PANITIKAN

Panitikan  Paraang ng paglalahad ng kaisipan, damdamin at mga karanasan.

Mga Akdang Pampanitikan na Nagpalaganap ng Impluwensya sa buong Daigdig

Banal na Kasulatan o Bibliya
Koran
Ang Iliad o Odyssey
Ang Mahabharata
Canterbury Tales
Uncle Tom’s Cabin
Ang Divine Comedia
Ang El Cid Compeador
Ang Awit ni Rolando
Ang Aklat ng mga Patay
Ang Aklat ng mga Araw
Isang Libo’t Isang Gabi
AKDANG TULUYAN
AKDANG PATULA
NOBELA
 Ito ang naging batayan ng Kakristiyanuhan. Mula sa Palestino at Gresya.
 Ang pinakabibliya ng mga Muslim.Galing ito sa Arabia.
 Ito ang kinatutuhan ng mga mitolohiya at paalamatan ng Gresya. Akda ito ni Homer.
 Ito ay ipinalalagay na pinakamahabang epiko sa buong daigdig. Naglalaman ito ngkasaysayan ng pananampalataya ng Indiya.
 Naglalarawan ito ng pananampalataya at pag-uugali ng mga Ingles noong unang panahon. Galing ito sa Inglatera at sinulat ni Chaucer.
 Akda ito ni Harriet Beecher Stowe ng Estados Unidos. Kababasahan ito ng naging karumal-dumal na kalagayan ng mga alipin at naging batayan ng
demokrasya.
 Akda ni Dante ng Italya. Nagpapahayag ito ng pananampalataya at pag-uugali ng mga Italyano nang panahong iyon.
 Nagpapahayag ng mga katangiang panlahi ng mga Kastila at ng kanilang kasaysayang pambansa.
 Kinapapalooban ito ng Doce Pares at Roncesvalles ng Pransya. Nagsasalaysay ng gintong panahon ng Kakristiyanuhan sa Pransya.
 Naglalaman ito ng mga kulto ni Osiris at ng mitolohiya at teolohiya ng Ehipto.
 Akda ito ni Confucius ng Tsina. Naging batayan ng mga Intsik sa kanilang pananampalataya.
 Mula ito sa Arabya at Persya. Nagsasaad ng mga ugaling pampamahalaan, pangkabuhayan at panlipunan ng mga Arabo at Persyano.
Pangkalahatang Uri ng Panitikan
 mga nasusulat sa karaniwang takbo ng pangungusap
 mga pahayag na may sukat o bilang ng mga pantig, tugma, taludtod, at saknong
Ang Mga Akdang Tuluyan
 Ito ay isang mahabang salaysay na binubuo ng mga KABANATA. Halimbawa:
 Noli Me Tangere

MAIKLING KUWENTO Isang kwento na may isang mahalagang paksa at binubuo lamang ng iilang tauhan. Halimbawa:
 Isang Daang Damit ni Fanny A. Garcia
DULA Itinatanghal sa entablado upang magbigay aliw sa mga tao.
ALAMAT  Tungkol sa pinagmulan ng bagay ang karaniwang paksa nito. Halimbawa:
 “Ang Alamat ng Pinya”

PABULA  Ito ay mga salaysayin na hubad sa katotohanan ngunit ang layuni’y gisingin Halimbawa:
ang isipan ng mga bata sa mga pangyayaring makahuhubog sa kanilang ugali  “Ang Pagong at
at pagkilos. Ang Unggoy”

 Ito ay maikling salaysay ng mga kawili-wili o katangi-tanging pangyayari Halimbawa:

ANEKDOTA Nagtatampok sa ugali o pagkatao ng isang nilalang.  “Ang Gamugamo at Ang Munting Mulawin”.
May mapupulot din itong magagandang aral sa buhay.
SANAYSAY Ito’y pagpapahayag ng kuro-kuro o opinyon ng may-akda tungkol sa isang suliranin o halimbawa :
pangyayari.  nito’y ang bahagi ng Editoryal ng isang
pahayagan
TALAMBUHAY  Ito’y isang tala ng kasaysayan ng buhay ng isang tao. Maaaring ito’y pang-iba o pansarili.

