeeo Deewjbieeyeeo
3. hevneUe keâesunehetj keâeÙe&keâeue Š
4. heeÛeieCeer meeleeje  meJe&meeOeejeCe - 5 Je<e&

 veiejmesJekeâ, GheveiejeOÙe#e, veiejeOe#e - 5 Je<e& (ef[meWyej heg{erue yeeyeerJej keâj yemeefJeCes veiej heefj<eosJej meòeâerÛes Deens -
2016 heemetve) 1. ceeueceòesJej Skeâef$ele keâj
2. veiej heefj<eo #es$eele GheYeesie Jeehej efkebâJee efJe›eâer Ùeemee"er veiej
jepeerveecee Š heefj<eo #es$eÛÙee nöerceOÙes nesCeeNÙee ceeueeÛÙee ØeJesMeeJej keâj
 veiejmesJekeâ, GheveiejeOe#e - veiejeOÙe#e 3. efÛe$eheš, veešŸeie=ns, meke&âMeer, Deevebo yeepeej DeeefCe Flej
veiejeOÙe#e - efpeuneefOekeâejer ØeÙeesie Je ØeoMe&ves ÙeeJejerue keâj
4. Je=òehe$eele ØekeâeefMele peeefnjeleer JÙeefleefjòeâ Flej peeefnjeleerJejerue
leheemeCeer Š keâj
 keâeÙee&ueÙeerve - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ
efnMeesye - ceneuesKeeheeue (jepÙe mejkeâej) veiej heefj<eosÛeer DeefveJeeÙe& keâeÙex Š
1. meeJe&peefvekeâ jmles, peeiee, Fceejle Ùee ef"keâeCeer efoJeeyeòeer
meYee Š keâjCes.
 meYee yeesueeJeCes Je DeOÙe#e mLeeve efmJekeâejCes - veiejeOÙe#e 2. efJekeâemeekeâefjlee efveÙeespeve, veeiejer JeveerkeâjCe, heÙee&JejCe mebj#eCe
(veiejeOÙe#e DevegheefmLeleerle - GheveiejeOÙe#e) Je heefjefmLeleerkeâerÙe iees°erme Ûeeuevee osCes.
hetJe& megÛevee osCes, efveÙeespeve, DenJeeue efveKeeCe - cegKÙeeefOekeâejer 3. meeJe&peefvekeâ jmlÙeeJej Je peeieeJej heeCeer efMebhe[Ces.
Skeâe Je<ee&le meYee - 12(ØelÙeskeâ ceefnvÙeele Skeâ) 4. meeJe&peefvekeâ jmles, peeiee, iešejs ÙeebÛeer mJeÛÚlee jeKeCes.
meYee ieCemebKÙee - 1/3 SkegâCe meomÙe mebKÙesÛÙee DeeJeMÙekeâ 5. Deeieerheemetve mebj#eCeekeâefjlee megmeppe DeefiveMeceve oue GYeejCes.
Deens. (SJe{s meomÙe GheefmLeleerle vemeleerue lej veiejeOÙe#e 30 6. efJeIeelekeâ JÙeJemeeÙe/ ØeLee ÙeebÛes efJeefveÙeceve keâjCes / ve°
efceveerš Jeeš heengve meYee lenkegâye keâjleele.) keâjCes.
 meYee ve IesleuÙeeme veiejeOÙe#e ye[lehe&â lej cegKÙeeefOekeâejer 7. Deefle›eâceCe keâe{Ces
efveuebyeerle neslees. 8. OeeskeäÙeeÛÙee Fceejleer hee[Ces Je DeveejesiÙekeâejkeâ ueeskeâebÛes hegveJe&meve
meomÙe mebKÙee - efkeâceeve 17 Je keâceeue 65 keâjCes.
 veiejheeefuekeâe meomÙe mebKÙee "jefJeCÙeeÛee DeefOekeâej - jepÙe 9. mceMeeveeÛeer JÙememLee keâjCes.
mejkeâej 10. Menjele mveeveie=ns, mJeÛÚleeie=ns, veeuÙee, jmles, MeewÛeeueÙe,
Deboepehe$ekeâ Š GYeejCes.
leÙeej keâjCeeje - cegKÙeeefOekeâejer 11. hegjsMee heeCeerhegjJe"ŸeeÛeer meesÙe keâjCes.
Ùee Deboepehe$ekeâeme leelhetleea cebpetjer mLeeÙeer meefceleer - veiejheeefuekeâe 12. jmlÙeebvee veeJe osCes Je peeieevee ›eâceebkeâ osCes.
lej Debleerce cebpegjer efpeune heefj<eokeâ[s meeoj keâjleele. 13. pevce Je ce=lÙetÛeer veeWo "sJeCes
meefceleer Š 14. meeJe&peefvekeâ ueme šesÛeCeer keâjCes.
1. mLeeÙeer meefceleer - 15. peeveeJejebÛÙee uemeerkeâjCeeÛeer JÙeJemLee keâjCes.
DeOÙe#e - veiejeOÙe#e ; meefÛeJe - cegKÙeeefOekeâejer
2. DeejesiÙe Je mJeÛÚlee meefceleer veiej heefj<eosceOeerue meefcelÙee Š
3. efMe#eCe meefceleer Skeâ mLeeÙeer meefceleer Je heg{erue mene efJe<eÙe meefcelÙee Demeleele.
4. ceefnuee Je yeeuekeâuÙeeCe meefceleer 1. meeeJe&peefvekeâ yeebOekeâece meefceleer
5. peueJÙeJemLeeheve Je peueefvemmeejCe meefceleer 2. efMe#eCe, ef›eâ[e, Je meebmke=âeflekeâ keâeÙe& meefceleer
6. meeJe&peefvekeâ yeebOekeâece efJeYeeie 3. mJeÛÚlee, JewÅekeâ Je meeJe&peefvekeâ DeejesiÙe meefceleer
7. veiej efJekeâeme Je efveÙeespeve meefceleer 4. heeCeer hegjJe"e Je peue:efvemmeejCe meefceleer
veiej heefj<eosÛes DeefveJeeÙe& keâj Š 5. efveÙeespeve Je efJekeâeme meefceleer

