_Swvint calowieka —Swiat kultury” Ewa Nowicka Podstaworve pojecin antropologi Problem: 1. Ksztaltowanie si¢ nowych pojeé w antzopologii réwnolegle z innymi naukami, przejmowanie po- je€z innych nauk (gléwnie ~ socjologia) Nieostrosé i niejednoznaceno8é pojed bedacych w stalym wayctu. Okreslanie zupetnie innymi terminami tych samych znaczes, Préba ustalenia zakresu poszezegdlnych pojeé, charakterys niach i analiza pozytk6w plyncych z ich zastosowania, sposobdw ich uzywania w bade I. Kultura ~-Zmiany w pomoweniu kultury stanowily podstewe i symbol rozwoju antropologii” “18716. Edward B. Talyor — pierwsza definicja kultury Wwartosciujqcet dominuje w XIX w. ~ uspraviedlivvienie Kolonfalizat = ocena zbiorowo! nigj lub bardziej cywilizowenych, kulturalnych, wysokiel w sozwoju = stopaiowanie rozwoju kultury (najwy2szy stopieh to cywil ska) = dai — preymiotnik, kulturalny” —zvigzany z ogiada sok cenionych debs td fea exteiyeans) ~ wiabaltwralag Cpodas sta + sqians ) ewiartogeinjqce|(inaczej— opisowe) "rultura to zespil wielu zavisk, Kéxych weajemne powigzania, uwvarunkowania { oddzlalywania moo, byé opisywenie i anelizowana, ale nigdy ‘nie wartoSeiowane” ‘ 4 przymiotaik ,keulturowy” ~ ward euik Azisigize waptlenia antrapelag c2ucge rybilfywii@ Ginaczej — kultura out court) Teateura (ako coca stata! .0 pojecie atrybutywne dla zycii 20, o ~ znamienne dla eat} ludzkosel lub la ~, eultura” w po. atrybutywnym wyStepie tylko w liozbie pojedynczej Gjstepbutywne (ineczej —konkretne) 2bise ceca i eawisk ws dase! bi orowede! vila Kontaetne} zbiorowosei ludzkie istniejace) i pingce] w konkretnym miejscu i ezasie (mala sny wymiar czasoprzestizenny) wystepuje ws Viecbie wawggieg’ Cluteucn ¢ Lecticrran) 2) konkreine ~ zwiazane ze spoletzessrwem, regionem itp. (kufftra Wschodu, kultura Majow) by typologiczne ~ ze zbiorowoécia danego typu (kultura szlachecke, robotnieza, pastersks) suunkiem do wy- shucty, edynezego czlowieka jako pacdstawiciele wp Definicje kultury — cechy definie| P Aled L, Kroeber i Clyde Kluckholia~ zebrali ponad 100 definioji kultury‘Gest wigee}) “nie ma ,najlepsze}” definic, wybiere sig odpowiednia dla danego kierunku badatt Kultura jest zvigzans z czlowiekiom — Leo Simmons: ezlowiek tworzy kulture, jest ie nosicielemnd. dbiorca, a takze manipuluje kultura jako pewnym narzedziem w Zyciu zbiorowyin. BERT es Soe eg ‘Kultura jest zjawiskiem ponadjediostiowym (spolecznyn )"~ istnicje tylko ‘dzigkr zbiordwosci, jest iprzekazywaha w praesirzeni i czasie, wyrd¢niamy aspekt. Jedinostkowy i spoleczny kultury dy Sesser" Hae Kultura jest regularna’~ zjawiska zaliczane do kultury sq regulame, poytarzelnes dyskusja: ktére ziawiska zaliczyé motna do zjawisk Kulturowych (ze wag). na regularno$é) «Stefan Czamowskd ~ powszechnoSé lub zwigzek danego 2 zjawiske z, wiekszoscia spolecznosci ~ Fequlamoge ne jest zwiazana z czgtoliwoscia wystepowenia (Philip Bagby ~ prayklad koronaeji eke ‘vaaru—raadka, mato os6b 2wiezanych, dotyczy tylko jednej osoby, ale jest w Swviadomosci catego spole- czefistwa) vlementami Kultury sq, fakty, Klorych Konkretne jednostki moga nie