BALITA  Ito’y isang paglalahad ng mga pang-araw-araw na pangyayari sa lipunan, pamahalaan, mga industriya at agham, mga sakuna, at iba pang paksang
nagaganap sa buong bansa o maging sa ibayong dagat.

TALUMPATI  Ito’y isang pagpapahayag na binibigkas sa harap ng mga tagapakinig. Ang layunin nito ay humikayat, magbigay ng impormasyon, mangatuwiran,
magpaliwanag at magbigay ng opinyon o paniniwala.

PARABULA  Ito’y isang salaysaying hango sa Bibliya na tulad ng anekdota. Ang layunin Halimbawa:
nito’y makapagbigay-aral sa mga mambabasa o nakikinig.  “Ang Matandang Mayaman at Si Lazaro”.

MGA AKDANG PATULA

TULA  Ito ay naiiba sa ibang sangay ng panitikan sapagkat dito ay nangangailangan
ng masusing pagpili ng mga salita, pagbilang ng pantig, at paghahanap ng
magkatugmang mga salita upang maipadama ang isang damdamin O kaisipan
nais ipahayag ng isang manunulat.

TULANG PASALAYSAY  Ang uring ito ay naglalarawan ng mahahalagang mga tagpo o pangyayari sa  Halimbawa:
buhay;  ang kabiguan sa pag-ibig
 ang mga suliranin at panganib sa pakikidigma o kagitingan
ng mga bayani

MGA URI NG TULANG PASALAYSAY

EPIKO  Ito ay nagsasalaysay ng mga kabayanihang halos hindi mapaniwalaan pagkat nauukol sa mga kababalaghan.
AWIT AT KURIDO  Ito’y may mga paksang hango sa pangyayaring tungkol sa pagkamaginoo at pakikipagsapalaran, at ang mga tauhan ay mga hari’t reyna, prinsipe’t
prinsesa. Ang dalawang itoy’nagkakaisa sa kaharian.

BALAD  Ito ay may himig na awit sa dahilang ito ay inaawit habang may nagsasayaw.

TULA ng DAMDAMIN O TULANG LIRIKO  Ito ay nagpapahayag ng damdaming maaaring sarili ng sumulat o ng ibang tao, o kaya’y likha ng maharaya o mapangaraping guni-guni ng makata
batay sa karanasan.

MGA TULANG LIRIKO

MGA TULANG LIRIKO  Ang uring ito ay nagpapahayag ng damdamin ng sariling sumulat o ng ibang tao. Karaniwan ay maikli,likas at madaling maunawaan.

AWITING BAYAN  Ang karaniwang paksa ng uring ito ay pag-ibig, kawalang pag-asa o Halimbawa:
pamimighati, pangamba, kaligayahan, pag-asa, at kalungkutan.  “Chit Chirit Chit”

SONETO  Ito’y isang tulang may labing-apat na taludtod hinggil sa damdamin at Halimbawa:
kaisipan, may malinaw na batiran ng likas na pagkatao, at sa kabuuan, ito’y  “Soneto ng Buhay”
naghahatid ng aral sa mambabasa.
ELEHIYA  Nagpapahayag ng damdamin o guniguni tungkol sa kamatayan o kaya’y tula Halimbawa:
ng pananangis lalo na sa paggunita ng isang yumao.  “Awit sa Isang Bangkay”

DALIT  Ito’y awit na pumupuri sa Diyos o Mahal na Birhen at nagtataglay ng Halimbawa:

kaunting pilosopiya sa buhay.  “O Mariang Sakdal Dilag”

PASTORAL  Ito’y may layuning maglarawan ng tunay na buhay sa bukid.  Ito’y may layuning maglarawan ng tunay na buhay sa
bukid.

ODA  Nagpapahayag ng isang papuri, panaghoy, o iba pang masiglang damdamin; Halimbawa:
walang tiyak na bilang ng pantig o tiyak na bilang ng taludtod sa isang  “Tumangis si Raquel”
saknong.

TULANG DULA
O PANGTANGHALAN
KOMEDYA  Isang gawa na ang sangkap ay piling-pili at ang pangunahing tauhan ay may layong pukawin ang kawilihan ng manonood.

MELODRAMA  Karaniwang ginagamit sa dulang musikal kasama ng opera. Ngunit ngayon ay may kaugnayan din sa trahedya at komedya.