6. ceefnuee Je yeeuekeâuÙeeCe meefceleer ceneveiejheeefuekeâe
jepÙe MeemeveeÛÙee hetJe& ceevÙelesves heefjJenve meefceleer Ùee veeJeeves heeÕeYetceer
Skeâ Deefleefjòeâ efJe<eÙe meefceleer vescelee Ùesles. cegbyeF& ceneveiejheeefuekeâe DeefOeefveÙece 1888
 veeiehegj ceneveiejheeefuekeâe DeefOeefveÙece 1948
veiejheeefuekeâe efJemepeeale Š  ceneje°^ ceneveiejheeefuekeâe DeefOeefveÙece 1949
veiejheeefuekeâe efJemepeeale keâjCÙeeÛee DeefOekeâej - jepÙe mejkeâej  ceneje°^ veiejheefj<eo, veiej hebÛeeÙele, ceneveiejheeefuekeâe, Je
DeewÅeesefiekeâ veiej DeefOeefveÙece 1965 (megOeeefjle DeefOeefveÙece 1994)
veiejheeefuekeâe keâce&Ûeejer vegmeej mLeehevee
1. cegKÙeeefOekeâejer Š peieeleerue heefnueer cevehee - ueb[ve (Fbiueb[)
C.O.=Chief Officer ceneveiejheeefuekeâe pevekeâ - jepee pescme ogmeje
 veiejheeefuekesâÛee meefÛeJe / efÛešCeerme Demelees.  peieeleerue ogmejer lej Yeejleeleerue heefnueer cevehee - ceõeme
 veiejheeefuekeâe mLeeÙeer meefceleerÛee meefÛeJe Demelees. (1688) , Yeejleeleerue ogmejer cevehee - keâuekeâlee (1876)
 veiejheeefuekesâÛee ØeMeemekeâerÙe ØecegKe Je keâeÙee&ueÙeerve ØecegKe  15 Dee@iemš 1947 Yeejleeleerue Ûeej cevehee - keâuekeâòee,
Demelees. cegbyeF&, ef$eJeWõce
vesceCetkeâ - jepÙe mejkeâej  peieeleerue meJee&le peemle cevehee osMe - Yeejle (198 cevehee)
efveJe[ - ceneje°^ ueeskeâmesJee DeeÙeesie (MPSC) Yeejleele meJee&le peemle cevehee jepÙe - ceneje°^(27cevehee) Je
efveÙeb$eCe - peJeUÛes - efpeuneefOekeâejer ceneje°êle meJee&le peemle cevehee efpeune - "eCes (6 cevehee)
ogjÛes - jepÙe mejkeâej 1. "eCes 2. veJeer cebgyeF&
jpee - efkeâjkeâesU -efpeuneefOekeâejer 3. keâuÙeeCe [eWyeerJeueer 4. efceje YeeFËoj
Deefpe&le -jepÙeheeue 5. Guneme veiej 6. efYeJeb[er efvepeecehetj
ye[lehe&â - jepÙe mejkeâej ceneje°êleerue heefnueer cevehee - cegbyeF& (1888)
 jepeerveecee - efpeuneefOekeâejer ÙeebÛeer mJee#ejer - jepÙeheeuekeâ[s ceneje°êleerue MesJešÛeer 27 Jeer cevehee - heveJesue (1 Dee@keäšesyej
meeoj 2016)
Jesleve - 40,000/- ®. ± Yeòes (jepÙe mebefÛele efveOeerlegve)  Yeejleeleerue ceveheeÛee Deekeâejevegmeej Glejlee ›eâce -
cegbyeF&-efouueer-keâesuekeâelee-yebieUg®-ÛesVeF&-nwõeyeeo-Denceoeyeeo-megjle-
keâeÙe& Š hegCes
veiejheeefuekesâÛes Deboepehe$ekeâ leÙeej keâjCes Je mLeeÙeer meefceleerkeâ[gve ceneje°êleerue cevehee -
cebpegj keâ®ve IesCes. efJeYeeie ceneveiejheeefuekeâe
veiejheeefuekeâe meYeeÛeer hegJe& megÛevee osCes, efveÙeespeve Je DenJeeue keâeskeâeCe cebgyeF& Menj, cebgyeF& Gheveiej, "eCes, keâuÙeeCe
efueKeeCe. [eWyeerJeueer, heveJesue, Guneme veiej, efceje
 veiejeOÙe#eeves ceeieefJeuesueer pecee KeÛee&Ûeer ceeefnleer JesUesJesUer YeeF&oj, efYeJeb[er-efvepeecehegj, JemeF&-efJejej.
lÙeebvee hegjefJeCes. hegCes efhebhejer efÛebÛeJe[, hetCes, keâesunehetj, meebieueer
 Meemeveekeâ[gve efceUeuesuÙee Devegoeve Je efveOeerÛes Jeešhe keâjCes efcejpe kegâheJee[e
veiejheeefuekeâe Je jepÙe mejkeâej Ùeebvee pees[Ceeje ogJee Gòej ceneje°^ veeefMekeâ, Denceoveiej, OegUs, peUieeJe,
ceeuesieeJe
efJeoYee& veeiehegj, Ûebõhetj, Dekeâesuee, DecejeJeleer
ceje"Jee[e Deewjbieeyeeo, hejYeCeer, veebos[-JeeIeesUe, ueelegj

 efJeefJeOe jepÙeeleerue ceveheeÛes veeJe - KeÛe& ceÙee&oe - 5 ueeKe ®heÙes.
ceneveiejheeefuekeâe veeJe jepÙe 12 mehšWyej 2001 Meemeve efveCe&Ùeevegmeej GcesoJeejeme oesvehes#ee
veiej efveiece efouueer, GòejØeosMe, jepemLeeve, peemle DehelÙe Demeg veÙes DevÙeLee lees Dehee$e "jsue.
nefjÙeeCee, efyenej
ceneveiejheeefuekeâe ceneje°^, keâvee&škeâ, ieesJee efveJe[ Š
hetJe& mebmLee heef§ece yebieeue meomÙe - ØelÙe#e Øeew{ Je ieghle celeoeve heOoleerÉejs
hetJe& heefj<eo ef$ehegje ceneheewj-Gheceneheewj - meomÙeeceOegve SkeâeÛeer efveJe[
veiejheeefuekeâe efveiece ceOÙe ØeosMe efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ / efpeuneefOekeâejer keâjleele.
 ceneje°^ - keâeÙe&keâeue Š
- heefnueer 150 ØeceeCe cevehee - meesueehegj cevehee  meJe&meeOeejCe - 5 Je<e& (lelhetJeea jepÙe mejkeâej yejKeemle
- ceeefnleer DeefOekeâejer efove meepeje heefnueer - meesueehegj cevehee keâjles)
- IeeCe keâÛeNÙeeheemegve Jeerpe efveefce&leer - hegCes cevehee cevehee meomÙe - 5 Je<e&
- meeb[heeCeerheemetve Jeerpe efveefce&leer - veeiehegj cevehee  ceneheewj - Gheceneheewj - 2.5 Je<e& / 30 ceefnves (2002
- 100³ mebieCeerke=âle cevehee - veebos[ cevehee heemetve)
- DeeefMeÙee Keb[eleerue Je ceneje<šêleerue meJee&le ßeercele cevehee -
efhebhejer efÛebÛeJe[ cevehee jepeerveecee Š
- Yeejleeleerue Je ceneje°êleerue meJee&le cees"er cevehee - cegbyeF& veiejmesJekeâ, Gheceneheewj - ceneheewj
Menj cevehee (227 meomÙe) ceneheewj - cevehee DeeÙegòeâ
- Yeejleeleerue Je ceneje°êleerue meJee&le le®Ce ceneheewj - DeefÕeveer
jeceeves (21 Je<e& 10 ceefnves 16 efoJeme ) leheemeCeer Š
osJeWõ heâ[CeJeerme - veeiehegj cevehee ceneheewj (JeÙe 27 Je<e&)  keâeÙee&ueÙeerve - efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ
ceneheewj heoeÛes pevekeâ - mJeeleb$ÙeJeerj meeJejkeâj efnMeesye - ceneuesKeeheeue jepÙe mejkeâej
Yeejle -
heefnuee heg®<e ceneheewj - efheâjespeMeen cesnlee (cebgyeF& Menj) meomÙe mebKÙee Š
heefnueer ceefnuee ceneheewj - De®Cee Demeheâ Deueer (cegbyeF& Menj)  ceveheeJej 5 mJeerke=âle / veeceefveoxMeerle meomÙeeÛeer vesceCetkeâ
 ceneveiejheeefuekeâe - heefnuÙee yew"keâerle keâjleele.
keâeÙe&keâejer ØecegKe - ceneheewj ueelegj cevehee - 70 meomÙe
ØeMeemekeâerÙe ØecegKe Je meefÛeJe - cevehee DeeÙegòeâ ueeskeâmebKÙee meomÙe mebKÙee
3ueeKe - 6 ueeKe 55 / 65 - 85
ceneveiejheeefuekeâe jÛevee 6 ueeKe - 12 ueeKe 85 - 115
efveJe[Cegkeâe Š 12 ueeKe - 24 ueeKe 115 - 145
peenerj - jepÙe efveJe[Cetkeâ DeeÙeesie 24 ueeKe heg{s 145 - 221
celeoeve Ùeeoer, ØeYeeie - jepÙe mejkeâej DeheJeeo - cegbyeF& Menj cevehee (227 meomÙe)
ØeYeeieevegmeej Deej#eCe - jepÙe efve[Cegkeâ DeÙegòeâ meomÙe mebKÙee efveef§ece keâjCÙeeÛee DeefOekeâej - jepÙe mejkeâej
ef[hee@efPeš - cevehee mLeehevee - 3 ueeKe ueeskeâmebKÙesuee
meJe&meeOeejCe GcesoJeej - 10,000/- ®.
ceeiee&meJeieer&Ùe GcesoJeej - 5,000/- ®.

