ΑΡΧΕΙΟΝ TOY

Θ ΡΑΚΙΚΟΥ ΛΑΟ ΓΡΑΦΙΚΟΥ

ΚΑΙ

ΓΛ ΣΣΙΚΟΥ ΘΗΣΑΥΡΟΥ
Τ Ρ ΙΜ Η Ν ΙΑ ΙΟ Ν Π Ε Ρ ΙΟ Δ ΙΚ Ο Ν Σ Υ Γ Γ Ρ Α Μ Μ Α
ΕΚΔΙ ΔΟΜΕΝΟΝ ΥΠ Ο ΕΠ Ι ΤΡΟΠ Η Σ ΘΡΑΚΩΝ
Διε υ θ υ ν τ ή ς ΠΟΛΥΑ. ΠΑΠΑΧΡΙΣΤΟΔΟΥΑΟΥ

ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β’

ΤΟΜΟΣ 32ΟΣ
ΒΡΑΒΕΙΟΝ Α Κ ΑΔ Η Μ ΙΑΣ ΑΘΗΝΩΝ 1939

ΒΡΑΒΕΙΟ Ν ΖΑΤΤΓΓΑ 19 48
( Τ Η Σ Ε Ν ΤΤΑ ΡΙΣΙΟ ΙΣ Ε Π ΙΤ Ρ Ο Π Η Σ Π Ρ Ο Σ Ε Ν ΙΣ Χ Υ Σ ΙΝ Τ Ν Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ν ΣΠΟΥΔΩΝ)
ΜΕΛΟΣ ΤΗΣ C O M M IS S IO N IN T E P N A T IO N A L E O ES ARTS P O P U L A IR E S ET T R A D IT IO N S

Β ΡΑΒ Ε ΙΟ Ν ΑΡΓΥΡΟΥΝ ΤΗΣ ΕΝ ΠΑΡΙΣ ΙΟΙΣ Ε ΤΑΙΡΕΙΑ Σ «ARTS, SCIEN CES, L ETTRES »
s o c iet e o' Ed u c a t io n et d ’ en c o u r a g emen t t o y i964
ΧΡΥΣΟ ΥΣ ΣΤΑΥΡΟ Σ Γ Ε Ω Ρ Γ ΙΟ Υ A' !9 6 6

ΕΝ ΑΘΗΝΑΙΣ
ΤΥΠ ΟΓΡΑΦΕΙ Ο Ν I. Α. ΡΟ ΣΣΟ ΛΑΤΟ Υ
1966
 ΠΡΟΛΟΓΟΣ
'Υπερπήδησα και κατά το 196 5 τις δυσκολίες τοΰ 3'1ου τό ου
τοϋ «’Αρχείου Θράκης» και έκυκλοφόρησε ό τό ος λα πρός. Μέ τις
δυνά εις ακό α ακ αίες αναλα βάνω και πάλιν το βαρύτατον έργο
τή ς έκτυπώσεως τοΰ 32ου τό ου γιά το 1966. Ό νους ου, ή σκέψη
ου ακό α αντέχει, και δε θ ά ή θ ελ α νά πώ το «νυν απολύεις τον δοΰ-
λον σου δέσποτα».
Ό ακ. ιονύσιος Α αυράγκας, ό αέστρος τοΰ ελοδρά ατος
καί δη ιουργός ,εΐπε σέ ιά ο ήγυρη: «Μην απολύεις τον δοΰλον σου
έσποτα», στη Σ τέ γ η Γρ άτων προσφωνώντας τον Τ. Μ ετα ξά .
Κ α ί το επαναλα βάνω κ ’ εγώ. 'Έ να ς άκό α τό ος είναι εγάλο κέρ
δος γιά την Π ατρίδα.
Συνεχίζοντας λοιπόν έ τίς υπόλοιπες δυνά εις ου την εκτύ
πωση τοΰ έργου ου ’Αρχείου Θράκης 32 τό . πού έχει ήδη καταγρα
φή στη διεθνή βιβλιογραφία κ έχει πιά άναγνωρισθή περιφανώς,
δηλώ οτι δέχτηκα καί την τι ή νά παραλάβω από τό 'Υπουργ. Ε ξ ω
τερικόν τον Χρυσοΰν Σταυρόν Γεωργίου τοΰ Α ’ ώς τι η τική αναγνώ
ριση τή ς προσοοράς ου καί τον Σταυρόν τή ς έν Παρισίοις SO O IE T E
D ES A R T S , S C IA N C E S , L E T T R E S καί τό καταχω ρίζω έδώ στον
πρόλογο γιά νά είνη σ’ ε φανές ση είο ή αναγνώριση.
Κ ι άς δώση ο καλός Θεοο την συγκατάβασή του νά όλοκληρω-
θ ή άπό άλλους, πού άγαποΰν την πατρίδα, καταβάλλοντας τ ίς δυ
νά εις τους γιά τά παρακάτω. Ό Θρακικός λαός σαν πολιτισ ένος,
κ ’ εκπολιτιστικός, όπως διεκήρυξε ό Αα αρτίνος ( C IV IL IS E Ε Τ
C IV IL IS A T 0 1 R E ) καί τώρα σκόρπιος, άς φανή αντάξιος τή ς Θρά
κης — τέτοιας Π ατρίδας!

’Απρίλης 1966 ΠΟΛΥ . Π A IIΑ Χ ΡΓΣΤΟ Ο Υ Λ Ο Υ

 Δ Η Μ Η Τ Ρ . Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙΔΟΥ

Ο ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ
ΕΙΣ ΤΗΝ ΡΟΥΜΑΝΙΚΗΝ ΛΑΪΚΗΝ ΓΤΑΡΑΔΟΣΙΝ

Ό έγας ’Αλέξανδρος ανήκει εις την πρώτην σειράν των εγαλυτέ-

ρων φυσιογνω ιών τής παγκοσ ίου ιστορίας. Ή καταπληκτική σταδιοδρο
ία τοΰ γίγαντος τούτου, ό όποιος επέτυχεν εις ένδεκαετές όνον διάστη α
νά κατακτήση ολόκληρον σχεδόν τον γνωστόν αρχαίοι’ κόσ ον και νά ετα-
λα παδεύση τον ελληνικόν πολιτισ όν έχρι καί τοΰ Τουρκεστάν καί των
’Ινδιών, ήτο φυσικόν ν’ άφήση ανεξίτηλα ίχνη τής προσωπικότητος καί τής
δράσεώς του εις την νή ην των διαφόροτν λαών τού κόσ ου καί νά τροφο
δότηση πολλαχώς την φαντασίαν των.
Έ ξ όλων των εγάλων καταχτητών ό ’Αλέξανδρος, δστις συνεδύαζεν
έν έαυτώ δύο ή ρω ας τής αρχαίας Ελλάδος, τον Άχιλλέα καί τον Ήρακλέα,
κατά την γνώ ην τοΰ El). METER, εξακολουθεί ακό η καί σή ερον νά έπι-
ζή εις την νή ην τών κατοίκων τών ορεινών περιφερειών τού ’Αφγανι
στάν, των βορειοδυτικών 'Ινδιών καί τοΰ δυτικού Τουρκεστάν. Εις πολλά
έρη τής Μογγολίας καί τής Περσίας ό ’Αλέξανδρος άναφέρεται ώς εθνι
κός ήρως. Ό Μωά εθ έν τω Κορανίω συγκαταλέγει τούτον εταξύ τών
προδρό ων του προφητών τής προΐσλα ικής εποχής. Οι Εβραίοι τον εξε-
τί ησαν ιδιαιτέρως καί τον παρέστησαν ώς λάτριν τοΰ ’Ιεχωβά, οΐ δέ Αι
γύπτιοι τον διεκδικοΰν ώς ιδικόν των. Έ ν τη υτική Ευρώπη οδτος ετε-
ορφώθη κατά τον εσαίωνα εις φράγκον ιππότην τοΰ κύκλου τοΰ Καρολο-
άγνου, εις δέ την Βαλκανικήν παντού άναφέρεται τό όνο ά του ετά σε
βασ ού) εις τάς λαϊκάς παραδόσεις, τά τοπωνύ ια καί άλλα νη εία τού προ
φορικού λόγου τού λαού.
Έ ξ αρχής ή εποποιία τής ζωής του εισήλθεν εις την σφαίραν τοΰ θρύ
λου. Καί οί ιστορικοί, οι οποίοι ελαβον έρος εις τάς άστραπηβόλους του νι
κάς ή άνε ειξαν εις τά έργα των την πραγ ατικότητα έ τά δη ιουργή α
τα τής φαντασίας2. Τά συγγρά ατα των βεβαίως άπωλέσθησαν, αλλά εις

1) Ώ ς π .χ . ό Αριστόβουλος, δ Ν έαρχος καί δ Ό νησίκριτος.

2) Παραλλήλως προς τάς διηγήσεις τών ιστοριογράφοι, οί πολε τσταί, οίτινες 'έ-
λαβον έρος έν ακριναϊς χώραις εις πολέ ους έ τόσας φυλάς καί είδον τόσα παρά
ξενα πρόσωπα καί πράγ ατα, έπιστρέφοντες εις τάς έστίας των έγέ ιζαν τον κόσ ον έ
διηγήσεις δι’ όσα είδον καί δι’ όσα επαθον. Α ί διηγήσεις αύται, εταδιδό εναι άπδ γ ε
νεάς εις γενεάν, άνε είχθησαν έ στοιχεία τής παλαιάς ανατολικής λαογραφίας καί ού
τως έσχη ατίσθη περί τό πρόσωπον τοΰ "Αλεξάνδρου νέος κύκλος παραδόσεων έ λαϊ
κόν χαρακτήρα.
6 . Β . Οίκονο ίδου

τά έξ αυτών διασωθέντα αποσπάσ ατα, τά οποία άναφέρονται υπό εταγε

νεστέρου συγγραφέων ', αναγνωρίζεται ό πυρήν επεισοδίων πινών, άτινα
βραδύτερον ύπεισήλθον εις την πλοκήν καί την σύνθεσιν τής διά τον ήρωα
δη ώδους υθιστορίας του ψευδό - Καλλισθένους.
Κατά την εποχήν τών Πτολε αίων άγνωστός τις συγγραφεύς έξ Αί
γυπτου συνεκέντρωσε τάς δη ώδεις γραπτάς καί προφορικός περί. τής επο
ποιίας τοΰ Αλεξάνδρου παραδόσεις, τάς ενοποίησε καί συνέταξε την έν λό
γω υθιστορίαν, ή οποία διεδόθη κατόπιν εις όλα τά έρη, τά διατελοΰντα
υπό την έπίδρασιν τοΰ Ελληνισ ού.
Μέ την διαδρο ήν τών αιώνων ή υθιστορία αυτη ολίγον κατ’ ολίγον
συνεπληροΰτο καί διεσκευάζετο. Τό αρχικόν αυτής κεί ενον άπαιλέσθη, αλλά
είναι γνωστά πλεΐστα βυζαντινά χειρόγραφα, περιέχοντα την έν λόγω διή-
γησιν, τά όποια άπόκεινται εις διαφόρους βιβλιοθήκας τής Ευρώπης.
Εις τινα τών ελληνικών χειρογράφων ή υθιστορία αυτη αποδίδεται εις
τον Καλλισθένην, ανεψιόν τοΰ Άριστοτέλους από έξαδέλφην, ό όποιος ήκο-
λούθησε τον αθητήν τοΰ φιλοσόφου εις την Ά σίαν καί έγραψε την προα-
ναφερθεϊσαν διήγησιν.
Έ κ τοΰ βυζαντινού κόσ ου ή διήγησις αυτη έταξΐδευσε προς Άνατο-
λάς εις λαούς, οί όποιοι άλλοτε άνήκον εις την κυριαρχίαν τοΰ εγάλου κα-
τακτητοΰ, προς βορράν δ’ εις τούς Βουλγάρους, καί διά τούτων εις τούς Ρώ
σους, καί προς την ύσιν εις τούς ρω ανικούς καί γερ ανικούς λαούς.
Έ κ τής Γαλλίας διεδόθη εις δλην τήν ύσιν καί έφθασε έχρι τής ’Ι
ταλίας. Κατά τον 1 4 ο ν αϊ. έγένετο γνωστή εις τά παράλια τής Άδριατικής,
έκεΐθεν δέ εις τούς Σέρβους καί έκ τούτων εις τούς Ρου άνους.
Τοιουτοτρόπως, ενώ εγάλα ιστορικά γεγονότα καί εγάλαι ιστορικοί
ορφαί συνήθως λησ ονοΰνται υπό τών λαών ετά πάροδον ολίγων όνον
γενεών, ό ’Αλέξανδρος, περιβληθείς ενωρίς έ τό ένδυ α τοΰ ύθου, έπέζη-
σεν εις τήν λαϊκήν νή ην τής άνθρωπότητος. Οί λαοί άπεδέχθησαν καί έ-
πανέλαβον τάς ποικίλας διασκευάς τής υθιστορίας τοΰ ψευδό - Καλλισθέ-
νους, τάς υθικάς δηλονότι παραδόσεις, «αί οποίαι κατά τό πλείστον ήσαν
γνωσταί καί δη οτικώταται πολλω προτού ν’ άποδοθώσιν εις τον ακεδονι
κόν ήρωα»2. Ό ’Αλέξανδρος τής ιστορίας ετεβλήθη εις ήρωα υθικόν,
συγκεντρώσαντα τά κύρια χαρακτηριστικά παλαιοτέρων καί νεωτέρων ηρωι
κών ορφών. Ή παρα υθιακή διήγησις διά το «αθάνατο νερό» ενθυ ίζει τό
ταξίδιον Γιλγά ου τοΰ Βαβυλωνίου προς άναζήτησιν τής αθανασίας, άλλαι
διηγήσεις τούς άθλους τοΰ Ήρακλέους, τά ταξίδια τοΰ Όδυσσέως, τον δρα-

1) Ώ ς π . χ. τοΰ Αίλιανοΰ, τοΰ Ά ρριανοΰ, τοΰ Λουκιανού, τοΰ ΙΙλινίου, τοΰ Πολυ
βίου, τοΰ Στράβωνος κ.ά.
2) Ν . Γ. Πολίτου, Λαογραφικά Σύ εικτα, τό . Β', ΆΘηναι 1921, σ. 1— 2.
Ό Μ έγας ’Αλέξανδρος εις τή ν Ρου α νική ν λαϊκήν παράδοσιν 1

καντοκτόνον "Αγιον Γεώργιον και τον Σεβάχ τον Θαλασσινόν. At δέ σχέσεις

τοΰ ήρωος ετά του φιλοσόφου Άριστοτέλους προσδίδουν εις αυτόν τον χα
ρακτήρα εσαυονικου άγου, κοσ ού ενου έ ύπερφυσικάς γνώσεις και έ
τήν σοφίαν τοΰ Σολο ώντος.
Εις τήν παρούσαν ελέτην θά εξετάσοψεν τάς δη ώδεις περί του ε
γάλου ’Αλεξάνδρου παραδόσεις και δοξασίας τοΰ ρου ανικού λαοΰ ’. Έ κ τής
ελέτης αυτών θά καταφανή ή έξαιρετικώς ση αντική θέσις, τήν οποίαν κα
ταλα βάνει ό ’Αλέξανδρος και ή περ'ι αΰτοΰ υθιστορία εις τήν λαϊκήν τών
Ρου άνων παράδοσιν.

I. Ο ΜΕΓΑΣ Α Λ ΕΞΑ Ν ΡΟ Σ Ε ΙΣ ΤΑ Σ ΗΜ ΕΙΣ ΡΟ Τ Μ Α Ν ΙΚ Α Σ

Π Α Ρ Α Ο Σ Ε ΙΣ

Α '. ΚΕΙΜΕΝΑ

1
Μια φορά ένας βασιλιάς τρανός και δυνατός είχε τρεις κοπέλλες στο
τραπέζι του, πού τις έλεγαν Κατρίνα, Ζαλίνα και Μαρίνα. Γι' αυτές έλεγε
ό κόσ ος πώς ήταν κόρες τοΰ εγάλου ’Αλεξάνδρου και πώς είχαν γίνει γύ-
φτισσες καί τόσο λαί αργες, πού, αν 6 βασιλιάς έβανε κάτι στήν άκρη, δεν
ησύχαζαν, ιός δτου θά τό ’φερναν γύρω νά ίδοΰν τί είναι καί νά τό γευθοΰν.
"Έτσι κάποτε ψάχνοντας αυτές βρήκαν ιά πουκάλα γε άτη έ αθά
νατο νερό. "Ήπιαν απ’ αυτό κ’ επέταξαν κι από τότε πετοΰν συνεχώς εδώ
κ’ εκεί, γιά νά βροΰν τό άλογο τοΰ ’Αλεξάνδρου τοΰ Μακεδόνα. ’Αλλά δεν
τό βρήκαν ακό η ώς σή ερα, γιατί είναι κρυ ένο έσα στά βάθη τής θά
λασσας. "Οταν ό Βουκέφαλος θά βγή από τά βάθη τής θάλασσας καί θά
βρή τίς κόρες τοΰ ’Αλεξάνδρου, θά πάη αζί τους στον πατέρα τους. Ό ’Α
λέξανδρος θά τίς φιλήση κι αυτές θά τοΰ είπουν:— Βασιλιά, ’Αλέξανδρε,
νά, πού ε είς τον βρήκα ε τον Βουκέφαλο. — Καλά, κόρες ου αγαπη έ
νες, θά πή ό ’Αλέξανδρος, τό ξέρω πώς έσεΐς υπήρξατε πιστές σ’ ε ένα.
’Έπειτα ό ’Αλέξανδρος θά πή έ τίς τρεις κόρες του στον Παράδεισο, ό
που καί θά ζήσουν ευτυχισ ένοι. Κι από τότε πιά κανένας άνθρωπος δέν θά
είναι παρα ορφω ένος καί σακάτης 2.

1) Ση ειωτέον ότι ειδική επί του θέ ατος ελέτη έν Ρου ανία δέν έχει γραφή,
καθ’ οσον γνωρίζω.
2) Tudor Pamfile, Mitologie R om aneasca I. Dusmani si prieteni ai omului,
Bucuresti, 1916, σ. 261. Ή παράδοσις αυτη προέρχεται, ώς λέγει ό Τ. Pamfile, έξ
Ό λτενία ς. Συ φώνως δέ προς άλλην παραλλαγήν τής αυτής παραδόσεως «τά τρία κο
ρίτσια τοΰ εγάλου ’Αλεξάνδρου έδωκαν αθάνατο νερό καί ήπιε ό Βουκέφαλος. Αυτός
επέταξε καί οί Νεράιδες, πού φύλαγαν νά τον πιάσουν, ήπιαν κι αύτές κ ’ έγιναν άθά-
νατες». T udor Pamfile, ένθ’ άνωτ. σ. 2 6 1 ,
8 . Β . ΟΙκονο ίδου

'Ο σεισ ός γίνεται, όταν χρε ετίζη τό αλογο τοΰ εγάλου ’Αλεξάν
δρου, ό Βουκέφαλος. Αυτός ήπιε αθάνατο νερό καί ζή αιωνίως σέ ενα ερη
ονήσι τής θάλασσας κι, όταν του έρχεται επιθυ ία γιά τον κύριό του χρε ετί
ζει καί σείεται, τό έδαφος \
3

[Εις ρου ανικόν παρα ύθι λέγεται ότι:] «ένας βασιλιάς είναι ξαπλω
ένος σέ χρυσό κρεββάτι, πού από κάτω τού υπάρχει χρυσό νερό. Σ ’ αυτό
τό νερό ήλθε νά πλυθή καί ό έγας ’Αλέξανδρος, γιά ν’ άποκτήση τήν αθα
νασία. Κι ό βασιλιάς, όταν τον άντίκρυσε, τοΰ είπε... — Γιατί ήλθες; Τί νο
ίζεις, πό)ς θά ζήσης πολύ; Στά σαράντα σου χρόνια θά πεθάνης. "Έτσι κ’
έγινε. 'Ο ’Αλέξανδρος άπέθανε [γιά τά κακά πού έκα ε στούς ανθρώπους].
Ό Θεός τον έτι ώρησε» 2.
4

"Οταν ό έγας Αλέξανδρος έφθασεν οός τον Παράδεισο, συνάντησε

εκεί έναν βασιλιά, πού τον έλεγαν ’Ιωάννη. 'Ο βασιλιάς αυτός κάθονταν σέ
θρόνο κ’ είχε τά πόδια του βαλ ένα έσα σέ ζεστό νερό από πηγή. Τον ρώ
τησε ό ’Αλέξανδρος γιατί τό κάνει αυτό κι. 6 βασιλιάς εκείνος τοΰ λέγει, ότι
τό νερό αυτό έτσι χρησι οποιώντας το κανείς έχει τό χάρισ α νά ξαναδί-
νη τή νεότητα στον άνθρωπο. Τότε ό έγας ’Αλέξανδρος τόν παρακαλεΐ νά
τοΰ δώση κ’ εκείνου λίγο άπ’ τό νερό καί ότι θά τό φυλάξη πολύ καλά. ’Αλ
λά οί δύο ύπηρέτριές του τοΰ τό έκλεψαν κι από τότε είναι πάντοτε νέες καί
γνωρίζουν τό έλλον κάθε ανθρώπου καί στη γέννησή του τοΰ λένε τή οί
ρα του 3.
5
_ I
Την πηγή ε το άθανατο νερό τήν βρήκε δ ’Αλέξανδρος στο νησί τών
Ν A G O M U I) Κ Ι( = Μακάριον) κάτω από τό χρυσό θρόνο τοΰ βασιλέως Έ -
βαντ. 'Ο βασιλιάς αυτός έχάρισε στον Αλέξανδρο ια φιάλη έ αθάνατο
νερό, πού θά τοΰ χρησί ευε στά γηρατειά του. Ό ’Αλέξανδρος ό ως έδω
σε τήν φιάλη σ’ ένα θυρωρό του γιά νά τήν φυλάξη. Οί υπηρέτριες τοΰ ’Α
λεξάνδρου ήπιαν τό αθάνατο νερό κ’ έγιναν αθάνατες, έβγαλαν φτερά κι ά-

1) Τ. Pamfile, Mitologie R om aneasca III. P am an tu l, Bucuresti 1924, σ. 30.

2) T. Pam file, V azduhul, B ucuresti 1916, σ. 42.
3) Tudor Pamfile, Mitologie Rom aneasca I. Dusmani si ptieteni ai omului,
Bucuresti 1916, σ, 2. Ή παράδοσις αυτη προέρχεται εκ τής περιοχής Φαγκαράς.
Ό Μ έγας ’Α λέξανδρος εις τή ν Ρου α νική ν λαϊκήν ιαράδοσιν 9

νέβηκαν στον οΰρανό. Αυτές είναι οί ξωτικές, οί IELE ή οί K U S A L II

6
Ό γέρο Ά δά ύπήρξεν ό εγαλύτερος άνθραιπος τοΰ κόσ ου. Είχε έ
να κεφάλι υπερβολικά εγάλο και δέν είχε λειώσει οΰτε και τότε, πού ήλθεν
ό Χριστός στον κόσ ο. Κάποτε βαδίζοντας ό Χριστός έ τον "Αγιο Π έτρο
σέ ένα δάσος βλέπει τό κρανίο τοΰ Ά δά στη γή αναποδογυρισ ένο. Π λη
σιάζει, τό κτυπα έ τό ραβδί, του καί τό έρωτα: —- Γέρο, Άδά , από τότε,
πού πέθανες, θυ άσαι τό ποτήρι τοΰ θανάτου; — Οΰτε καί τώρα δέν έχει
φύγει ή πίκρα του από τό στό α ου, άπήντησε τό κρανίο...
Τό κρανίο τοΰ γέρο Ά δά έκτύπησε καί ό έγας Αλέξανδρος, όταν
έβάδιζε έ τό στρατό του γιά νά κατακτήση τον κόσ ο. Αυτός, γιά νά ην
τρο άξη τον στρατό του έ τή εγάλη κεφαλή, έβαλε χίλιους στρατιώτες νά
τήν σκεπάσουν έ πέτρες. Αυτή ήτο τόσον εγάλη, ώστε χίλιοι στρατιώτες
όλις ή πόρεσαν νά τήν σκεπάσουν σέ τρεις η έρες2.

Ό Θεός έστειλε τον έγαν Αλέξανδρο νά τι ωρήση τούς κακούς. "Οταν ό

Αλέξανδρος ένίκησε τον βασιλέα Πώρο, τον επιασε και τον έφυλάκισε έσα στά
σκοτεινά κοιλώ ατα ιας λοφασειράς, που έκλεινε τούς σκυλοκέφαλους. ’Από ε
κεί ό Πώρος δέν ή πορεΐ νά βγή παρά στον κατοπινό καιρό. Πάνω από
τούς λόφους αυτούς ό έγας Αλέξανδρος έ πηξε ιά φούρκα (δίκρανο) κ'
έβαλε ιά κα πάνα, πού κτύπα ονάχη της έ τό φύση α τοΰ αέρα. Οί σκυ
λοκέφαλοι, όταν άκοΰνε τήν κα πάνα, ξέρουν πέος 6 Αλέξανδρος είναι εκεί
καί τούς φυλάει. Αυτοί θά βγουν στον κατοπινό καιρό καί θ ’ αρχίσουν τή
δουλειά πού γ ι’ αυτή τούς προώρισεν δ Θεός.
Οί σκυλοκέφαλοι έχουν ένα άτι στο έτωπο κ’ ένα στον τράχηλο. Εί
ναι βίαιοι καί υπερβολικά κακοί. Ή ο ιλία τους είναι άσχη η. Πιάνουν τούς
ανθρώπους καί, αφού τούς λιπάνουν, τούς ψήνουν στύ φούρνο καί τούς τρώνε 3.

8
Ό αέρας κινεί τά καράβια στις θάλασσες καί καθαρίζει τήν άτ όσφαι-

1) Ν. C artojan, Car tile populare in literatu ra Rom aneasca, vol. I. Epoca influ-
entei Sud-Slave, Bucuresti 1929, σ .227. At λέξεις lele καί Rusalii ση αίνουν «Αυτές»
καί «Ρουσάλιες» καί άποδίδονται εις τάς Νεράιδας. Βλ. Lazar Saineami, Studii fol-
klorice, Bucuresti 1896, σ. 67 κ.έξ.
2) T. Balasel έν R evista Sezatoarea, XI (1910), σ. 182—183. . Β. Οίκονο ί-
δου, «Χρονογράφου» τοΰ ωροθέου τά λαογραφικά. Λαογραφία, τό . I Η ', Ά θ ή να ι 1959,
σ. 187. Πρβλ. Tudor Pamfile, Povestea lumii do dem ult, Bucuresti 1913, σ. 107—
109.
3) Tudor Pamfile, ένθ’ άνωτ., σ. 172—173,
10 A. Β. ΟΊχσνο ίδου

ρα από τά κακά. Λυτός κτυπά καί τήν κα πάνα, πού ό έγας Αλέξανδρος
έβαλεν επάνω από τούς λόφους, όπου είναι κλεισ ένοι οί σκυλοκέφαλοι, πού
θά βγουν έπειτα από καιρούς
9

[Εις τό χωρίον ΤΟ P A L τής περιοχής Κωνστάντζης, εις τό χωρίον BO R-

D E IIJL V ER D E τής Βραΐλας, εις τά χωρία C A V A D IN E S T I - ITORIN-
CEA και JO R A S T I τού C O R V U L U I καί αλλαχού διηγούνται ότι 6 έγας
’Αλέξανδρος έπέρασε έ τά στρατεύ ατα του από τά σύνορα τού χωρίου των.
Εις SA D O V A τού D O L J διηγούνται επίσης τά αυτά καί άλιστα ότι συνω-
δεύετο ούτυς από τον αρείον καί τον Πώρον] 2.

10

[Έ ν Τρανσυλβανία εις τήν κλεισούραν τής TI RDE1 εύρίσκεται ία

πελώρια σχισ ή όρέων, όπου οί κάτοικοι διακρίνουν είσέτι επί τίνος βράχου
τά ίχνη τών πετάλων τού ίππου τού ’Αλεξάνδρου] J

11

[Π α ρ ά τό χωρίον L U IZ I - C A LLG A R A τού BACAU υψώνεται εγά

λος λόφος, τήν προέλευση' τού οποίου οί χωρικοί αποδίδουν εις τον ’Αλέξαν
δρον] . «"Οταν αυτός, λέγουν, έπερνούσεν από έκεϊ έ τούς στρατιώτες του
καί κατεδίωκε τούς ειδωλολάτρες, εδωκε διαταγή σέ κάθε στρατιώτη του νά
ρίχνη σέ σωρό από ένα δισάκκι χώ α. Μέ τό χώ α πού αζεύτηκε εκεί από
τό στρατό του έγινε ό λόφος» \
12

«Οί B L A JIN I, ROOM AN I ή R O G M A X I είναι ιά σπορά ανθρώπων,

πού ζούν άποτραβηγ ένοι σ’ ένα νησί κοντά στον Παράδεισο. Είναι απόγονοι
τού Σήθ, γιου τού ’Αδά . Περνούν τή ζωήτουςσέπροσευχές, είναιγυ νοί'καί
τρέφονται έ καρπούς δένδρων. Οί B L A JIN I ζούν ακριά από τις γυναί
κες τους καί όνο ιά φορά τό χρόνο, τό Πάσχα, αντα ώνονται ’ αυτές
καί περνούν αζί τους ερικές η έρες» \

1) Tudor Pam file, Vazduliul, Bucuresti 1916, σ. 23.