zuaé-w szezegblach, ze wagled na zrdenicowanie kulturowe (pled, wiek, pozycja spoleczna oraz temperarient, osobowosé, dogwiadezenia, losy) i 2 Ralph Linton do zaliczenia gjawiskl do sfery kultury wystarezy udzie! w nim dww6ch jednostek ee 3 ZA_ aproblem napisanego do szuflady wiewee, slebokiege prstic % czasie gorskie} cieczki, niady pisanego i nie opowiedzianego" (Nowics jest 2 zaliczeniem tego do kultury) Kultura jest zbtovem zjawisk wyuezonych ~ koltus jest p ab blologicany (przez geny); sposoby vezenia sie: ¢#lowy swiadomy, nieintencjonalny, niesvviadom: se edimiot uozenta sie: wiedza, informatje 0 ludaiach i zeezach (0 swiecie), wartosci (nomay zachowe- by, P. Bagby nazywa to wszystko zachowanlam (2enstansm swewvnetrznymi). ekazywana przez wezenit a nie w spo- Bagoy - d= kulteny weote paleged wrystte,cetas cetowiek wore + ata PARE8 cechny zinariske ulturowven 3 6 ers) ste ie mntropologicane ro2miq sig, ba podkreslaja rane cechy KCattura maa wymiar ezasovel ~ ajawiske tathury gackanyuoave x potoleuts 02 potslente atrybutywina — zmienia sig, rozwija i kumulie2 biegiem czesu dyatrybutywna — rozwija sig, przezywe rozkwitt vupada tigny Kultur w czasie: ewolucja | adagtacha do srodowisk: Jéultura na Wymiar praestrzenny atropozeowrada— zamuie ole badaniem zasi¢gu kultur i ich zmianamt spowodowanymi przez teryto- rium ‘ayfuajont Kaulturowych Cultura jest’systemeny— miedzy jg) clementami zachodzi proces integrac]i funkcjonaligei ~ badali int omic instytuc}i Konfiguracjonalisci — poszu! steaktocaligoi - méwili, 2e kultura posiada weve Salian H. Steward —niekt6re zjaviske pozastejaw scislym 2 sdcu, inne s@.00 siebie bardziej niezalezne ‘Kultura jest prawidlowd'— dziala wedtug pewnych praw i zegularnosei, dzicki temu zatodeniu m véliwa jest nauka o kulturze (giowne postuaviaes sg naukami prayrodniezymi) Kultura jest aparatem adaptacysayin ealowviske — jest poSrednikiem miedz skiem przyrodniczym , feck wednani cdloginoy vgee ecticlen do tredowislea. Kdeninek ekologiczny wantropologii, antropologie fizyczn, 2 NS lovia, antropologia gospodercza rez dyfuzja eultur eonien RIK w,~ pein Ta WO) = adel romezcstronenie sig poszezegélnych elementéw j calosei kulturowe crlowiekiem a Srodowi- Plaszezviny ziawisk kulturoweh ‘plaszezyzna materialnay- Grodowisko, przedmioty (stworzone przez eziowieke i pochodzace z prayrody) vee kioryoh cziowiek przcjawie postawy; antropolos nie bada budowy przedmiotéw tylko ich 2na- crenie, celowaké; Kaze spoTexuuse poisons portent. eduveet sig do weleralene poole azteta kulture i je] materialne odpowiednik : i aa ee Ee | houkalatech wigday We INF 2ochowasin motoryozne (rothowe) iwerbalne $2, 527 sont, Get saanish Marv nia sq istota kultury see af GISEIEARS do zrozumienia worystkich inaych plasty" kultury niezbedne jest po- piasataya 1064 Franie je] suony payehioene). dla niektoryeh entropologéw kultura to wladnie tylko t2 plas2ezvzn8 (p90 Stawowym elementem kultury sa w gruncie r2e07/ jedynie ancezenia nadawane preedmictom material’ nym zachowaniom czlowieka") L tylko dwie warstwy kulturowe — 1. wartosei i postay 6 rae . 