meYee Š Ûeeuevee osCes.
meYee yeesueeJeCes Je DeOÙe#e mLeeve efmJekeâejCes - ceneheewj 4. Menjeleerue meJe& meeJe&peefvekeâ jmles Je peeiee Ùee ef"keâeCeer
(ceneheewj DevegheefmLeleer - Gheceneheewj) mJeÛÚlee "sJeCes.
ceneheewj / Gheceneheewj DevegheefmLeleerle - mLeeÙeer meefceleer cevehee 5. keâÛeNÙeeÛeer efJeunsJeeš ueeJeCes. Meemeveeves DeeosMe efouÙeeme
 hegJe& megÛevee osCes, efveÙeespeve, DenJeeue efueKeeCe - cevehee lÙeeheemetve efceße Kele leÙeej keâjCes.
DeeÙegòeâ 6. veeuÙee Je efvemmeejCeeÛeer keâeces DeeefCe meeJe&peefvekeâ meb[eme,
Skeâe Je<ee&le meYee - 12 (ØelÙeskeâ ceefnvÙeele Skeâ) cegleejer Je lelmece meesÙeer keâjCes, megefmLeleerle "sJeCes.
1/5 meomÙeebveer ceeieCeer kesâuÙeeme - efJeMes<e meYee 7. Deeieerheemetve mebj#eCeekeâefjlee DeefiefveMeecekeâ heLekeâ leÙeej "sJeCes.
meomÙe ieCe mebKÙee - 1/3 SkegâCe meomÙe mebKÙesÛeer DeeJeMÙekeâ 8. meeJe&peefvekeâ JewÅekeâerÙe meneÙÙeeÛeer JÙeJemLee keâjCes.
Deens. (SJe{s meomÙe GheefmLeleerle vemeleerue lej 30 efceveerš Jeeš 9. meeJe&peefvekeâ ef"keâeCeer efoJeeyeòeer keâjCes.
heengve ceneheewj meYee lenkegâye keâjleele. 10. cevehee keâeÙee&ueÙe, mceejkesâ, KeguÙee peeiee Je DevÙe ceeueceòee
 ØelÙeskeâ ceefnvÙeeceOÙes efkeâceeve 1 meYee YejJeueer peeles. (20 megefmLeleerle "sJeCes.
leejKesÛÙee Deele) 11. jmles Je meeJe&peefvekeâ peeieebvee veeJe osCes Je DevÙe peeieebvee
meeJe&ef$ekeâ efveJe[Cekeâerveblej heefnueer meYee MekeäÙe eflelekeäÙee ueJekeâj ›eâceebkeâ osCes.
efJeYeeieerÙe DeeÙegòeâ yeesueeJeleele. 12. OeeskeâeoeÙekeâ GÅeesie ÙeebÛes efveÙeceve keâjCes.
13. mceMeeveYetceerÛeer JÙeJemLee keâjCes Je yesJeejme ØesleebÛeer efJeunsJeeš
meefceleer Š ueeJeCes.
1. mLeeÙeer meefceleer 14. meeJe&peefvekeâ yeepeej Je keâòeueKeeCes Je lÙeebÛes efveÙeceve keâjCes.
2. DeejesiÙe Je mJeÛÚlee meefceleer 15. ueeskeâebvee ueme šesÛeCes, jesieš JemlÙeebÛeer megOeejCee, GheõJekeâejkeâ
3. efMe#eCe meefceleer Pee[sPeg[hes keâe{tve šekeâCes.
4. heefjJenve meefceleer 16. ØeeLeefcekeâ efMe#eCeemee"er MeeUe ÛeeueJeCes.
5. yeebOekeâece meefceleer 17. pevce Je ce=lÙet ÙeeÛeer veesoCeer keâjCes.
6. peueJÙeJemLeeheve Je peue efvemmeejCe meefceleer 18. meeJe&peefvekeâ jmles, YegÙeejer ceeie& ÙeebÛeer JÙeJemLee "sJeCes,
7. veiej efveÙeespeve Je efJekeâeme meefceleer meeJe&peefvekeâ peeieeJejerue Deefle›eâceCe keâe{Ces.
19. meeJe&peefvekeâ heeCeerhegjJe"ŸeeÛeer JÙeJemLee keâjCes lÙeekeâefjlee
Deboepehe$ekeâ Š GheeÙeÙeespevee keâjCes.
keâÛÛee DeejeKe[e leÙeej keâjCeeje - cevehee DeeÙegòeâ 20. ogOe&j jesieebÛÙee Øemeejeme ØeefleyebOe keâjCes Je DeeUe IeeueCes.
leelhegjleer cebpegjer - mLeeÙeer meefceleer cevehee
 ceveheeves 31 ceeÛe& heÙeËle Deeboepehe$ekeâeme ceevÙelelee osCes cevehee efJemepeeale Š
yebOevekeâejkeâ Deens. cevehee efJemepeeale keâjCÙeeÛee DeefOekeâej - jepÙe mejkeâej
ØelÙeskeâ Deboepehe$ekeâ ceveheeÛÙee yew"keâerle ceeb[ues peeles.  efJemeefpe&le keâjCÙeehetJeea ceveheeuee mJeleŠÛeer yeepet ceeb[CÙeeÛeer
mebOeer efoues peeles.
ceveheeÛeer DeefveJeeÙe& keâeÙe& Š
 heg{erue ØelÙeskeâ yeeyeerkeâefjlee lejlego keâjCes ns ØelÙeskeâ ceveheeÛes ceneveiejheheeefuekeâe keâce&Ûeejer
keâle&JÙe Deens - 1. ceneveiejheeefuekeâe DeeÙegòeâ Š
1. MenjeÛÙee meercee oMe&efJeCeejer Yekeäkeâce meercee efÛevn GYeejCes.  cevehee DeeÙegòeâ ne YeejleerÙe ØeMeemeve mesJesleerue (IAS) pes‰
2. meeceeefpekeâ Je DeeefLe&keâ efJekeâemeeÛÙee Ùeespevee DeeKeCes. DeefOekeâej Demelees.
3. veeiejer JeveerkeâjCe, heÙee&JejCe mebj#eCe, heefjefmLeleerkeâerÙe iees°ervee efveJe[ - mebIe ueeskeâmesJee DeeÙeesie (UPSC)