2) N. C artojan, Cartile populare in literatu ra Rom aneasca, vol. I. Epoca
influentei Sud-Slave, Bucuresti 1929, σ. 228.
3) N. C artojan, έ'νθ’ άνωτ., σ. 228.
4) N . C artojan, ένΟ’ άνωτ., σ. 228.
5) S. F. Marian, Nascerea la Rom ani, Bucuresti 1891, σ. 156.
Ό· Μ έγας ’Αλέξανδρος είς τή ν Ρ ο υ α νικ ή ν λαϊκήν παράδοσιν 11

13

«'Ό ταν θά πλησιάζη ή συντέλεια του κόσ ου, θά γεννηθή ένας λαός
νάνων, πού θά λέγεται EDZKDZ - M EDZEDZ... 01 νάνοι, αυτοί θά περιτρι-
γυρισθοΰν ’ ένα χάλκινο τείχος από τον Αλέξανδρο τό Μακεδόνα και δέν
θά πορέσουν νά βγουν από κει, παρά δταν θά όρίση ό Θεός τό τέλος τού
κόσ ου. . .» Ί.

Β' Σ Η Μ Ε Ι Σ Ε ΙΣ

Ή ώς ανο) ύπ’ άριθ. 1 δη ώδης ρου ανική παράδοσις, άναφέρουσα δ-

τι αί τρεις θυγατέρες τού εγάλου ’Αλεξάνδρου Κατρίνα, Ζαλϊνα και Μα
ρίνα «ή π ι α ν τ ό α θ ά ν α τ ο ν ε ρ ό» καί ετε ορφώθησαν εις «ά ε ρ ι-
κ έ ς», εύρίσκεται εις συνάφειαν έ σχετικήν διήγησιν τής γνωστής υθι
στορίας τού ψευδό - Καλλισθένους (εκδ. METJSEL, II, 39 - 40).
Κατά τήν διήγησιν ταύτην ό άγειρος τού εγάλου ’Αλεξάνδρου, όνό-
ατι Άνδρέας, άνακαλΰψας «τ ό ά θ ά ν α τ ο ν ε ρ ό», προσέφερεν έξ αυ
τού εις τήν θυγατέρα τού βασιλέως, Καλήν όνο αζο ένην. ΓΓότε ό ’Αλέξαν
δρος « τ ή ν α υ τ ο ύ θ υ γ α τ έ ρ α π ρ ο σ κ α λ ε σ ά ε ν ο ς ε ί π ε ν
αυτή: Λ α β ο ύ σ α τ ον ι α τ ι σ ό ν σου ά π ε λ θ ε
ά π’ ε ν τ ε ύ θ ε ν · ί δ ο ύ γ ά ρ γ έ γ ό ν α ς δ α ί ω ν ώ ς ά θ α-
ν α τ ι σ θ ε ΐ σ α · έση δέ κ α λ ο υ έν η Ν η ρ ε ΐ ς, ώ ς υ π ό
τ ο ύ ίί δ α τ ο ς τ ό ά ΐ δ ι ο ν σ χ ο ύ σ α κ α ι έ ν τ α ύ θ α κ α-
τ ο ι κ ή σ ε ι ς^.
"Οπως βλέπο εν, εταξύ τής διηγήσεως τού ψευδό - Καλλισθένους και
τής δη ώδους ρου ανικής παραδόσεως υπάρχει συνάφεια, αλλά καί αΐ εξής
διαφοραί: α) έν τή δη ώδει παραδόσει εχο εν τρεις κόρας τού ’Αλεξάν
δρου, ένω έν τή διηγήσει τού ψευδό - Καλλισθένους ίαν, καί. β) ή κόρη αυ
τή έν τή αυτή διηγήσει ετα ορφούται εις Νεράιδαν τού ύδατος, ένω έν
τή δη ώδει παραδόσει αί, τρεις κόραι τού ’Αλεξάνδρου πετούν εις τον αέρα.
Είς άναλόγους Νεοελληνικός παραδόσεις ή αδελφή ή ή κόρη ή ή ή-
τηρ τού ’Αλεξάνδρου ετα ορφούνται είς Γοργόναν, Νεράιδαν ή Φώκιαν.
Είς άλλας δ’ επίσης παραδόσεις τού ελληνικού λαού ό έγας ’Αλέξανδρος
και ή αδελφή ή αι άδελφαί του ή αι υπηρέτρια! του συνδέονται πρός τάς
Νεράιδας και τον ανε οστρόβιλον 2.

1) J. Georgescu, Principele Dimilrie Cantemir. Despre Coran..., Bucuresti 1927,

σ. 4 9 - 5 0 .
2) Βλ. Ν. Γ. Π ολίτου, ’Αλέξανδρος ο έγας κατά τάς δη ώδεις παραδόσεις, έν
Κωνσταντίνου Σκόκου, ’Ετήσιον Η ερολόγιου του έτους 1889, έν Ά θήνα ις, σ. 37-38.
Τοΰ αύτοΰ, Ό περί γοργόνων ΰθος παρά τω έλληνικω λαφ, Παρνασσός, τό . Β λ Έ ν
12 . Β . ΟΙχσνο ίδου

Έ ν τή συνεχεία τής αυτής, ώς ανω, ρου ανικής παραδόσεως λέγεται

δτι αι κόραι του ’Αλεξάνδρου πετουν συνεχώς, « γ ι ά ν ά β ρ ο υ ν τ ο ν
Β ο υ κ έ φ α λ ο, π ο υ ε ί ν α ι κ ρ υ έ ν ο ς σ τ ά 6 ά θ' η τ ή ς
θ ά λ α σ σ α ς » , δτι θά παρουσιασθοΰν έ τό θαυ αστόν τοΰτο άλογον
εις τύν πατέρα των καί εκείνος θά είσέλθη ετ’ αυτών είς τον Παράδεισον.
Κατ’ άλλην παραλλαγήν τής αυτής παραδόσεως καί «ό βο υ κ έ cp α λ ο ς ή
π ιε α θ ά ν α τ ο ν ε ρ ό κ ’ ε π έ τ α ξ ε , κ α ί ο ί Ν ε ρ ά Ϊ δ ε ς,
π ο ί) cp υ λ α γ α ν, γ ι. ά ν ά τ ό ν π ι ά σ ο υ ν, ή π ι α ν κ ι α ύ-
τ έ ς κ ’ έ γ ι ν α ν ά θ ά ν α τ ε ς». ' σαύτως υπάρχει παρά τώ ρου ανι
κά» λαώ ή παράδοσις δτι «ό β ο υ κ έ φ α λ ο ς ή π ι ε ά θ ά ν α τ ο ν ε ρ ό
σ τ ο ν η σ ί τ ώ ν Μ α κ ά ρ ω ν α π ό τ ή ν π η γ ή, π ο ύ έ τ ρ ε χ ε
κ ά τ ο.) ά. π ό τ ό θ ρ ό ν ο τ ο ΰ β α σ ι λ έ ω ς ’Έ β α ν τ» 1 ή δτι
«ο ί υ π η ρ έ τ ρ ι ε ς τ ο ΰ ’Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ έ δ ω σ α ν κ α ί Α α ύ-
τ ό τ ό ά λ ο γ ο ά θ ά ν α τ ο ν ε ρ ό κ α ί, ή π ι ε»2.
Ό προσφιλής 'ίππος τοΰ εγάλου ’Αλεξάνδρου είναι γνωστότατος κυ
ρίως έν Έλλάδι από τήν «Φ υ λ λ ά δ α τ ο ΰ έ γ ’ Ά λ έ ξ α ν τ ρ ο υ» 3,
ήτοι «τήν είς τήν δη ώδη γλώσσαν καί πεζόν λόγον παράφρασιν τής 'Ιστο
ρίας τοΰ ψευδό - Καλλισθένους», ιός γράφει ό Ν. Γ. Πολίτης ύ
Ά λλ’ ό βουκέωαλος δέν είναι όνον αθάνατος· προκαλεΐ καί τον σεισ όν
διά τοΰ χρε ετισ οΰ του, όταν καταλα βάνεται « ε ί ς τ ό ε ρ η ο ν ή σ ι
τ ή ς θ ά λ α σ ο α ς», όπου δια ένει, υπό επιθυ ίας διά τον προσφιλή του

ΆΘήνα'.ς 1878, σ. 2 5 9 — 275. Του αύτοΰ, Παραδόσεις, τό . Α', έν Ά θήναις 1904, σ.

307— 310, 387-—389, 393, 611, τό . Β', έν Ά θήνα ις 1904, σ. 1165— 120'*. Ταϋ αύ
τοΰ, Λαογοαφιχά Σύ εικτα, τό Γ ', έν Ά θ ή να ις 1931, σ. 51, 54—56. ιον - Ά γ γ .
Μινώτου, Ζακυνθιναΐ υθικαί διηγήσεις περί Μ εγάλου Α λεξάνδρου ετά παρατηρήσεονν
ύπό Στίλπωνος Π. Κυριακίδου, Μακεδονικά, τό . Β' (1941— 5 2 ), έν Θεσσαλονίκη 1953,
σ. 692—696. Γ. Κ. Σπυριδάκη, Συ βολή είς τήν ελέτην τών δη ωδών παραδόσεων
καί δοξασιών περί τοΰ εγάλου Α λεξάνδρου, έν «Γέρας Α ντω νίου Κ ερα οπούλλουηΆ -
θήναι 1953, σ. 385—419. Τοΰ αύτοΰ, η ώδης παράδοσις περί τής το ής τοΰ πορθ ού
τοΰ Βοσπόρου ύπό τοΰ εγάλου Α λεξάνδρου, έν τό ω «Είς νή ην Κ. Ί . Ά ά ντου »,
Ά θήναι 1960, σ. 375—380. Τον αύτοΰ, Zwei neugriechische Volkssagen iiber Ale
xander den Grossen, έν Zbornik za narodni zivol i obicaje, knj 40, str. 443—450.
Zagreb 1962.
1) N. C artojan, ένθ’ άνωτ., σ. 227.
2) "Ενθ’ άνωτ., σ. 227.
3) «Έγεννήθη, λέγει ή «Φυλλάδα», ενα άλογον πολλά θαυ αστόν έ ένα ση άδι
είς τό δεξιόν του ποδάρι, έχοντας τό κεφάλι εις είδος βοϊδίου, έ κέρατα εγάλα εως
ίαν π ή χη ν· . Ά . Ά . Πάλλη, "Η φυλλάδα τοΰ έγ’ Ά λέξαντρου, Α θήνα 1935, σ. 79. Βλ.
καί έκδοσιν «Γαλαξία», Ά θήνα ι 1981, σ. 60. Ό βουκέφαλος κλαίει διά τήν άπώλειαν
τοΰ Αλεξάνδρου καί έκδικειται τον θάνατον αύτοΰ. φονεύουν τον δολοφόνον τοΰ κυρίου
του. ’Έ νθ’ άνωτ., εκδ. «Γαλαξία», σ. 206.
4) Ν . Γ, Π ολίτου, Παραδόσεις, τ ό . Β', έν Ά θ ή να ις 1904-, σ. 1194.
Ό Μ έγας ’Α λέξανδρος εις τή ν Ρ ου α νική ν λαϊκήν itoocxcWiv 13

κύριον, όπως λέγεται έν τή ύπ’ άριθ. 2 ρου ανική, ώς άνω, παραδόσει, τήν
οποίαν γνωρίζο εν από τήν σχετικήν έ τό έδαφος «Μυθολογίαν» τοΰ T U
D O R P A M FIL E .
'Η έν λόγω παράδοσις περί τοΰ προκαλοΰντος τον σεισ όν αλόγου απο
τελεί προφανώς παραλλαγήν αναλογών ελληνικών και βουλγαρικών δη ωδών
διηγήσεων. Τοιουτοτρόπως κατά ακεδονικήν παράδοσιν «τ ή γ ή τ ή 0 α
σ τ ό ζ ο υ ν ε τ έ σ σ ε ρ α β ό ϊ δ α, κ α ί , δταν κ α ν έ ν α άπ’
α υ τ ά κ ο υ ν ή σ η τ' α υ τ ι ά τ ο υ , γ ί ν ε τ α ι σ ε ι σ ό ς » 1.
Κατά βουλγαρικήν παράδοσιν «ή γ ή σ τ η ρ ί ζ ε τ α ι έ π ι δ ύ ο σ τ ύ-
λ ων , ο ϊ τ ι ν ε ς β α ί ν ο υ σ ι ν έ κ ά τ ε ρ ο ς έ π ι ε ν ό ς β ο ό ς .
' Ο σ ά κ ι ς δ’ ε ί ς τ ώ ν β ο ώ ν τ ο ύ τ ω ν κ ί ν η σ η τ ό ο ΰ ς
α ύ τ ο ΰ , σ ε ί ε τ α ι ή γ ή», ώς γράφει 6 A. S T R A U S Z 2. Κατ’ άλλην
βουλγαρικήν επίσης παραλλαγήν τής αυτής παραδόσεως «ή γή στηρίζεται είς
τά κέρατα ενός βουβάλου, οσάκις δ’ οΰτος κίνηση τήν κεφαλήν του, γίνονται
σεισ οί» 3.
Είς τήν ύπ’ άριθ. 3 διήγησιν (απόσπασ α από ρου ανικόν παρα ύθι)
γίνεται λόγος περί «τ οΰ χ ρ υ σ ο ΰ ν ε ρ ο ΰ», είς τό όποιον ήλθε νά πλυ-
θή ό ’Αλέξανδρος, διά ν’ απόκτησητήν αθανασίαν. Έ ν τούτυις ό κάτοχος
τοΰ ΰδατος βασιλεύς προφητεύει είς αυτόν τό εγγύς ευρισκό ενον τέλος του.
'Π διήγησις αυτη φαίνεται δτι αποτελεί εταγενεστέραν προσθήκην είς
τό ρου ανικόν παρα ύθι ή άντικατάστασιν άλλου τινός παρα υθιακοΰ ήρωος
ύπό τοΰ ’Αλεξάνδρου.
Ή έτέρα παράδοσις (ύπ’ άριθ. 4) έχει συγκεκρι ένου στοιχείου διά
τον κάτοχον «τοΰα θ ά ν α τ ο υ ν ε ρ ο ΰ», είς τον όποιον δίδει τό όνο α
τοΰ βασιλέως Ίωάννου, εύρισκι ένου είς τύν Παράδεισον, οπού έφθασε καί
6 ’Αλέξανδρος. Έ τ σ ι ή φαντασία τοΰ λαοΰ έν τή δη ώδει ταύτη παραδόσει
έπροχώρησε περισσότερον ή έν τή σχετική διηγήσει τής υθιστορίας τοΰ
ψευδό - Καλλισθένους, καθ’ ήν ό ’Αλέξανδρος ευρισκό ενος είς τούς Μακά-
ρους καί, έρωτήσας άν θά ήτο δυνατόν νά ύπάγη νά ΐδη τον Παράδεισον,
έλαβε τήν άπάντησιν: « α δ ύ ν α τ ο ν ε ί ν α ι ν ά ύ π ά γ η ή ψ υ χ ή
αντά α έ τ ό κ ο ρ ί ε ί ς τ ύ ν Π α ρ ά δ ε ι σ ο ν » 4.

1) Ν . Γ. Πολίτου, Παραδόσεις, τό . Α ', έν Ά θ ή να ις 1904, σ. 139.

2) A. Slrausz, Die Bulgaren, Leipzig 1898, σ. 36. Ν . Γ. Πολίτου, Παραδόσεις,
τό . Β ', σ. 832.
3) L. Schischmanoff, Legendes religieuses bulgares, Paris, 1896, σ. 12, άρ. 10.
Πρβλ. . β . Οΐκονο ίδου, «Χρονογράφου» τοΰ ωροθέου τά λαογραφικά, Λαογραφία,
τό . Ιθ ', Ά θήνα ι '1960, σ. 70— 71. Βλ. καί τάς κατά τους σεισ ούς ένεργείας τοΰ ελ
ληνικού λαοΰ έν Εύαγγελίάς Φραγκάκι, Συ βολή στά λαογραφικά τής Κρήτης, Α θήνα
1 949, σ. 13, καί Γ. Ά . Μ έγα, Ζητή ατα ελληνικής λαογραφίας, τεΰχ. Β' (1941— 42)
σ. 2, καί τεΰχ. Γ', 1950, σ. 105.
4) Ά . Ά . Πάλλη, 'Η φυλλάδα τοΰ έγ’ Ά λέξαντρου, έκδ. «Γαλαςια», σ. 150.
14 .. Β . Οίκονο ίδου

Ενδιαφέρουσα είναι ή κατακλείς τής έν λόγιο παραδόσεως, καθ’ ήν «ο ί

δ υ ο υ π η ρ έ τ ρ ι ε ς [τοΰ ’Αλεξάνδρου] τ ο ΰ έ κ λ ε ψ α ν τ ό α θ ά
ν α τ ο ν ε ρ ό κ α ί α π ό τ ό τ ε εί ναι πάντοτε νέες καί
γνωρίζουν τ ό έλλον κάθε α ν θ ρ ώ π ο υ κ α I σ τ η γ έ ν
ν η σ ή του τοΰ λ έ ν ε τή ο ί ρ α τ ο υ». 'Ό π ω ς βλέπο εν,
έν τή παραδόσει τούτη αί δύο Μοίραι ήσαν ύπηρέτριαι τοΰ ’Αλεξάνδρου, αί
όποΐαι είς νεοελληνικήν έκ Καστοριάς δοξασίαν είναι δαί ονες τοΰ ανε ο
στροβίλου καί έξορκίζονται φοβού ενοι τό ράπισ α τού βασιλέως διά σχε
τικής επωδής \
Ή ύπ’ άριθ. 5 παράδοσις είναι παραλλαγή τής προηγού ενης. Κατ’
αυτήν κάτοχος τής πηγής έ «τ ό ά θ ά ν α τ ο ν ε ρ ό» είναι ό βασιλεύς Έ -
βαντ είς τήν χώραν τών Μακάρων. Οΰτος δωρίζει φιάλην έκ τοΰ ΰδατος τού
του είς τύν ’Αλέξανδρον, άλλ’ αί ύπηρέτριαι. του «ή π ι α ν α π ’ α υ τ ό κ’
έγιναν αθάνατες, έ β γ α λ α ν φ τ ε ρ ά κι α ν έ β η
κ α ν σ τ ο ν ο υ ρ α ν ό . Α υ τ έ ς ε ί ν α ι ο ί ξ ω τ ι % έ ς».
Τό τελευταΐον τούτο έπεισόδιον τής ρου ανικής παραδόσεως ενθυ ίζει
τήν ελληνικήν έκ Καλαβρύτων παράδοσιν διά τάς άδελφας τοΰ εγάλου
’Αλεξάνδρου, «π ο ύ ά α ή π ι ά ν ε τ’ α θ ά ν α τ ο ν ε ρ ό κ' έ λ ο υ-
σ τ ή κ α ν ε έ δ α ΰ τ ο, έ σ η κ ω θ ή κ α ν ε ’ς τ ο ν α
γ έ ρ α , ή γ ο υ ν έ γ ι ν α ν ά ε ρι κ έ ς, κ α ί α π ό τ ό τ ε ς ε ΐ ν α ι
ο ί Ν ε ρ ά ι δ ε ς » 2.
Γενικώς αί περί τοΰ αθανάτου νερού ποικίλαι παραδόσεις η ών καί
τών Ρου ανίαν, ώς καί ή σχετική πρύς αυτό διήγησις τοΰ ψευδό - Καλλισθέ-
νους, έχουν πιθανώτατα ώς πηγήν τον άρχαίον ύθον τοΰ Γλαύκου 3,
Είς τήν ύπ’ άριθ. 6, ώς άνω, ρου ανικήν διήγησιν ό έγας Αλέξαν
δρος ύπεισήλθεν είς γνωστήν έν Ρου ανία βιβλικήν παράδοσιν περί τοΰ λι
θοβολισ ού τοΰ προπάτορος Ά δά καί τής ταφής αύτοΰ είς τον Γολγοθάν.
Ση ειωτέον δ’ δτι ή παράδοσις αυτη ανήκει είς παλαιάν εβραϊκήν δοξασί
αν. Συ φώνους προς σλαβικόν άπόκρυφον κεί ενον περί Άδά , τό όποιον
παραθέτει ό JA G IC , ό Σολο ών είναι εκείνος, ό όποιος έλιθοβόλησε τό κρα-

1) Γιάννη Μπακάλη, Ά νε ικ ές. Έ φη ερ. «Καστορία» τής 3 ’Απριλίου 1938, παρά

Γ. Κ. Σπυριδάκη, Συ βολή. . σ. 409.
2) Ν . Γ. Πολίτου, Παραδόσεις, τό . Α ', έν Ά θήναις 1904, σ. 387, άρ. 651.
3) Ά . Ά . Πάλλη, *0 έγ’ Ά λέξα ντρος καί τό άθάνατο νερό, ένθ’ άνωτ., σ. 34—
37 καί δή σ. 36: «Ιίολλά έχουνε γραφεί γιά τό πρόσωπο του Ά ντρ έα καί τοΰ Χίντρ,
πού καί οί δυό τους άπόχτησαν τήν άθανασία πίνοντας από τό «άθάνατο νερό». Ό
Friedlander στό βιβλίο του Die Chadirlrage und der Alexanderrom an δείχνει πώς
ό θρύλος αύτός έχει τήν πηγή του στον παλιό ελληνικό ΰθο τοΰ Γλαύκου, τοΰ γέρου
Βοιωτοΰ ψαρά άπό τήν Άνθηδόνα»,
*0 Μ έγας ’Α λέξανδρος είς τή ν Ρου ανικήν λαϊκήν παράδοσιν 15

νίον τοΰ Ά δ ά 1.
Αι έπό ιεναι ύπ’ άριθ. 7 καί 8 παραδόσεις άναφέρονται είς τήν ύπό τοΰ
εγάλου ’Αλεξάνδρου κάθειρξιν καί φρούρησιν ύπ’ αύτοΰ τών κυνοκεφά-
λων. Π ερ ί τών τεράτων τού το.)ν καί περί τής συνάφειας τών λαϊκών ρου α
νικών διηγήσεων προς τάς σχετικάς περί αυτών διηγήσεις τοΰ ψευδό - Καλ-
λισθένους καί τοΰ «Χρονογράφου» τοΰ ωροθέου Μονε βασίας διέλαβον έν
τή επί ύφηγεσία διατριβή ου 2.
Εις τήν εν τή ελέτη εκείνη άναφερο ένην βιβλιογραφίαν άς προστεθούν α
πό ελληνικής πλευράς καί τά εξής: Ίστορ. Λεξικόν τής ’Ακαδη ίας ’Αθη
νών, άριθ. χ)φου 4, σελ. 224 - 245. (Σ υ . Ά . Μ α ν ά σ σ ε ί δ ο υ, η
ώδης γλωσσική ΰλη έν Αϊνω κατά εκέ βριον 1906). ’Ιδία έν σελ. 239
γίνεται λόγος περί άνθρωποφάγων ιονο άτηδων. Μ υ ν ο ά τ η ς δ ρ ά-
κ ο ς άπαντα καί εις παρα ύθι έκ Κερασοΰντος: Λαογραφικόν ΆρχεΤον, άρ.
χ)φου 31, σελ. 329 - 333, άρ. 7. (Τ. Β α λ α β ά ν η , Ποντιακά, 1912;)
Βλ. καί Κ.Θ. Κ υ ρ ι α κ ο π ο ύ λ ο υ, Οι Σκυνοκέφαλοι, Σπαρτιατ. Χρονι
κά, έτ. Α ' (1937)38), άρ. 4, σελ. 7. [ η ι. Κ α ρ β ε λ ά ] , 'Η νύφη τοΰ
σκλοκέφαλου, Αυτόθι, ετ. Α ' (1 937 )38 ), άρ. 6, σελ. 7. X ρ. Χ ρ η σ τ ο
β α σ ί λ η, Τό κάστρο τής Νεράιδας, Ή πειρωτ. Γρά ι ατα, έτ. 1 (1943)44),
σελ. 17 - 19 : Οί σκυλοκέφαλοι (1 5 ). Ε ύ α γ γ ε λ ί α ς Φ ρ α γ κ ά κ ι, Συ ι-
βολή στά λαογραφικά τής Κρήτης, ’Αθήνα 1949, σε. 82: Οί Τρια ιάτες.
Λαογρ. Ά ρχ. άρ. χ)φου 2396, σ. 201 - 202: Στήν Τ ρ ι α α θ ι ά. Μ α ρ.
Λ ι ο υ δ ά κ η , Άκού πα Ρεθύ νου Κρήτης, 1948. Λαογρ. Ά ρχ. άρ. χ)φου
1378, σ. 178: Σκυλοκέφαλοι. Συλλ. Γ ε ω ρ γ. Τ α ρ σ ο ύ λ η , Τζαΐζι Πυ-
λίας 1939. Λαογρ. Ά ρχ. άρ. χ)φου 2277 Β ', σ. 177: Σκυλοκέφαλοι. ( .Β.
Ο ί κ ο ν ο μι ί δ ο υ, Συλλογή έξ Αύλοτύπου Σουλίου, 1958). Γ. Σ π υ ρ ι δ ά-
κ η, Ό ισθός τοΰ Πολυφή ου εις δη ώδεις παραδόσεις περί τών Τρια ιά-
τηδων. Κρητ. Χρονικά, τ. ΙΕ ' - Ι Σ Τ ', .1964, σ. 106 - 116.
'ΤΙ ύπ’ άριθ. 9 παράδοσις άπέρρευσε προφανώς έκ τής υθιστορίας τοΰ
ψευδό - Καλλισθένους, ή δέ ύπ’ άριθ. 10 ένθυ ίζει ό οιας έκ Μακεδονίας
καί ραγοβιστίου τής Θεσσαλίας: Εις τήν όχθην τοΰ ποτα ιού Βενετικού
εταξύ Γρεβενών καί Κοζάνης δεικνύονται έπί βράχου πλησίον τής γεφύρας
τά ίχνη τών πετάλων τοΰ Βουκεφάλου 3. Είς ραγοβίστι Θεσσαλίας λέγουν

1) Βλ. τήν παραπο πήν έν . Β . Οίκονο ίδου, «Χρονογράφου» τοΰ ωροθέου τά

λαογραφικά, Λαογραφία, τό . Ι Η ’, Ά θήναι 1959, σ. 205. Β λ . καί Γ. Ά . Μέγα, Ά δ ά
καί Χριστός είς τόν βίον τοΰ λαοΰ. Ή ερολ. τής Μ εγ. Ε λ λά δ ος, Ά θήνα ι 1929, σ. 428.
2) . Β. Οίκονο ίδου,ένθ’ άνο>τ., σ. 1 8 9 — 1 9 3 .
3) Κ. Ρω αίου, Α χ νά ρ ια επάνω σέ βράχους. Ά ρ χεΐο ν τοΰ Θρφκικοΰ Λαογραφι-
κοΰ καί Γλωσσικοΰ βησαυροΰ, τό . 13, Ά θήνα ι 1 9 4 6 )4 7 , σ. 225. Γ. Κ. Σπυριδάκη,
Συ βολή εις τήν ελέτην τών δη ωδών παραδόσεων καί δοξασιών περί τοΰ εγάλου
Α λεξάνδρου, έν «Γέρας Α ντω νίου Κερα οπούλλου», Ά θ ή να ι 1953, σ. 388.
16 . Β . Οίκονο ίδου

δτι «ή π ε τ ά λ ι ά α ύ τ ή γ ί ν η κ ε α π ό π ά τ η α ή κ λ ώ τ σ η-
α τοΰ α λ ό γ ο υ τοΰ ε γ ά λ ο υ ’Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ » 'Ο
οίως ό λόφος παρά τό χωρίον L U IZ I - C A LU G A RA τοΰ νο οΰ BACA1J
κατά την ύπ’ άριθ. 11 παράδοσιν, φέρει είς τήν νή ην ας «τ ό β ο υ ν ό
τοΰ ’Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ » , τό ευρισκό ενον παρά τό χωρίον Σταυρός τής
Χαλκιδικής 2.
Ή ύπ’ άριθ. 12 παράδοσις έπλάσθη κατ’ έπίδρασιν σχετικής διηγήσε-
ως έκ τής υθιστορίας τοΰ ψευδό - Καλλισθένους. Κατά τήν διήγησιν ταύ-
την οί «Μ ά κ α ρ ε ς» ειπον είς τον ’Αλέξανδρον: « Ό ν ο υ ς ας είναι
ε ί ς π ρ ο σ ε υ χ ή ν ν υ κτ ό ςκ α ι η έ ρ α ς π ρ ο ς τ ον π α ν
τοκ ρ ά τ ο ρ α Σ α β α ώ θ. ' II ζ ω ή ας εί ναι πολλή
είς τον τ ό π ο ν τ ο ύ τ ο ν κ α ί , δ τ α ν έ λ θ η τ ό τέλος
ας, ύ π ά γ ο ε ν ε ί ς κ α λ λ ι τ έ ρ α ν κ α τ ο ι κ ί α ν . Κ ό
λ α σ ι ν π ο τ έ δ έ ν έ χ ο ε ν, ό ν ο ν χ α ρ ά ν άείποτε, καί
ύ ν οΰ εν π ά ν τ ο τ ε τύν Θεόν... ’Έ χ ο ε ν κ α ί η
ε ί ς γ υ ν α ί κ α ς , ά ή δ έ ν ε ί ν α ι ε δ ώ, ά λ λ’ ε ί ς ά λ λ ο
νησί, έξ η έ ρ α ς π α ρ ε π ρ ό ς . Κ ά θ ε χ ρ ό ν ο ν ύπ ά
γο ε ν ί α ν φ ο ρ ά ν ά) σ ά ν τ ά ζ ώ α , κ α ί κ ά ν ο ε ν
α ν τ ά α έ τ α ΐ ς γ υ ν α ί κ ε ς τριάντα έ ρ ε ς » 3.
Ή ρου ανική λέξις B L A J IN I έκ τοΰ σλαβικού D LA Z EN B , πού
ση αίνει ευτυχής, είναι έπίθετον, τό οποίον άπεδόθη ύπό τού ’Αλεξάνδρου
είς τούς «Μακάρους» ( ρου ανιστί N A G O M U D R I4), διότι ούτοι ετά θάνατον
ετέβαινον κατ’ ευθείαν είς τον Παράδεισον'5. Ση ειωτέον δ’ δτι ό ρου α
νικός λαός εορτάζει τό Π άσχα τών B L A JIN I κατά τήν Κυριακήν τού
Θω ά ή τήν Πέ πτην τής ιακαινησί ου, « γ ι ά τ ο ν π ό ν ο τ ώ ν χ ε ρ ι
ών , τ ώ ν π ο δ ι ώ ν», καί προ πάντων διά τήν καρποφορίαν τής γής.
Τοιουτοτρόπως διά τής υθιστορίας τοΰ ψευδό - Καλλισθένους ύπεισήλθον
είς τήν λαϊκήν παράδοσιν οί γυ νοσοφισταί τών ’Ινδιών, οί όποιοι συνεδέθη-
σαν έ λαϊκήν λατρευτικήν εορτήν έχουσαν προφανώς εύετηρικόν χαρακτήρα.
Ή ήπ’ άριθ. 13 παράδοσις, άναφερο ένη ύπό τού η ητρίου Καντε ίρ,

1) Ά λ . Χατζηγάκη, Τ ’ Ά σπροπότα ο Πίνδου. Παραδόσεις, Τρίκκαλα 1948, σ. 31.