2, materialne korelaty tyeh wartosci, fight — 1. poziom aawiskowy Gastytuce, 22: cechy); 2. poziom ideacyiny (wyuezone. Claude Levi: truss —,istotna pleszezy2na Joultury [...] rozgrywa sie w umystach ludzkich” 2 isSrehy vie alesl omOE Data ne ZaNs7e ‘uwagledniana, czesto sprowadzana do pl. psyehol.) —normy, sererioce jako byty ideaine lub abstrakcje Wyr6anfone praez badacza. “Poscoregtine definicje kultuy Meda mais ne jedan vwymienionych plaszozyzn 2jawisk Jeulturowych: _ Jednalc pelna definicja kuleury winna wraglediag je ae oa xforma w kulturze Forma warstwa barézie) konksetna; rézne rozumienie: 1. latwo dostepna dla obserwatora zewnetranego povierzehniowa strona zjawisk koltowych; 2. struktury wyszego ragdu ~ wasjemne stosunkl migdzy elementami ‘freSe!- warstwa bardziej abstrakeyjna; rézne rozumienit tylko czlonkom kultury; 2. Konkretne elementy . sens, istola, znaczenie bezposrednio dane problem tego co jest rzeczyvistoscia pravrdzivie istnigjqca w kulturze (w opozyeji do abstrake}t bvorze- ne| przez badacza): Taeczywistose abstrakeja, ‘Aled R Radcliffe Brown _ |stosunki spoteczne altura Bronislaw Malinowski kultura dzisiejsza antropologia Judzie w okreslony sposb za-| wszystko inne (pejgcia: nor- chowvjacy . -sie, _przezywajacy|ma, wz6r, instytucja, model) - irozumicjacy narzedzia badaweze Clyde Kluckhohn — pojecie liltura traktuje jako narzgdzie i perdwmuje do mepy (nie odawierciedla tere: ru we wszystkich szezegélach i zréznicowaniach, jest zespolem wzorcdw charakteryzuj yyoh dana spo- Jecznosé) Nowicka proponuje wyadrebnié dwie rzeezywiste plaszezyzny:1. konkretne jednostkowe zachowenia, idee, mySli, przezycia lub wradenia; 2. yizory, instytucje, cechy i modele Zjawisk ponadjednostkowych. Cechy kadbarowe TL. Jednosili elementarne w badaniu kultury 125 digeiis bel gaa > Sade a) [rama ulerosvyy ie o o Moris E. Opler: postulat lub stanowisko otwarcie gloszone lub milezaco prayjmowane [Ww danej kultu- r2e), zwykle kierujace okreslonym zachowaniem lub pobuclzajace do dziatenia [eztonkéw kaultury); bierze ozatek z potrzeb i treéci spotecznych. . Hain Benedict wszystkie kultury maja pewne wspélne tematy i réania sig stopniem ich rozbudowania = wrétnych kulturach y sig z roznyri obrzedami i26r kulturowg) np. zaloty a iva Zaczenie: 1, ,mnis) lub bardzic} ustelony w zbiorowogei sposdb zachowania lub mySlenia” 2. (inacze} — wz kultury) ,znamienny dla dane} zbiorowosei ukted eech kulturowyeh” ‘Weine jest znaczenie 1 i je omawit Nowicka, ry wzorn kulturowes ‘© aspekt bchawioralny —realizacja normy Cpreotiedioweteiowe ) + aspekt normatywny — Swiadomie przyjmowana norma (Chviedoulcioun ) aspekty nie musza sie paleyed, siqd podsial na wzory postulowane j realizowe swabs kulturowy to przede-wsaystkim aspekt normatyvmy praynajmnie) czesciowo realizowany w aspes cie behawioralnym Waory réénia sie ze wzeledu na: ~ _ozestode ich fealizacji = “Hopied uswiadomienia = stopienia obowigzywania — la kaddej kultury modna ustalié skale wzordw — od surowo Wymaga- nych do rzadzie} realizowanych i malo rygorystyeznych = grozace sankeje: es 2) wenmetczné —sumienie (pr02és