vesceCetkeâ - jepÙe mejkeâej keâškeâ ceb[UeÛeer JewefMe°Ÿes -
DeeÙegòeâ ne ceveheeÛee ØecegKe ØeMeemekeâerÙe DeefOekeâejer Deens. veeiejer mJeMeemeveeÛee Øekeâej mewefvekeâ ØeMeemeveeÛeeÛe Yeeie cnCetve
 ceveheeÛee DeLe&mebkeâuhe DeeÙegòeâ leÙeej keâjlees. keâeÙe&jle Demelees.
DeeÙegòeâ ceveheeÛee meefÛeJe cnCegve osKeerue keâece heenlees.  Ùee mebmLeevee heâejÛe keâceer ØeceeCeele efveJe[CetkeâerÛes lelJe ueeiet
 ceneveiejheeefuekeâe Je jepeÙe mejkeâej Ùeebvee pees[Ceeje ogJee nesles.
DeeÙegòeâeÛeer efveÙegòeâer SkeâeJesUer keâceeue 3 Je<ee&keâefjlee Demeles.  ÚeJeCeer ceb[Ueyeeyele meJe& DeefOekeâej heâòeâ keWâõ Meemeveeuee
hegveefve&Ùegòeâer keâjlee Ùesles. Deensle.
jepÙe Meemeve DeeÙegòeâeme hejle yeesueeJet Mekeâles.
DemeceLe&ve/ nÙeieÙe/ keâle&JÙeelele nÙeieÙe Ùee keâjCeeJe®ve jepÙe ÚeJeCeer ceb[UeÛes JeieeakeâjCe -
Meemeve DeeÙegòeâeme lÙee heoeJe®ve keâe{g Mekeâles. ceveheeÛes efkeâceeve  ke@âvšesveceWš De@keäš 2006 vegmeej ÚeJeCeer ceb[UeÛes lesLeerue
5/8 meomÙeebÛÙee yengceleeves DeeÙegòeâeme heoeJe®ve keâe{CÙeeÛee ueeskeâmebKÙesÛÙee DeeOeejeJej 4 ßesCeerceOÙes JeieeakeâjCe kesâues Deens.
"jeJe cebpetj kesâuÙeeme jepÙe Meemeve lÙee DeeÙegòeâeuee leeye[leesye ßesCeer ueeskeâmebKÙee
heoeJe®ve keâe{les. I 15 npeej hes#ee peemle
jepÙe Meemeve nbieeceer DeeÙegòeâeÛeer vesceCetkeâ keâ® Mekeâles. II 10 - 15 npeej
cevehee DeeÙegòeâeme ceeefmekeâ Jesleve Je Yeòee veiejheeefuekeâe efveOeerceOetve III 2500 - 10,000
efoues peeles. IV 2500 heÙeËle
ojJe<eea 31 petuewhegJeea heÙee&JejCe heefjefmLeleeryeeyeleÛee DenJeeue
cevehee meceesj ceeb[Ces DeeÙegòeâeJej yebOevekeâejkeâ Deens. ÚeJeCeer ceb[UeÛeer jÛevee
ke@âvšesveceWš De@keäš 2006 vegmeej ÚeJeCeer ceb[UeÛeer jÛevee ßesCeervegmeej
keâškeâ ceb[U / ÚeJeCeer ceb[U efYeVe-efYeVe Deens. ÚeJeCeer ceb[UeceOÙes heg{erue meomÙe Demeleele -
heeÕe&Yetceer De.›eâ. meomÙe ßesCeer
 ÚeJeCeer ceb[Us n mLeeefvekeâ mJejepÙe mebmLeeÛee Skeâ JesieUe 1. ÚeJeCeerÛee ØecegKe ue<keâjer DeefOekeâejer 1 1 1 1
Øekeâej Deens.
pÙee ef"keâeCeer YeejleerÙe mebj#eCe oueeleerue mewefvekeâebÛeer ÚeJeCeer 2. efpeune ob[eefOekeâejer 1 1 1 -
Demeles, lÙee #es$eele efveJeeme keâjCeeNÙee mewefvevekeâ Je Flej meeceevÙe 3. ÚeJeCeerÛee cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer 1 1 1 1
pevelesue veeiejer cegueYegle megefJeOee hegjefJeCÙeemee"er peer mLeeefvekeâ 4. ÚeJeCeerÛee DeejesiÙe DeefOekeâejer 1 1 1 -
mJejepe mebmLee mLeeheve kesâueer peeles, lÙee mebmLesme keâškeâ ceb[Us / 5. ÚeJeCeer keâeÙe&keâejer DeefYeÙeblee 1 1 1 -
ÚeJeCeer ceb[Us Demes cnCeleelee. 6. veeceefveoxefMele ue<keâjer DeefOekeâejer 3 2 1 -
Yeejleeleerue keâesCelesner #es$e ÚeJeCeer cnCetve Ieesef<ele keâjCÙeeÛee 7. keâeÙeÅeevJeÙes efveJee&efÛelele meomÙe 8 7 6 2
DeefOekeâej keWâõ Meemeveeuee Deens. lÙee keâefjlee keWâõMeemeve peeefnj
DeefOemetÛevee keâe{les. efveJe[ -
 ÚeJeCeer ceb[UeÛeer efveefce&leer efyeÇšerMe keâeUele Peeuesueer Deens.  ÚeJeCeer #es$eele efveJeeme keâjCeejs mebmeo meomÙe Je jepÙe
2006 heÙeËle ÚeJeCeer ceb[UeÛee keâejYeej ke@âvšesveceWšdme De@keäš efJeOeerceb[UeÛes meomÙe ns ÚeJeCeer ceb[UeÛes efJeMes<e efvecebef$ele meomÙe
1924 ceOeerue leolegoervegmeej Ûeeuele neslee. Demeleele.
 mebmeosves 2006 ceOÙes ke@âvšesveceWš De@keäš 2006 cebpetj ØelÙeskeâ ÚeJeCeeruee Skeâ cegKÙe keâeÙe&keâejer DeefOekeâejer Demelees.
kesâuee. ne keâeÙeoe mebhetCe& Yeejleeme ueeiet Deens. lÙeeÛeer efveÙegòeâer keWâõ Meemeve keâjles. lees ÚeJeCeer ceb[UeÛee DeeefCe
meOÙee Yeejleeleerue meJe& ÚeJeCeer ceb[UeÛee keâejYeej ne ke@âvšesveceWš lÙeeÛÙee meJe&& meefcelÙeebÛeer meomÙe - meefÛeJe Demelees.
De@keäš 2006 ceOeerue lejletoervegmeej Ûeeuelees. efveJee&efÛele meomÙeeÛeer efveJe[ ÚeJeCeer #es$eeÛÙee celeoej Ùeeoerle

veeJe DemeuesuÙee celeoejebkeâ[tve ØelÙe#e efveJe[Cetkeâ heOoleerves nesles. ÚeJeCeer ceb[Ueme keâj Je MeemekeâerÙe Devegoeve Ùee oesve ceeiee&ves
 ÚeJeCeerÛee ØecegKe ue<keâjer DeefOekeâejer ne ÚeJeCeer ceb[UeÛee GlheVe efceUles. hejbleg keâj yemeefJeCÙeehetJeea ÚeJeCeer ceb[Ueme keWâõ
heoefmeOo DeOÙe#e Demelees. MeemeveeÛeer hejJeeveieer IÙeeJeer ueeieles.
ÚeJeCeer ceb[Ueleerue efveJee&efÛele meomÙe ns lÙeebÛÙeehewkeâerÛe SkeâeÛeer ÚeJeCeer ceb[UeÛÙee efveJe[Cetkeâerle meJe& GcesoJeejebvee veekeâejCÙeeÛee
GheeOÙe#e cnCetve efveJe[ keâjleele. (NOTA) DeefOekeâej celeoejebvee veener.
ÚeJeCeer ceb[UeÛeer keâle&JÙes Š
keâeÙe&keâeue - 1. ÚeJeCeer #es$eele meeJe&peefvekeâ jmles Je peeiee Ùee ef"keâeCeer efoJeeyeòeerÛeer
DeOÙe#e, meefÛeJe - mesJeeefveJe=òeer heÙeËle JÙeJemLee keâjCes.
meomÙe Je GheeOÙe#e - 5 Je<e& (mebj#eCe ceb$eeueÙeelehexâ 1 cegole 2. jmles, meeJe&peefvekeâ peeieebÛeer meheâeF& keâjCes.
Jee{) 3. pevce - ce=lÙet ÙeebÛeer veeWo keâjCes.
jepeerveecee - 4. jmlÙeebÛÙee ogleheâe& Je meeJe&peefvekeâ ef"keâeCeer Pee[s ueeJeCes Je
 GheeOÙe#e - DeOÙe#e ÚeJeCeer ceb[U efveiee jeKeCes.
efveJee&efÛele meomÙe - keWâõ mejkeâej 5. ØesleebÛeer efJeunsJeeš ueeJeCes Je mceMeeveYetceerÛeer JÙeJemLee keâjCes.
 GheeOÙe#e Je efveJee&efÛele meomÙe cegole mebheCÙeehegJeea DeeheuÙee 6. meeJe&peefvekeâ ®iCeeueÙeeÛeer JÙeJemLee keâjCes.
heoeÛee jepeerveecee osJet Mekeâleele. 7. jesie ØeefleyebOekeâ ueme šesÛeCeer ceesefnce jeyeefJeCes.
meYee - 8. OeeskeâeoeÙekeâ Je iegvnsieejerme Øeeslmeenve osCeejs JÙeJemeeÙe Je
ÚeJeCeer ceb[UeÛeer meYee Skeâe ceefnvÙeele efkeâceeve Skeâoe IÙeeJeer JÙeeheej ÙeeÛes efveÙeceve keâjCes.
ueeieles. 9. OeeskeâeoeÙekeâ Fceejleer keâe{tve šekeâCes.
DeOÙe#eeuee DeeJeMÙekeâ JeešuÙeeme lesJne DeeefCe efkeâceeve 1/4 10. ØeeLeefcekeâ efMe#eCeeÛeer meesÙe keâjCes.
meomÙeebÛeer ceeieCeer kesâuÙeeme ÚeJeCeer ceb[UeÛeer efJeMes<e meYee 11. efheCÙeeÛÙee heeCÙeeÛee hegjJe"e keâjCes.
yeesueeJeueer peeles. 12. meeb[heeCÙeeÛeer iešejs Je veeuÙeeÛeer JÙeJemLee keâjCes.
ieCemebKÙee - efkeâceeve 1/2 meomÙe 13. jmles, yeepeejkeâós, keâòeueKeeCes yeebOeCes Je lÙeeÛeer JÙeJemLee
"sJeCes.
ÚeJeCeer ceb[U efJemeefpe&le - vÙeeÙeØeÛeeÙele / veiejhebÛeeÙele
ÚeJeCeer ceb[U yejKeemle / efJemeefpe&le keâjCÙeeÛee DeefOekeâej -  ceneje°^ veiejheefj<eoe, veiejhebÛeeÙeleer Je DeewÅeesefiekeâ veiejer
keWâõ mejkeâej keâeÙeoe 1965 ceOeerue lejlegoervegmeej vÙeeÙe ØeÛeeÙele/veiej hebÛeeÙele
mLeeheve.
Yeejleeleerue ÚeJeCeer ceb[U  Yeejleeleerue jepÙeIešvesleerue 74 Jeer Iešvee og®mleervegmeej
 Yeejleeleerue meÅeefmLeleer 62 ÚeJeCeer ceb[Us Deensle. ceOÙe veiejhebÛeeÙeleerÛeer lejleto keâjCÙeele Deeueer Deens.
ØeosMe Ùee jepÙeele meJee&le peemle (13) ÚeJeCeer ceb[Us Deensle. meÅeefmLeleer ceneje°êle veiejhebÛeeÙele - 114
[snje[tve (GòejeKeb[) ÚeJeCeer ceb[U ns Yeejleeleerue meJee&le cees"s mLeehevee efvekeâ<e -
ÚeJeCeer ceb[U ceeveues peeles. 1. efkeâceeve 10 npeej - 25 npeej ueeskeâmebKÙesuee mLeehevee
ceneje°êle 7 ÚeJeCeer ceb[Us Deensle. Denceoveiej, Deewjbieeyeeo, 2. Menjeheemetve 20 efkeâceerÛÙee Deele 50³ pevelee jespeieej /
osnt (hegCes), Ke[keâer (hegCes), hegCes ke@âche (hegCes), osJeUeueer (veeefMekeâ), JÙeJemeeÙe keâjCeejer DemeeJeer DeMee DeOe&«eeceerCe Yeeieemee"er jepÙe
keâece"er (veeiehetj), Denceoveiej ÚeJeCeer ceb[U ns ceneje°êleerue mejkeâej vÙeeÙehebÛeeÙelele mLeeheve keâjles.
meJee&le cees"s ÚeJeCeer ceb[U Deens. meomÙe mebKÙee
me.keâe. heešerue meefceleerves (1953) ÚeJeCeer ceb[UeÛee DeOÙe#e efveJe[tCe Deeuesues - 17
ne efveJee&efÛele DemeeJee. DeMeer efMeheâejme kesâueer nesleer. veeceefveoxMeerle / mJeerke=âle -02