Γ. Κ. Σπυριδάκη, ένθ’ άνωτ., σ. 388—389.
2) G. F. A bbot, Macedonian Folklore, Cambridge 1903, σ. 280. Γ. Κ. Σπυρι-
δάκη, ένθ’ άνωτ., σ. 388.
3) Ά . Ά . Πάλλη, ένθ’ άνωτ., σ. 149.
4) Nagom udri ονο άζονται οί Βραχ άνοι γυ νοσοφισταί, τούς οποίους συνήντησεν
6 ’Αλέξανδρος είς ίαν νήσον παρά τύν Παράδεισον. Τό δνο α τοΰτο άπέρρευσεν έκ
τών σερβικών λέξεων nagb (—γυ νός) καί mildrb (= σ ο φ ό ς), πού άποδίδουν τήν έλ-
ληνικήν λέξιν γυ νοσοφιστής.
5) Ν . C artojan, ενθ’ άνωτ., σ. 2 2 8 .
Ό Μ έγας ’Α λέξανδρος είς τή ν Ρου α νική ν λαϊκήν παράδοσιν

είναι τουρκικής προελεύσεως \

II. Ο Μ ΕΓΑΣ Α Λ ΕΞΑ Ν ΡΟ Σ Ε ΙΣ ΑΛΛΑ ΜΝΗΜΕΊΑ Τ Η Σ

ΗΜ ΟΤΣ ΙΙΑ Ρ Α Ο Σ Ε Σ T O T ΡΟ Τ Μ Α Ν ΙΚ Ο Τ ΛΑΟΤ

’Εκτός τών παραδόσεων, ό έγας ’Αλέξανδρος, αί θυγατέρες αύτοΰ, ό

■θαυ αστός βουκέφαλος καί άλλα πρόσωπα καί πράγ ατα, άναφερό ενα είς
τήν περί αύτοΰ υθιστορίαν τοΰ ψευδό - Καλλισθένους, άπαντώσιν ετι είς
άσ ατα έξορκισ ούς, παροι ίας, ονό ατα, τοπωνύ ια καί τήν αγιογραφί
αν τοΰ ρου ανικού λαοΰ.
Τοιουτοτρόπως είς τά κάλανδα, τά όποια τά παιδιά αδουν είς τάς ο
δούς τών χωρίων κατά τό εσπέρας τής παρα ονής τοΰ νέου έτους άπαντα
καί τό όνο α Αλεξάνδρου τοΰ Μακεδόνσς 2. Αί κόραι τοΰ ’Αλεξάνδρου, πού
πετοΰν είς τον αέρα, κακοποιούν τούς ανθρώπους. Ό λαός τάς έξορκίζει ώς
έξης προς θεραπείαν «τ ώ ν λ α 6 ω έ ν ω ν» από αύτάς:
«Σή ερα ό δείνα | από τό κρεββάτι σηκώθηκε | καί έ τό άρω α τών
λουλουδιών, j καί έ τό τραγούδι τών πουλιών | πήρε τό δρό ο· j έ τά κο
ρίτσια τοΰ βασιλιά Αλέξανδρου j ατό δρό ο συναντήθηκε»3.
Ό θρυλικός βουκέφαλος νη ονεύεται είς τό εξής γα ήλιον ά σ α :
«Κι ό εγαλύτερος νουνός | καβάλλα σ’ ένα άλογο ! όπως τον βουκέφαλο»4.
Λίαν χαρακτηριστικοί ωσαύτως διά τό θέ α ας είναι αί εξής ρου α
νικοί παροι κόδεις εκφράσεις: 1) «Α F I ALEXANDRTJ M ACHIDON»,
ση αίνουσα «Νά είσαι (γενναίος), όπως δηλαδή ό ’Αλέξανδρος ό Μακε-
δών». 2) «Α Π D U C IP A L » ( — Νά είσαι βουκέφαλος, δηλαδή ωραί
ος καί πλήρης εύκινησίας). 3) «Α AYEA B O G A T IIL E L U I ΡΟ ΙΙ»
(— Νά έχη κανείς τά πλούτη τοΰ) ΙΙώ ρου). 4) «Α ET B O G A T CA
C R IS» (.= Νά είναι πλούσιος οπως ό Κροΐσος) ή απλώς CRISTJ EL,
πού ση αίνει τον ύπέρπλουτον. 5) «DE C A N I) C U ΑΤΕΝΑ, ( = ’Από τό
τε έν τήν ’Αθήνα), δηλαδή προ πολλοΰ κ .ά .5.
Άλλά καί τά βαπτιστικά ονό ατα D A R IE ( = αρεϊος), R U X A N D R A 6

1) Βλ. Adrian Foclii, Dimitrie Gantemir etnograf si folclorist. R evista de

Folclor, anul IX, N r 1, Bucuresti 1964, σ. 95—96.
2 ) N. Cartojan, ενθ άνωτ., σ. 226. Σ υγκεκρι ένος τά παιδιά προτρέπουν τούς
άρχοντας νά χαροΰν κατά τήν ή έραν τοΰ 'Αγίου Βασιλείου, οπως έχάρη καί ό βασι
λεύς ’Αλέξανδρος.
3) Ν. C artojan, ενθ' άνωτ., σ. 227.
4) G. D. Teodorescu, Poezii populare romine, B ucuresti 1885, σ. 174, στ. 78
—80. N. C artojan, ένθ άνωτ , σ. 226.
5) Ν . Cartojan, ένθ’ άνωτ., σ. 226.
6) Τό δνο α τοΰτο ήτο σύνηθες παρά Φαναριώταις. Οδτω δε έκαλεϊτο καί ή σύ
ζυγος τοΰ ’Αλεξάνδρου Lapusneanu.

2
is . Β . Οίκονο ίδου

(— Ρωξάνδρα), C A N D A C H IA ( — Κανδάκη) κ. α. επι αρτυρούν τήν έπί-

δρασιν τής « Φ υ λ λ ά δ α ς τ ο ΰ έ γ ’ Ά λ έ ξ α ν τ ρ ο υ » επί τον βίον
τοΰ ρου ανικού λαοΰ, ώς γράφει δ αεί νηστος N IC O LA E CARTO JA N
Εις τον αυτόν λόγον οφείλεται και ή προέλευσις τοΰ ρου ανικοΰ τοπω
νυ ίου A N T IN A , διά τοΰ οποίου ονο άζονται τά ερείπια τής παλαιάς πόλεως
RO M U LA παρά τό χωρίον R EC IC A ή E E S C A τοΰ ROM AN ΑΤΙ. Ό B O G
DAN P E T E IC E IC U H A SD EU , κατά τον Ν. C A R TO JA N , προέτεινε τήν
προέλευσιν τοΰ έν λόγω τοπωνυ ίου έκ τοΰ A N T O N IN A ή A E C IN A . «Άλλ’
εχο εν, λέγει ό Ν. C A R T O JA N , και εδώ νά κά ω εν ε εντοπισ όν επεισοδίου
τινός έκ τής υθιστορίας τοΰ ψευδό - Καλλισθένους. Ή Α Ν Τ ΙΝ Α είναι τό λαϊ
κόν όνο α τών ’Αθηνών και ΰπ’ αυτό άναφέρεται ή πόλις εις δλας τάς ρου ανι
κός διασκευάς τής υθιστορίας. Είς ολόκληρον τήν υθιστορίαν οΰδα οΰ
περιγράφεται πυρκαϊά πόλεως ζωηρότερον από τήν έπισυ βάσαν κατά τήν
καταστροφήν τής πόλεως Α Ν Τ ΙΝ Α 2. Οί κάτοικοι τοΰ ROM AN Α Τ Ι ή δυ-
νά ενοι νά εξηγήσουν άλλως τά ερείπια (τής R O M U LA ) έφαντάσθησαν —
έφ’ όσον άλιστα ή ρου ανική υθιστορία διηγείται δτι ό Αλέξανδρος διήλθε
και εκ Ρου ανίας— ότι εκεί έπρεπε νά είναι, ή πόλις ’Αθήνα. Μία παράδοσις συλ-
λεγείσα έν I1ESCA συσχετίζει τήν προέλευσιν τών ερειπίων τής R O M U LA
έ τόν Μακεδόνα ήρωα και έ λεπτο ερείας ό οιας πως προς τάς τής υθι
στορίας. ’Ενδιαφέρον δ’ είναι και τό γεγονός δτι οί κάτοικοι τού CHTSCAN1
Βραΐλας νη ονεύουν τήν Α Ν Τ ΙΝ Α , τήν οποίαν προσέβαλε διά τοΰ στρατού
του ό ’Αλέξανδρος, αλλά τής οποίας τά ερείπια εύρίσκονται, ώς υποστηρί
ζουν, είς τήν οβρουτσάν» 3.
'Ο αυτός κύκλος παραδόσεων καί δοξασιών ένέπνευσε καί τήν λαϊκήν
ζωγραφικήν έν Ρου ανία.
Οΰτω ία εϊκών, ίστορηθεΐσα ύπό τίνος οναχού Γ ε ω ρ γ ί ο υ 4, ε
ταξύ τών ετών 1680 - 1700 ,παριστάνει τύν ’Αλέξανδρον ώς έγαν βασιλέα,
ο όποιος... ετά τού Θεού Σαβαώθ κτυπα τόν τρο ερόν βασιλέα τών ’Ινδι
ών Πώρον, καθώς καί διαφόρους σκηνάς έ πνευσθείσας έκ τής υθιστορί
ας, ώς τάς ακολούθους: « Ί ε ρ ε Τ, ς έ κ τ ώ ν Ί ν δ ι ώ ν», «Ή σ ύ ζ υ γ ο ς
τοΰ Π ο ύ ρ ο υ Κ λ υ τ α ι ή σ τ ρ α», « Ό ε ν τ α φ ι α σ ό ς τοΰ

1) Ν . C artojan, ενθ’ άνωτ., σ . 229.

2) Πράγ ατι, προσθέτο εν ή εΐς, ή Φυλλάδα τοΰ έγ ’ Ά λέξαντρου λέγει: « Ό
’Αλέξανδρος... ώρισε νά βάλουν στίαν είς τό κώστρον [τώ ν ’Αθηνών], Α ί γυναίκες καί
τά τταιδία άνέβαινον είς τούς πύργους νά γλυτώσουν, δ ως άπό τήν φωτιάν έγκρε ί-
ζονταν κάτω καί έσκοτώνονταν. Ά λ λ ο ι έτρεχον είς τόν ναόν τοΰ ’Απόλλωνος διά νά
γλυτώσουν, ά ή καί εκείνος έκάη έ όλους τούς θεούς τών Ε λ λή νω ν...». Ά . Ά . Πάλλη,
ένθ’ άνωτ., σ. 85.
3) Ν . C artojan, ένθ’ άνωτ., σ. 229.
4) Ουτος υπογράφει λατινιστί : Georgius P ater.
Ό Μ έγας ’Α λέξανδρος είς τη ν Ρου α νική ν λαϊκήν παράδοσιν 19

Π ώ ρ ο υ» καί « 0 1 β ο ε β ό δ α ι τ ο ΰ ’Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ » 1 'Η
δέ άντίθεσις εταξύ τής απεριορίστου υπεροψίας τοΰ ’Αλεξάνδρου και τοΰ
τραγικού αύτοΰ τέλους, ή οποία, ληφθεΐσα έκ τής υθιστορίας, έχρησι ο-
ποιήθη καταλλήλως δι’ ήθικολογικήν διδασκαλίαν είς παλαιούς επικήδειους
λόγους ύπό Ρου άνων λογίων και κληρικών, είσήλθε καί είς τήν λαϊκήν έκ-
κλη σιαστικήν ζωγραφ ικήν.
Ούτως είς αγιογραφίας κοσ ούσας τόν νάρθηκα δύο εκκλησιών τοΰ χω
ρίου P IE T E O S IT A τής DAM Β Ο V IT A είσάγονται οι βασιλείς αρεΐος, Π ώ
ρος καί ’Αλέξανδρος είς τήν σκηνήν τών βασάνων τοΰ "Αδυυ. Τήν εικόνα
τιχύτην προφανώς ένεπνεύσθη ό λαϊκός άγιογράφος έκ τής διηγήσεως τοΰ
ψευδό - Κ α λ λ ι σ θ έ ν ο υ ς τής σχετικής έ τήν κάθοδον του εγάλου κα-
τακτητοΰ είς τόν "Αδην 2· Ό Αλέξανδρος, συναντήσας έκεΐ, ετά τόν α-
ρεϊον ,τύν Πώρον, τοΰ λέγει: «— Μ ε γ α λ ώ σ α τ ε Π ό ρ ε, ί α ν φ ο-
ρ ά ν ώ ν ο ά ζ ο σ ο υ ν Θ ε ό ς έ π ί γ ε ι ο ς, κ α ί τ ώ ρ α κ ο λ ά-
ζ ε σ α ι ώς ά τ υ χ ο ς ά ν θ ρ ω π ο ς ; Ό Π ό ρ ο ς είπε ν
όσο ι β α σ ι λ ε ύ σ ο υ ν τ ό ν κ ό σ ο ν έ ύ ψ η λ ο φ ρ ο σ ύ-
ν η ν, τ έ τ ο ι α ς λ ο γ ή ς τ ι ω ρ ο u v e a ι. Φ υ λ ά γ ο υ κ α ί
σύ νά ή ύ ψ η λ ο φ ρ ο ν ή σ ϊ) ς, κ α ί σ έ φ έ ρ ο υ ν ε δ ώ δ ε-
ένον οί δ α ί ο ν ε ς» 3.
ΓΌπιος βλέπο εν, θέ ατα ειλη ένα από τήν περί τοΰ ’Αλεξάνδρου υ
θιστορίαν άπετυπουντο είς εικόνας ύπό λαϊκών έν Ρου ανία άγιογράφων,
συνεχίζετο δ’ οΰτιυς έκεϊ ή βυζαντινή άγιογραφική παράδοσις. είγ ατα τής
βυζαντινής ταύτης παραδόσεως έν Έλλάδι έδη οσίευσε πρό τινων ετών ό καθη
γητής Ά . Ξυγγόπουλος4. Είς θραύσ α πινακίου προερχό ενου έκ Θεσσα
λονίκης, πιθανώς τού 14ου αί., υπάρχει παράστασις έκ τοΰ υθιστορή ατος
περί τοΰ εγάλου ’Αλεξάνδρου καί συγκεκρι ένους, ώς λέγει ούτος, ή ονο
αχία τοΰ ’Αλεξάνδρου καί τού βασιλέως τών ’Ινδιών Π ώ ρ ο υ 5. Ό οίως έν
θραύσ ατι αγγείου, άποκει ένω έν τώ Βυζαντινώ Μουσείω τών ’Αθηνών,
παρίσταται βυζαντινός αύτοκράτωρ, τοΰ οποίου σώζεται όνον ή κεφαλή καί
ή αριστερά χείρ. Κατά τόν Ά . Ξυγγόπουλον πιθανώτατα επί τοΰ έν λόγω
αγγείου, άνήκοντος είς τό δεύτερον ή ισυ τού 11ου αί., είκονίζεται ό έγας
’Αλέξανδρος έ στολήν βυζαντινού βασιλέως 6.

1) Ν. Iorga, Negolul si mestesugurile iritrecutu l romanesc, Bucuresti 1906, σ.69.

2) N. C artojan, ενθ' άνωτ., σ. 225.
3) Ά . Ά . Πάλλη, ενθ’ άνωτ., σ. 181.
4) Ά . Ξυγγοπούλου, Ό έγας Α λέξανδρος εν τή βυζαντινή άγγειογραφίςι. Έ π ετ,
*Ετ. Βυζ. Σπουδ., τό . Id', Ά θήναι '1938, σ. 267 —276.
5) νΕνθ’ άνωτ., σ. 267 —268.
6} Έ ν θ ’ άνωτ., σ. 273.
20 A. Β . Οίκονο ίδου

Άλλα καί είς τήν λογίαν φιλολογίαν τών Ρου άνων έπέδρασεν ή περί
τοΰ Αλεξάνδρου υθιστορία, άφ’ ής αυτη ετεφράσθη κατά τό δεύτερον ή-
ισυ τοΰ 16ου αί. έκ τής σέρβικης είς τήν ρου ανικήν γλώσσαν. Άξιοση-
είωτον είναι το γεγονός ότι αρκετοί λόγιοι άνδρες εν Μολδοβλαχία διεπλά-
τυνον πολλάκις τά ίδια αυτών φιλολογικά δη ιουργή ατα ή τά κεί ενα, τά
όποια έξ άλλων συγγραφέων παρελά βανον, έ αποσπάσ ατα έκ τοΰ έν λό
γω έργου.Οΰτο3 π.χ. εις άντιγραφεΰς τοΰ «Χρονικού τοΰ S T O IC A L U D E SC L ,
διηγού ενος τά περί τοΰ θανάτου τού ήγε όνος Μιχαήλ τοΰ «Γενναίου» 1 κα-
ταράται διά τύν θάνατον τούτον τούς Ούγγρους, οί οποίοι, λέγει, προέρχον
ται έκ τών ειδωλολάτρων εκείνων, « π ο ύ έκλεισαν Α λέξανδρον
τόν Μ α κ ε δ ό ν α ε τ α ξ ύ τ ώ ν δ ρ έ ω ν 2.
5Ά ς προστεθή επίσης οτι τήν υθιστορίαν περί τοΰ ’Αλεξάνδρου άνεγί-
νωσκον κατά τήν παιδικήν των ηλικίαν καί συγγραφείς περιωπής, ώς ό I.
E LIA D E R A D U L E R C U , ό GB. ALEXAΝ D R E S C U καί ό Μ. K O G A LN I-
ΟΕΑΝΙΤ.Μέ τό ηρωικόν δ’ αυτής περιεχό ενον ένεδυνα οΰτο ή 'ψυχική διάθεσις
τοΰ ρου ανικού λαοΰ, άγωνιζο ένου διά τήν υπεράσπισιν τού πατρίου εδάφους
καί τήν πραγ ατοποίησιν τής εθνικής αύτοΰ άποκαταστάσεως. 'Τπήρχον ό
ως καί οί κατά τής διαδύσεως τού έργου άντιτιθέ ενοι, εταξύ τών οποίων
καταλέγονται οί Μολδαβοί χρονικογράφοι M IR O N καί N IC O LA E G O STIN ,
προπάντων δ’ ό Κωνσταντίνος Καντακουζηνός, δ οποίος διαπιστώνει έν τή
υθιστορία τοΰ ψευδό - Καλλισθένους « έ γ α ν σ ω ρ ό ν ·ψ ε υ δ ο λ ο γ ι-
ώ ν..., τ ά ς ο π ο ί α ς α κ ο λ ο υ θ ε ί ό ρ ο υ α ν ι κ ό ς λ α ό ς π λ α
νώ ε ν ο ς κ α ί π ι σ τ ε ύ ω ν όσα ο υ δ έ π ο τ ε ε ί ν α ι
π ι σ τ ε υ τ ά » 3.
Έ ν τούτοις τό έν λόγω δη ώδες βιβλίον άντεγράφετο έν Μολ
δοβλαχία επί τρείς συνεχώς αιώνας, έτέθη δ’ ύπό έκτυπα» σιν περί τό τέ
λος τής ηγε ονίας τοΰ Κωνσταντίνου Μπραγκοβεάνου (1700), έξόδοις τού
ε πόρου ’Αποστόλου Μάνου, ώς βεβαιώνει τούτο ό γρα ατεύς τού, ώς άνω,
ήγε όνος φλωρεντινός A N T O N IO Μ Α ΡΙΑ D E L C H IA R O 4. Τό έργον έξε-
δόθη είς τό S IB IIJ κατά τό 1794 είς τό τυπογραφείον τοΰ Πέτρου B A R TH 5.

1) Βλ. περί τούτου . Β . Οίκονο ίδου, Μ ιχαήλ 6 «Γενναίος» και τά δη οτικά περί
αύτοΰ σ ατα Ε λλή νω ν καί Βουλγάρων, Λαογραφία, τό . Ι ', έν Ά θ ή να ις 1952, σ .53-70.
2) Βλ. St. Nicolaescu, έν R evista pentru istorie, arheologie si Biologic, τό .
XI, σ. 136.
3) N . Iorga, Operile lui Consnantin Cantacuzino, Bucuresti 1901, σ. 67.
4) Del Chiaro, Istoria delle moderne rivoluzioni della Valachia, έκδοθ. ύ -ό
N . Iorga, Aralenii de Munte, 1914, σ. 52.
5) Βλ. περιγραφήν τοΰ έργου έν I. B ianu—·Ν. Hodos, Bibliografia Rom aneasca
Veche, τό . II, Bucuresti 1910, σ. 361—65, άρ. 577. 'II εκδοσις αυτη θεωρείται ώς
ή πρώτη. Βλ. I. Bianu—Ν. Ilodos, ενθ’ άνωτ., σ. 365.
Ό Μέ γα ς ’Α λέξανδρος είς τή ν Ρου α νική ν λαϊκήν παράδοσιν 21

’Ακολουθουν κατόπιν επανειλη ένα ι έκδόσεις, συνεχισθεΐσαι έχρι, καί τώ ν

η ερώ ν ας.
Τά ζητή ατα τά σχετικά έ τήν προέλευσιν, τήν διάθοσιν, τήν έν τή ρου-.
ανική ετάφρασιν, τά χειρόγραφα τής εταφράσεως ταύτης και τάς εκδό
σεις τής «ALEXANDRIA», ώς ονο άζεται έν Ρου ανία ή υθιστορία τοϋ
■ψευδό - Καλλισθένους, έ ελέτησεν έξονυχιστικώς ό αεί νηστος Ν. C A R TO
JAN

1) Ν . Cartojan, A lexandria tn literatu ra R om aneasca, Bucuresti 1910. Τοΰ

ίδίου, A lexandria in literatu ra Rom aneasca. Noui contributii, studiu si tex t, Bu
curesti 1922. Τοΰ ίδίου, Cartile populare, vol. I, Bucuresti 1929, σ. 213—231, ένθα
καί ή προγενεστέρα βιβλιογραφία. ΈνταΰΟα παραθέτο εν κοιί τά έξης : Γ. Σαγιαξή, Ό
Μ έγας ’Αλέξανδρος είς τήν Ισπανικήν παράδοσιν καί λογοτεχνίαν. Μακεδονικόν Ή ε -
ρολόγιον, έτ. 13, Θεσσαλονίκη 1937, σ. 108— 112. Τοΰ ίδίου, Ή Άλεξανδριάς είς τήν
ρου ανικήν λογοτεχνίαν. Μακεδονικόν Ή ερολόγιον, έτ. 14, Θεσσαλονίκη 1938, σ. 264
—268. R. Merkclbacli, Die Quellen des griechischen A lexanderrom ans. [Z etem a-
ta, M onographien zur klassischcn Allerturiaswissenschaft, 9]. Miinchen, C. IT. Beck,
1954. Γιάννη άλλα, Ό βασιλέας ’Αλέξανδρος (ηπειρωτική λαϊκή παράδοση). Ή π ειρ.
Ε σ τ ία , έτ. 5 (1 9 5 6 ), σ. 285—286. Λαογραφικόν Ά ρ χειο ν, άριθ. χ)φου 2 389, σ. 9— 10.
(Κ. X. Σιόντη, Λαογραφικά Τσα ουριας Θεσπρωτίας, 1961).
 Α. Δ. Z Α Γ Κ Λ Η
σ τρ α τη γ ο ύ έ. ά.

Μ Ο ΝΤΖΗΛΟ Σ Π ΜΟΝΤΖΙΛ
Ό έ δ ν ικ ό ς ήρως τώ ν Β ουλγάρω ν, ά λ λ α κ α ί τώ ν Σ έρ βω ν

Κατά τά τελευταία έτη πολύς λόγος γίνεται ύπό τών Βουλγάρων δια
τόν περίφη ον Βούλγαρον ληστήν Μο τζίλον, τον όποιον άποκαλούν εθνικόν
ήρωα αυτών, και πλεϊστα άσ ατα λαϊκά έχουν γράψει προς έξύ νησιν τών
κατορθω άτων αύτοΰ. Εις τάς παραδόσεις αυτών, άναφέρεται οΰτος ύπό τόν
τίτλον ό «Μαύρος Άράπης».
’Αλλά τόν Μο τζίλον τούτον, τελευταίως διεκδικοΰν και οί Σέρβοι(Νο-
τιοσλαΰοι) ώς εθνικόν ήρωα, και. τούτο διότι, ώς θά ίδω εν, επί τινα χρόνον
είχε προσχωρήσει είς αυτούς και προσέφερε τάς ληστρικάς του υπηρεσίας.
Ή παρουσία του Μο τζίλου κατά τόν Ι ' αιώνα είς τήν νότιον Ροδό
πην, έδη ιούργησεν αυτο άτως, κατά τό Βουλγαρικόν καί Σερβικόν (Σλαυ-
ϊκόν) σύστη α, τάς Βουλγαρικός καί Σερβικάς διεκδικήσεις επί τής περιο
χής ταύτης. ’Αλλά άς ίδω εν περί τίνος πρόκειται.
Εύρισκό εθα είς τό 1343, τρίτον έτος τοΰ ε φυλίου πολέ ου εταξύ
τού βασιλέως Ίωάννου Καντακουζηνοΰ καί τής βασιλίσσης ’Ά ννης συζύγου
τού άποθανόντος βασιλέως ’Ανδρονίκου τού Γ ' καί ητρός τού ανηλίκου
βασιλέως Ίωάννου τοΰ Ε ' I I αλαι,ολόγου. Κατά τήν άνοιξιν τοΰ 1343, καθ’
δν χρόνον ό Καντακουζηνός έπολιορκείτο είς τήν Βέρροιαν ύπό τών στρατευ
άτων τοΰ Άποκαύκου (πρωθυπουργού τής βασιλίσσης ’Ά ννης) καί τών φί
λων αυτού Τούρκων, κατόπιν τής προδοσίας τού έχρι τότε φίλου του Σέρβου
ήγε όνος Στεφάνου ουσάν, οΰτος παρά τόν αποκλεισ όν τών παραλίων ύπό
τού στόλου τού Άποκαύκου, κατώρθωοε διά τίνος τών ε πίστων αυτού καλου-
ένου II ρίγγυπα, νά ειδοποίηση τόν φίλον του Τούρκον Ά ούρ σατράπην
τής ’Ιωνίας, περί τής καταστάσεως είς ήν εύρίσκετο ζητών συγχρόνως τήν
ταχεΐαν βοήθειαν αυτού. Ό Ά ούρ έσπευσεν είς βοήθειαν αύτοΰ ετά ισχυ
ρού στρατού τόν όποιον έπεβίβαοεν επί 200 περίπου πλοίων, άλλ’ έν τώ ετα
ξύ ό Άπόκαυκος, πληροφορηθείς τά τού Ά ούρ, έλυσεν τήν πολιορκίαν καί
έπιβιβασθείς τού στόλου του άνεχώρηοεν διά. Κωνσταντινούπολη'. Ό Καντα
κουζηνός ρυθ ίσας τά τής διοικήσεως τής Βερροίας καί περιοχής Κατερί
νης, άνεχώρησε ετά τού ικρού στρατού του καί τοΰ άφιχθέντος είς βοήθει-
άν του τ ή ατος τών Τούρκων τού Ά ούρ τού άποβιβαοθέντος είς τόν λι έ
να τής Πύδνας, καί. έφθασεν έξωθεν τής Θεσσαλονίκης ένθα ουνηντήθη ε

1) Με,ράκη. Κατά τήν Βυζαντινήν περίοδον καί δϊ| ετά τόν ΙΑ αιώνα, εκα
λείτο Μερόπη ή Νότιος Ροδόπη.
Μοντ'ζή'λας ή Μ οντζιλ 23