TRAHEDYA  Angkop ang uring ito ng dula sa mga tunggaliang nagwawakas sa pagkasawi ng pangunahing tauhan.

PARSA  Isang uri ng dula na ang layunin ay magpasiya sa pamamagitan ng mga kawing-kawing na mga pangyayaring nakakatawa.

SAYNETE  Ang paksa ng ganitong uri ng dula ay mga karaniwang pag-uugali ng tao o pook.

TULANG PATNIGAN
KARAGATAN  Ito ay batay sa alamat ng singsing ng prinsesa na naihulog niya sa dagat sa hangarin nitong mapangasawa ang kasintahang mahirap
DUPLO  Humalili sa karagatan ito’y paligsahan ng husay sa pagbigkas at pangangatwiran nang patula.
BALAGTASAN  Ito ang pumalit sa duplo at ito’y sa karangalan ng Siense ng Panginay na si Francisco “Balagtas” Baltazar.

Mga
DULANG PANLIBANGAN

TIBAG  Dala ito sa atin ng mga Kastila upang ipakita at ipaalaala ang paghahanap ni Sta. Elena sa kinamatayang krus ni Hesus sa pamamagitan
ng pagtitibag ng bunduk-bundukan.
LAGAYLAY
 Sa mga Pilarenos ng Sorsogon, isang pagkakataon at pag-iipun-ipon kung buwan ng Mayo ang pagkakaroon ng lagaylay.

SINAKULO
 Pagtatanghal ito na natutungkol sa buhay at pagpapakasakit ng ating Poong si Hesukristo. Ang salitaan dito ay mula sa “PASYON”.
PANUNULUYAN
 Isang pagtatanghal ito na isinasagawa bago mag-alas dose ng gabi ng kapaskuhan.

PANUBONG  Isang mahabang tulang nagpaparangal sa isang may kaarawan o kapistahan na kung tawagin ay panubong ay ginaganap bilang parangal sa
isang panauhin o may kaarawan.

KARILYO  Ito ay itinuturing na isang laro ng mga tau-tauhang ginagampanan ng mga aninong ginawa mula sa karton., na pinanonood na gumagalaw sa
likod ng isang puting tabing at pinagagalaw naman ng taong di nakikita na siyang nagsasalita rin para sa mga kartong gumagalaw.

KURIDO  Ang salitang “corrido” (baybay sa Kastila) ay nangagahulugangn kasalukuyang mga balita (current events) sa mga Mehikano samantalang
dito sa Pilipinas, ang Kurido ay isang tulang pasalaysay na natutungkol sa katapangan, kabayanihan, kababalaghan, at pananampalataya ng
mga tauhan.

SARSUELA  Ito ay isang melodrama o dulang musikal na tatluhing yugto. Ang paksa ay natutungkol sa pag-ibig, paghihiganti, paninibugho, pagkasuklam,
at iba pang masisidhing damdamin.

Panitikan: Panahon Bago Dumating ang mga Kastila

ANG ALAMAT
 Isang uri ng panitikang tuluyan, na ang karaniwang paksa ay nagsasalaylay ng pinagmulan ng isang bagay, pook, kalagayan, o katawagan.

KUWENTONG BAYAN
 Ito ay madalas nangyayari sa loob at labas ng ating lugar. Hal. “Si Bulan at Si Adlaw”

EPIKO
 Ito ay nagsasalaysay ng mga kabayanihang halos hindi mapaniwalaan pagkat nauukol sa mga kababalaghan.

Hal. Bidasari – epiko ng Moro

Biag ni Lam-Ang – epiko ng Iloko

Maragtas, Haraya, Lagda at Hari sa Bukid - mga epiko ng Bisaya

Kumintang – epiko ng Tagalog

Parang Sabir – epiko Moro

Dagoy at Sudsud – epiko ng mga Tagbanua

Tatuang – epiko ng mga Bagobo

Indarapatra at Sulayman
 Bantugan

Daramoke – A - Babay

MGA AWITING BAYAN

 Isa sa mga matatandang uri ng panitikang Filipino. Ito ay may lalabindalawahing (12) pantig.