keâeÙe&keâeue - 5 Je<e&  1990 ceOÙes ueeskeâmeYee efJemeefpe&le PeeuÙeecegUs Ùee efJeOesÙekeâeJej
DeOÙe#e - GheeOÙe#e - meomÙeeceOegve SkeâeÛeer efveJe[ efpeuneefOekeâejer ÛeÛee& nesT Mekeâueer veener.
keâjleele.  1991 ceOÙes keâeB«esme he#eeÛes heer.Jner. vejefmebnjeJe hebleØeOeeve
veiejhebÛeeÙele jÛevesceOeerue meJe& lejlegoer veiejheeefuekeâe mebyebOeerle Peeues.
Deens.  1992 ceOÙes heer.Jner. vejefmebnjeJe Ùeebveer hebÛeeÙelejepemebyebOeer
ceneje°êleerue veeiejer mLeeefvekeâ mebmLesleerue meJee&le keâefve‰ mlej 73Jes Iešvee og¤mleer efJeOesÙekeâ leÙeej kesâues.
cnCepes veiej hebÛeeÙele nesÙe.  22 ef[meWyej 1992 ceOÙes Ùee efJeOesÙekeâeJej ueeskeâmeYesle
ceneje°êleerue heefnueer vÙeeÙehebÛeeÙele - oeheesueer (jlveeefiejer) yengcele efmeæ Peeues.
ceneje°êleerue meJee&le cees"er Je ßeerceble vÙeeÙehebÛeeÙele - efMe[ea  23 ef[meWyej 1992 ceOÙes Ùee efJeOesÙekeâeJej jepÙemeYesle
(Denceoveiej) yengcele efmeæ Peeues. lÙeeveblej lÙee efJeOesÙekeâeme 17 jepÙeebÛÙee
 ueeletj vÙeeÙehebÛeeÙele - Ûeekegâj, efMe®j DevebleheeU, osJeCeer, efJeefOeceb[UeÛeer cebpegjer efceUeueer.
peUkeâesš, jsCeehetj  20 SefØeue 1993 uee Ùee efJeOesÙekeâeJej je°^heleerÛeer mJee#ejer
nesTve hebÛeeÙelejepe mebmLeebvee Iešveelcekeâ opee& Øeehle Peeuee.
veesš : veiej heefj<eoskeâefjlee ueeiet DemeuesuÙee Flej meJe& lejletoer YeejleerÙe jepÙeIešvesÛÙee keâuece 243 (A les O) ceOÙes
hebÛeeÙelejepeÛeer lejleto keâjCÙee Deeueer Je YeejleerÙe jepÙeIešvesuee
11 Jes heefjefMe° pees[CÙeele Deeues Je lÙeeceOÙes SketâCe
73 Jeer Iešveeog¤mleer 29 efJe<eÙeebÛee meceeJesMe keâjCÙeele Deeuee Deens.
DeefOeefveÙece 1992  24 SefØeue 1993 heemetve 73 JÙee Iešvee og¤mleerÛeer
DebceueyepeeJeCeer meg¤ Peeueer.
«eeceefJekeâeme je°êfJekeâemeeÛee cetueYetle heeÙee ceeveuee peelees.  24 SefØeue 1994 heÙeËle 73 JÙee Iešvee og¤mleerÛÙee
YeejleerÙe jepÙeIešvesÛÙee keâuece 40 ceOÙes «eecehebÛeeÙeleerÛee GuuesKe efMeHeâejMeer Yeejleeleerue meJe& jepÙeebvee ueeiet keâjCÙeeÛes yebOevekeâejkeâ
Dee{Ulees. hejbleg ns keâuece jepÙeeÛÙee ceeie&oMe&keâ lelJeeceOÙes Ùesle keâjCÙeele Deeues.
DemeuÙeecegUs Ùeekeâ[s jepÙeebveer ogue&#e kesâues. YeejleeceOÙes ØeeÛeerve  2010 heemetve 24 SefØeue ne efoJeme mebhetCe& osMeeceOÙes
keâeueKeb[eheemetve hebÛeeÙelejepe mebmLee DeefmlelJeele Deensle. hejbleg ’hebÛeeÙelejepe efove’ cnCetve heeUuee peelees.
Ùee mebmLeebvee Iešveelcekeâ opee& vemeuÙeecegUs heeefnpes lÙee ØeceeCeeceOÙes  73 JÙee Iešvee og¤mleer efJeOesÙekeâeme efyenej Je heef§ece
Ùee mebmLeebÛee efJekeâeme Peeuee veener. hebÛeeÙelejepe mebmLeebvee Iešveelcekeâ yebieeue Ùee jepÙeebveer efJejesOe oMe&efJeuee neslee.
opee& osCÙeele ÙeeJee DeMeer efMeHeâejme meJe&ØeLece 1986 ceOÙes [e@.
Sue.Sce efmebIeJeer Ùee meefceleerves kesâueer nesleer. 73 JÙee Iešvee og¤mleerÛeer JewefMe°Ÿes/ heefjCeece/ Yetefcekeâe:
«eeceerCe Yeeieele meòesÛes efJekeWâõerkeâjCe nesCÙeemee"er Je 1) hebÛeeÙelejepe mebmLeebvee Iešveelcekeâ opee& Øeehle keâuece 243
hebÛeeÙelejepe JÙeJemLesuee Iešveelcekeâ opee& osCÙeemee"er heefnuee (A les O)
ØeÙelve jepeerJe ieebOeer Ùeebveer kesâuee. lÙeeveblej Jner.heer. efmebie Je 2) jepÙeIešvesuee DekeâjeJes heefjefMe° pees[CÙeele Deeues (lÙeeceOÙes
ÛebõMesKej ÙeebÛÙee mejkeâejvesner hebÛeeÙelejepe mebmLeebvee Iešveelcekeâ SketâCe 29 efJe<eÙeebÛee meceeJesMe Deens.)
opee& osCÙeeÛee ØeÙelve kesâuee. hejbleg lÙeebveener DeheÙeMe Deeues. 3) efpeune «eecemeYee Je hebÛeeÙele JÙeeKÙee keâuece (243)
 jepeerJe ieebOeer Ùeebveer meJe&ØeLece 15 ces 1989 uee ’veÙee 4) «eecemeYesuee Iešveelcekeâ opee& Øeehle keâuece 243(A)
hebÛeeÙelejepe’ veeJeeÛes 64Jes hebÛeeÙelejepe Iešvee og¤mleer 5) ef$emlejerÙe hebÛeeÙele jepe mebmLesÛeer lejleto keâuece 243(B)
efJeOesÙekeâ ueeskeâmeYesle meeoj kesâues.  ieeJemlej : «eecehebÛeeÙele
 1989 ceOÙes Jner.heer. efmebie Je ÛebõMesKej Ùeebveern er  leeuegkeâemlej : hebÛeeÙele meefceleer
hebÛeeÙelejepe mebmLeebvee Iešveelcekeâ opee& osCÙeeÛee ØeÙelve  efpeunemlej : efpeune heefj<eo
kesâues. hejbleg lÙeebveener DeheÙeMe Deeues. 6) hebÛeeÙele jepe mebmLeebÛeer jÛevee efveef§ele keâuece 243(C)
7) hebÛeeÙele jepeceOÙes jeKeerJe peeieebÛeer lejleto keâuece 243(D) 13) jmles, veeueer, hetue, veoer, peueceeie& Je oUCeJeUCeeÛeer
 ceefnueebmee"er 33³ jeKeerJe peeiee (meOÙee 50³) DevÙe meeOeves
 Flej ceeieemeJeieeaÙe (OBC) 27³ jeKeerJe peeiee 14) «eeceerCe efJeÅegleerkeâjCe, efJepesÛes Jeešhe
 DevegmetefÛele peeleer Je DevegmetefÛele peceeleer (SC/ ST) Ùeebvee 15) Deheebjheefjkeâ Tpee& meeOeves
ueeskeâmebKÙesÛÙee ØeceeCeele jeKeerJe peeiee 16) oeefjõŸe efvecet&ueve keâeÙe&›eâce
8) hebÛeeÙele jepe mebmLeebÛee keâeÙe&keâeue efveef§ele keâuece 243(E) 17) ØeeLeefcekeâ Je ceeOÙeefcekeâ MeeUebmen efMe#eCe
9) hebÛeeÙele jepe meomÙeebÛeer Dehee$elee keâuece 243(F) 18) leebef$ekeâ Je JÙeeJemeeefÙekeâ MeeUebmen efMe#eCe
10) hebÛeeÙele jepe mebmLee meòee DeefOekeâej Je peyeeyeoeNÙee keâuece 19) Øeew{ Je DeveewheÛeeefjkeâ efMe#eCe
243(G) 20) «ebLeeueÙe
11) hebÛeeÙele jepe mebmLeebmebyebOeer efJeòeerÙe lejlegoer keâuece keâuece 21) meebmke=âeflekeâ keâeÙe&›eâce
243(H) 22) yeepeej Je Ùee$ee
12) jepÙe efJeòe DeeÙeesieeÛeer mLeehevee kesâueer peeJeer keâuece 243(I) 23) ¤iCeeueÙe, ØeeLeefcekeâ DeejesiÙe keWâõs Je oJeeKeeves Ùeemen
13) hebÛeeÙele jepe mebmLeebÛes efnMeesye Je Dee@ef[š keâuece 243(J) DeejesiÙe Je mJeÛÚlee
14) hebÛeeÙele jepeÛÙee efveJe[Cegkeâe IesCÙeemee"er jepÙe efveJe[Cegkeâ 24) kegâšgbye keâuÙeeCe
DeeÙeesie mLeeheve keâuece 243(K) 25) efŒeÙee Je yeeueefJekeâeme
15) keWâõMeeefmele ØeosMeebyeeyele lejlegoer keâuece 243(L) 26) Dehebie Je ceeflecebo ÙeebÛÙee keâuÙeeCeemen meceepekeâuÙeeCe
16) keâener ØeosMeeuee 73 JÙee Iešvee og¤mleerceOetve metš osCÙeele 27) ogye&ue IeškeâebÛes keâuÙeeCe Je DevegmetefÛele peeleer keâuece (SC)
Deeueer keâuece 243(M) Je DevegmetefÛele peceeleer (ST) keâuÙeeCe
17) meOÙee DeefmlelJeele DemeuesuÙee hebÛeeÙeleer Ûeeuet "sJeues keâuece 28) meeJe&peefvekeâ efJelejCe JÙeJemLee
243(N) 29) meeceepeeÛÙee ceewuÙeJeeve "sJÙeebÛee meebYeeU keâjCes.
18) hebÛeeÙele mebmLeebÛÙee efveJe[Cegkeâ Øeef›eâÙesle vÙeeÙeeueÙeeÛee nmle#eshe  23 SefØeue 1994 heemetve ceneje°êle 73 JÙee Iešvee
veener keâuece 243(O) og¤mleerÛeer DebceueyepeeJeCeer meg¤ Peeueer.
 1966 ceOÙes ceneje°^ Meemeveeves DeeheuÙee 123 Ùeespevee
jepÙeIešvesleerue DekeâjeJeer DevegmetÛeerceOeerue meceeefJe° efJe<eÙe: efpeune heefj<eoskeâ[s nmleebleefjle kesâuÙee Deensle.
1) ke=â<eer efJemleejemen Mesleer  De¤CeeÛeue ØeosMeele DevegmetefÛele peeleer (SC) mee"er jeKeerJe
2) Yet-efJekeâeme peceerve megOeejCeebÛeer DebceueyepeeJeCeer, peefceveerÛes peeieebÛeer lejlego veener.
Skeâ$eerkeâjCe ce=omebOeejCe  73 JÙee Iešvee og¤mleerÛeer DebceueyepeeJeCeer keâjCeejs osMeeleerue
3) heeCÙeeÛes JÙeJemLeeheve, ueIeg heešyebOeejs DeeefCe heeCeueesš heefnues jepÙe ceOÙeØeosMe nesÙe.
efJekeâeme
4) heMegmebJeOe&ve, ogiOe JÙeJemeeÙe DeeefCe kegâkeäketâšheeueve 74Jeer Iešvee og¤mleer
5) ceemesceejer (1992 -93)
6) meeceeefpekeâ JeveerkeâjCe Je Mesleer JeveerkeâjCe YeejleeceOÙes ØeeÛeerve keâeueKeb[eheemetve veeiejer mLeeefvekeâ
7) efkeâjkeâesU Jeve GlheVe mebmLee me#ece Je mJebÙehegCe&heCes keâeÙe&jle neslÙee. hejbleg efyeÇefšMe
8) DeVeØeef›eâÙee Je ueIeg GÅeesie keâeueKeb[eceOÙes efyešerMeebveer 1687 ceOÙes osMeeleerue heefnueer
9) «eeceesÅeesie, kegâefšjesÅeesie Je Keeoer GÅeesie ceneveiejheeefuekeâe ceõeme ÙesLes mLeeheve keâ¤ve 1793 uee veeiejer
10) «eeceerCe ie=nefvecee&Ce mLeeefvekeâ mebmLeemebyebOeer heefnuee keâeÙeoe kesâuee. hejbleg Ùee keâeueKeb[eceOÙes
11) efheCÙeeÛes heeCeer Ùee mebmLeebvee Glejleer keâUe ueeieueer.
12) FbOeve Je Ûeeje YeejleeÛÙee mJeeleb$Ùe Øeehleerveblej keWâõ Je jepÙe Meemeveeves