τά τοΰ κυρίου σώ ατος τών Τούρκων ύπ’ αυτόν τόν Ά ούρ. Ά φ ’ οΰ παρέ-
εινεν επί επτά η έρας έξωθεν της Θεσσαλονίκης έ τήν ελπίδα παραδόσεως
είς αυτόν τής πόλεως, άνεχώρησεν ταύτης, ετά τήν διάψευσιν τής έλπίδος
ταύτης, καί κατηυθύνθη προς τήν Θράκην, ό εν Καντακουζηνός ετά τοΰ
Ά ούρ συνοδευό ενος ύπό τοΰ ύπ’ αυτόν Ελληνικού τ ή ατος καί 200 ίππέ-
ων καί G000 Τούρκων επίλεκτων πεζών, οι δέ λοιποί Τούρκοι έπιβάντες τών
πλοίων άπέπλευσαν διά τό Περί.θεώριαν (παρά τό Πόρτο - Λάγο) πόλιν
καί φρούριον κατεχό ενον ύπό τής βασιλίσσης ’Άννης, τό όποιον καθωρίσθη
ώς ση εΐον συναντήσεως. Φθάσαντες εκεί προέβησαν είς πολιορκίαν τού Π ε-
ριθεωρίου.
Καθ’ ον χρόνον ό Καντακουζηνός ετά τού Ά ούρ επολιόρκουν τό Π ε-
ριθεώριον, τά έν Μ ερόπη1 φρούρια προσεχώρησαν είς αυτόν, εταξύ τών
οποίων καί, τά Α γ ία Ειρήνη καί Ποβισδός. Πρεσβείαι δέ τούτων άποστα-
λείσαι προς τόν βασιλέα Καντακαυζηνόν έζήτουν παρ’ αύτοΰ τήν αποστολήν
ήγε όνος. Συγχρόνως ετ’ αυτών προσεχώρησαν οίκειοθελώς είς τόν Καν-
τακουζηνόν καί διάφοροι νο άδες κατοικοΰντες είς τό αυτό όρος, είς χωρία
ατείχιστα. Ό Καντακουζηνός άπεφάσισε νά άποστείλη είς αυτούς ώς αρχη
γόν τόν προσχωρήσαντα εις αυτόν Βούλγαρον ληστήν Μο τζίλον. Γίερί τοΰ
Βουλγάρου τούτου ληστοΰ, καταδιώκο ενου ύπό τών Βουλγάρων διά λη
στείας καί άρπαγάς τάς οποίας διέπραξεν είς βάρος τών ο οφύλων του,
προσχωρήσαντος εις τύν βασιλέα Α νδρόνικον' τύν Γ ' καί καταταγέντα ύπ’
αύτοΰ είς τόν στρατόν, θά παραθέσω εν άπάσας τάς πληροφορίας, τάς ο
ποίας αναφέρει περί αύτοΰ αύτός ό Βασιλεύς Ιωάννης Καντακουζηνός είς
τήν ιστορίαν του. Αί πληροφορία.! αΰται είναι ά'ξιαι προσοχής διά δύο λό
γους· άφ’ ενός πληροφορού εθα πώς είς Βούλγαρος ληστής, κατώρθωσε νά
φθάση είς τά ανώτατα αξιώ ατα τοΰ Βυζαντινού Κράτους, εκ εταλλευό ε
νος ά φοτέρας τάς άντι αχο ένας ερίδας, καί άφ’ ετέρου πώς οί Βούλγα
ροι καί οί Σέρβοι, τήν παρουσίαν ταύτην τοΰ Μο τζίλου είς τήν νότιον Ρ ο
δόπην, τήν καλού ενη ν τότε Μερόπη ν, είς τήν οποίαν τόν ένεκατέστησεν
άρχοντα ό ’Ιωάννης Καντακουζηνός, κατά τόν εταξύ αύτοΰ καί τής βασι
λίσσης ’Ά ννης ε φύλιοί' πόλε ον, στηρίζουν τάς βλέψεις αυτών επί τής νυν
καλού ενης υτικής Θράκης. Καί υποστηρίζουν ότι ό Μο τζίλος οΰτος είχε
δη ιουργήσει εκεί ανεξάρτητον Βουλγαρικόν ή Σερβικόν Κράτος, καί ε
πο ένως δέον νά άποδοθή ή Θράκη είς τούς Βουλγάρους ή τούς Σέρβους,
ώς οΰτοι. υποστηρίζουν. Ό Καντακουζηνός είς τήν ιστορίαν του δέν άφίνει
κα ίαν α φιβολίαν, περί τοΰ πόσον τά ύπό τών Βουλγάρων καί τών Σέρβων
ύποστηριζό ενα είναι αληθή. Ό βασιλεύς Ί . Καντακουζηνός τέλος άναφερό ε-
νος είς τά αποτελέσ ατα τής άχης τοΰ Περιθεωρίου, κατά τήν οποίαν έ-
φονεύθη ό Μο τζίλος καί. άπαντες σχεδόν οί περί αυτόν, ούδενός διαφυγόν-
τος, δίδει τήν καταδικαστικήν άπάντησιν είς τάς φλυαρίας καί τά υθολο
24 Α. Ζαγνίλή

γή ατα τών Βουλγάριον και τών Σέρβων, άπάντησιν ή οποία αποτελεί καί
τό νη όσυνον τών πεσόντοον. Γράφει δέ ό Καντακουζηνός:. . . ά λ λ ’ ο τ ι
κ α ί ο ί π ε σ ό ν τ ε ς, δ ν τ ε ς τ ο σ ο ΰ τ ο ι κ α ί τ ο ι α ΰ τ η ν
έ π ι 5 ε δ ε ι γ έ Λ' ο ι ά ρ ε τ ή ν κ α ί ά ν δ ρ α γ α ί) ί. α ν, Ρ ω
ά ί ο ι ή σ α ν (δ η λ α δ ή "Ε λ λ η ν ε ς) ο υ ς δ π ο λ λ ώ ν δ α-
κ ρ ύ ω ν α ί τ ι ο ς ε φ ύ λ ι ο ς π ό λ ε ο ς π α ρ α ν ά λ ω σ ε ν».
ιά νά η ύπάρχη κα ία α φιβολία διά τά δσα γράφει περί αύτοΰ ό
βασιλεύς ’Ιωάννης Καντακουζηνός, θά παραθέσω εν τά σχετικά χωρία έκ
τής ιστορίας του αυτούσια, χωρίς καν νά εταφράσω εν ούτε λέξιν αυτών.
'Ο Καντακουζηνός (H I, 65, σελ. 402 - 403, εκδ. Βόννης) γράφει: «Σκε-
πτο ένφ (τώ Καντακουζηνώ) δέ περί αυτών προ ςδ,τι χρήσαιτο καί τ ινα έπι-
στήσειεν άρχοντα αύτοΐς (τών κατοίκων τής Ν. Ροδόπης), έδόκει δειν Μο -
τζίλω τήν αρχήν αυτών παρέχειν, ου όνον διά τό ο όφυλον νο ίσας διακεί-
σεσθαι αύτώ εύνοϊκώς τους νο άδας εκείνους, άλλ’ οτι καί ευψυχίας καί τόλ
ης πρός τάς άχας ουδέ ν ένέλιπε καί προς ληστείας καί άρπαγάς άριστα
έξήσκητο. Ή ν γάρ δή ό Μο τζίλος οΰτος τό γένος έν Μυσός (Βούλγαρος),
διά δέ ληστείας καί άρπαγάς έκεΐθεν έ λ α θ ε ί ς, πρός Ρω αίους τε εγέ-
νετο καί ύπό βασιλέως ’Ανδρονίκου τοϊς στρατιώταις κατελέχθη. Χαίρων δέ
αεί ληστείας καί. πολλά τήν Μυσίαν κακουργών διά τά άλιστα έ πειρον τών
τόπων είναι, παρηνεΐτο έν πολλά ύπό τών τά εθόρια τής Μυσών καί Ρω
αίων ηγε ονίας αρχόντων, ή τοιαύτα κακουργεΐν, σπονδών ούσών, καί
πόλε ον κινεί,ν. Ό δέ ού πάνυ πείθεσθαι ήδύνατο, άλλ’ επί τινα χρόνον ή-
συχάζων, τοϊς ό οίοις πάλιν έπεχείρει. Μέλλων δέ ήδη τής κακουργίας δι-
δόναι δίκας, έπεί Μυσοίς τε άπηχθάνετο διά τάς ληστείας καί Ρω αίους ούκ
έθάρρει βουλο ένοις συλλα .βάνειν, άπεχοδρησεν είς Τριβαλλούς (Σέρβους)
καί διέτριψεν εκεί χρό\Όν τινά συχνόν (ιδού δ λόγος διά τόν όποιον διεκδι-
κοΰν αυτόν οί Σέρβοι). "Έπειτα ώς βασιλεύς ό Καντακουζηνός είς Περιθε-
ώριον έκ Βερροίας έπανήκε, πρότερον ολίγον χρόνον Κράλη άποστάς, προσ-
εχώρησε τότε βασιλεΐ. Είδώς δέ αυτόν όντα επιτήδειον πρός τοιαύτην ηγε
ονίαν, τά τε φρούρια ένεχείρισε καί τάς κατά τήν Μερόπην άλλας κώ ας
ούκ όλίγας ούσας. Έ ξ ών ούκ ολίγη χειρ συνελέγετο ληστρική- ήσαν γάρ
ιππείς έν τριακοσίων δλίγω πλείους, πεζοί δέ ύπέρ τούς πεντακισχιλίους-
ών απάντων αύτώ ένεχείρισε τότε τήν αρχήν καί προσέταττε κακουν τάς
πόλεις, αί ή προσχωροΐεν βασιλεΐ».
'Ο Καντακουζηνός συνεχίζων (III, 68, σελ. 421) περί τής πίστεως
τοΰ Μο τζίλου, τοΰ ήρωος τούτου τών Βουλγάρων καί τών Σέρβων, γρά
φει: «Πέ ψαντες δέ (οί έκ Βυζαντίου δρ ηθέντες ’Ανδρόνικος Άσάνης
κλπ. πρός καταπολέ ησιν τοΰ Καντακουζηνοΰ) καί. πρός Μο τζίλον, δς τών
κατά Μερόπην φρουρίων καί τών άλλων νο άδων ύπό Καντακουζηνοΰ τοΰ
βασιλέαχς ένεχειρίσθη τήν αρχήν, έπεισαν ύποσχέσεσι πολλαίς πόλε ον πρός
Μ οντζήλος ή Μοντζίλ 25

έχεΐνον (τόν Καντακουζηνόν) άρασθαι. ΤΗν γάρ ήδη έν λόγφ τινί ό Μο

τζίλος και δύνα ιν περιβεβλη ένος ικανήν».
Περαιτέρω ό Καντακουζηνός (III, 70, σελ. 428) γράφει: «Μο τζί
λος δέ ύπό τών έν Βυζαντίω πεπεισ ένος πόλε ον άρασθαι πρός βασιλέα, έ-
πεί είς ιδυ ότειχον ήσθετο άφιγ ένον, Άβδηρίταις έπεστράτευσεν, έν οις
ώρ ίζοντο αί πρότερον παρά Ά ούρ πεντεκαίδεκα νήες πρός βασιλέα ά-
φιγ έναι κατά συ αχίαν, άς έφύλαττον πεντήκοντα καί διακόσιοι Π εσσών
οί λοιποί δέ συνήσαν βασιλεΐ. Έ ξ ών δ Μο τζίλος κατά τήν έφοδον εκείνην έ-
νέπρησε τρεις, τών άλλων περισωθεισών Περσών δέ άπώλετο ούδείς. Π ρός
δέ τούς βασιλεΐ συνόντας τις ελθών, ώς ναύς τε συ πάσας έ πρήσειε Μο τζίλος
έπελύών καί τούς φύλακας αποκτείνειε, διαδράναι δυνηθέντος ηδενός, άπήγγελ-
λεν. Οί δέ ή σαν έν τοϊς οπλοις εύθύς καί ώρ ηντο Μο τζίλω έπιέναι. Βασίλειος
δέ κωλΰειν πειρω ένου, ώς ετά τήν έξ Ή ρακλείας επάνοδον έπιστρατεύσον-
τας έκείνω ετά τής προσηκούσης έπι ελείας καί σπουδής, και άναγκαιοτέραν
τήν είς Ήράκλειαν στρατείαν έκ πολλών άποδεικνύντος, ούδέν αναγκαιότε
ρου έφασαν εκείνοι τού ά ΰνεσύαι υπέρ τού φόνου τών δ οφύλιον. Ό ρω ν δέ
δ βασιλεύς, ώς ή δύναιτο κατέχειν, καί τήν Ρ όπια ίων συνεξέπε πε στρατιάν,
α α έν κακώσουσαν τά Μοιιτζίλου ήδη φανερώς άφεστηκότος, ά α δέ καί
περί τών βαρβάριον δεδοικώς, ή δι.αφθαρώσιν ύπ' έκείνου, αξιό αχου στρα-
τόπεδον ήδη κεκτη ένου καί πρός τόλ αν καί ευψυχίαν ούδενός τών τότε λει-
πε ένου. Μο τζίλος δέ, δπερ έγένετο, ύπωπτευκώς, ώς ούκ αν άνάσχοιτο τήν
ύβριν δ βασιλεύς, άλλ’ έπ’ αυτόν πέ ψοι. στρατιάν, τήν τε χώραν συνέστειλεγ
είς τάς πόλεις καί τά φρούρια καί αυτός παρεσκεύαστο ώς έπί άχην. ' Οοώτΐ
δέ τήν Περσών (Τούρκονν) καί Ρω αίων στρατιάν δυνατωτέραν ούσαν, ή
ιοστε διακινδυνεύει ν πρός αυτή ν, τό νυν έν έχον εγνω ήσυχιχζει,ν καί έπί,
λεηλασίαν τρέπεσθαι εάν, άναστρέφουσι δέν έπιτίθεσθαι καί βλάπτειν, ήν τι
δύνηται. Καί τήν στρατιάν έχων, κατά τό ΙΙεριθεώριον ύπό βασιλίδα έτι τε
λούν διέτριβεν έλθών καί τήν άνάζευξιν περιέ ενε τής στρατιάς. Βασιλεΐ δέ
τώ Καντακουζηνώ έν Κου ουτζηνοΐς τήν επάνοδον τής στρατιάς καί αύτώ
έκδεχο ένω, έδόκει δεΐν προελθεΐν έπί· ικρόν, εΐ πως έγγένοιτο παρά του
τί περί τής στρατιάς πυύέσθαι. Καί προήλθε ν άχρι πόλεως Μεσσήνης πα-
λαιάς (πρόκειται περί τής Μοσυνουπόλεως), έκ πολλών ετών κατεσκα ένης,
δσον εξήκοντα εχων επο ένους στρατιώτιχς. Έκεΐ δέ τοΰ ίππου ετά τών
συνόντων άποβάς, σκοπούς έν έπε πεν πρότερον φυλάττειν πόρωθεν. Νυ-
σταγ ω δέ ληφύεις, ύπνωττεν έπί. ικρόν ύπνώττοντι δέ ήκούετο λέγουσα
φο3νή· «έγειραι δ καθεύδων καί ανάστα έκ τών νεκρών, καί έπιφαύσει σοι δ
Χριστός». Άνέστη έν ούν αύτίκα ύπό τής φωνής θορυβηθείς, καί τοϊς πα-
ρούσι διηγείτο. 'Ά α δέ καί οί σκοποί άπήγγελλον Ιλθόντες, ώς προσελαύνει.
στρατιά· ακριβώς δέ ούκ εΐχον είδέναι δθεν εΐ η. Βασιλεύς δέ καί οί περί αύ-
τόν ώήθησαν έν είναι τήν οΐκείαν, ύποστρέφουσαν έκ τής λεηλασίας, ό ως
26 Α. Ζ αγχλή

ύπό τής κ ατά τους ύπνους τεθορυβη ένης φωνής, τούς τε νε ο ένους 'ίππους
έχει τής στρατιάς έκέλευε τούς νο έας άπάγειν είς Κου ουτζηνά, και Μα
νουήλ τόν Ταρχανειώτην έκ τών παρόντων ολίγους έκέλευεν άπολεξά ενον,
ευθύς τής ερχό ενης στρατιάς χωρείν και κατασκέπτεσθαι όθεν είη· αυτός
δέ άνελά .βανε τά όπλα ετά τών συνόντων. Ούπω δέ (οπλισ ένων παντελώς,
τεθορυβη ένος έπανήκεν ό Ταρχανειώτης, πολε ίους είναι ψάσκων τούς έ*
πιόντας. Ή ν δέ ό Μο τζίλος, χιλίους άγων επίλεκτους παρά τινων κατασκό
πων, ους επε ψεν αυτός, περί βασιλέως πεπυσ ένος, ότι έν Μεσσήνη τό νυν
έ’χον διατρίβει. ’Ην γάρ ολίγον έν ώ διεΐχε Περιθεώριον Μεσσήνης. Βασι
λεύς έν οΰν τούς περί αυτόν συναγαγών, έβάδιζεν εΰτάκτως διά Μεσσήνης
τήν άγουσαν εις Κου ουτζηνά. 'Ορών δέ Μο τζίλος ούκ ευθύς έπί φυγήν
τραπέντας, άλλα βάδην καί τεταγ ένως άπιύντας, Ιδεισε ή, τινών ένεδρευύν-
των έν τοϊς έρειπίοις τής πόλεως τροπή γένηται περί αυτόν, ά,τάκτοις καί διιε-
σκεδασ ένοις άθρόον έπελθόντων, καί σα>νεΐχε καί αυτός τήν στρατιάν σχο-
λαΐως πόρευο ένην εν λόχοις τρισίν. Έπεί δέ βασιλεύς καί οί περί αυτόν έξω
τών ερειπίων ήσαν καί ένέδρας υποψία ούδε ία ήν, ήλαυνον οί περί Μο τζί
λον έπ’ εκείνους άκρατώς. Τραπο ένων δέ απάντων είς φυγήν, έπεί οί προσ-
δρα όντες τών πολε ίων εγγύς ήσαν βασιλέως, (τών άλλων γάρ αυτός τελευ
ταίος ύπελείπετο), συστραφείς ή ύνετο τοϊς πρώτως φθάσασι, καί έπιπτεν
ό βασιλεύς ίππος τοϊς πολε ίοις συ βαλόντος. Τών οίκετών δέ εις παρών, Λαν-
τζαρέτος όνο α, τοΰ ίππου άποβάς, παρείχετο τόν ίππον βασιλεΐ, ά α δέ καί. συν-
ήρατο έπιβήναι. Έπιβαίνοντα δέ ξίφει τις έπληξεν έπιστάς κατά τής κεφα
λής, έβλαπτε δέ ούδέν, τοΰ κράνους πρός τήν πληγήν γενναίως άντισχόντος.
Έ ξ εκείνου δέ δι’ άπιχσης α υνό ενος τής όδοΰ καί πλήττων καί πληττό ε-
νος, (παρήλθον γάρ πολλοί τών πολε ίων αυτόν) ήλθεν είς Κου ουντζηνά,
παραδόξως διασωθείς, Ααντζαρέτον δέ ξΐφεσι καί δόρασι κατατραυ ατίσαν-
τες καί νο ίσαντες άπεκτονέναι, (δεκάκις γάρ έτραυ άτισαν πρός τοϊς οκτώ),
άπέλιπον έ πνέοντα. Βασιλεύς έν οϋν ούτως έκ τοΰ τοσούτου κινδύνου, η-
δενός άν προσδοκήσαντος, διεσώζετο, καί ό Μο τζίλος ουδέ βραχύ προσ εί-
νας, (παρήλθον γάρ αυτόν πολλοί τών πολε ίων ήλθεν είς Κου ουντζηνά,
έ πνέοντα έετυ καί πολλής αξιωθείς έπι ελείας, έν όλίγω χρόνω υγιής τε
καί σώος αΰθις ήν, ηδέν τών ελών ύπό τών πληγών άποβαλών, πολλής τε
εύ ενείας καί τι ής άπέλαυε παρά βασιλέως, καί υ ε ιζάνων ή έτύγχανε. δοκών
είναι άξιώτερος διά τήν έπιδεδειγ ένην πρός εκείνον εύνοιαν. "Έπεσον δέ
καί τών άλλεον τέτταρες, ών είς ό Βρυέννιος Μιχαήλ ήν, φ πεσεΐν ,αχό ε-
νον έ προσθεν βασιλέως ό ιδυ οτείχου άρχιερεύς πολλώ χρόνω πρότερον
προεΐπεν έάλωσαν δέ καί έτεροι τοσοΰτοι. Μο τζίλος δέ ετά ικρόν, τής
αύτώ επελθούσης στρατιάς άνακεχωρηκυίας. τών έαλωκότων δύο, τόν Ά -
πελ ενέ καί Θεόδοιρον τόν Καβαλλάριον, πρός βασιλίδα τήν ’Άνναν πέ -
ι|)ας ισθούς γ ει τής συ αχίας καί τής πρός τόν πολέ ιον, αύτώ γεγενη έ-
M o t t ζήλος ή Μ οντζίλ 27

γης άχης. 'Η δέ ασ ένως τε έδέχετο τήν αΐτησιν κ α ί δ ε σ π ό τ η ν ά π ε-

δ ε ι κ ν υ. Π ρ ε σ β ε ί α ν δ έ καί πρός β α σ ι λ έ α (τόν
Κ α ν τ α κ ο υ ζ η ν ό ν), π έ ψ α ς έ δ ε I τ ο τ υ χ ε ΐ ν σ υ γ γ ν ώ-
η ς, ά γ ν ώ ω ν ο ΰ τ ω cp α ν ε ί ς, κ α ί κ α κ ώ ς α ε ι ψ ά
ε ν ο ς τ ό ν ε ύ ερ γ έ τ η ν έ π η γ γ έ λ λ ε τ ά τε η δέν
άγνω ονήσειν έτι. Βασιλεύς δέ τό τε τι ωρεΐσθαι ώς α ήχανον ό-
ρών καί τό πολέ ιον εχειν Μο τζίλον βλάπτειν δυνά ενον ώς αλυσιτελές, δι-
ηλλάττετο τε και παρείχετο συγγνώ ην, προσήκοντα υπο ένουν τφ καιρώ. Π ε
κ υ σ έ ν ο ς δ έ α ΰ τ ό ν κ α ί π α ρ ά 6 α σ ι λ ί δ ο ς δ ε σ π. ό τ η ν
γ ε γ ο γ έ ν α ι , τ ή ν σ ε β α σ τ ο κ ρ ά τ ο ρ ο ς α υ τ ό ς παρείχετο α
ξίαν, καί εδοξε τά τούτου άλλον ή τά βασιλίδος προελέσθαι, καί εστεργε τό
ύπό βασιλεΐ τετάχθαι δήθεν έπ’ ολίγον χρόνον».
Π αρά ταΰτα ετ’ ολίγον, ώς γράφει ό Καντακουζηνός, ετά τήν άπο-
χώρησιν τών συ άχων αύτοΰ Τούρκων καί τήν εκστρατείαν τοΰ Άποκαύ
κου κατά τοΰ ιδυ οτείχου και τήν πολιορκίαν τοΰ ισχυρού φρουρίου «Έ πυ-
ύίου», «τούτων δέ πραττο ένων, και ό Μο τζίλος αΰθις έπολέ ησε πρός βα
σιλέα .(τόν Καντακουζηνόν) καί τάς έν Χαλκιδική (ούχί τής Μακεδονίας αλ
λά τής Θράκης) έκάκου πόλεις, δσα δυνατά, τήν έκ βασιλίδος προελό ενος
αξίαν καί δεσπότην εαυτόν προσαγορεύσας». (Καντακουζηνός III, 71, σελ.
433 εκδ. Βόννης).
Συνεχίζουν ό Κουντακουζηνός τά περί τοΰ βίου καί πολιτείας τοΰ Μο -
τζίλου (III, 71, σελ. 43G εκδ. Βόννης) γράφει: «Μο τζίλος δέ έκ τοΰ πρός
άλλήλους τών Ρω αίων πολέ ου ηύξη ένος καί έγας ήδη γεγενη ένος κ α ί
ν ο ί σ α ς έ α υ τ ω ά ρ κ ε ΐ ν π ρ ό ς τ ό σ υ σ τ ή σ α σ 0 α ι ή-
γ ε ο ν ί α ν ΐ δ ί α, ο οίως Καντακουζηνοΰ τε άφίστατο τοΰ βασιλέ-
<ος καί ’Ά ννης τής βασιλίδος, καίτοι τά παρ' εκείνης πε φθέντα τοΰ δεσπό
του επίση α ή φιεσ ένος, καί ο οίως έκατέροις έπολέ ει, καί πόλεις και κώ
ος ύπεποιεΐτο. Μάλιστα δέ Ματθαίω λυπηρός ήν τω βασιλέως υίφ, έπεκδρο-
άς καί λεηλασίας ποιού ενος συχνάς. ’Ήθροισε γάρ ιππέας τετρακισχιλί-
ους ολίγα) ελάσσους, πάντας άριστίνδην εξελεγ ένους, καί ανυπόστατος τις
έδόκει είναι διά τε ευψυχίαν και τήν αυτοφυή τών χωρίων οχυρότητα, ών ήρ-
χεν».
'Άπασαι αί ετα ορφώσεις αύται τοΰ ήρωος τιύν Βουλγάρων καί Σέρ-
βων Μο τζίλου, συνετελέσΟησαν εντός τοΰ αύτοΰ έτους, τοΰ 1343. 'Ο Μο
τζίλος ετά τήν άπόφασίν του ταΰτην, τοΰ νά κηρύξη εαυτόν αυτόνο ον καί
ανεξάρτητον, έγκατέστησε φρουράς εις πάσας τάς οδούς καί έλήστευε τούς
διαβαίνοντας. Μάλιστα πρεσβείαν τινά Σερ ραίων έπιστρέφουσαν έκ τοΰ ι
δυ οτείχου, ένθα προσέφερεν τήν πόλιν είς τόν Καντακουζηνόν, τήν συνέ-
λαβον, καί ώς γράφει ό Καντακουζηνός (ΓΙΙ, 75, σελ. 4 7 3 ) . . . «Οί έκ τοΰ
Μο τζίλου δέ άπιοΰσι συντυχόντες τους έν καί συνέλαβον αυτών, ους ΰστε-
28 Α. Ζαγκλή

ρον απέλυσαν γυ νούς, οι δέ όλις διαδράναι δυνηθέντες, αδθις πρός βασι

λέα έπανήκον, πάσαν απολέσαντες αποσκευήν. Έ φ ’ οί,ς άγαν ήχθετο ό βασι
λεύς ορών τήν πόλιν κινδυνεύουσαν (τάς Χέρσας πολιορκου ένας ύπό τοΰ Κρά-
λΐ) Στεφάνου ουσάν), και έζήτει οπως ά ύνοιτο Μο τζίλον βλάπτοντα τά
έγιστα».
Ό Μο τζίλος φαίνεται ότι εξηκολούθησε τό ληστρικόν αυτόν έ'ργον καί.
κατά τό έτος 1044. Ουδόλως νη ονεύει τούτον 6 Καντακουζηνός κατά τό
έτος τούτο τοΰ ε φυλίου πολέ ου. Κατά τήν άνοιξιν ό ως τοΰ 1345, όταν
ήλθεν.είς βοήθειαν τοΰ Καντακουζηνοΰ ό Τούρκος σατράπης τής Ιω νίας
Ά ούρ, κατόπιν προτάσεως τούτου, έπιθυ οΰντος νά τί ιο ρήση αυτόν διά
τά κακά τά όποια διέπραξεν εις βάρος τοΰ βασιλέως Καντακουζηνοΰ, άπε-
φασίσθη ο κατά τοΰ Μο τζίλου πόλε ος. Ό Καντακουζηνός (11Τ, 86, σελ.
530) αναφέρει τάς κάτωθι, λεπτο έρειας: «Ά ούρ δέ έδειτο βασιλέως ή
έλλειν, αλλά χωρεϊν κατά τοΰ Μο τζίλου. Έ ήνιε γάρ ό βάρβαρος ές τά ά
λιστα έκείνω τών κατά βασιλέως ένεκα τετσλ η ένων. Έ πεί δέ απαράσκευος
ήν ή Ρω αίων στρατιά, κατά Μυσίας τό βαρβαρικόν έχώρει (ήσαν 20.000
ιππείς), έπανήξειν τάχιστα είπόντες, άχρις ού παρασκευάσοιτο ή στρατιά·
βασιλέως δέ κιολύειν πετρω ένου καί φάσκοντος σπονδάς καί συ αχίαν έ
χει ν πρός Αλέξανδρον, (τόν Βούλγαρον βασιλέα), ούκ έπείθοντο, πολέ ιοι
αυτοί Μυσοϊς είπόντες είναι. Καί καταδρα όντες, ανδραπόδων τε καί βοσκη
άτων έπανήκον λείαν έ'χοντες πολλήν. Μετά δέ τούτο καί τής Ρω αίων πα-
ρεσκευασ ένης στρατιάς, έχώρουν κατά Μο τζίλου. ’Εκείνος δέ ήδη δύνα-
ιν ε.γαλήν εχων καί ιδίαν ηγε ονίαν έαυτώ περιποιού ενος, Ξάνθειάν τε
εΤλεν έπιθέ ενος καί τών κατά Μερόπην φρουρίων ήρχε πάντων καί έχρι
Μ όρρας1 προεχώρησε. Πυθό ενος δέ ώς παρασκευάζοιτο έπ’ αυτόν βασι
λεύς ετά τής Περσικής ήκειν στρατιάς, πρεσβείας πέ πω ν, παράγειν έπει-
ράτο, ά καί. πρότερον έξαπατών, ιός αύτώ πολλά ετα έλοι τής πρός αυτόν af
γνω οσύνης, οτι τοι.αΰτα εΰ παθών, κακός όφθείη καί ά νή ων τών καλών, καί
ώς εί συγγνώ ην αύτώ παράσχοιτο, ηδέποτε ύστερον άγνω ονήσων, αλλά
δουλεύσων ακριβώς. Έπεί δέ έκ τούτων αύτώ ήνύετο ούδέν άλλ’ έπυνθάνε-
το σαφώς επιούσαν τήν στρατιάν, πάσαν όση δύνα ις ήν περί αύτόν άθροί-
σας, καί αυτός έχώρει ώς αχού ενος πάσιν ό οΰ καί Ριυ αίοις καί βαοβά-
οοις* εις τοσαύτην γάρ παραπληξίαν αύτόν ή άνοια έξήγαγε καί ή θρασύ-
της. Γενο ένου δέ έν ΓΙεριθεωρίω, καί ή ΙΙερσική στρατιά έφαίνετο επιού
σα· Έπεί δέ πρότερον έπέκειτο τοϊς έν ΙΙεριθεωρίω, καί τότε ήνάγκαζεν είσδέ-
χεσθαι. εκείνον έν ούκ έδέχοντο, άλλ' απέκλεισαν αύτώ τάς πύλας, τούς βαρ
βάρους έπιδεικνύντες καί κελεύοντες είς χεϊρας αύτοΤς ίέναι, ώς τοϊς νικώσιν
άθλον τήν πόλιν έσο ένην τής ανδραγαθίας. "Ινα δέ ή δοκοΐεν παντάπασιν

1) Μ όρρα εκ α λ είτο ή δ υ τικ ώ ς τ ή ς ’Λ δ ρ ω ν ο υ π ό λ εω ς π ερ ιο χή .