 Kundiman , Kumintang o Tagumpay , Ang Dalit o Imno, Ang Oyayi o Hele, Diona, Suliranin at Talindaw

Mga KARUNUNGANG BAYAN

KANTAHING BAYAN
 Ito ay tunay na nagpapahayag ng matulaing damdamin ng mga Pilipino. Mga Hal.

“Pamulinawen”- (Iloko)

“Sarong Banggi) – (Bikol)

SALAWIKAIN
 Ito’y nakaugalian nang sabihin at nagsilbing batas at tuntunin ng kagandahang asal ng ating mga ninuno.

Hal.

Hamak man ang basahan,

May panahong kailangan.

SAWIKAIN
 Mga kasabihang walang natatagong kahulugan.

Hal.

Ang tunay na kaibigan

Sa gipit nasusubukan.

 Ito’y binubuo ng isa o dalawang taludtod na maikli na may sukat o tugma.

 Hal. Dalawang batong itim,

BUGTONG
Malayo ang nararating. (MATA)
PALAISIPAN  Noon pa man ay may matatawag na ring palaisipan ang ating mga ninuno.

May isang bola sa mesa. Tinakpan ito ng sumbrero. Paano nakuha ang bola nang di man lang nagalaw ang sombrero?

 Sagot: Butas ang tuktok ng sobrero.

BULONG  Ito ay ginagamit na pangkulam o pang-ingkanto.

 Hal. Ikaw ang nagnanakaw ng bigas ko

Lumuwa sana ang mga mata.

Mamaga sana ang katawan mo.

Patayin ka ng mga anito.

KASABIHAN
 Ito ay karaniwang ginagamit sa panunukso o pagpuna sa kilos ng isang tao.

 Putak, putak

Batang duwag

Matapang ka’t

Nasa pugad.

KAWIKAAN
 Ito ay kauri ng salawikain na ang kaibahan lamang ay laging nagtataglay ng aral sa buhay.

 HAL. Pag talagang palad, Sasampa sa balikat.

Mga Impluwensya ng Kastila sa Panitikang Filipino

ALIBATA
 Na ipinagmamalaking kauna-unahang abakadang Filipino na nahalinhan ng alpabetong Romano.

Mga AKLAT sa PANAHON ng mga KASTILA

Ang DOCTRINA CRISTIANA  Ito ang kauna-unahang aklat na nalimbag sa Pilipinas noong 1593, sa pamamagitan ng silograpiko.
  Akda ito nina: PADRE JUAN de PLACENCIA at PADRE DOMINGO NIEVA.

NUESTRA SEÑORA del ROSARIO  Ito ang ikalawang aklat na nalimbag sa Pilipinas. Akda ni: PADRE BLANCAS de SAN JOSE noong 1602.

Ang BARLAAN at JOSAPHAT  Ito ang ikatlong aklat na nalimbag sa Pilipinas. Akda ni: PADRE ANTONIO de BORJA na isinalin sa tagalog.

PASYON
 Ito’y aklat na natutungkol sa buhay at pagpapasakit ni Hesukristo. Binabasa ito tuwing mahal na araw.

Ang URBANA at FELISA

 Ito’y aklat na sinulat ni: Modesto de Castro-tinaguriang “Ama ng Klasikang Tuluyan sa Tagalog”.

Mga AKDANG PANGWIKA

Arte Y Reglas de la Lengua Tagala

 Sinulat Padre Blancas de San Jose at isinalin sa Tagalog ni Tomas Pinpin noong 1610.

Compendio de la Lengua Tagala

 Inakda ni Padre Gaspar de San Agustin noong 1703.

Vocabulario de la Lengua Tagala

 Kauna-unahang talasalitaan sa Tagalog na isinulat ni Padre Pedro de San Buenaventura noong 1613.

Vocabulario de la Lengua Pampango

 Unang aklat pangwika sa Kapampangan na sinulat ni Padre Diego Bergano noong 1732.

Vocabulario de la Lengua Bisaya

 Pinakamahusay na aklat pangwika sa Bisaya na sinulat ni Mateo Sanchez noong 1711.

Arte de la Lengua Bicolana

 Unang aklat pangwika sa Bikol na sinulat ni Padre Marcos Lisboa noong 1754.

Arte de la Lengua Iloka

 Kauna-unahang balarilang Iloko na sinulat ni Francisco Lopez.