Deveskeâ meefcelÙeeÛÙee ceeOÙeceeletve veeiejer mLeeefvekeâ mebmLeebvee mebj#eCe 7) jeKeerJe peeieebÛeer lejleto keâuece 243 (T)
Je mJebÙehegCe& keâjCÙeeÛee ØeÙelve kesâuee. hejbleg Ùee mebmLeebvee Iešveelcekeâ  ceefnueebmee"er 33³ jeKeerJe peeiee (meOÙee 50³)
opee& vemeuÙeecegUs Ùee mebmLeeÛee efJekeâeme nesJet Mekeâuee veener.  Flej ceeieemeJeieeaÙe (OBC)27³ jeKeerJe peeiee
veeiejer mLeeefvekeâ mebmLeebvee Iešveelcekeâ opee& osCÙeele ÙeeJee DeMeer  DevetmegefÛele peeleer Je DevetmegefÛele peceeleer (SC/ ST) Ùeebvee
efMeHeâejme 1986 ÛÙee [e@. Sue.Sce. efmebIeJeer meefceleerves kesâueer ueeskeâmebKÙesÛÙee ØeceeCeele jeKeerJe peeiee
nesleer. ÙeeÛe meefceleerÛÙee efMeHeâejMeerÛÙee DeeOeejeJej meJe&ØeLece 1989 8) veiejheeefuekeâebÛee keâeueeJeOeer efveef§ele keâjCÙeele Deeuee keâuece
uee jepeerJe ieebOeer Ùeebveer veiejheeefuekeâemebyebOeer 65 Jes Iešveeog¤mleer 243 (U)
efJeOesÙekeâ leÙeej kesâues nesles. hejbleg lÙeebvee DeheÙeMe Deeues. lÙeeveblej 9) meomÙeebÛeer Dehee$elee keâuece 243 (V)
Jner.heer. efmebie Je ÛebõMesKej Ùeebveer ØeÙelve kesâues. hejbleg DeheÙeMe 10) veiejheeefuekeâebÛes DeefOekeâej, peyeeyeoejer keâuece 243 (W)
Deeues. 1991 uee heer.Jner. vejefmebnjeJe hebleØeOeeve Demeleebvee veeiejer 11) veiejheeefuekeâebvee keâj Je efveOeer ueeoCÙeeÛee DeefOekeâej keâuece
mLeeefvekeâ mebmLeebvee Iešveelcekeâ opee& osCÙeemee"er lÙeebveer 1992 243 (X)
ceOÙes 74 Jes Iešveeog¤mleer efJeOesÙekeâ leÙeej kesâues. 12) jepÙe efJeòe DeeÙeesieeÛeer mLeehevee kesâueer peeJeer keâuece 243
 22 ef[meWyej 1992 ceOÙes Ùee efJeOesÙekeâeJej ueeskeâmeYesle (Y)
yengcele efmeæ Peeues. 13) veiejheeefuekeâebÛes uesKeebkeâve, uesKeehejer#eCe keâuece 243 (Z)
 23 ef[meWyej 1992 ceOÙes Ùee efJeOesÙekeâeJej jepÙemeYesle 14) veiejheeefuekeâebÛÙee efveJe[Cegkeâe IesCes keâuece 243 (ZA)
yengcele efmeæ Peeues. 15) keWâõMeeefmele Je DeheJeeo DemeCeeNÙee ØeosMeebmee"er lejlegoer
 20 SefØeue 1993 jespeer 74 JÙee Iešvee og¤mleer efJeOesÙekeâeJej keâuece 243 (ZB)
je°^heleerÛeer mJee#ejer nesTve veeiejer mLeeefvekeâ mJejepe mebmLeebvee 16) keâener ØeosMeebvee 74 JÙee Iešvee og¤mleerceOetve metš keâuece
Iešveelcekeâ opee& Øeehle Peeuee Je jepÙeIešvesÛÙee keâuece 243 (ZC)
243(P) les 243 (ZG) ceOÙes lejleto keâjCÙeele Deeueer Je 17) efpeune efveÙeespeve meefceleeruee Iešveelcekeâ opee& keâuece 243
YeejleerÙe jepÙeIešvesuee 12 Jes heefjefMe° pees[CÙeele Deeues Je (ZD)
lÙeeceOÙes SketâCe 18 efJe<eÙeebÛee meceeJesMe keâjCÙeele Deeuee 18) ceneveiej efveÙeespeve meefceleerÛeer mLeehevee keâuece 243 (ZE)
Deens. 19) veeiejer mLeeefvekeâ mebmLeebÛÙee efveJe[Cegkeâ yeeyeerceOÙes vÙeeefÙekeâ
 31 ces 1994 heÙeËle ¢ee efMeHeâejMeer Yeejleeleerue meJe& jepÙeebvee nmle#eshe keâuece 243 (ZG)
ueeiet keâjCes yebOevekeâejkeâ keâjCÙeele Deeues.
yeejeJeer DevetmetefÛele meceeefJe°
74 JÙee Iešvee og¤mleerÛeer JewefMe°Ÿes/ heefjCeece/ Yetefcekeâe (1992-93)
1) veeieefjkeâ mLeeefvekeâ mebmLeebvee Iešveelcekeâ opee& Øeehle keâuece 1) veiej efveÙeespeveemen Menj efveÙeespeve
243 (P les ZG) 2) peceerve JeehejemebyebOeer Je yeebOekeâeceemebyebOeer efveÙece
2) jepÙeIešvesuee 12 Jes heefjefMe° pees[CÙeele Deeues (SketâCe 3) DeeefLe&keâ Je meeceeefpekeâ efJekeâemeemebyebOeer Ùeespevee
18 efJe<eÙeebÛee meceeJesMe Deens) 4) jmles Je hetue
3) cenlJeeÛÙee JÙeeKÙee keâuece 243 (P) 5) Iejiegleer, DeewÅeesefiekeâ DeeefCe JÙeeheejer GösMeebmee"er heeCeer hegjJe"e
4) veiejheeefuekeâe mLeeheve keâjCes keâuece 243 (Q) 6) meeJe&peefvekeâ DeejesiÙe, mJeÛÚlesÛes mebJeOe&ve DeeefCe keâÛeNÙeeÛes
 veiej hebÛeeÙele (Nagar Panchayat) JÙeJemLeeheve
 veiej heefj<eo (Municipal Corporation) 7) DeefiveMeceve mesJee
 ceneveiejheeefuekeâe (Muncipal Corporation) 8) veeiejer JeveerkeâjCe, heÙee&JejCeeÛes mebj#eCe
5) veiejheeefuekeâebÛeer jÛevee keâuece 243 (R) 9) Dehebie, ceeflecebo Je meceepeeleerue ogye&ue IeškeâebÛÙee efnleebÛes
6) Jee[& meefcelÙee mLeeheve keâjCes keâuece 243 (S) j#eCe
10) Peeshe[heóer megOeejCee keâ¤ve efJekeâeme keâjCes
11) Menjs, oeefjõŸeeÛes efvejekeâjCe keâjCes
12) Menjer meesÙeer megefJeOee hee"efJeCÙeemee"er ØeÙelve keâjCes
13) meebmke=âeflekeâ, Mew#eefCekeâ Je MenjebÛes meeQoÙe& Jee{efJeCeeNÙee
yeeyeeRvee Øeeslmeenve osCes
14) mceMeeveYetceer, oHeâveYetceer Je efJeÅegle-oeefnveer
15) keâeW[Jee[e, heMegJejerue DelÙeeÛeejeuee ØeefleyebOe keâjCes
16) pevce ce=lÙetbÛe veeWoerÛeer Deekeâ[sJeejer
17) jmlÙeebJejerue efoJeeyeòeer, JeenveleU, yememLeevekeâs Je meeJe&peefvekeâ
mJeÛÚlesÛeer meesÙe.
18) keâòeueKeeves Je keâele[er keâceeJeCÙeeÛes keâejKeeves ÙeebÛes efveÙece
keâjCes.
73 Je 74 JÙee Iešvee og¤mlerÛÙee ceÙee&oe