sorjalizacj) — st najwazniejsze dla 2rommientia kultory ~ sqnajbardziej oczywiste i formulowane ~ b) zewngtrzne — formalne (zwykle prawne) OTR GZOT Acai} — bardzo rzadko realizowene, czesto niemozliwe do realizacji, dotyczace zachowal wyjatkowych 2 ~ szozegblnie dobrze rozwinigte W spoleczedistwach postadajcyeh pismo t grape intelektualistow — ie méwig wiele o ludzkich zdthowaniach, tylko o hierarchit wartosei — np. wa6r éredniowievenego rycerza lub SwigtegoAWdow isréinalne’ = gloszone, ale rzadko realizowane ze wzgledu na to, 2e wwada sig je za mato waane lub praestarza- te, zanikajace ezy tylko czysto fasadowe Weory Kulturowe jawne/— prawidtossoll éiadomie formulowane i respektowane przez dang zbioro~ wosé; Tikryte™ prawidlowosei nievswiedomione Klnekhon: podzial na waory zachowati ~ odmiany postepowania, dotyczace glownie plaszezyzny mete- rialnej i behawioraine} wzory normatywne ~odmieny regut, pozadane zachowanie Badanie waoréw kulturowyeh ~ , wadnym aspekter keddej kultury jest stopien zgotnoSei i rozbieanoSei obu sfer zjawisk kulturo- Wwych: Swiadomej i nieswiadomej ~ pelny opis kultury musi zawieraé obie sfery ~ fadacz moze ograniczyé sig do jednej ze sfer jezeli jest ona obiektem jego zainteresowania ~ zadanie — uporzadkowanie wzoréw ze w2gl. na stopien waznosci (waznosci bbadecza lub z punktu widzenia badanich) {insiytuojal — pojecie stworzone przez funkejonalist6w, stalo sig pojgeiem podstawowym, niezalegnym od orientacji badaweze), choé dla niektérych tozsame 2 pojeciem wzoru kulturowego (np. dla A. Kardinera, §. Nadel BEE se er eae z punktu widzenia lnstytusje to sieé spotecznych i zarazem kulturowych stosunkéw organizuj cydujacych 0 jej specyfice” oe Obejmuje zjawiska normatywne i behawioralne (jak w. ich dang zbiorowosé i de- kulturowy) oraz organizacie Zo ‘[eaad T. Hobhoiige; 1. Instytueja to uznany i ustalony zwycza) rzadzacy okreslonymi stosunkami migdzy ludémi (np. in- stytucja prawa) — aspekt normatywno-behawvioralny 2. 1 to organizacja ludzi podirzymuj scoennes nigdzyludzk {william G. Sumimer: 1. kofieepéja (aspekt ideowy) : ee 2. struktura —maszyneria ludzica a koneepoje (asp. materialny, ludzki)f' instytucje Malinowski méwi o personelu instytuefi — grupie realizujace] dany w26r ; a istrienie kompleksu zwyczajow rzqdzacych stosunkami mai (np, inslytucja kosciota) ~aspekt spoleczny (osobowy, ludzki) Tnstytucja od wzoru r62ni sig organizecja~ udziatem ludzi tworzacych, wigs dle czlonkbw spoleczesistva, aérzy nie uezestniozs, w dane] instytueji (np. samoini wobee inst. malzeistwa, przeciginy ealowiek wo- bec inst, koronagji) staje sie ona wzorem kultusowym. Role spoleczne' w instytuaji (tworza spoteczna podstawe istnienia instytuc}i: C Nadel) = ektorzy Ae = potencjalni aktorzy_ odbiorcy - Wymiar czasowy —inay dla sktoréw, inny dla zbiorowosci (odbioresw) ~ i okresowe— przez pewien czas (np. ze wzeledu na kalendarz salcalny) = iLpowtarzalne — ze wzgledu na okolicznoSel losowe (np. keronaeje, pogrzeb) = iL ciqgle — przez cale 2ycie aktoréw (np. Klan, rodzina, réd) , i ktére-przechodza cztonkowie zbiorowosei w pewnym okresie