Μοντ ζήλος ή Μ οντζίλ 29

αύτοΰ άφίστασθαι, (έδεδοίκεσαν γάρ, η τον κίνδυνον διαδιδράσκων, πικρώς

κολάζη τη ; προδοσίας· ήν γάρ απαραίτητος προς όργάς, και ώ ώς και ά-
πανθρώπως άποκτείνων τούς προσκρούοντας, καί έπί ικροΐς καί είζοσιν
έγκλή ασιν -θάνατον τήν ζη ίαν καταψηφιζό ενος) τόν άδελφιδουν Ράϊκον
ονο α είσεδέξαντο, πεντήκοντα όνον στρατιώτας έχοντα, ΐν’ εί έν νικώη,
παραίτησις προς οργήν εΐη ό άδελοριδοΰς είσδεδεγ ένος· ει δέ ήττώ ενος δια-
φθείροιτο, ηδέν εΐεν κώλυ α εκείνοι ολίγοι δντες πρός τό πράττειν, άττα civ
δοκή συ φέρειν. Μο τζίλος δέ πρός τό τείχισ α τό προ τής πόλεως παρέττα-
τε τήν στρατιάν, οιό ενος άντισχήσειν καί τό τείχισ α εχων ούκ ολίγα συναι-
ρό ενον. Πέυσαι έν ο ον, έπεί προσέβαλαν οί. πρώτως φθάσαντες, ώσαντες
τό Μο τζίλου στράτευ α περί πεντακοσίους χιλίους όντας, τό τε τείχισ α κα-
θήρουν, καί διεσκεδάννυτο έπί λεηλασίαν τής στρατιάς τό πλεϊον, καί πάντα
κατέδρα ον αυθη ερόν καί έληΐσαντο έχρι Μυγδονίας. Βασιλεύς δέ κατό
πιν ετά Ά ούρ καί τής άλλης στρατιάς ερχό ενος συνεώρα τό ετά τοΰ
Μο τζίλου στράτευ α ούχ ήττη ένον, αλλά όνης οδού παραχώρησαν τοϊς
βαρβάροις· έώρα γάρ εύτάκτως καί ετά κόσ ου τεταγ ένον διόπερ καί έδό-
κει ό άγιον έτι ύπολείπεσθαι. Καί συνέταττε τήν στρατιάν καί τήν Ρω αίων
καί βαρβάρων έπί τάγ ασι τρισύ καί τό έν δεξιόν κέρας Ά ούρ είχε ετά
τών ΙΊ ερσών ΐνα βάλλοιεν τούς πολε ίους τοξόται όντες καί προσπίπτοντες
έπί τά γυ νά. Τό δέ αριστερόν Άσάνης. εϊχεν Ιωάννης, ό τής βασιλίδος Ει
ρήνης αδελφός, ετά Ρω αίων καταφράκτιον, κοντοΐς εΐωθότων άχεσθαι.
Τό έσον δέ αυτός έπεΐχεν δ βασιλεύς, τών τε Ρω αίων τούς λογάδας εχων
καί Περσών. Μο τζίλος δέ καί αυτός ο οίως άντιτεταγ ένος ήει πρός τήν
άχην. Έπεί δέ ήσαν ές τάς χεΐρας, άχη έν άνήπτετο σφοδρά, καί άντέ-
σχον τά στρατόπεδα έπί πολύ άλλήλοις. "Ο ως ήττάτο τό Μο τζίλου καί έπι-
πτον πολλοί αυτών. ’ θού ενων δέ πρός τά τείχη τής πόλεως, έπεί διέξοδος
καί άντεπεξαγωγή ούκ ήν τοϊς ϊπποις, ολίγου τοΰ χωρίου ύπολελει ένου ε
ταξύ τών πολε ίων καί τών τειχών, οΐ τε έν Περιθειορίω ήσαν ού προσδόκι
οι είσδέξεσθαι, πρώτος αυτός άπέβαινε του ίππου, είτα καί οί άλλοι απαν-
τες, καί προεΐιτο τοϊς πολε ίοις. Οί δ' έ άχοντο πεζοί, άγωνιζό ενοι έκθό
ως, καί άντείχον έπί πλείστον, τοΰτο έν διά τήν εύιρυχίαν, τοΰτο δέ ότι καί
ή πόλις αυτούς έκώλυε ή κυκλωθήναι, καί. επιπτον πολλοί αχό ενοι. Μέχρι
έν ούν έκεΐνος περιήν ουδέ αυτοί, ύφίεσαν τής τόλ ης, ουδέ όπλα παρεδί-
δουν. Έπεί δέ έπιπτε καί αυτός κατά τήν άχην, οί περιλειπό ενοι παρέδο-
σαν τά όπλα ευθύς, καί ήνδραποδίσθησαν ύπό Ρω αίων καί Περσών, δια
δράναι δυνηθέντος ηδενός, Καί. ό φασίν έπί τών [.ιεγάλιον ατυχη άτων, ώς
ουδέ πυρφόρος ύπολέλειπτον, τοΰτ’ αυτό συνέβη καί τώ Μο τζίλου στρατοπέδφ.
Οί έν γάρ έπεσαν κατά τήν άχην, οί δέ έάλωσαν. Οί δέ έν ΓΙεριθεαιρίω
έστώτες έπί τών τειχών, οΰτ’ ήριΰνοντο υπέρ τοΰ Μο τζίλου, οΰτ’ έπέκειντο
καί αυτοί, αλλά όνον θεαταί τών άγοόνων έπί τών τειχών έκάθηντο. Βασι
30 Α. Ζ αγκλή

λεύς δέ έδάκρυσεν έπί τη συ φορά, ού όνον διά τών πραγ άτων τήν ετα
βολήν, δτι ό πρότερον όλίγω εγάλα περί εαυτού οίό ενος, καί αήττητος τις
είναι δοκών καί δεινός περί στρατηγίας, έν ια τού καιρού ροπή, άτι ος έ-
κειτο συ πατού ενος ύπό τών πολε ίων, ά λ λ’ ο τ ι κ α ί ο ι π ε σ ό ν τ ε ς
6ντ ες τ ο σ ο ύ τ ο ι κ α ί τ ο ι α ύ τ η ν έπιδεδε'δειγ έ
ν ο ι ά ρ ε τ ή ν κ α ί ά ν δ ρ α γ α θ ί α ν, Ρ ω α Ϊ ο ι ή σ α ν, ο ύ ς
ό π ο λ λ ώ ν δ α κ ρ ΰ ιο ν α ί τ ι ο ς ε φύλιος πόλε ος
π α ρ α ν ά λ ω σ ε ν. Ούτω έν οΰν ό Μο τζίλος ήνθησέ τε έν όλίγφ καί έπί
έγα έδοξε τύχης προελθείν, καί τάχιον άπήνθηκε καί κατερρύη. Βασιλεύς δέ
ετά τήν άχην, είς Ξάνθειαν άφΐκτο, ένθα ·ή οικία Μο τζίλου ήν καί ή γυ
νή. Ξανθιεϊς δέ πρώτα έν, ούδέν είδότες περί Μο τζίλου, έπυνθάνοντο πε
ρί εκείνου οπη εΐη. Έ πί δέ κατά τήν άχην έπύθοντο πεσόντα αυτόν καί
σό παν τό στρατόπεδον, τών έν οικείων άπωδυροντο τήν τελευτήν, βασι
λεύ δέ τήν πόλιν παρεδίδουν. Καί ύ βασιλεύς πόλλήν περί τήν Μο τζίλου γυ
ναίκα έπεδείκνυτο τήν επιείκειαν. Έκέλευε γάρ ηδέν τών οντων άφαιρεϊν
αυτής, αλλά πάντα εχουσαν, ή ένειν έπί τής Ρω αίων άν έθέλη γης, ή πρός
οίκε ία ν έπανέρχεσθαι· έκ Μυσίας γάρ ήν. Ή δέ άλλον εΐλετο τήν έπί τής οι
κείας άναχώρησιν, καί πάντα έχουσα άπήρεν είς Μυσούς»;
Βλέπε καί Νικηφόρος Γρηγοράς. X IV . 4, σελ. 703 - 707 καί X I\Τ, 4,
σελ. 727 - 729, έκδ. Βόννης.
Αυτή είναι ή πραγ ατική ιστορία τού Μο τζίλου ή Μο ιτζίλου ή Μο-
ιτίλου (Γρηγοράς) ή Μο τζίλ, ώς ιστορεί αυτήν ό Καντακουζηνός καί έ
όλιγοττέρας λεπτο ερείας ό Νικηφόρος Γρηγοράς, σύγχρονος καί αυτός τών
γεγονότων τούτων, καί όχι τά υθεύ ατα τών Βουλγάρων καί τών Σέρβων.
Τόν ήρωα (!!!) τούτον τών Βουλγάρων καί Σέρβων, ό οποίος τόσον άνέ-
δειξεν εαυτόν ικανόν διά ληστείας καί άρπαγάς, καί ιδιαιτέρως δι’ αχαρι
στίαν καί απιστίαν, ειδικά γνωρίσ ατα τών Βουλγάρων καί τών Σλαύων,
τόν χαρίζο εν είς αυτούς διά νά ή ολυνθώ εν. Τό όνον τό όποιον κρα-
τού εν δι’ η άς είναι δτι, ούτος, ώς γράφει ανωτέρω ό Καντακουζηνός, η
γείτο Ελλήνων κατά τήν άχην τού Περιθεωρίου, καί προ αυτής, καί κα
τά τήν οποίαν τώ όντι έπέδειξεν γενναιότητα καί άπέθανεν ήρωϊκώς, καί ήρ-
χεν χώρας Ελληνικής, κατοικου ένης ύπό 'Ελλήνων καί δχι Βουλγάρων ή
Σλαύων, ώς θέλουν ούτοι. Τό λυπηρόν δι’ η άς τους Έλληνας είναι δτι, χά
ρις είς τόν ε φύλιον πόλε ον τούτον, ά φότεραι αί άντι αχό εναι ερίδες,
έδέχθησαν ένα ληστήν Βούλγαρον, διωκό ενου υπό τής πατρίδος του διά
ληστείας καί άρπαγάς, καί παρέδωσαν είς τόν βόρβορον τά ανώτατα αξιώ
ατα τού Κράτους πρός προσεταιρισ όν αυτού. Καί αυτό είναι έν από τά κα
ταλυτικά τού έθνους αποτελέσ ατα τών ε φυλίων πολέ ων.
Ά θήναι εκέ βριος 1965
ΗΜ. . ΖΑΓΚΛΗΣ
 Μ ΕΝΕΛΑΟΥ ΖΩΤΙΑΔΟ Υ

Ο ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΣ Τ Η Σ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΘΡΑΚΗΣ

ΕΙΣ ΤΑ ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΟΥ ΕΥΞΕΙΝΟΥ ΠΟΝΤΟΥ

’Ίσως δέν υπάρχει τραγικώτερη και σπαρακτικώτερη οΐρα, από τήν

οίραν τοΰ ξερριζω ένου ελληνισ ού από τάς πατραγο νικάς του εστίας τών
χωρών τής Βαλκανικής, τής Μικρασίας καί τοΰ Πόντου.
Μεγάλη ήτο ή χαρά τής άνθίσεοός του καί πανελλήνιον τό όφελος. ΊΊλ-
θεν ό ως ή επάρατος ώρα πού ήναγκάσθη νά εγκατάλειψη τά πάντα, κτη
ατικήν περιουσίαν, επιχειρήσεις καί ία χαρού ενη ζωή καί νά προσφυγή
εις τούς κόλπους τής έλευθέρας πατρίδος. Κατά τό πρώτον ή ιου τοΰ αίώ-
νος ας, άνω τών 2.000.000 ο ογενών ήναγκάσθησαν νά έγκαταλείψουν τά
χώ ατα τής γενέτειράς των καί τούς τάφους τών προγόνων των καί νά ζη
τήσουν άσυλον είς τήν αγκάλην τής ητρός Ελλάδος.
Καί ή Μ Η ΤΕ ΡΑ ΕΛΛΑΣ, παρ’ δλην τήν οικονο ικήν έξάντλησιν α
πό τούς απελευθερωτικούς αγώνας τοΰ έθνους περιέθαλψεν τά τέκνα της έ
στοργήν, συ πόνοιαν καί αυτοθυσίαν καί τά έβοήθησεν νά δη ιουργήσουν
έκ νέου ίαν νέαν ζωήν είς τήν έλευθέραν ελληνικήν γην. Ό σπαρακτικός
δ ως πόνος διά τήν ΧΑΜΕΝ1ΊΝ Π Α Τ Ρ Ι Α θλίβει τήν ψυχήν των καί νο-
σταλγοί απέρχονται είς τό οιραίο ν έ τό παράπονο ν δτι. δέν θά έπανίδουν
τό πατρικό τους σπίτι, τόν τόπον τών παιδικών των ανα νήσεων. Πόθος
καί αίσθη α πανανθρ ώ π ιν ον κάθε ξενιτευ ένου, ιδιαζόντως δ ως Ελληνικόν
από τήν εποχήν τοΰ Ο Μ Η Ρ ΪΚ Ο Τ Ο ΤΣΣΕ Σ.
έν πρόκειται νά άναξέσω εν τάς πληγάς τών πολιτικών αδικιών τοΰ
προσφάτου παρελθόντος. ’Άλλως τε τοΰτο άντίκειται είς τό πνεύ α τής ε
ποχής καί τάς επιδιώξεις τής όργανώσεως τών 'Ηνω ένων ’Εθνών περί κα-
τανοήσεως, φιλίας καί συνεργασίας εταξύ τών λαών διά τής ειρηνικής έ-
πιλύσεως τών διαφορών των. Ή ικανοποίησις δ ως τών ελληνικών διεκδική
σεων έπί τής Βορείου Η πείρου καί τής Μεγαλονήσου Κύπρου ώς καί τής
διαρρυθ ήσεως τών Έλληνοβουλγαρικών συνόρων, έπιβαλλο ένη από Ι
στορικούς, εθνολογικούς καί γεωγραφικούς λόγους, δέ θά είναι όνον ία
πράξις δικαιοσύνης διά τήν εισφοράν καί τάς θυσίας τοΰ ελληνισ ού είς τήν
εκπολιτιστικήν έξέλιξιν τής άνθρωπότητος, αλλά καί εποικοδο ητικόν έργον
ειρήνης. Ή διαρρύθ ισις τών 'Ελληνοβουλγαρικών συνόρων θά απολύτρω
ση έκ τού Βουλγαρικού ζυγού καί, τούς αύτόχθονας Πο ακικούς πληθυσ ούς,
οί όποιοι διακαώς ποθούν δυνά ει τοΰ όγ ατος τής αύτοδιαθέσεως, τήν έ-
νωσιν έ τούς ό αί ονας αδελφούς Πο άκους τών τής έλευθέρας 'Ελλάδος,
 Μενελάου Ζ ω ΐιά δο υ
32

τής Ελλάδος της Θρησκευτικής ανεξιθρησκείας, τής πολιτικής οικονο ίας,

της η οκρατίας.
Και τώρα ή σκέψις ας ευλαβικά θά στροφή είς τάς χα ένος πατρίδας
πέραν τοΰ Π Α Ρ Α Π Ε Τ Α Σ Μ Α Τ Ο Σ , ιδίως εις τάς Έλλη νικάς πολιτείας τής
’Ανατολικής Ρω υλίας είς τάς άκτάς τής Μαύρης Θαλάσσης ώς νη όσυ
νου είς τούς Α Γ Ν Σ Τ Ο Υ Σ ΤΑ Φ Ο ΤΣ ΜΕ ΤΑΣ ΙΑ ΓΡΑ Φ ΕΙΣ ΑΣ ΚΑΙ
11ΛΑΣ ΤΟ Γ Ρ ΑΦ Η ΜΕΝ Α Σ Ε Π ΙΓ Ρ Α Φ Α Σ Μ ΝΗΜ ΕΙ Ν ΚΑΙ ΣΤΑΥ
Ρ Ν ΕΊΣ ΤΑ Σ Κ Ο Ρ Π ΙΣ Μ Ε Ν Α ΚΟΚΚΑΑΑ Τ Ο Τ ΕΛ Α Η Ν ΙΣΜ Ο Τ ά-
νά την Βαλκανικήν από το ΡΑ Γ Α Τ Σ Α Ν Ι Μ ΕΧ ΡΙ τών κορυφογρα ών
τής Πίνδου καί τής Ρ Ο Ο Π Η Σ θυ άτων, και τούτων ιας τραγικής ει
αρ ένης εθνικ ώ ν αγώνων από τούς οποίους είναι, βγαλ ένη ή ΕΑ Λ Η Ν ΙΚ Η
ΕΑΕΤΘ ΕΡΙΑ .
Καί σή ερον ή απαγόρευσες πάσης επικοινωνίας έ τόν κόσ ον πού
χωρίζει τό σιδηρούν παραπέτασ α ζωντανεύει τόν πόνον, αλλά καί αυξάνει
τήν νοσταλγίαν εις τάς ψυχάς ας καί διατηρεί ζωηράς τάς ανα νήσεις ας
καί τάς ελπίδας.
ΧΕΙΜΑΡΑ, ΙΙΡΕ Μ Ε Τ Η , Α Ρ Γ Τ Ρ Ο Κ Α Σ Τ Ρ Ο Ν , Κ Ο Ρ Τ Τ Σ Α , Μ Ο
ΣΧΟ IIΟ Α ΙΣ διατηρούνται άσβεστοι δάδες πάλης αιώνων ολοκλήρων, τήν
οποίαν αντιλαλούν τά βουνά καί τά φαράγγια τής Βορείου Ηπείρου, δτι,
έφ’ δσον υπάρχει ΘΕΙΑ καί Κ Α Ν Θ Ρ ΙΙΙΝ Η ΙΚ ΑΙΟ Σ Τ ΝΗ ή αρτυ
ρική αυτή γή θά άνακτήση τήν ελευθερίαν της καί θά επανέλθη είς τούς κόλ
πους τής ητρός Ελλάδος.
ΤΟ Η Ρ Ι ΚΟ Μ Ο Ν Α Σ Τ Η Ρ Ι, ή Άνταρτα άνα Γευγελή, ή πνευ α
τική Στρω νίτσα, τό άθάνατο Κρόυσοβο καί τόσαι άλλαι. σβησ έναι Έλλη-
νικαί έστίαι τής Γιουγκοσλαβίας ζωηρά ακό η διατηρούν τήν αίγλη ν τού ελ
ληνικού των εγαλείου τής πνευ ατικής καί οικονο ικής πρωτοπόρείας. ΜΕ-
Λ ΕΝ ΙΚ Ο Ν , Ν Ε Τ Ρ Ο Κ Ο Ι1 ΙΟ Ν , Τ Ζ Ο Τ Μ Α Π Α , ΙΙΕ Τ Ρ ΙΤ Σ ΙΟ Ν , Π Ε
Ρ ΙΣ Τ Ε Ρ Α , Φ ΙΛ ΙII Π Ο Τ Π Ο Λ Ι Σ , ΣΤΕΝ ΙΜ Α Χ Ο Σ, ΚΑΒΑΚΑΗ, Ο Ρ-
Τ Α Κ ΙΟ Ι· , Α ΕΤΟ Σ, Β Α Σ ΙΛ ΙΚ Ο Σ , ΑΓΑΘΟΥ Π Ο Α ΙΣ, Σ Ζ Ο Τ Π Ο Λ ΙΣ ,
Π Υ Ρ Γ Ο Σ , Α ΓΧ ΙΑ Α Ο Σ, Μ Ε Σ Η Μ Β ΡΙΑ , Α Σ Π Ρ Ο Σ , Β Α ΡΝ Α , ΑΡ-
Μ ΙΊΑ Ν Α Σ Η , Κ Α Β Α Ρ Ν Α δέν είναι απλά ονό ατα, είναι Ιστορικά! πρα
γ ατικότητες πού εδη ιουργήθηκαν από τόν ελληνικόν' όχθον, έστίαι, εθνι
κού πολιτισ ού, κέντρα οικονο ικής ευη ερίας καί πνευ ατικής άναπτύξεως,
πού έχουν παυσει, νά δρούν, άλλ’ εξακολουθούν νά υπάρχουν ώς Εθνικές
Π Ν ΕΥ Μ Α ΤΙΚ ΕΣ Α ΞΙΕΣ καί σύ βολα, ιας άνίσου πάλης, είς τήν οποίαν
υπέκυψαν διά τής καταδίκης των χάριν τής διεθνούς πολιτικής σκοπι ότη-
τος. ’Εκείνο πού δέν θά παύση ποτέ νά ύπάρχη, ά πάντα θά φωτίζη τήν ε
θνικήν ας συνείδησιν είναι ή ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Η ΑΛΗΘΕΙΑ τής ελληνικότητας
τών πόλεων ,πού από 2500 καί πλέον ετών άπετέλεσαν τούς προ αχώνας τής
έπιβιώσεως τού έθνους, οσάκις εύρίσκετο ε πρός είς τόν έσχατον κίνδυνον τών
επιδρο ών έκ τού Βορρά.
*0 Ε λ λ η νισ ό ς είς τά παράλια τ ο ΐ Ε υξεινηυ Π ό ντο υ 33

Ό ιστοριογράφος Πολύβιος 201 - 120 π.Χ. εκθέτων ιδίας κρίσεις

καί συ περάσ ατα έπί τών ιστορικών γεγονότων εγραφεν: «ΑΕΙ ΓΑΡ
I I Ο Τ ’*ΑΝ ΕΝ Μ Ε Γ Α Π Ο Α Ι Η Ν Κ ΙΝ Τ Ν Ο ΙΣ , Ε Ι ΜΗ ΜΑΚΕ Ο-
ΝΑΣ Ρ ΙΨ Ο Μ Ε Ν Π Ρ Ο ΦΡ Α ΓΜ Α», δηλαδή, ή Ελλάς θά εύρίσκετο πάν
τοτε σέ εγάλους κινδύνους, εάν δέν είχαν τό Π Ρ Ο Π Τ Ρ Γ ΙΟ Ν τών Μα-
κεδόνων γενικώτερον τών Βορείων Ελλήνων.
Ή θάλασσα διά τόν 'Ελληνισ όν ήτο Ε ΤΛ Ο ΓΙΑ Τ Ο Τ ΘΕΟΤ, παραλ
λήλους δ ως ήτο καί κατάρα· διότι συνεπεία τής αποδη ίας είς τάς άκτάς
τού έκάστοτε γνωστού κόσ ου τών Ικανότερων εθνικών στοιχείων, ό 'Ελλη
νισ ός δέν έπεξετάθη πρός Βορράν καί τά Μεσόγεια, είς βάρος τής πλούσι
ας Βαλκανικής ένδοχώρας ώς συ παγής εθνική ένότης.
Ή ιστορία τού Ελληνισ ού είς τά παράλια τού Εύξείνου Πόντου αρ
χίζει από τού IV αίώνος π.Χ. διά τών πρώτων αποικιακών του εξορ ήσεων.
Ή Σκυθική περιοχή προσέφερεν τά κατάλληλα εδάφη διά τήν άνάπτυξιν
τού ε πορίου καί τήν διάδοσιν τοΰ πολιτισ ού.
Είς τήν ’Ιωνικήν δωδεκάπολιν προεϊχεν ή Μίλητος ή οποία ετά τήν
Καρχηδόνα, διετέλεσεν έπί δύο περίπου δεκαετηρίδας ή εγαλυτέρα έ πο-
ροναυτική δύνα ις τής εποχής. 'Η ναυτιλία ήτο πάθος είς τούς αρχαίους
Μιλησίους καί ή αδελφότης τών άειναυτών διήγαγεν Π Α Ν Τ Ο Τ Ε έπί τών
πλοίων καί τάς πολιτικάς της συνεδριάσεις έκτελεΐ, έπί τών πλοίων είς τό α
νοικτόν πέλαγος, ώς αναφέρει ό ιστορικός Παπαρρηγόπουλος.
01 θρύλοι καί οί ύθοι τής Μήδειας, τής ’Ιφιγένειας καί τών ’Αργο
ναυτών καί οί όρα ατισ οί ενός άγνωστου κόσ ου ώς καί ή ανάγκη δίοχε-
τεύσεως τών εκτάκτων προϊόνιων υφαντουργίας τής Μιλήτου, ελκύουν τούς
Μιλησίους είς τόν ανεξιχνίασταν Α ΞΕΝ Ο Ν Π Ο Ν Τ Ο Ν , ό όποιος δα ά
ζεται από τήν επι ονήν καί τό θάρρος τών Θαλασσοπόρων τής Ιω νία ς καί
εταβάλλεται είς Ε Τ Ξ Ε ΙΝ Ο Ν Π Ο Ν Τ Ο Ν . Πρώτος σταθ ός τά ση ερι
νά Κέντρα, τό ΑΎΛΓΚΟΝ Τ ΕΙΧ Ο Σ, ή Άγαθούπολις καί ό Βασιλικός. Ό
’Αναξί ανδρος ό Μιλήσιος, αθητής τού Θαλή, ενός έκ τών επτά σοφών τής
Ελλάδος, ίδρυσε τήν ’Απολλωνίαν, τήν ση ερινήν Σωζόπολιν 570 χρόνια
π.Χ. Ό ’Αναξί ανδρος έθεώρει τήν γην, σώ α κυλινδροειδές Κ Ε Ν Τ ΡΟ Ν
Τ Ο Τ Π Α Ν Τ Ο Σ , καί διά φιλοσοφικών σκέψεων απεδείκνυεν, δτι ό κόσ ος
ήτο θειον δη ιούργη α άνωτέρου δντος περί τού οποίου έλεγεν: Π Α Ν Τ Α
Π Ε Ρ ΙΕ Χ Ε ΙΝ ΚΑΙ Π Α Ν Τ Α Κ Τ Β Ε Ρ Ν Α Ν ΚΑΙ Τ Ο Τ Τ Ο Ε ΙΝ Α Ι ΤΟ
Θ ΕΙΟ Ν , ΑΘΑΝΑΤΟΝ Γ Α Ρ καί Α Ν Λ ΕΘ ΡΟ Ν . 'Ο ίδιος πρώτος εστη-
σεν ηλιακόν ώρολόγιον καί διήρεσεν τήν η έραν είς δώδεκα ώρας ώς άπο-
δεικνύεται από εύρεθέντα αρ άρινα τε άχια παλαιού ώρολογίου είς τήν Μι-
κρόνησον τής Σιοζοπόλεως.
Πόση καταπληκτική διαφορά εταξύ τών Α ΡΧ Α Ι Ν 'Ελλήνων καί
τών Κ Α ΡΧ Η Ο Ν Ν οί όποιοι ήσαν Λαός Μ Ο Ν Ο Ν έ έ ποροκρατικόν

3
Ό 'Ε λληνισ ός είς τα παράλια τοΰ Ε υξείνου Π όντου 35

κρινο ένους διά τήν όρφωσιν καί τόν υλικόν των πλούτον, ήτοι την αρι
στοκρατίαν τής πόλεως, τούς Ρ Α Γ Γ Α Λ Α ΙΟ Τ Σ πού αποτελούσαν τήν ε-
σαίαν αστικήν τάξιν καί τέλος τα Π Α Ρ Τ Σ Α Α Ο Ζ Ο Τ Μ Π Ο Τ Ν Α τήν κα-
τωτέραν εργατικήν τάξιν.
Ή κοινωνική διάκρισις έτηρεϊτο αύστηρώς ακό η καί είς δυσχερείς
καί τραγικάς στιγ άς. Μετά τήν συνθηκολόγησιν τής Τουρκίας καί τής Ρω
σίας τω 1829 έπεβλήθη ετανάστευσις κατοίκων εις τήν Ρωσίαν καί δη ο
τικόν άσ α τής εποχής ελεγεν:

Ζ Ο Π Ο Λ ΙΙ ΜΟΤ Π Α ΙΝ Ε Μ Ε Ν Η
ΠΟΥ Ε ΙΣ Α Ι ΣΤΟΝ ΚΟΣΜ Ο ΞΑΚΟ ΥΣΜ ΕΝΗ
ΙΙΟ Υ Σ Ε Π ΑΡ Α ΙΤΟ Υ Ν Ε Β ΙΑ ,
ΚΑΙ ΠΗΓΑΙΝΟΥΝ ΣΤΗ ΡΟΥΣΙΑ
ΚΑΙ ΤΑATΑΝΙΑ ΞΑΚΟΥΣΜΕΝΑ
Ο ΣΟ Ι Ε ΙΧ Α Ν Ε Κ Α Ρ Μ ΙΙΟ Ν ΙΑ ( ά Φεριφαιοι)
Μ Π Η Κ Α Ν Ε Μ Ε Σ ΤΑ Λ Α Τ ΣΟ Ν ΙΑ ,
ΟΣΟΙ ΕΙΧΑΝΕ ΚΑΠΙΚΙΑ (Οί ραγγαλαiot)
ΕΝΑΥΛ ΣΑΝΕ ΚΑΪ ΚΙ Α
ΟΙ ΦΤ ΧΟΙ ΤΕ, ΟΙ ΚΑΥΜΕΝΟΙ
ΚΑΘΟΝΤΑΙ ΣΥΛ ΑΟΓΙΣΜΕΝ ΟΙ
ΚΓ Ο ΑΜΙΡΑΑΑΗΣ ΤΣΙ ΛΕΓΕΙ:
Ε ΙΣ Α Σ Τ Ε ΕΤ Ο ΙΜ Α ΣΜ Ε Ν Ο Ι
Κ Α Ι Μ Ε ΤΟΥ ΘΕΟΥ ΤΓΙ Χ Α Ρ Ι
ΣΑΣ Μ Π Α ΡΚ Α Ρ ΣΤΟ Κ Α Ρ Α Β Ι.