1) hebÛeeÙele jepe efJekebsâõerkeâjCeeÛee DeefOekeâej jepÙe mejkeâejkeâ[s
2) jepÙe mejkeâejkeâ[tve efceUCeeje Dehetje efveOeer
3) veeskeâjMeenerÛes Jee{les JeÛe&mJe
4) efJe<eÙeer metÛeer yeeyeleerle Demhe°lee
5) hebÛeeÙele jepe mebmLeebvee mJele:Ûeer GlheeoveeÛeer meeOeves veenerle.
6) Jee{lÙee veeiejerkeâjCeeme leeW[ osCÙeemee"er efveOeerÛeer Je meeOeveebÛeer
keâcelejlee.
7) keâcekegâJele mJe¤heeÛee jepÙe efJeòe DeeÙeesie
8) jepekeâerÙe he#eebÛes Jee{les ØeeyeuÙe
9) efJekeâeme Ùeespevee Je efveÙeespeve DeejeKe[Ÿeeme ceevÙelee osCÙeeme
nesCeeje efJeuebye
10) IejeCesMeenerÛes melele Jee{les JeÛe&mJe
11) «eecemeYee MeefòeâMeeueer hejbleg keâcekegâJele mJe¤he.
2017 uee 73 Je 74 JÙee Iešvee og¤mleeruee 25 Je<ex
hegCe& Peeueer Deensle.