Zycia (np. inigjagja) © == =: Podziat instytuji ze wagleduna: ~~ ~ wielkoSé perscnelu (aktoréw, potencjalnych aktoréw i odbiorcéw) = cele i zainteresowania ‘+ stuzace jednemu celowi, écisle i wasko «© sluzace wielu celom jednoczesnie lub niesprecyzowane jasno «© cechy obit papizednich (np. koscil, malzeristwo) — wigkszos¢ inst. + potrzeby (a wiee funkeje) : i + podobaa Klasyfikacja jak powyze) «© Malinowski, Redcliffe Brown, funkejonaligciWaory kultucowe lub instytueje réanig sig stopniem szczegélowosei ~ méwimy o wiekszym lub mnigj- szym stopniu instytucjonalizacji lub wwzorowientu réznych sfer kultury Badanie instytucfi — trzeba pamietad, Ze kultury réaniq sig nie tylko teescia norm, obyczajow i wzorbw Gane} sfery zjawisk spolecznych, ale przede wszystkim stooniem rozbudowania poszezegdInych dziedzin leultury, Np. dojezewanie biologicane dziewezat i zwiazane z tym ryiualu (opisuje to Ruth Benedict), + Problemy do ustalenia wy badaniu: stopici-rozbudowania, wielkoSé instytusji, poziom je) ogélno- Sei. + Badacz moze méwié o calosci albd zaglebié sie w szczegély instytucji, np. je} alternatywy, spe- Gjalaosci, instytueje zbioreze, podobne jednostl + -Wybierajae sposéb badania najlepie) oprzeé sie na kryterium celéw lub potrzeb instytucji + Cechy konstvtutywne instytucji to takie bez ktérych inst. nie moze istnieé. + Cele i potrzeby instytuaji nie sa zawsze tak samo pojmowane przez je} uczestnik6) rowié problem dla istnienia dane} instytue)i + Instytucje tworza sieé, zechociza migdzy nimi stosur ~ jedne wmodliviaja istnienie innym nie maja.na siebie wolywu pozostaja w sprzecznosci Badanie instymeji pomaga w bedaniu podzblorowosei § grup w spclecenosei. Koncepeja 2b (vegniejsza.w socjologii nid. w antropologii, bo w spol. piervvotnych jest nikly podzial na grupy): «sens Swiadomosciowy — zbiér jednostek, kiére odezuwaja wiezi miedzy soba i uwazaja sig za czlonkéw grupy = sens pozaiwiedomoéciowy ~ zbidr jedn., Htdre nie uwazaje sie za Jedni ‘waenych powod6w sa znawane w badaniach za taka (np. grupy jezykowe) moze to sta- Til. Systemowe podejscie do kultury( pew ge eespsl powigzany cr ilevaes eae) - kluczowe jest nie tylko badanie jednostek, ale tez relacji migdzy nimi lacje migdzy elementaml Kultury aniaja Sig do badaniel Kompleksbw i aalediiogel migaay, : adanie uanajazapadstawe « Malinowshi — opis zjawisk jest niemovliny bez powigzania z inaymi, + Evans-Pritchard — zaleinoéci migdzy jednostkami sq wybiéreze (nie zawsze da sig swekazaé powiazenia; logiceny zwiazek migdzy elementam! kultury bat R, Benblicl) “baeale Powiazal wigaey tem. eudl ‘ ScioWe spoienie Ap. malowanie pieskiem al secco” u Indian Nawa- To Gel sakzalny) 1 indian Pueblo (cel estetyceny) —wyelada powierachownie b. podobnie | Siegaiae do linewistyki pracdstaviciele antropologii kognitywme) Zywia przekonanie, ze jedne oby- ‘zaje maja wplyw na inne i ze ich wzajemne relaoje sq istota kultury” aanviskeni Dae WEE UItury (geniusz kultury, konfiguracja; MJ. Hersko ognisko kultury) > podstawa dla konfiguracjonist6w (Kroeber, Benedict, Linton) - R.Benédict ,,Wzory kultury” ese} a : Jest