Θά ήτο παράλειψις, εάν, ό ιλοΰντες διά τήν Σωζόπολιν δέν άνεφέρο εν

τούς περίφη ους γαύρους της, ήτοι τά σηκοτάκια τών σκο βριών τής Μαύ
ρης Θάλασσας έ τούς οποίους τελευταίως είς δύο διατριβάς του είς τά
«ΝΕΑ» ήσχολήθη ό συγγραφεύς τού βυθού τής θαλάσσης Θέ ος Ποτα ιά-
νος. Μετά τούς διωγ ούς τού 190G καί τήν ετανάστευσιν, οΐ Σωζοπολϊται
έγκατεστάθησαν είς τήν Εύξεινούπολιν τής Θεσσαλίας καί είς τό Τόψιν τής
Μακεδονίας, (τό όποιον νο ίζο εν ότι. έπρεπε νά όνο ασθή Νέα Σωζόπολις).
«Ή ιστορία τής έν Ιίόντω ’Απολλωνίας Σωζουπόλεως από τής ίδρύσεως
έχρι σή ερον» τού Κωνσταντίνου . Παπαϊωαννίδου, έκδοθεΐσα τό 1933
έν Θεσσαλονίκη είναι, ία επιστη ονική καί γλαφυρά εργασία, αθάνατον
νη εϊον τής έλληνικότητος τής πόλεως. Είς τόν υχόν τού κόλπου ΕΒΕΑ-
Τ Ο Σ , ώς εξάγεται έκ τής Βυζαντινής Νο οθεσίας περί Καστροκτησίας, I-
δρύθη Κάστρον, έξ ού ό ση ερινός Π Τ Ρ Γ Θ Σ (B O U R G A S ) Μ ΓΙΟ ΤΡ-
ΓΚΑΖ. Νέα πλούσια έ ποροβιο ηχανική πόλις. Συνδέεται σιδηροδρο ικούς
έ τήν Σόφιαν καί δι’ αυτής έ τήν 'Εσπερίαν έ πλεΐστας διακλαδώσεις
36 Μενελάου Ζ ω τιάδου

πρός τήν Κωνσταντινούπολιν, Βορράν και Νότον. Είναι ό κυριώτερος έξα-

γωγικός λι ήν τής Βουλγαρίας και έχρι τοΰ 1906 τό εισαγωγικόν έ πό-
ριον ώς καί τό έξαγωγικόν ήσαν κυρίως εις τάς χεΐρας Ελληνικών ’Ε πο
ρικών Οίκων, ερικοί έκ τών οποίων ήσαν διεθνούς φή ης ώς ό ΙΟ Ν Τ-
Σ ΙΑ Η Σ , ό ΧΑΛΚΙΟ Π Ο ΤΛ Ο Σ, Ο Μ Π Ε Ζ Η Σ , ό ΙΑ Μ Α Ν ΤΟ ΤΡΟ Σ
καί άλλοι, ά)ς καί είς χεΐρας ολίγων ’Ισραηλιτών. Ό ’Εθνικός Ευεργέτης
Άνδρέας Συγγρός, αναφέρει είς τά απο νη ονεύ ατά του οτι τήν πρώτην
ε πορικήν εργασίαν διά προσωπικόν του λογαριασ όν αρκετά επωφελή,
τήν ένήργησεν είς τόν Π ύργον δι’ εξαγωγής έ είδος δη ητριακών. Ό
πλούτος τών κατοίκων καί ή προσήλωσίς των είς την εθνικήν ιδέαν τούς έ-
πέτρεψεν νά ιδρύσουν εγαλοπρεπείς εκκλησίας καί εκπαιδευτήρια τά όποια
έπεσκίαζον τά κρατικά τοιαΰτα τής βουλγαρικής κυβερνήσεως. Ή υπεροχή
τών Ελλήνων είς τήν Οικονο ικήν ζωήν τοΰ Π Τ Ρ Γ Ο Τ ώς καί τών Ελλη
νικών ’Εκπαιδευτηρίων, ήτο αφορ ή έ ανία νά χύνεται ή πικρόχολος χολή
φθόνου καί ίσους τής ανθελληνικής πολε ικής κατά τοπικής έφη ερίδος
«ΖΛΕΤΣΚΑ», ή οποία έφερε καί τό όνο α «ΧΟΛΗ» τοΰ «ΤΖΕΝΤΟ ΜΟ-
ΣΚ Φ». 'Η ζωηρά εθνική δράσις, πρόοδος καί ά ιλλα τών οργανώσεων καί
Συλλόγων ώς τής Φ ΙΛ Α ΡΜ Ο Ν ΙΚ Η Σ «τής ΟΜ ΟΝ ΟΙΑΣ» κλπ., εταξύ
τών οποίων υπήρχε σύ πνοια καί συντονισ ός ενεργειών ώς ήτο φυσικόν ύ-
πέκυψαν είς τήν Ο ΡΓΑ Ν Μ ΕΝ Η Ν Κ Ρ Α Τ ΙΚ Η Ν Β ΙΑ Ν .
Ο ί ΙΙύργιοι, κυρίως αστοί καί έ ποροι, διεσκορπίσθησαν από τόν αν
θελληνικόν σίφωνα τής Βουλγαρίας είς τήν ξένην, καί έν Έλλάδι εγκατε-
στάθησαν είς τά λι ενικά ε πορικά κέντρα.
ΙΙροχωροΰ εν διά τήν Άγχίαλον διά έσου τής καρποφόρου πεδιάδος
έ απειράριθ α ελληνικά χωρία. ιερχό εθα από τό θρυλλικό καί ιστορι
κό Μ Ο Ν Α Σ Τ Η Ρ Ι, τόν Α Γ ΙΟ Ν Γ Ε Ρ Γ ΙΟ Ν , τοΰ Α ΡΚ Α ΙΤ Ο Τ ΕΛΛΗ-
Ν ΙΣ Μ Ο Τ τής ’Ανατολικής Ρω υλίας. Κ Α Ρ Π Ο Φ Ο Ρ Ο Σ περιφέρεια, α
πέραντοι άλυκαί αί όποϊαι έκάλυπτον τάς άνάγκας τής Βουλγαρίας από
άλας. Α Μ ΙΓΗ Σ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Ο Σ Π Λ Η Θ Τ Σ Μ Ο Σ ασχολού ενος κυρίως είς
παραγωγικά έργα, είς τήν παραγωγήν άλατος, τήν αλιείαν, τήν καλλιέργει
αν δη ητριακών καί α πέλων, δι’ εξαγωγήν νωπών σταφυλών καί εξαιρε
τικών κρασιών ιός καί φυτώριο ν ’Α ερικανικών κλι άτων κλπ.
Φυσιοκρατία καί Μικροφεουδαλισ ός, Οίκοκυρωσύνη καί αρχοντιά. Ό
παρά τοΰ επισή ου Κράτους δ ως ύποδαυλιζό ενος ετά φανατισ οί) φθό
νος τών Βουλγάρων, ιός καί ή ε πρηστική ισελληνική πολε ική τής έιιπνε-
ο ένης καί χορηγού ενης τοπικής Έφη ερίδος Κ Ρ Α Ι (Α Κ ΡΑ ) έδη ιούρ-
γησαν καί ύπέθαλψαν τόν ανθελληνικόν κίνη α καί τήν 30 ’Ιουλίου τώ 1906
ή Άγχίαλος έγινεν ολοκαύτω α έπί τών ’Εθνικών επάλξεων. ’Από τήν στά-
κτην της ή πολιτεία ώς ό υθικός Φοΐνιξ, δικέφαλος άνεφύει ή Α ΓΧ ΙΑ Λ Ο Σ
Τ Η Σ Θ ΕΣΣΑ Λ ΙΑ Σ καί II Α ΓΧ ΙΑ Λ Ο Σ τής Μ ΑΚΕ ΟΝΙΑΣ, αί όποϊαι
Ό 'Ε λληνισ ός εις τά παράλια του Ε ΰξείνου Π ό ντου 37

είναι γε αται από ζωήν και παραγωγικήν ικανότητα. Ή Άγχίαλος έσα

από τίς φλόγες τοΰ ράκου Μ Α ΤΡΟΜ Μ ΑΤΗ1 είναι ία ζωντανή ιστορική
περιγραφή τοΰ παρελθόντος τής ελληνικότατης καί εΰη ερούσης Άγχιάλου.
Ή Βορειότερα αποικία τής Θράκης ήτο ή Μ ΕΣΗ Μ Β ΡΙΑ , ίδρυθεϊσα α
πό τούς Μεγαρεΐς τό 520 π.Χ. ό>ς αναφέρει ό Στράβων. 'Υπήρχε αυτόνο ος
καί έλος τής Πενταπόλεως τοΰ Πόντου καί είς αυτήν άνετράφη ό Λέων δ
’Ίσαυρος, ό Αύτοκράτωρ τοΰ Βυζαντίου. Πλησίον αυτής καί εις τάς νοτί
ους ΰπορείας τοΰ Αί ου οι Βούλγαροι υπέστησαν ερονι,κωτάτην ήτταν καί
ή περιφέρεια ονο άζεται είσέτι ΚΟΚΚΑΛΟΤ.
Κατά τήν Βυζαντινήν περίοδον ήτο κέντρο ν εξορίας καί άναπαύσεως
Μεγιστάναιν τοΰ Βυζαντίου. ’Ά νω τών 40 ’Εκκλησιών έκ τών οποίων αί
πλεΐσται, εΐναι. αριστουργή ατα Βυζαντινής Τέχνης, κοσ οΰν τήν ΜΕΣΗΜ-
Β Ρ ΙΑ Ν , διά τήν οποίαν δ Βασιλεύς Φερδινάνδος έλεγε δτι ήτο ή ωραιό
τερα ανακάλυψης είς τήν χώραν του. Α Μ ΙΓΗ Σ ΕΛ Α Η Ν ΙΚ Ο Σ Π Λ Η
ΘΥΣΜ ΟΣ καί εδώ. Μέχρι τοΰ 1906 όνον δύο χωροφύλακες ήσαν Βούλ
γαροι. Τό 1453 κατελήφθη από τούς Τούρκους. Οί Μεση βρινοί είχον έ
φυτον τάσιν πρός τήν Ναυτιλίαν, ε πορίαν καί αποδη ίαν. Έ πί Τουρκο
κρατίας προ τής άναπτύξεως τών σιδηροδρο ικών συγκοινωνιών, είς κάβε
κέντρον καί συγκοινωνιακόν κό βον καί είς τάς διαβάσεις όβρουτσας— Βεσ-
σαραβίας έχρι τής Όδησσοΰ εγκαθίσταντο Μεση βρινοί οί όποιοι ήσχο-
λοΰντο έ τό ζωε πορίαν (τζελέπης), τήν Ξενοδαχείαν (Χαντζή), εισαγω
γήν καί εξαγωγήν τών προϊόντων τής περιφερείας των ώς καί Τραπεζιτι
κός εργασίας, ήτοι ήσαν Παντοπώλαι έ δλην τήν ση ασίαν τής λέξεως.
Μετά τήν εσοδείαν έκάστου έτους οί διεσπαρ ένοι Μεση βρινοί κατά τάς
έορτάς τοΰ Ά γιου η ητρίου έπεσκέπτοντο τήν γενέτειράν των, ίππεύοντες
Αραβικά άλογα, διά νά προσκυνήσουν τήν Π αναγίαν καί νά τραγουδήσουν
τό δη οτικό τραγούδι:

Τ Ρ Α Κ Ι Ο Ξ ΕΝ Ο Σ ΒΟΥΛ ΕΤΑΙ Σ Τ Ο Ν Τ Ο Π Ο Ν ΤΟΥ ΝΑ Π Α Γ Η

Φ ΤΙΑ Ν ΕΙ Α ΣΗ Μ ΕΝ ΙΑ ΠΕΤΑ ΛΛ Α, Κ Α ΡΦ ΙΑ ΜΑΛΑΜΑΤΕΝΙΑ
ΝΥΧΤΑ Σ ΕΛ Ν ΕΙ Τ ’ ΑΛΟΓΟ, ΝΥΧΤΑ ΤΟ ΚΑΛ Υ Β Ν ΕΙ
Β Α Ν ΕΙ ΤΑ ΦΊΈ Ρ Ν IΣ Τ Ρ ΙΡ I Α ΤΟΥ, ΚΑΙ Ζ Ν Ε Ι ΤΟ Σ Π Α Θ Ι ΤΟΥ

Είς τήν είσοδον τίς πόλεως τούς έγΐνετο υποδοχή καί από τά δισάκια
έσκορπούσαν φλουριά και Α Σ Π Ρ Α . Κατά τήν εποχήν ταύτην ή Μεση βρία
ήτο τό έ πορικώτερον καί ναυτικώτερον κέντρον τής δυτικής παραλίας τοΰ
Εΰξείνου Πόντου έ στόλον άνω τών εκατό ε πορικών Σκαφών, τά δποϊα
διέπλεον τόν Ευξεινον ΙΙόλπον, τό Αίγαΐον καί τήν Μεσόγειον. Ο ί καραβο

1) Π εριγραφή τής καταστροφής τής Ά γ χ ιά λ ο υ στά 1906,

38 ' Μενελάου Ζ ω τιάδου

κύρηδες ε ποροπλοίαρχοι ώς ή οικογένεια Κ Ο Τ Μ Π Α Ρ Η , Χ Ρ Τ Σ Ο Β Ε Ρ Γ Η

και άλλαι, τόν υλικόν των πλούτον έθυσίασαν εις τόν βω όν τής Ελληνικής έπα-
ναστάσεως. Οί Μεση βρινοί διεκρίνοντο διά τόν πρακτικόν καί συνεταιριστι
κόν των πνεύ α. Ό Πάγκαλος ετά τήν απελευθέρωσης εγκαταλείπει άξιό-
λογον περιουσίαν πρός χορήγησιν υποτροφιών είς νέους σπουδαστάς και ϊδρυ-
σιν αλιευτικής Σχολής. Είς τόν Μητροπολιτικύν Ναόν τών ’Αθηνών ή βα
ρύτι ος είκών τής Π αναγίας είναι δωρεά τοΰ Μεση βρινού Κου πάρη.
Ή Μεση βρία τοΰ Εΰξείνου Πόντου τοΰ έν Τεργέστη Μαργαρίτη Κων-
σταντινίδου1, (έκδοθεΐσα τή έπι ελεία τοΰ Γεωργίου Μ έγα), είναι κάτοπτρον
τής ελληνικής ζωής τής πόλεως άνά τούς αιώνας ή οποία διαιωνίζεται είς τήν
ΝΕΑΝ Μ Ε Σ Η Μ Β ΡΙΑ Ν τής Μακεδονίας, τήν οποίαν όταν έπεσκέφθη ό ά-
αεί νηστος Μιχαλακόπο υλος, έ εινε κατάπληκτος από τόν πολιτισ όν καί τήν
φιλοξενίαν τών κατοίκων της.
Ή ιστορία τής Μεση βρίας είναι ό οία έ τήν ιστορίαν τών άλλων ελ
ληνικών αποικιών είς τάς άκτάς τοΰ Εΰξείνου Πόντου.1 Είς τήν εποχήν τής
Ρω αιοκρατίας αί διαταγαί άπευθύνοντο είς τήν ελληνικήν γλώσσαν καί
όλων συ πτω ατικώς, καί είς βραχέα χρονικά διαστή ατα, ΰπέκυπτον είς
τήν σλαυοβουλγαρικήν καταδυνάστευσήν καί άπαξ είς ’Ενετούς καί είς τούς
Γενουησίους. "Ο ως ποτέ καί είς ούδε ίαν περίοδον άπέβαλον τόν κα-
θαρώς ελληνικόν των χαρακτήρα ό όποιος Α Ν Α Α Ο Ι ΤΟ Σ διετηρήθη καί
έπί Τουρκοκρατίας. ΤΑ Η Θ Η καί ΕΘΙΜΑ τών 'Ελλήνων τής Ά ν. Ρω υ
λίας είς τά παράλια τού Εΰξείνου Πόντου ώς καί ή γλώσσα των παρέ εινε
καθαρώς ελληνική καί. έστάθη αδύνατον Μαυροθαλασσΐται καί βουλγαρο α-
θεϊς ακό η, νά ο ιλήσουν τήν βουλγαρικήν γλώσσαν έ ίδιάζουσαν τραχεΐ-
αν Βουλγαρικήν προσφοράν. Χαρακτηριστικώς αναφέρω ίαν όνον ο ολο
γίαν τοΰ Βουλγάρου Καθηγητοΰ ΙΣ ΙΡ Κ Φ - BTJLGARIE έτ. 1910. Σό
φια, σελίς 142. «Οί "Ελληνες οίκοΰσιν έν τή ακτή τοΰ Εΰξείνου Πόντου ό
που καθαραί Έλληνικαί πόλεις ύπάρχουσιν ώς ή Μεση βρία, ή Σωζόπολις
καί (Ε Π ΙΜ Ε ΙΚ Τ Ο Ι) ή Άγχίαλος, ό Πύργος, ή Βάρνα». Ή ο ολογία τής
Έλληνικότητος έχει ιδιαιτέραν ση ασίαν, διότι έγένετο τέσσαρα έτη ετά τό
ανθελληνικόν κίνη α, είς προπαγανδιστικήν έπίση ολ' έκδοσιν.
Ό Μέγας Πέτρος αντιλα βάνεται τήν σπουδαίαν στρατηγικήν καί οι
κονο ικήν ση ασίαν τής Μαύρης Θαλάσσης καί τών Στενών τών αρδανελ-
λίων πρός τήν Μεσόγειον καί ορα ατίζεται, τήν κυριαρχίαν των ώς καί τής
Βασιλίδος τών Πόλεων. Θέτει τάς βάσεις τοΰ Ρωσικοΰ στόλου τοΰ Εΰξεί-

1) Ή 'Εταιρεία Θοακ. Μελετών «δη οσίευσε καί τήν ί στ on ίαν τής Ά γ χ ιά λ ο υ , Σω-
ζωπόλεοίς, Άπολλο^νίας, ’Λγαίώυπόλειος, Βασιλικού άριθ. 114, 48, 49 κλπ. (βλ. κατά
λογον δη οσιευ άτων).
Ό 'Ε λληνισ ός είς τά παράλια τοΰ Ε ύξείνου Π όντου 39

νου Πόντου καί ρίχνει τόν σπόρον τής επεκτατικής Π Α Ν Σ Λ Α Β ΙΣ Τ ΙΚ Η Σ

Ι ΕΑΣ Ι Ι Ρ Ο Σ ΤΟ ΓΑΛ ΑΝΟΝ Α ΙΓ Α 1 0 Ν , ή οποία τόσον συστη ατικώς
καί έπι όνως συνεχίζεται από τήν Σοβιετικήν "Ενωσιν.
Ή Ρωσική πολιτική προβαίνει είς τήν άφύπνισιν από τόν λήθαργον τής
βουλγαρικής εθνότητας ή οποία είχε συναπολεσθεΐ έ τήν πολιτικήν τών έ-
λευθεριών ύπό τήν Τουρκικήν κυριαρχίαν. Χαρακτηριστικά είναι τά λεχθέν-
τα παρά τοΰ επαναστάτου Χρήστου Μπότσεφ ό όποιος λόγιο τής παγερας α
διαφορίας τοΰ ΑΑΟΤ κατά τήν εισβολήν του είς Βουλγαρίαν, ελεγε δτι, θά
προτι ούσε νά πνιγή εις τά θολά νερά τοΰ ουνάβεως παρά νά ιδη τό αίσχος
δτι ό Βουλγαρικός λαός ετεβλήθη εις κτήνη.
Ό ΠΑΤΕΡ Π Α Ι Σ ΙΟ Σ είς τήν σλαβοβουλγαρικήν του 'Ιστορίαν
τούς αστιγώνει, αλύπητα διά τήν κτάπτωσίν των λέγοον: «Βούλγαρε διατί
αίσχύνεσαι Α'ά λέγεσαι Βούλγαρος;» Έ κτοτε ή κεντρική γρα ή τής Βουλ
γαρικής πολιτικής υποδούλου ό)ς καί ελευθέρου κράτους ύπό οίανδήποτε κρα
τικήν διοίκησιν ώς καί ύπό τήν ση ερινήν καθαρώς κο ουνιστικήν τοιαύ-
την, είναι διά παντός έσου ή δη ιουργία καί ή καλλιέργεια βουλγαρικής
σωθινιστικής εθνικής συνειδήσεως.
Κύριος στόχος καί άντίδρασις ό ΕΛ Λ Η Ν ΙΣΜ Ο Σ, καί σκοπός ό πλή
ρης έκσλαβοβουλγαρισ ός τής Θράκης καί τής Μακεδονίας. Μαίνεται ό έ-
θνικοθρησκευτικός αγών τών Βουλγάρων κατά τοΰ 'Ελληνισ ού καί. τοΰ Π α
τριαρχείου τής ’Ορθοδοξίας. Ή Τουρκία έν τή αδυνα ία της καί πιστή είς
τό δόγ α: ΙΑ ΙΡ Ε Ι ΚΑΙ Β Α Σ ΙΛ Ε Τ Ε διά τοΰ βερατίου τοΰ 1870 αναγνω
ρίζει τήν βουλγαρικήν Έξαρχείαν καί τό 1878 κατόπιν τής Ρωσσικής νίκης
δη ιουργεΐται διά τής συνθήκης τοΰ 'Αγίου Στεφάνου τό τερατώδες πολιτικόν
εξά βλω α τής Μεγάλης Βουλγαρίας. ’Επακολουθεί τό Συνέδρων τοΰ Βερολί
νου τής 13ης ’Ιουλίου 1878 καί διά τών 64 άρθρων τής Βερολι,νείου Συνθή
κης της 1, V I I I 1878 καί διά τοΰ οργανικού νό ου τής τοπαρχίας έκ 495
παραγράφων ύπογραφέντος τή 26.IV 1879 διά τοΰ οποίου ιδρύεται ή αυ
τόνο ος ’Ανατολική Ρω υλία έ πλήρη συνταγ ατικήν ισότητα τών κατοι
κίαν καί επισή ους γλώσσας τήν Τουρκικήν τήν 'Ελληνικήν, Γαλλικήν καί τήν
Βουλγαρικήν. (Βλ. Έλλην. ετάφρασις 1,879 26 IV ύπό Ά θαν. Νικολαΐδου
διευθ. έφ. Φιλιππουπόλεως.).
Ή ’Ανατολική Ρω υλία διατελεί ύπό τήν επικυριαρχίαν τοΰ Σουλτάνου
έ ίδικήν της εθνοφυλακή ν καί χριστιανόν ορθόδοξον διοικητήν έ πρωτεύ
ουσαν τήν Φιλιππούπολιν. Πρώτος διοικητής διωρίσθη ό ’Αλέξανδρος Βο-
γορίδης ή Άλέκο Πασσάς Βούλγαρος τήν καταγωγήν, δργανον τής Ρωσι
κής επεκτατικής Πολιτικής. Οΐ έξ Γρα ατείς, ήτοι οί 'Τπουργοί τοΰ ιοι-
κητοΰ ήσαν όνον Βούλγαροι καί από τής πρώτης στιγ ής τής Αυτονό ου
ιοικήσεως συστη ατικώς ήρχισεν ή καταστρατήγησις τοΰ καταστατικού χάρ
του τής Τοπαρχίας έ παραβίασιν τής ισονο ίας έ σκοπόν επιβολής τής
40 « Μενελάου Ζ ω τιάδου

Βουλγαρικής πλειοψηφίας, τόν έκβουλγαρισ όν και έξαφανισ όν τών Ελλή

νων και Τούρκοον. Έπεκτείνεται, ύπουλος και εξοντωτικός ό αγών, κυρίως
εναντίον τοΰ Ελληνικού στοιχείου δι’ αργυρίου, πυρός και σιδήρου, ώς καί
διά τοΰ σατανι,κοΰ σχεδίου τής διαβρώσεως τής Ελληνικής οικογένειας διά
τών ικτών συνοικεσίων καθ’ ύπόδειξιν καί επιταγήν.
ΣΘ ΕΝ Α ΡΑ , Ε Π ΙΜ Ο Ν Ο Σ καί Θ ΑΡΡΑΛ ΕΑ εθνική άντΐστασις έ
ά'νισα έσα. ’Αλλά τό πραξικόπη α τής Βουλγαρίας τό 1885 διά τής προσ-
αρτήσεως είς αυτήν τής ’Ανατολικής Ρω υλίας καταδικάζει είς άνηλεή έξόν
το;»σιν τόν ελληνικόν παράγοντα.
Ή ’Ανατολική ’Εθνική εστία άντιστάσειυς, τά παράλια τής Μαύρης
Θαλάσσης, ή ικρά Ελλάς ώς τήν ονο άζουν οί Βούλγαροι, διεξάγει γεν-
ναϊον α υντικόν αγώνα, άποτρέπει τήν διείσδυσιν τών βουλγάρων είς τάς
έλληνικάς οικογένειας καί διατηρεί άκρατον τύν ελληνικόν φρόνη α. Μία δή
λωσες απλής προσχωρήσεως είς τήν ’Εξαρχίαν καί αυτο άτως ανοίγονται αί
θΰραι τών στρατιωτικών σχολών, χορηγούνται ύποτροφίαι σπουδών εισδοχή
είς τήν κρατικήν καί πολιτικήν υπηρεσίαν πρός δη ιουργίαν στελεχών προσ-
υλητισ οΰ αλλά οΰτε καί ε ονω έναι περιπτώσεις προσχωρήσεως είς τήν
Ε ξαρχίαν έση ειώθησαν από τάς τόσον δελεαστικάς βουλγαρικός ένεργείας.
' ς φυσική συνέπεια έπηκολούθησαν τά άνατριχιαστικά γεγονότα 1906
ή χαριστική βολή εναντίον τών 'Ελληνικών Κοινοτήτων, τών ’Εκκλησιών τής
’Ορθοδοξίας καί τών 'Ελληνικών ’Εκπαιδευτηρίων. Ό αγών τοΰ Ελληνι
σ ού τής ’Ανατολικής Ρω υλίας ήτο δι έτωπος. Ά φ ’ ενός εναντίον τοΰ σλα-
βοβουλγαρισ οΰ καί άφ’ ετέρου ολόψυχος συ ετοχή είς τους εθνικούς αγώ
νας τής Μεγάλης ’Ιδέας. Άναφέρο εν ερικά από τά αντιπροσωπευτικά ο
νό ατα τά όποια κοσ ούν τήν νεωτέραν εθνικήν ας ιστορίαν από τάς εγά
λος στιγ άς τής Έπαναστάσεως τοΰ 1821. Οί έκ Μεση βρίας ΣΤΑΜ ΑΤΙ-
Ο Σ καί Α Λ ΕΞΑ Ν ΡΟ Σ Κ Ο Τ Μ Π Α Ρ Ι1Σ εγκατεστη ένοι έν Όδησσώ εί
ναι έκ τών πρωτεργατών τής Φιλικής Εταιρείας, ό δέ Κ Τ Ρ ΙΑ Κ Ο Σ ΚΟΤΜ-
Π Α Ρ Η Σ έ πορος έν Κωνσταντινουπόλει υηθείς παρά τοΰ Σέκερη ριψοκίν
δυνος καί ενθουσιώδης Φ ΙΛ ΙΚ Ο Σ εταφέρει είς τήν έπαναστατη ένην I I ε-
λοπόννησον τάς προκηρύξεις τής Έπαναστάσεως. (Βλ. ιον. Κόκκινος Ίστ.
Έπαναστάσεως). ' σαύτως ό έκ Μεση βρίας Α Ν Α Γ Ν Σ Τ Η Σ ΑΤΞΕΝ-
Τ ΙΑ Η Σ κατηχηθείς τώ 1820 είς τήν Φιλικήν Εταιρείαν καταβάλλει 300
ρούβλια. 'Ο θρυλλικός ΙΙΑ Π Α Φ Α Ε Σ Σ Α Σ κατηχεί τόν Μεση βρινόν ’Ανα
στάσιον Κο νηνόν όστις καταβάλλει 400 γρόσια. 'Ο Βενια ίν Αέσβιος κατη
χεί στήν Φιλικήν Εταιρείαν έπίσης προύχοντας τής Μεση βρίας τούς διε
σπαρ ένους είς κό βους συγκοινωνιών συ πατριώτας του ώς ε πορευό ενους
οί όποιοι ε υη ένοι Φιλικοί γίνονται άγνωστοι φορείς τής Επαναστατικής
ιδέας τής άπολυτρώσεως τοΰ γένους. Κατά τήν έκρηξιν τής Επαναστάσεων
από τόν τρο ερόν Μ Π Ε Κ ΙΡ Π ασαν άπαγχονίζεται ό Ε Τ Σ Τ Α Θ Ο Χ Ρ ΙΤ ΙΙΣ
Ό Ε λλ η νισ ός είς τά παράλια τοΰ Εύξεύνον Π όντου 41

καί οί υπόλοιποι προύχοντες ε υη ένοι είς τήν Φιλικήν Εταιρείαν σώζον

ται ώς έκ θαύ ατος συνεπεία τρο εράς καταιγίδος καί κεραυνού πού ένέκυ-
ψεν κατά τήν ώραν τού απαγχονισ ού, έστερήθησαν δ ως τής περιουσίας
τιον. Είς τά βουνά τού Αί ου έδρα βορείως τής Μεση βρίας κλεφτουργιά καί
περισώζονται κλέφτικα δη οτικά τραγούδια τού Καπετάν Λ ΕΤΘΕΡΗ. Ό Βε-
νια ήν ό Αέσβιος επίσης, κατηχεί είς τήν Φιλικήν Εταιρείαν τούς προύχον
τας τής Άγχιάλου. Ό ητροπολίτης Άγχιάλου Ευγένιος Κ Α Ρ Α Β ΙΑ Σ ά-
πηγχονίσθη είς τήν Κωνσταντινούπολιν ό ού ετά τού Έθνο άρτυρος Γρη-
γορίου τού Ε '.
' σαύτο^ έ υήθησαν είς τήν Φιλικήν 'Εταιρείαν από τόν Παπαφλέσ-
σαν οί Σωζουπολΐται I. Κωνσταντινίδης καί Κ. Παναγιώτου, ό δέ Μητρο
πολίτης Σωζουπόλεως Π Α Ι Σ ΙΟ Σ Π Ρ ΙΚ Α ΙΟ Σ ώδηγήθη δέσ ιος εις τήν
Κωνσταντινούπολιν πρός απαγχονισ όν οί δέ ε υη ένοι τής Έπαναστάσεως
η ογέροντες άπηγχονίσθησαν είς τήν Άγχίαλον. Ό Οικου ενικός Π ατρι-
άρχηςΚων)πόλεως ’Ιωάννης ό Β ' κατήγετο εκ Σωζουπόλειος ό δέ Κωνσταν
τίνος έκ Μεση βρίας.
Είς τήν Κρητικήν Έπανάστασιν τού 1866 τόν άτυχή πόλε ον τού 1897,
είς τούς Μακεδονικούς αγώνας 1903 - 1910 συ ετεΐχον έθελονταί πολε ισταί
Μαυροθαλασσίται καί δέν υπάρχει ’Εθνικός Ά γω ν είς τόν οποίον νά ήν έ
χουν προτάξει τά στήθη των.
Είς τόν συ αχικόν πόλε ον τό 1913 οί ύπηρετούντες είς τόν βουλγαρι
κόν στρατόν "Έλληνες άθρόως αύτο ολοΰν καί παρέχουν σπουδαίας πληροφο
ρίας είς τάς έθνικάς δυνά εις. Ο ί έναπο είναντες συγκεντρωθέντες είς ο ά
δας παρά τών Βουλγαρικών στρατιωτικών αρχών έ πολιτικά ένδεδυ ένοι πε-
ριεφέροντο είς τήν Βουλγαρίαν ώς αιχ άλωτοι τού Ελληνικού στρατού, υφι
στά ενοι τόν αρτυρικόν χλευασ όν καί λιθοβολισ όν τών όχλων.
Τό 1918 οί ύπηρετούντες είς τήν Γ ' Βαλκανικήν Μεραρχίαν παρά τό
Ν Τ Ο Μ Π Ρ Ο - Π Ο Λ Ε τών Μογλενών τού Βαλκανικού ετώπου διά τής
ευφυΐας, γενο ένης κατηχήσεως έν συνεργασία έ ηττοπαθείς ο άδας ενσπεί
ρουν τόν πανικόν καί τήν ύποχώρησιν είς τάς τάξεις των καί συντελούν είς
τήν διάσπασιν τού Βαλκανικού ετοόπου. Ή εραρχία αυτη ώνο άσθη προ-
δότρια καί κατά τήν ύποχώρησιν εις τήν Βουλγαρίαν είς τό Π Α Ζ Α Ρ Τ Ζ ΙΚ
καί αλλαχού έτυχον τε νεκεδ οκ ρ ουσίας καί αποδοκι ασίας τού πλήθους.
Ό Ελληνισ ός τής Μακεδονίας, ιδίως τής ’Ανατολικής Ρω υλίας ΗΤΟ
Τ Η Σ ΕΛΛΑ ΟΣ Ο Π ΡΟ Μ Α Χ Ν Τ Η Σ Ε Θ Ν ΙΚ Η Σ Ι ΕΑΣ, άπό τής
κλασσικής εποχής, ώς έλεγεν.
Ή άπασχόλησις τών Τούρκων πρός συντριβήν τών επαναστατικών εστι
ών τής Θράκης ώς καί τής θρυλλικής έπαναστάσεως τής Ναούσης, τής Χαλ
κιδικής καί αλλαχού έδωσε ν τήν απαιτού ενην πίστωσιν χρόνου καί έπέτρεφεν,
οπως τό έθνεγερτήριον σάλπισ α τού Γερ ανού είς τήν Ά για Λαύρα φουν-
42 Μ ενελάου Ζιοτιάδου

τώση τήν πυρκαϊάν τής Έπαναστάσεως και νά επικράτηση αυτη.