cenlJehegCe& leòesâ
De. cegK Ùeceb$ eer keâeÙe&keâeU
›ebâ .
1 ÙeMeJeblejeJe ÛeJneCe 1 ceW 1960 les 19 veesJnsyej 1962
2 ceejeslejeJe keâVecejeJe 20 veesJnWyej 1962 les 24 veesJnsyej 1963
heer. kesâ. meeJeble
3 25 veesJnsyej 1963 les 4 ef[ meWyej 1963
(keâeUpeerJeent)
4 JemeblejeJe veeF&k eâ 5 ef[ meWyej 1963 les 1 ceeÛe& 1967
1 ceeÛe& 1967 les 13 ceeÛe& 1972
13 ceeÛe& 1972 les 20 hesâyeÇJeejer 1975
5 Mebk eâjjeJe ÛeJneCe 21 hesâyeÇJeejer 1975 les 16 ceW 1977

6 Jemebleoeoe heešerue 17 ceW 1977 les 18 peguew 1978
7 Mejo heJeej 18 peguew 1978 les 17 hesâyeÇJeejer 1980
(je°^h eleer jepeJeš- 17 hesâyeÇJeejer 1980 les 8 petve 1980)
8 S. Deej. Deblegues 9 pegve 1980 les 12 peevesJeejer 1982

9 yeeyeemeensye Yeesmeues 21 peevesJeejer 1982 les 1 hesâyeÇJeejer 1983
10 Jemebleoeoe heešerue 2 hesâyeÇJeejer 1983 les 1 petve 1985
11 efM eJeepeerjeJe heešerue 3 petve 1985 les 6 ceeÛe& 1986
(efveuebiesk eâj)
12 Mebk eâjjeJe ÛeJneCe 12 ceeÛe& 1986 les 26 petve 1988
13 Mejo heJeej 26 petve 1988 les 25 petve 1991
14 megOeekeâjjeJe veeF&k eâ 25 petve 1991 les 22 hesâyeÇJeejer 1993
15 Mejo heJeej 6 ceeÛe& 1993 les 14 ceeÛe& 1995
16 ceveesnj peesM eer 14 ceeÛe& 1995 les 31 peevesJeejer 1999
17 veejeÙeCe jeCes 1 hesâyeÇJeejer 1999 les 17 Dee@k eäšesyej 1999
18 efJeueemejeJe osM ecegKe 18 Dee@k eäšesyej 1999 les 16 peevesJeejer 2003
19 megM eeruekegâceej efM ebo s 18 peevesJeejer 2003 les 30 Dee@k eäšesy ej 2004
20 efJeueemejeJe osM ecegKe 1 veesJnsyej 2004 les 4 ef[ meWy ej 2008
21 DeMeesk eâ ÛeJneCe 8 ef[ meWyej 2008 les 15 Dee@k eäšesyej 2009
7 veesJnsyej 2009 les 9 veesJnsyej 2010
22 he=L jeerjepe ÛeJneCe 11 veesJnsyej 2010 les 26 mehšsy ej 2014
efjòeâ (je°^h eleer jepeJeš) 28 mehšsyej 2014 les 30 Dee@k eäšesyej 2014
23 osJeWõ heâ[CeJeerme 31 Dee@k eäšesyej 2014 les 2019
24 GæJe "ekeâjs ef[ mesWyej 2019 les DeepeleeieeÙele

5 6052965786132152595 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

5 6052965786132152595 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

“Best Institute for Engineering Competitive Exam"

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

5) ieCejepÙe (Republic) 9) yebOeglee (Fraternity)

Gheveece - ognsjer veeieefjkeâlJe keâe[& mebIejepÙeelcekeâ JÙeJemLee

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

11. cegueYetle keâle&JÙe Yeeie 4 S

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

je°^eOÙe#eerÙe ueeskeâMeenerÛes JewefMe°Ÿes

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

keâuece 32 - mebefJeOeeveebÛee Deelcee - B. R. Ambedkar

cetueYetle DeefOekeâejeÛÙee mebj#eCeemee"er meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙe Je

Deenesle. Demesue lej peer DeeosMe vemegve mejU

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

 ner keâle&JÙes vÙeeÙeØeefJe‰ veenerle, lÙeebÛÙee hee"erMeer ob[meòesÛee Iešveeog®mleer heæle

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

keâeÙe&k eâeue 6 Je<ex 5 Je<ee&le efJeIešve 6 Je<ex 5 Je<ex efJ eIešve

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

cegKÙeeEyeot efveboe ØemleeJe DeefJeÕeeme ØemleeJe efJeÕeeme ØemleeJe

efvebo e ØemleeJeeÛes keâejCe keâejCe meebieCes

efvebo e ØemleeJeemee"er 50 DeefJeÕeeme

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

efJeOesÙekeâeÛes Øekeâej (Types of Bill) efJeOesÙekeâ ogmeNÙee meYeeie=nele ÙesCes

OeveefJeOesÙekeâeyeöue efJeMes<e keâeÙe&heOoleer oesvner meYeeie=neÛeer mebÙegòeâ yew"keâ

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

megj¤Jeeleeruee 22 22 - 1974 heemegve

meomÙe meòeehe#e 1967 heemegve efJejesOeer he#eveslee meòeehe#e

yepesšÛee Devegceeve CAG Ûes DenJeeue heefj#eCe keâjCes,

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

efveJe[Cetkeâ heæle (Manner of Election) efJeOeeveheefj<eosÛee keâeueeJeOeer (Duration of Legisla-

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

jepÙe efJeOeeveceb[UeÛes efJeMes<eeefOekeâej (Privilleges of

JewÙeefòeâkeâ efJeMes<eeefOekeâej (Individual Privilleges)

efpeune Je me$e vÙeeÙeeueÙe

efoJeeCeer vÙeeÙeeueÙe heâewpeoejer vÙeeÙeeueÙe

1. efm eefJnue pepe efmeefv eÙej 1. ce@efpemš^sš Jeie& - 1

3. heâòeâ mebIejepÙeerÙe KešuÙeebyeeyele ØeejbefYekeâ 3. ØeejbefYekeâ#es$e mebIejepÙeerÙe KešuÙeebhetjles

5. YeejleeÛÙee meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeuee meuueeieejer 5. DecesefjkesâÛÙee

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

ii) lÙee JÙeòeâerme SKeeÅee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeele DeLeJee oesve efkebâJee

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

jepÙeheeue heoeÛÙee Meleea 2) keâeÙeosefJe<eÙekeâ DeefOekeâej (Legislative Powers)

Iešveelcekeâ lejlegoer ceb$ÙeebÛÙee efveÙegòeâeryeyeele lejlegoer

meOÙeeÛÙee ke@âefyevesš meefcelÙee keâle&JÙes Je keâeÙex

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

7 hee$elee meJeexÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee GÛÛe vÙeeÙeeueÙeeÛÙee vÙeeÙeeefOeMeeØeceeCes

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117

veJeerve heeÛe (42Jeer Iešveeog®mleerves meceeefJe° keâjCÙeele Deeuesues) mebmeo meJee&efOekeâej

Branches : Aurangabad/ Pune/ Nagpur/ Nashik, Call : 8888996116/ 8888256117