to ,zaseda spajejaca poszozegéne wWaory postepowania i mySlenia, umodliniajace teoretycane ujecie + poszezegdinych kultur jako Wzgledaie Samnodzielnych catosei” = jest to pojedynoza zas. lub kilka zas, — warloSel spajejace kulture — ,.wyraza slg w praktyce spo- Yeczne) poprzez swoiste zinteresowanie ludzi, sposoby ich zachowanla, mySlenia i odezuwania” = maja wymiar ogélnospoleceny i jednostkovy = im prostsze spoleczefistwo tym ninie} wzordw kultury : eee Pojacis Sturge do ouolity bdtur (ako leicanya. catofct ae Baiog’—"G: Bateson: przewodnia sila oricntacyjna w kulturze opierajaca sie ne emocjach i indywidual- nych impulgach; kulturowe wzory emgcjonalizmu, :— G, Bateson: poznawore wlatze umysta, wzér typowych proceséw intelektuelnych i poznaw- ezych charakterystyeanych dla danej grupy Oba pojgcia odnosza sig do stanéw psychicznych (emocje, myslenie) szeroko rozpowszechnione nadaja pewien charakter kulturze Kultury i kregi kulturowe jako jednostki spolecza ultura moze tez byé traktowana jako jednostka opisu, ale ie pojeciem tak cagsto wzywanym, 2e nie preypisuje sig jej Gako jednostee) zwykle tres precyzyjaych. Roziéentanie kultur, wyrGéniante poszazeedlaveh kultur~ C. Levi-Strauss: ke2dy stopied i rodzaj ode’ nosei uprawnia do méwienia o odrebn kulturze Cechy kultrowe wyr6zniajace je jako integralng calosé: © wspélay jezyk syspélne przekonania (np. religia) normy moralne i prayne awspélne instytucje spoleczne wspélne : ee orgenizacyjne i polityeene odrgbnosei kulturowe} mimo, Ze czgsto nie jest to odrebn sa cechami jednostek, ale jako narodéw, spoleczerisbw, itp. krewnionych ze sobs genetycznie i histo- rycanie albo wykazujacych wspdlnote ¥ padeniuen 0 vide 2 edit esi oni de bulbsr Wajarh peane fomy berctoriole teat ume 6 6 Poyacia Stuegce do badania esiqzku. oncbesoted i haath. TEONOSTEA A KDETURA A+ Hikoieje sprecsalt wigdey cdlassi, (edisostli s rhiccowolei) o leuthurg 2 oo odraz) Extowiele eduortiownus Hodreg budtory pale get ey 12d paws al Kekk ure istnie tcaaoatad! | sare ie e aera ioe 2001.0 Ronusaje ellen theme et {cake eee ee sje Wy hee yt Fee westh PODS TAW OWA To oscbowetd yrodalna condi ni Te ucbawete wsodalna, coi rajecaleiey wystepuficy u dane{ eM orccies bowglels Udeedsi Ha, Lonstiuk ec 3 Opty og. ne Ane Kosvoud 2 cdcuyds each « ststioienie iq LWkuey jet pouavie det bse pee ee po eee! UEZACE DO BADANIA OYNANIE! ZJAWISIe KULTURY ~ewolic(a ribtala Gednold laista, motu ludebigh [tustemots ealhay uc fee und zeuie sig, fem Zuriana eve ley ua jes woszeckna , pray (28yuac Ina) hicrownourienna, cl a 1 Ho priowe 1 Geen ape pai ea (on oe croolcjo ie wielolini owe, sxe eee chews ee ocoo nakrelno 1 Mow ign elie rege plocesu. cotum|u 8 ta waleysur I bioooe Tine Wfoctmeg caboul spe a sitlse cess? srkooce pda be54 prestnenue fozdodeenie se lib pusmorerrie chew. lath vw drodte mapsiyeterio. Ts efauisko oeqwiste yAitajgce t fabals uceanGd sie ea Znacenie ee newesiolte sa eucty kubbuc. Reeceiolues ni? abstrakeyine- U2 ocesic -biewe -udeiat™: aeiccostdd tussredo Pies bie cama bay soice dafeest toes aj cless en strubatry ee eS codketna :€6 4¢