Ό α υντικός αγών τών 'Ελλήνων τής ’Ανατολικής Ρω υλίας έγινεν ά-
φορ ή νά άντηχήση άνά το Πανελλήνιον ή ιαχή και τό έθνεγερτήριον σάλ
πισ α τής Εταιρείας Ε Λ Λ Η Ν ΙΣ Μ Ο Σ του ΝΕΟΚΛΡΙ ΚΑΖΑΣΗ κατά τοΰ
Σλαυικού κινδύνου καί νά όργανωθή ό ένοπλος Μακεδονικός αγών αντι έ
τωπος τής βουλγαρικής επιβουλής.
Μέ τήν απώλειαν τής πρώτης γρα ής τού Ελληνισ ού τής ’Ανατολι
κής Ρω υλίας σταθερώς, έξησφαλίσθη ή ελευθερία τής Ελληνικής Μακεδο
νίας και τής Θράκης, την ακεραιότητα τής οποίας έγγυάται καί εξασφαλίζει
ή όργάνωσις τών ’Ηνω ένων ’Εθνών, τό ’Ατλαντικόν σύ φωνον καί. αι ΐδιαι
δυνά εις τοΰ έθνους, ό 'Ελληνικός στρατός καί φιλοπατρία τοΰ έθνους.
Κάθε πτώσις καί απώλεια είναι σταθ ός πρός νέαν άνάτασιν πρός τά
Ιστορικά πεπτρω ένα τής φυλής. Ό βαθυστόχαστος όρα ατιστής τής Έλ-
ληνικής 'Ιστορίας ιός ένα άκατάλυτον σύνολον παρελθόντος, παρόντος καί
έλλοντος, ό Κωστής Παλα άς εις τήν φλογέρα τοΰ Βασιλιά διά τοΰ Βασι
λείου Βουλγαροκτόνου λέγει: «Και πάντα, θά υπάρχω εγώ, καί άφοΰ αποδώ
θά λείπω θά εί αι άποκεΐθε, άφευγάτος, τριγυριστής θά υπάρχω, ’ όποια
ση άδια σφραγιστός, ,’ όποιο όνο α, κρασ ένος τοΰ κάστρου πορτοφύλακας
πιστός τής Ρω υοσύνης καί θ ’ αιπιστέκω αι σπαθί, βουλή θά κατορθοόνοί».
Ιδού ό ψυχικός καϋ ός καί ό πόθος τοΰ Ελληνισ ού τής ’Ανατολικής Ρ ω
υλίας από τήν εποχήν τών Βουλγαροκτόνων τό πνεύ α τοΰ οποίου πάντα
ζή καί θά είναι τοΰ κάστρου πορτοφύλακας, πιστός τής Ρω υοσύνης.
'Η ’Αγαθούπολις, ή Σωζοΰπολις καί ή Άγχίαλος ηύτύχησαν νά ίστο-
ριθοΰν όσον όλίγαι πόλεις τής έλευθέρας 'Ελλάδος, καί ή 'Ιστορία συνεχίζε
ται έ νέαν ζωήν. ιά τής συνθήκης τοΰ Νε,ϋγί καί τής περί εκούσιας ετα-
ναστεύσεως τών εινοτήτων εταξύ 'Ελλάδος καί Βουλγαρίας ό Ελληνισ ός
τής Βουλγαρικής Μαύρης Θαλάσσης, άνερχό ενος περίπου είς τριάντα χιλιά
δων ψυχών, έγκατεστάθη είς τήν Μακεδονίαν καί Θράκην. Π α ρ ’ όλον ότι ή
σαν κάτοικοι παραθαλασσίων κέντρων έπεδίωξαν καί έπέτυχον αγροτικήν έγ-
κατάστασιν παρά της 'Τπηρεσίας εποικισ ού Μακεδονίας διά εγαλύτερο ν
στρε ατικόν κλήρον όπως ριζώσουν βαθύτερα εις την ΝΕΑΝ Α ΓΧΙΑΑΟΝ,
είς τήν ΝΕΑΝ Μ Ε Σ Η Μ Β ΡΙΑ Ν , ΚΑΒΑΚΑΗ, είς τόν NEON Α Σ Π Ρ Ο Ν
καί αλλαχού όπου έπεδόθησαν έ εξαιρετικόν ζήλον είς τήν γεωργίαν καί παρά
τήν άκαταλληλότητα τοΰ εδάφους νά άποσπάσουν τόν δίκαιον θαυ ασ όν
τού ’Α ερικανού Προέδρου τής ’Επιτροπής Άποκαταστάσεως Προσφύγων
Μ Ο ΡΓΕΝ ΤΑ Ο Τ .
’Από εθνολογικής πλευράς ήσαν πολύτι ον στοιχεΐον διά νά ένισχύσουν
τήν εθνικήν ο οιογένειαν τής Βορείου 'Ελλάδος. Αύταί είναι αί χα έναι Πο-
λιτείαι τής Άνατ. Ρω υλίας εις τά παράλια τοΰ Εΰξείνου Πόντου καί ή προσ
φορά τους είς τούς εθνικούς σκοπούς πού τώρα περικλείονται εντός τού Σ ι
Ό 'Ε λληνισ ός είς τά παράλια τού Ε'ΰξείνου Π ό ντο υ 43

δηρού Παραπετάσ ατος, βορά δχι όνον τής Βουλγαρικής Κο ουνιστικής

λαίλαπος, αλλά καί τής Ι περιαλιστικής Ρωσσικής Πολιτικής και έκρωσσι-
σ ού.
Ή πατροπαράδοτος συστη ατική και επί ονος Ρωσσική πολιτική από
τοΰ Μεγάλου Πέτρου ήτοι ή « ίψα Θαλασσίων 'Τόάτων» ή όποία έπέτυχεν
νά έκτοπίση τούς Έσθονούς, Λιθουανούς, Πολωνούς και Γερ ανούς άπο τά
παράκτια τής Βαλτικής καί δι’ έγκαταστάσειος Ρώσσων νά τά έκρωσσίση
πλήρως, τώρα στρέιρεται πρός τάς Άνατολικάς παρακτίους περιοχάς τών ο
ρυφόρων τής ΡΟ Τ Μ Α Ν ΙΑ Σ και Β Ο Τ Λ Γ Α ΡΙΑ Σ .
Αόγφ τής άνα ιφισβητήτου στρατηγικής καί τής οικονο ικής ση ασίας
τοΰ Εΰξείνου Πόντου διά τά στενά τών αρδανελλίων πρός τήν Με
σόγειον, ό «ECONOM IST» τοΰ Αονδίνου έ εξακριβω ένος πληροφο
ρίας αποκαλύπτει τήν πολιτικήν τής Κο ουνιστικής Ρωσσίας δι’ εποικισ όν
τών παραλίων τής έχρι τών Τουρκικών συνόρων διά Ρώσσων, ώστε καί έ-
θνολογικώς νά έπικρατήση καί ό Εύξεινος Πόντος νά καταστή «ΜΑΡΕ
Ν Ο ΣΤΡΟ Τ Μ » τής Σοβιετικής Ένώσεως. 'II κατασκευή τής ιώρυγος Αου-
νάβεως Εΰξείνου Πόντου καί τά τεράστια τεχνικά έργα εις τά παράλια τής
Βουλγαρίας χαρακτηρίζονται ώς ετα όρφιυσις τής φύσεως εις γιγαντιαίαν
κλί ακα ώς προσωπική ιδέα καί έ πνευσις τοΰ Στάλιν καί οί αυτόχθονε ς πλη
θυσ οί εταξύ τών οποίων καί οί έναπο οίναντες "Ελληνες άλαικατεστάθησαν
από άφοσιω ένα πολιτικά στελέχη τοΰ Κ.Κ. Βουλγαρίας καί περίπου από
30.000 Ρώσσους.
Είς τύν λι ένα τής Βάρνας απαγορεύεται ή προσέγγισες ή Σοβιετικών
σκαφών καί ή περιοχή είναι άπηγορευ ένη είς όσους δέν έχουν όνι ον ερ
γασίαν είς αυτήν. Ή διείσδυσις καί ό έκρωσσισ ός είναι συστη ατικός καί είς
τήν Βάρνα νΰν Στάλιν ώς καί τό Ο Μ ΙΙΡ ΙΤ Σ Τ Ο Α Μ Π Ο Τ Κ ΙΝ πλειοψη
φούν οί αποικισθέντες Ρώσσοι. ιά τής υποχρεωτικής δύο φοράς καθ’ εβδο
άδα καθ’ δλην τήν Βουλγαρίαν πάσα συνο ιλία καί συνδιαλλαγή νά διεξά
γεται όνον είς τήν Ρ ω σ σ ι κ ή ν γλώσσαν, προωθείται σταθερώς καί άδια-
λείπτως ό έκρωσσισ ός, 6 όποιος αποκαλύπτει τήν ω ήν βίαν τής Σοβιετικής
ένώσεως διά Κοσ οκρατορίαν διά αποικιακού ι περιαλισ ού έπί ανεπτυγ έ
νων εΰρωπαϊκών Χωρών.
'Ο τρο ερός Σλαυοκο ουνισ ός κακοήθης όγκος αστίζει τήν ΰφήλιον
καί ταράσσει έκ βάθρων τήν οικονο ίαν τών ελευθέρων λαών. Εύχή καί πό
θος τής ανθρωπότητας είναι διά τής παθητικής άντιστάσεως καί τής δη ι
ουργικής πνοής τής ΰσεως νά έπιτευχθή ή φυσιολογική άποορόφησις δι’ ε
σωτερικής καταρρεύσεως παρά δι’ εξωτερικής έπε βάσεως καί ενός νέου αι
ατοκυλίσ ατος.
Νεκραί από πολιτικήν ελευθερίαν ύστερα από 25 αιώνων ελληνικής ζωής
44 Μ ενελάου Ζ ω τιάδου

αί πόλεις τής ’Ανατολικής Ρω υλίας έπί τοΰ Εΰξείνου Πόντου ΰφίστανται

την αρτυρικήν οίραν των.
Κ Α Ν Ε ΙΣ ΜΕΤΑ Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Ν Π Ρ Ο Φ Η Τ Η Σ ΚΑΙ Α Η AON ΤΟ
ΜΕΛΛΟΝ, ΑΑΑΑ Η Χ Ρ ΙΣ Τ ΙΑ Ν ΙΚ Η Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ ΜΑΣ Ι ΑΣΚ ΕΙ
ΝΑ Π ΙΣ Τ Ε Τ Μ Ε Ν ΚΑΙ ΝΑ Π Ρ Ο Σ Ο Κ Μ Ε Ν ΤΗ Ν Α Ν Α ΣΤ Α Σ ΙΝ
Τ Ν Ν ΕΚ Ρ Ν ΚΑΙ Ζ Η Ν Ε Ν Ο Σ Μ ΕΛ Λ Ο Ν ΤΟ Σ Ε Ν ΙΑ ΙΟ Τ ΚΟ-
ΣΜ ΟΤ, Α Γ Α Π Η Σ , Ε ΙΡ Η Ν Η Σ , ΚΑΙ ΕΑ ΕΤΘ ΕΡΑ Σ Ε Π ΙΚ Ο ΙΝ Ν ΙΑ Σ .

«Καί πάντα θά υπάρχω εγώ, καί άφου από δώ θά λείψω,

θά εί αι άποκεΐθε αφεύγατος, τριγυριστής θά υπάρχω,
’ όποια ση άδια σφραγιστός, ’ όποιο όνο α κρασ ένος,
τοΰ κάστρου πορτοφύλακας, πιστός τής Ρω υοσύνης
καί θ’ αντιστέκο αι σπαθί, βουλή θά κατορθώνω».

(Στίχοι τοΰ Παλα ά άπ’ τη «Φλογέρα τοΰ Βασιληά»)

 ΑΓΓΕΛΟ Υ ΓΓΟΙΜΕΝΙΔΟΥ

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΧΩΡΟΙ ΤΗ Σ ΔΥΤΙΚΗΣ ΘΡΑΚΗΣ

I. Α ΡΧ Α ΙΑ Ι Π Ο Λ Ε ΙΣ Χ Ρ ΙΣ Α Μ Φ ΙΣ Β Η Τ Η Σ ΙΝ

Ή παρακτία ζώνη τής Έπαρχαίς Αλεξανδρουπόλεως, από τών ανατο

λικών υπωρειών τοΰ Ίσ άρου έχρι Φερρών ήκους 60 περίπου χιλιο έτρων,
αποτελεί χώρον σπουδαιότατης ιστορικής καί αρχαιολογικής ση ασίας. Είναι
ή χιόρα τών Κικόνων — τοΰ Ό ρφ έω ς — καί άναφέρεται είς τήν ιστορίαν,
ώς «Γαλαϊκή», «Σα οθρηίκια τείχια», «Βριαντική», «Όρφέω ς δρύες» κ. ά.
Κρύπτει τήν ιστορία τών αρχαίων Θρακών, έκτοπισθέντων από τούς άποί-
κους Παρίους, Κυ αίους, Μυτιληναίους, ’Αθηναίους, είς τά ενδότερα τής
Θρακικής γής.
Ή αρχαία Έ γνατία οδός, σωζο ένη είς πλεϊστα ση εία τής διαδρο ής
της, διατρέχει τόν χώρον αύτόν πού, έχρη άτισε ώς γέφυρα τών ετακινή
σεων τών λαών λόγω πολέ ων από ανατολών πρός δυσ άς καί τάνάπαλιν.
( Π έρσαι, Αθηναίοι, Μακεδόνες, Ρω αίοι, Βυζαντινοί, Σλαΰοι, Φιόγκοι,
Τούρκοι κλπ). Είς τούς κλασσικούς χρόνους εταξύ Αθηναίων καί Μακε-
δόνων έγας ανταγωνισ ός άναφέρεται διά τήν κατοχήν τοΰ Σερρείου —
τής ση ερινής Μάκρης — «άκρη όνο αστής» κατά τόν Ηρόδοτον ( η ο
σθένης Φιλιππικοί). Αί πληροφορίαι τών άρχαίων ιστορικών, γειογράφων,
ποιητών κλπ., περί τοΰ χώρου αύτοΰ τής χώρας τών Κικόνων — είναι όλίγαι.
ιά τοΰτο καί οί νεώτεροι δέν ήσχολήθησαν έ τήν έρευναν καί άποκάλυψιν
τής ιστορίας του, ή οποία καί παρα ένει σκοτεινή.
Είς τόν χώρον αύτόν άναφέρονται άποσπασ ατικώς ολίγα στοιχεία, ένω
τό έδαφος κραυγάζει δτι διατηρεί πολλά, πού θά διαφωτίσουν καί θά συ
πληρώσουν τήν ιστορίαν. Τοΰτο έπεσή ανεν ό γερ ανός γεωλόγος Σχούλτζε
(1937) και ό καθηγητής τοΰ Πανεπιστη ίου Θεσσαλονίκης κ. Γ. Μπακα-
λάκης (1961). Ό τελευταίος είναι καί οναδικός ερευνητής τοΰ χώρου, τής
έρεύνης του, συνιστα ένης είς επισκέψεις, περιηγήσεις — πεζοπορίας — πα
ρατηρήσεις καί ούχί άνασκαφάς, οπως επεθύ ει καί ηΰχετο. 'Οπωσδήποτε είς
τήν περιοχήν ,περί ής δ λόγος — άναφέρονται άπο τούς αρχαίους συγγρα
φείς καί άργότερον τούς Ρω αίους καί Βυζαντινούς τά εξής τοπωνύ ια ώς
πόλεις καί πολίσ ατα κατά ήκος τής παραλίας από τοΰ Ίσ άρου έχρι τοΰ
Έ βρου. 1) Σάλη, 2) Τέ πυρα, 3) Χαράκω α, 4) Ζώνη, 5) ορίσκος, 6)
Όρθαγόρεια, 7) ύ η, 8) Ζηρύνθιον, 9) Σέρρειον, 10) ρυς ή ρΰαι, 11)
Μεση βρία, .12) Παρθένιον, 13) Φαλεσίνη, 14) Στάγειρα. Ταΰτα ώς άρ-
χαΐα. ' ς ρω αϊκά δέ ή βυζαντινά ή Τραϊανούπολις, ή Βήρα (Φέρραι), το
46 ’Α γγέλου Ιίο ιιιενίδο υ

Μάκριον (Μάκρη) ή Έ γνατία οδός καί ώρισ ένα φρούρια εσαιωνικά.

Έ κ τών ανωτέρω τοπωνυ ιών καθωρίσθησαν ετά βεβαιότητας από ε
ρευνάν τοΰ κ. Μπακαλάκη καί τοΰ υποφαινο ένου, διιχτρέχοντος άδιαλείπτοις
τόν χώρον αί, έξης θέσεις:
1) Μ Ε Σ Η Μ Β Ρ ΙΑ ή πιθανώς, Ζ ΝΗ , (26 χιλιό ετρα από Άλεξ)πό~
λεως πρός δυσ άς, εις τήν θέσιν Ό ά ρα ή Σιαπλί-Ν τερέ). 'II θέσις τής αρ
χαίας πόλεως είναι κατάδηλος. ιασώζεται, δ περίβολος — τό περιφερειακόν
τείχος τής πόλεως, — άρ αρα, όστρακα, νο ίσ ατα, τάφοι συληθέντες, ανά
γλυφα, έπιγραφαί. Κατά τό 1916 οί Βούλγαροι ένήργησαν άνασκαφάς ι
κρός εκτάσεως καί ετεκό ισαν εις τό Μουσεϊαν τής Σόφιας επιτύ βια, ανά
γλυφα, αγάλ ατα, αγγεία, νο ίσ ατα κ.ά. ’Εκτετα ένη αρχαιοκαπηλία έση-
ειώθη είς τόν πλούσιον αύτόν χώρον τής άρχ. Μεση βρίας ή Ζώνης είς τούς
χρόνους τής Τουρκοκρατίας κατά τούς παγκοσ ίους πολέ ους (1914, 1940)
καί. ετέπειτα. Νΰν, φυλάσσεται ό χώρος άπο έκτακτον φύλακα, ά ειβό ενον
άπο τήν Εφορείαν ’Αρχαιοτήτων Θράκης (Κο οτινή).
2) Ο Ρ ΙΣ Κ Ο Σ . "Τψω α βορείως τής σιδηροδρο ικής γρα ής ’Αλε
ξανδρουπόλεως - Φερρών, εις τό 21ον χιλιό ετρου αυτής ονο άζεται άπο τους
χωρικούς «Σαράια». έν διασώζει οικοδο άς ή στήλας ή άλλα ε φανή έρεί-
πεια. ιατηρούνται δ ως τά θε έλια καί ή διαδρο ή τοΰ διπλού τείχους τού
αρχαίου ορίσκου. Ε πιγραφ ή είς αρ άρινη στήλη (ψήφισ α) εύρέθη είς
τόν χώρον αύτόν καί φυλάσσεται είς τό Μουσεϊον Κο οτινής. Συλήσεις τά
φων καί αρχαιοκαπηλία εγάλη έση ειώθη καί αυτού. Ειδώλια, άγγεϊα, νο
ίσ ατα κτλ. εφυγαδεύθησαν από τούς άρχαιοκαπήλους.
Ό εντός τοΰ περιβόλου τού άρχ. ορίσκου χώρος, είναι κατά εστος α
πό θραύσ ατα άρχαίων άγγεΐων — ελα βαφών,, εγχαράκτων ή άναγλύφων.
Τήδε κακεΐσε υπάρχουν δό οι άρχαίων κτισ άτων ή τής προβλήτος τοΰ άλ
λοτε ποτε λι ένος τοΰ ορίσκου — όπου ή κατα έτρησις, τής στρατιάς καί
τοΰ στόλου τοΰ Ξέρξου. Είς τό ύψω α τοΰ λόφου — άκρόπολις — διασώζον
ται θε έλια, παλαιών κτισ άτων. Νο ίσ ατα πολλά εύρέθησαν είς τόν χώρον
αύτόν, πασών τών εποχών. Λαβαί υδριών ενσφράγιστοι, αίχ αί βελών κτλ.
Τινά έξ αυτών κατέχει καί. ό υποφαινό ενος καί. τά προορίζει διά τό Μουσεΐ-
ον ’Αλεξανδρουπόλεως εάν άνεγερθή τοιοΰτον κατά τάς προσδοκίας του. ’Α
γαλ άτων καλής τέχνης, έκ τοΰ χώρου αύτοΰ, εύρίσκεται είς τό Μπενάκιον
Μουσεϊον ’Αθηνών.
3) Σ Ε Ρ Ρ Ε ΙΟ Ν : Τό άρχαΐον Σέρρειον, πόλις καί οχυρόν, κατέχει τόν
χώρον, άνωθι τής λεγο ένης «Σπηλιάς τοΰ Κύκλωπα» ονο αζό ενου Τοΰ πα.
’Όστρακα διαφόρων εποχών, λαβαί υδριών ενσφράγιστοι, νο ίσ ατα, δό οι
κ.ά'.π. αρτυρούν καί σύ φοινα έ τάς παραδοθείσας περιγραφάς τών άρ
χαίων συγγραφέων, δτι ή ση ερινή Τοΰ πα άποτελεί τόν χώρον τοΰ άρχαίου
Σερρεΐου. ΑΙ τρεις ώς άνω τοποθεσίαι έ τάς ενδείξεις των επιτρέπουν νά
 'Α ρχαιολογικοί χώ ροι τής υ τικ ής Θ ράκης 47

χαρακτηριστούν νεκροπόλε ις άρχαίων καί επικαλούνται τήν προσοχήν ας

πρός ερευνάν, άποκάλυψιν καί άξιοποίησιν.

Α Ρ Χ Α ΙΟ Ι Χ Ρ Ο Ι Τ Π Ο ΑΜΦΓΣΡ»ΗΤΗΣΙΝ

"Άλλοι χώροι τής περιοχής ’Επαρχίας ’Αλεξανδρουπόλεως ,πού ε φανί

ζουν ερείπια, όστρακα, τείχη κλπ., πλήν δ ως δέν είναι δυνατόν νά προσδιο
ριστούν, νά όνο ασθοϋν είναι οί έξης:
1) ,Ερείπια πολλά, σωρόλιθοι, όστρακα καί περίβολος — τείχος άκρο-
πόλεως — είς τήν θέσιν Ντε ίρ - Κουγιού, 600 . περίπου δυτικώς τού χο>ρί
ου Μεση βρία. Π ιθανώς νά πρόκειται περί του χώρου τής αρχαίας Μεση
βρίας ή Ζώνης, ή ρυός.
2) ΣΑΛΗ. Π ερ ί τήν Άλεξανδρούπολιν ή εντός αυτής χώρος, ένθα κα
τά καιρούς άπεκαλύφθησαν τάφοι ευρή ατα, νο ίσ ατα, έπιγραφαί, ανάγλυ
φα, ό'στρακα.
3) Τό ύψω α Αγιος Γεώργιος, Β.Α. τής Τραϊανουπόλεως έ ερείπια
εσαιωνικά, αλλά καί περιβάλον ε φανή, προδίδοντα άκρόπολιν αρχαίας πό
λεως πιθανώς τό ΧΑΡΑΚ ΜΑ.
4) Είς θέσιν τι να παρά τόν Καζικλη του Γκιαούραντα, ε φανίζονται
κέρα οι καί θε έλια κτισ άτων. Π ιθανώς νά είναι ή θέσις τών Τε πύρων.
5) 'II ΤΜΗ πρέπει νά. άναζητηθή εις τά υψώ ατα του χωρίου Γε ι
στή, Β.Α. τής γέφυρας Κήπων. Πολύ ά φισβητήσι η είναι ή ύπαρξις συνοι
κισ ών: Όρθογορείας, Ψαλεσίνης, Σταγείρων, Παρθενίου, Ζηρυνθίου πό-
λεθ)ς ή σπηλαίου, Τυροδίζης κ.ά.

II. Μ Ε Σ Α ΙΟ Ν ΙΚ Α Ι Π Ο Λ Ε ΙΣ ΚΑΙ Λ ΕΙΨ Α Ν Α

α) Τ Ρ Α Ι ΑΧ Ο Τ Π Ο Λ ΙΣ. Χώρος έ πλεΐστα ερείπια ρω αϊκά καί βυζαν

τινά είς τό χώρον θερ ά Λουτρού, έν οίς ό «Αουτρός τού Αύτοκράτορος Τρα
ϊανού» ήτοι πελώριον κτϊσ α ορθογωνίου σχή ατος έν εϊδει βασιλικής έ Βό
λον αψιδωτόν, έ χονδρούς τοίχους, τους οποίους διατρέχουν άγωγοί θερ άν-
σεως τής αιθούσης αυτής έ θερ όν αέρα ή ατ όν. Είναι κτϊσ α άξιο ελέ-
τητον από πολλάς απόψεις καί διότι εντός τοΰ υλικού, τό όποιον έχρησι ο-
ποιήθη διά τήν οίκοδό ησίν του, υπάρχουν άρ αρα πελεκητά καί σώ ατα
ειλη ένα από οικοδο άς άρχαίων κτισ άτιον.
Τό ρω αϊκόν τούτο Τεπιντάριου , θαυ ασίας αρχιτεκτονικής κατασκευής
καί στερεότητος, καταρρέει λόγω τής άποφλοιώσειος τής εξωτερικής έπιφα-
νείας τών τειχών του έκ τής πελεκητής πέτρας άπο τούς περίοικους. Ε π ιτα
κτική ανάγκη νά σωθή από τήν κατάρρευσιν, πού προέρχεται από τήν διά-
βρωσιν έκ τής βροχής καί τού παγετού καθώς καί έκ τών φυτών καί δενδρυλ
48 ’Α γγέλου Π οι ενίδου

λίων τά όποια άνεπτύχθησαν έπί της στέγης του. Σή ερον προχείρως φρα-
χθέν διά δικτυωτοΰ σύρ ατος, χρησι εύει ώς αποθήκη ή πρόχειρον ουσεϊ-
ον, διότι είς τήν πύλην του, συνεκεντρώθησαν από τά πέριξ, άρ αρα (κιο
νίσκοι, ανάγλυφα, επιτύ βια).
Ό περίβολος τής Τραϊανουπόλεως κατεστράφη από τούς χωρικούς κα-
τεδαφίσαντας αύτόν διά νά λάβουν οίκοδσ ήσι ον υλικόν. Ή διαδρο ή του
δ ως είναι ε φανής καί είς πολλά ση εία εξέχει τής επιφάνειας τοΰ εδάφους
είς ύψος 0,50 περίπου τοΰ έτρου.
β) Ό Ναός τής Κοσ οσωτείρας τών Φερρών, περί ής καί άνιστορήσεις
έγένοντο καί ονογραφίαι υπάρχουν (Ό ρλάνδος) καί πλείστα όσα περί τής
ιστορίας τοΰ χώρου αύτοΰ καί τοΰ περί τόν ναόν τείχους καί τών πύργων
αύτοΰ.
γ) 'Ο ναός καί τά εσαιωνικά τείχη (ελάχιστα υπολεί ατα) τής Μά-
κρης. Μεσαιωνικός πύργος τών Κατελούζων, ό λεγό ενος «Κούλα» δυτικώς
τής αρχαίας Μεση βρίας 1,1)2 χιλιο . έπί λόφου τής έκεϊ παραλίας.
ε) Ερείπια άκροπόλεως εις κωνικόν λόφον εταξύ τών χωρίων Πέρα-
α - Κό αρος.
στ) Π ύργοι καί τείχος εσαιωνικόν είς ύψω α έλαιόφυτον προ τού Σιδ.
Σταθ ού Ποτα ού.
ζ) "Ο οια κτίσ ατα είς τήν θέσιν 'Αγ. Αθανάσιος τοΰ "Αβαντος.
η) ’Ερείπια εσαιωνικά είς τόν λόφον «Ντογάν Χισάρ» της Αίσύ ης.
θ ) Ό οίως είς λόφον παρά τό έγκαταλειφθέν χωρίον «Ποτα ός» 2 χ.
δυτικώς τοΰ Σιδηροδρο ικού Σταθ ού.
ι) Ό οίως είς ύψω α τής οροσειράς "Αβαντος Νίψης, δυτικώς τής φά-
ραγγος Καρανίκ Ντερέ "Αβαντος.
ια) Ό οίω ς είς ύψω α Β.Α. τών Κοίλων.
ιβ) Ό οίω ς είς τήν ατραπόν τήν οδηγούσαν από "Αβαντος είς εταλ
λεία Κίρκης. Τό ύψω α ονο άζεται Μπόζ - τεπές. Είς τάς δυτικάς του δέ
κλυτεΐς, εύρίσκονται αί εγκαταστάσεις τών λιγνιτωρυχείων ρακοπούλου.
ιγ) Ή σκήτη ή ικρά ονή «τών Α γίω ν Θεοδώρων» Ποτα ού, ένθα
τό παρεκκλήσιον έ εικονογραφίας έπί βράχων. Είς πολλά έρη, στρατηγικής
ση ασίας διά τόν Μεσαίωνα, τών Ζωναίων ήτοι τής οροσειράς από τοΰ Ί
σ άρου, έχρι Νίψης, υπάρχουν ερείπια κάστρων ή καί συνοικισ ών αγνώ
στου έποχής.
ιδ) Ί Ι Ε ΓΝ Α ΤΙΑ οδός. Αυτη διερχο ένη δυτικώς τής Μέστης, ανέρ
χεται καί διατρέχει τά Ζωναΐα όρη, κατέρχεται πρός τά ίκελλα (δυτικώς
500 .) προχωρεί κατά ήκος τής παραλίας, διέρχεται έκ Μάκρης, Χιλής,
Ά λεξ) πόλεως, 'Απαλού, Τραϊα νουπόλεως, Μοναστή ρακιού, ορίσκου, Φερ
ρών Άρδανίου καί καταλήγει είς την ύ ον, παρά τήν γέφυραν Κήπων. Είς
πλείστα ση εία τής διαδρο ής της, σώζεται ακέραιον καί άνέπαφον τό λιθό-
Α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ο ί χώ ροι της υτικής Θράκης 49

στρωτόν της — καλντερί ι. — , γέφυρα έσώζετο ία εταξύ Μάκρης καί Ά -

λεξανδρουπόλεως άλλα καί αυτή κατέρρευσεν έξ αιτίας τής άστοργίας ας,
διότι έπεση άνθη τό γεγονός από τόν υποφαινό ενον καί δέν έλήφδησαν τά
κατάλληλα έτρα στηρΐξεως αυτής.

Α ΞΙΟ Π Ο ΙΗ Σ ΙΣ Τ Ν Α ΡΧ Α ΙΟ Λ Ο Γ ΙΚ Ν Χ Ρ Ν
Α ΑΕΞΛ Ν Ρ Ο Τ Π Ο ΛΕ Σ
(Έ ρ γ α , κλι άκωσις, δαπάνη, προκύπτοντα οφέλη)

Κατόπιν τής ανωτέρω περιγραφής καί σύ φωνα έ τό πνεύ α τής ύπ’

άριθ·. 24090)25.5.65 παραγγελίας τής Νο αρχίας 'Έβρου, είναι έν έρει δυ
νατόν εις τόν υποφαινό ενον νά έκδυση πρακτικώς τήν γνώ ην του περί ά-
ξιοποιήσεως τών ώς άνω ιστορικών χώρων έ κάποιαν ιεράρχησαν ε πειρι
κής υφής. "II λεπτο ερής καί ένδεδειγ ένη ελέτη άπαιτεΐ τήν προσέλευσιν
καί έπίσκεψιν τών χώρων ύπό αρ οδίων καί ειδικών επιστη όνων ήτοι άρχαι-
ολόγων, αρχιτεκτόνων, τοπογράφων καί ειδικών περί τήν όργάνωσιν δε άτων
τουριστικής έκ εταλλεύσεως. 'IT άπο περιωπής αυτη εργασία, ή αισιοδοξία
τού υποφαινο ένου, δέν έπαρκεΐ νά πιστεύση δτι δά γίνη. ιά τούτο προβαί
νει εις τό έργον έ πειρικώς, εχων ύπ’ δψιν του καί τίς δυνατότητες αί οποί
α ι δέν είναι πολύ δύσκολον νά διατεθούν διά νά πραγ ατοποιηδουν τά πρώτα
βή ατα καί άκολούδως, προοδευτικώς, αί ολοκληρώσεις.
Αί αρχαιολογικοί ερευναι καί άνασκαφαί καί αναστηλώσεις καί αξιο
ποιήσεις άπο κάδε πλευράν, έχουν αρχήν καί όχι τέλος. Α ί δέ δαπάνα ι ουδέ
ποτε είναι δυνατόν νά έκτι ηδοΰν. 1) Πρώτιστο πάντων έπιβάλλεται νά ί-
δρυδή έν Άλεξανδρουπόλει. έδρα Εφόρου αρχαιοτήτων, οπως εσχάτως, ώς
άνέγραψεν ό τύπος, είς Ξάνθην. Ή Άλεξανδρούπολις έχει χώρους πρός έ
ρευναν πολλούς, ώς άνωτέρω έξετέδη, αλλά καί τό ιδυ ότειχον έ πλείστα
αρχαιολογικά ( 'Α γ ία Π έ τ ρ α ) και βυζα ντινά (καλές), νη εία καί ιδιαίτερα
τήν Σα οθράκην, ύπαγο ένην είς τήν Εφορίαν ’Αρχαιοτήτων Κο οτινής.
Ή ύπαρξις δύο Εφοριών άρχαιοτήτων (Ξάνθη, Κο οτινή) καί ή απουσία
αρχαιολόγου είς Άλεξανδρούπολιν ετά τής Σα οθράκης, είναι πράγ α θλι
βερόν. 2) ιορισ ός φυλάκων άρχαιοτήτων ονί ων είς Μεση βρίαν, Α λε
ξανδρούπολης ορίσκον ετά τής Τραϊανουπόλεως, Φέρρας. 3) 'Τδρυσις Μου
σείου είς Άλεξανδρούπολιν. Τούτο είναι τό πρωταρχικόν βή α. Είς τό ου-
σεΐον αυτό δά συγκεντρωθούν τά υπάρχοντα ήδη είς χεΐρας ιδιωτών αρχαία
ευρή ατα. Πολλοί έξ αυτών έδήλωσαν είς τόν υποφαινό ενον τί κατέχουν
καί δτι είναι πρόθυ οι νά τά παραδώσουν εις τό άνεγερδησό ενον Μουσεϊον.
Είς αυτό δά συγεκντρωθούν καί τά άρ αρα τής Τραϊανουπόλεως καί αί έ-
πιγραφαί, άλλά καί δά έπαναπατρισδούν πολλά ευρή ατα τού τόπου ας φυ
λασσό ενα είς τό Μουσεϊον Κο οτινής, Καβάλας, Θεσσαλονίκης, Ά δηνών καί
Σόφιας, άν ύπάρχη ή δυνατότης.

4
50 Α γγέλου Π οι ενίδου

Τό η οτικόν Συ βούλων ’Αλεξανδρουπόλεως δι’ άποφάσεώς του ήτις

ανα ένει τήν έγκρισίν της ύπό τής Νο αρχίας παραχωρεί τόν άπαιτού ενον
διά τήν άνέγερσιν ουσείου χώρον ε’ις τό η οτικόν Πάρκον, έναντι τοΰ ’Α
γροκηπίου τής Παιδαγωγικής Ακαδη ίας καί δεξιά, τής εισόδου τοΰ ’Ε
θνικού Γυ ναστηρίου. Ό χώρος είναι κατάλληλος. Ή άνέγερσις ό ως Μου
σείου απαιτεί ετάκλησιν ειδικού άρχιτέκτονος πρός σύνταξιν ελέτης, εγκρί
σεις από ’Αρχαιολογικά Συ βούλια κτλ.
Ή γνώ η του είναι νά χορηγηθή πίστωσις G00.000 καί θά γίνη προ
καταρκτικούς ία αίθουσα τού Μουσείου, όχι είς τήν πρόσοψιν, άλλά είς τό
οπίσθιον έρος τοΰ οικοπέδου διά νά χρησι οποιηθή ώς πυρήν τοΰ ελλον
τικού καλλι αρ άρου κλπ. Μουσείου. Τότε ή αίθουσα αυτη άς χρησι εύση
διά τό Μουσεϊον ώς αποθήκη ή έργαστήριον καθαρισ ού καί συγκολλήσεως
τών ευρη άτων. 'Η τελείωσις τής οικοδο ής Μουσείου καί ό χαρακτηρισ ός
του, ας άφεθοΰν διά τό έλλον, εφόσον θά έξαρτηθή ή ορφή του από τά
ευρή ατα εκ τών άνασκαφών πού θά γίνουν.
4) Τοπογράφησις τών αρχαιολογικών χιυρων καί φίλοτέχνησις αρχαιο
λογικού χάρτου τής ’Επαρχίας Αλεξανδρουπόλεως.
Αί έργασίαι αύταί είναι δυνατόν νά πραγ ατοποιηθούν χωρίς εγάλην
δαπάνην διά τών τεχνικών υπηρεσιών τής Νο αρχίας Έβρου. Συγκεκρι έ
νους: 'Τπό τήν καθοδήγησιν τοΰ υποφαινο ένου νά τοπογραφηθή ύπό ειδι
κού συΑ'εργείου α) Ό περίβολος — περιφερειακόν τείχος καί τό T E P ID A -
R IU M τοΰ Τραϊανού καί έν γένει ό αρχαιολογικός χώρος τής Τραϊανουπό-
λεους. β) Νά τοπογραφηθή ό περίβολος τής Ά ρ χ. Μεση βρίας, διότι ή γε-
νο ένη ύπό τοπογράφου τού Πανεπιστη ίου Θεσσαλονίκης τοπογράφησις εί
ναι ελλιπής. ’Ή τοι α) Κλϊ αξ ικρά β) έν ση ειοΰνται τά εντός τοΰ χώ
ρου ε φανή ση εία κτισ άτων. γ) Ή τοπογράφησες έγινε πριν άνακαλυφθή
καί έτερον τείχος (ανατολικόν) τής Μεση βρίας, τό περικλεών καί τόν λό
φον Μαντά ή Κρε νοί τής Νύφης.
5) Νά τοπογραφηθή ό αρχαιολογικός χώρος «"Ύψω α Ά γιου Γεωρ
γίου Τραϊανουπόλεως» ήτοι τό περιβάλλον αύτόν τείχος, τό παρεκκλήσιον,
τά ερείπια τοΰ Μουσουλ ανικού Τεκέ κλπ. Πρόκειται περί αρχαίας άκροπό-
λεους, πιθανώς τοΰ χαρακώ ατος ή Τε πύρων, άρχαιοτέρων τής Τραϊανου-
πόλεως.
6) Νά τοπογραφηθή 6 περίβολος καί έν γένει ό χώρος Σαράγια, δ πε­
ρικλείουν τόν άρχαΐον ορίσκον. ιά τάς εργασίας αύτάς, πού θά γίνουν α
πό τεχνικούς ύπαλλήλους τής Νο αρχίας Έ βρου, άς διατεθή δι’ απρόβλεπτα
ποσόν 20.000 δραχ ών.
7) Νά περιφραχθούν έν εϊδει νη είου τ ή ατα τής συζο ένης καί κα
λώς διατηρού ενης οδού Έ γνατίας (V IA E G N A TIA ) έ πλεκτόν σύρ α
καί σιδηροπασσάλους, έκτάσεως 20 X 9 . ή καί εγαλύτερα, νά έκκαθαρι-
Ά οχα ιολ ογιχη ί χώ ροι της υτικής Θ ράκης 51

σθή τό λιθόστρωτον — καλντερί ι — από τά χόρτα και τούς θά νους, καί νά

άναρτηθούν ανάλογοι καλλιτεχνικοί, δηλωτικαι τού χώρου, πινακίδες. Τά ση
εία όπου θά γίνη ή εργασία αυτή, θά υποδειχθούν από τόν υποφαινό ενον
καί εύρίσκονται εταξύ Φερρών, Λουτρού, ’Αλεξανδρουπόλεως, Μ άκρης καί
Κο άρου. ιά τήν εργασίαν αυτήν υπολογίζω οτι. τό ποσόν τών 20.000 δρχ.
είναι επαρκές.
8) Στερέωσις καί ικροεπισκευή τών εσαιωνικών Π ύργων τού ποτα
ού έκκαθάρισις τού χώρου — άκρόπολις φρουράς βιγλατόρων — από τούς
θά νους, χάραξις στενού δρο ίσκου άναβάσεως εις τόν θεα ατικόν αύτόν χώ
ρον διά τούς έπισκεπτο ένους αύτόν, κιγκλιδώ ατα είς τά επικίνδυνα ση
εία τού κρη νού κλπ. είναι ύπόθεσις 40.000 δραχ ών.
9) Σπουδαιότερα ύπόθεσις καί παράλληλος πρός τήν άνέγερσιν Μου
σείου έν Άλεξανδρουπόλει είναι ή διενέργεια άνασκαφών είς τούς αρχαιο
λογικούς ας χώρους. ΙΙολλαί καί απρόβλεπτοι είναι αί έργασίαι αύταί, άλλά
είς τά πλαίσια τών δυνατοτήτων είναι δυνατόν νά κλι ακωθούν προταρχικώς
ώς εξής:
α) ’Αρχαιολογική άνασκαφή τής Άκροπόλεως ορίσκου ένθα τά έ φα-
νή θε έλια άρχαίων κτισ άτων, τό πλήθος όστράκιον καί κερά ων, πίθων υ
δριών κλπ.
β) ’Αρχαιολογική άνασκαφή τού άνωθεν τής «Σπηλιάς τοΰ Κύπλωπα»
έν Μάκρη ένθα τοποθετείται ή πόλις Σέρρειον καί όπου είς τά προχώ ατα
τού Α ' Παγκοσ ίου Πολέ ου είς στρώ ατα γής, ανακαλύπτονται όστρακα,
αγγεία, νο ίσ ατα κλπ.
γ) ’Αρχαιολογική άνασκαφή ικρού χιό ρ ου τής άρχαίας Μεση βρίας
ή Ζώνης, τού παρά τόν αίγιαλόν, ένθα θε έλια άρχαίων κτισ άτων τής κάτω
πόλεως — τής ε πορικής — εφόσον ή άκρόπολις εύρίσεκται 300 . ακράν
τής θαλάσσης είς τόν λόφον ΙΙαζάρ - τεπέ.
δ) Έκκαθάρισις από τά χώ ατα τών παρά τά θε έλια συσσωρευθέντων
είς τούς περιβόλους — τά τείχη — Τ ραία νουπόλεω ς, ορίσκου, Μεση βρί
ας. Είς ολίγα τ ή ατα τής διαδρο ής τών τειχών πρέπει νά γίνη ελαφρά
εκσκαφή διά νά φανερωθούν τά καταρρεύσαντα τείχη, τών οποίων τήν πέ
τρα έλεηλάτησαν οί περίοικοι χωρικοί. απάνη δραχ. 10.000.
ε) Έπικάλυψις, στερέωσις, έκκαθάρισις τής στέγης καί επισκευή αύ-
τής, ελαφρά άνασκαφή τοΰ δαπέδου πρός άποκάλυψιν τυχόν ωσαϊκού ή αρ
άρινου δαπέδου, τού τεπινταρίου Τραϊανού είς τά θέρ α Τραϊανουπόλεως.
Ή εργασία αύτή υπολογίζω ότι θά άπαιτήση ποσόν 100.000 δρχ. Αί άνασκα-
φικαί έργασίαι τών παραγράφων α, β, γ και δ, θά είναι προκαταρκτικαί δέον
νά γίνουν έ πάσαν οικονο ίαν, εύστοχΐαν, σκοπι ότητα, πρακτικήν καί λογι
κήν ίεράρχησιν. Τό πρακτικόν πνεύ α πρέπει νά κυριαρχήση καί νά παρα-
ερισθούν γραφειοκρατικοί τύποι καί κωλυσιεργίαι. ’Απαιτείται ευσυνειδησία
52 Α γ γ έ λ ο υ ΓΓοι ενίδου

και ’Εθνικός παλ ός. Προθυ ία και συνεργασία πάντων πρός τό ιερόν αυ
τό έ'ργον. ιά τάς άνασκαπτικάς αύτάς εργασίας (α, β, γ, δ,) πρέπει νά δια-
τεθή κατ’ άρχην ποσόν 1.000.000 δρχ. καί διά τήν άποζη ίωσιν τών αγρών
•— άπαλλοτρίωσιν — δρχ. 50.000.
Έ ν τελευταία αναλύσει αί ώς άνω πάσαι έργασίαι (Μουσεϊον, τοπογρα
φήσεις, περιφράξεις τ η άτων Έ γνατίας οδού, έπισκευαί πύργων καί άρχαι-
ολογικαί άνασκαφαί διά τό προκαταρκτικόν στάδιον άξιοποιήσεως, καί προ
βολής των, απαιτούν ποσόν περί τά 2.000.000 δρχ. ’Εάν τά έργα αυτά πρα
γ ατοποιηθούν κατά τό πνεύ α τού περιεχο ένου είς τήν έκθεσιν ταύτην θά
προκύψουν αί έξης ώφέλειαι.
α) Η θική άνύψωσις τού πνεύ ατις του εδώ λαού ας. Εθνική έξαρσις
καί υπερηφάνεια διά τήν άποκάλυψιν τών προγονικών θησαυρών, τόνωσις τού
φρονή ατος, ενδιαφέρον καί αγάπη εγαλύτερα καί διακιολογη ένη διά τά
επιτεύγ ατα τών προγόναη\ ΙΊρόκλησις ενδιαφέροντος διά τήν ελέτην τής
ιστορίας τού τόπου. Στοργή είς τά προγονικά κει ήλια, φροντίς διά τήν δια-
τήρησιν αυτών, ψυχική συ ετοχή είς τήν άξιοποίησίν των καί πρύ παντός
διέγερσις ενδιαφέροντος είς τήν αξίαν τιυν κει ηλίων καί έπαγρύπνησις διά
τήν ή φυγάδευσιν αυτών, ήτοι τό στα άτη α τής τυ βωρυχίας καί αρχαιο
καπηλίας αγρίως άσκηθείσης είς τήν περιφέρειάν ας καί αποτελούσης κατά
κακήν οίραν καθεστώς. Τέλος διά τών άνασκαφών καί τών έξ αυτών απο
καλύψεων θά προκληθή τό ενδιαφέρον τών αρχαιολόγων καί άρχαιοφίλων
είς παγκόσ ιον κλί ακα, θά δη οσιευθούν άρθρα καί ελέται, θά άνακινη-
θή ή επιστή η καί διά τήν ελέτην τής Θράκης καί θά συ πληρωθή ή ιστο
ρία της.
Β ' 'Τλική ωφέλεια θά προκύψη ανυπολογίστου έκτάσεως.
Σή ερον ή Άλεξανδρούπολις, χαρακτηρισθεΐσα ώς πόλις τουριστική, δέν
διαθέτει ουσιαστικά καί εξαίρετα προσόντα, πλήν τής θαλάσσης, του όρίζον-
τος αυτής καί τής εύρυχωρίας τών οδών. Ή τουριστική της κίνησις είναι
ικρά, οί έπισκέπται προέρχονται από τό εσωτερικόν του Νο ού "Έβρου καί
τούτο κατά τούς θερινούς ήνας. Οί ξένοι διέρχονται άνυποψιάστως και δέν
παρα ένουν είς τήν πόλιν ας. Μέ τήν άποκάλυψιν τών άρχαιοτήτων τήν ύ-
παρξιν Μουσείου καί τήν συγκέντρωσήν είς αυτό τών εύρυ άτων, έ τήν
χαρτογράφησιν τών άρχαιοτόπων καί τήν εκδοσιν ε περιστατω ένου οδη
γού, ή τουριστική της αξία θά άνέλθη είς ανώτερα επίπεδα. Οί ξένοι θά πα
ρα ένουν καί είς τήν πόλιν ας διά νά έπισκέπτωνται τήν Μεση βρίαν τό
Σέρρειον, Τραϊανούπολιν, ορίσκον, τάς Φέρρας καί ακό α άλλους αρχαιο
λογικούς χώρους, πού θά άποκαλυφθούν ( ύ η, Χαράκιο α, Τέ πυρα, ρύς,
Σάλη κλπ.). Σή ερον ή κίνησις τών περιηγητών τό πλεΐστιν οφείλεται είς τήν
επιθυ ίαν τού κόσ ου νά ίδή καί νά θαυ άση την αρχαιότητα καί όχι τάς κα-
λονάς τής φύσεως ή τάς βιο ηχανικός εγκαταστάσεις.
Α ρ χα ιολογικ οί χώροι τή ς υτικής Θράκης 53

’Έχω τήν πίστιν δτι όνον τά εκλεκτά καί σπανιώτατα νο ίσ ατα τής
Ζώνης, ( 6 - 7 τε άχια υπάρχουν άνά τον κόσ ον), θά προκαλέσουν την κί-
νησιν αυτήν, καί υπάρχουν τοιαϋτα πολλά κρυ ένα υπό τά χώ ατα. 'Ο υπο
φαινό ενος έχει Ιδίαν άντίληψιν του πράγ ατος καί κατέχει τινα έξ αυτών.
Ή άποκάλυψις καί έξαρσις των αρχαιολογικών ας χώρων, θά κίνηση τό
ενδιαφέρον του λαού ας νά όργανώση θεατρικάς παραστάσεις — φεστιβάλ
αρχαίω ν δρα άτων — Αισχύλου, Εύριπίδου — των οποίων άλιστα οί
ήρωες καί υποθέσεις, άναφέρονται εις τήν άρχαίαν Θράκην (Ρήσος, Ό ρέ-
στεια, Θρήσσαι, Φύνεις). Καί τούτο δεν είναι, ουτοπία. Κατά τό 1985 νο αρ-
χοΰντος τού Μαρκέτου, ε τον ουσικόν Καπάνταην κ.ά. συνεστήθη εις Άλε-
ξανδριύπολιν 'Ό ιλος «’Ορφικοί» καί ε τό πνεύ α τής ’Ορφικής Ιδέας έ-
δόθησαν διαλέξεις, συναυλίαι καί άλλαι καλλιτεχνικοί παραστάσεις.
Οί χώροι έξ άλλου τής αρχαίας Μεση βρίας οπού αί Ό ρφ ικαί «δρύες
ά φί τε φηγοί ριζόθι δινήθησαν, άνέστησάν τε χορείαν, οΐα τε παρεε^ενικαί»,
προσφέρονται — αί πτυχώσεις των κλιτύων τού Ζωναίου ορούς — πρύς δη
ιουργίαν αρχαίου ακαλύπτου θεάτρου, ώς τό τεχνοργού ενον εις τον Λυκα
βηττόν των ’Αθηνών υπό τής ’Αν. Συνοδινού. Μέ τήν προοπτικήν οτι πρό
κειται νά διανοιχθή εύρεία ’Εθνική οδός έσον Ίσ άρου καί Μεση βρίας, ό
αρχαιολογικός χώρος αυτής καί τά πέριξ αγευτικά τοπία των ’Ορφικών
δρυών καί ή θαυ ασία ακτή, αποκτούν έξέχουσαν ση ασίαν τουριστικών εγ
καταστάσεων καί Ικ εταλλεύσεων.

ΑΝ ΑΚΕΦΑΛΑΙ ΣΙΣ
Ή περιοχή Άλεξανδρουπόλεως διαθέτει χώρους αρχαιολογικούς — θέ
σεις άρχαιοπόλεων — ύψίστης ιστορικής καί αξίας ανυπολογίστου ’Εθνικής
καί πρακτικού Τουρισ ού. Έ ρευναι καί προβολή τής αξίας των, έχρι σή
ερον δεν έγιναν. Μέ πρωταρχικήν πΐστωσιν δύο εκατο υρίων δραχ ών θε
ελιώνονται οί πρώτοι πυρήνες άναπτύξεως καί άξιοποιήσεως τεον ιστορικών
χώρων, έ ασύλληπτα ελλοντικά επιτεύγ ατα καί οφέλη έκ πλείστους το είς.
Τά πρώτα βή ατα πού θά άκολουθήση ή πραγ ατοποίησις έξετέθησαν εις
τήν ανωτέρω έκθεσιν εις τήν οποίαν έπροτάθη τό λιτόν ποσόν των 2 εκατο
υρίων έ τό αξίω α: «ΤΙ αρχή τό ή ισυ τού παντός».
Ή όλοκλήρωσις τύν έργων είναι άτέρ ιον. Αί άνασκαφαί, ή ελέτη τών
ευρη άτων, ή δη ιουργία οδών προσπελάσεως, περιπτέρων, ουσείων, φυλα-
κείων, οδηγών, είδικών υπαλλήλων κλπ. θά απαιτήσουν χρόνον καί χρή α πο
λύ. Ή αρχή πρέπει ό ως νά γίνη.

ΣΗΜΕΙ ΣΕΣ: ;
Εις τό περιεχό ενον τής ανωτέρω ελέτης δεν συ περιελήφθη τό κεφά-
λαιον τής άξιοποιήσεως τού αρχαιολογικού χώρου ΓΙ αλαιοπόλεως Σα οθρά
54 ’Α γγέλου Π οι ενίδου

κης καί τοοτο διότι, ή Σα οθράκη, χάρις εις τάς εργασίας του αει νήστου
Καρόλου Λέ αν καί τής συζύγου του έ πήκε άπό ετών εις τον θαυ άσιου
δρό ον αποκαλύψεων καί επιτευγ άτων καί εντόνως προωθείται ε’ις ά ιλλαν
καί χωρίς καθυστερήσεις, διά νά. καταστή ή ήλος τής Θράκης. Άνασκαφαί,
αναστηλώσεις, Μουσεϊον, τουριστικός ξένιον καί πλεΐστα άλλα γίνονται έκεΐ
έ προγρά ατα καί ενισχύσεις ά ερικανών άρχαιοφίλων, δι’ δ καί ή παρέ
βασις τού υποφαινο ένου τελείως παρέλκει.

Φεβρουάριος 1966 ΑΓΓ. Π Ο ΙΜ Ε Ν Ι Η Σ

 ΤΤΟΛΥΔ· Π Α Π Α ΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟ Υ

ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΙ ΑΝΔΡΕΣ Τ Η Σ ΘΡΑΚΗΣ

Π ΡΟ Λ Ο ΓΟ Σ

Ή 'Ελληνική Θράκη πάντοτε σ’ όλους τούς αιώνες άνθιζε πνευ ατικά.

Άπο τού χρόνους του έξελληνισ ού της ακό α φανερώθηκαν στον πνευ ατι
κόν ορίζοντα τοΰ όλου 'Ελληνισ ού αξιόλογα πνεύ ατα πού ύψωσαν τό ανά
στη ά τους καί διέπρεψαν κ’ επικράτησαν. Στην παλιά εποχή έχου ε φιλό
σοφους, ρήτορες, καλλιτέχνες, ουσικούς. Ό η όκριτος είναι Θράξ πού έ
τή θεωρία τού ατό ου τόν Ε ' π.χ. αιώνα άς έδωσε τήν πρώτη προσπάθεια
γιά τήν κατάχτηση του στοιχείου αύτοΰ, πού σή ερα κυριαρχεί στην ανθρω
πότητα. Ό ΙΊαράσιος, ό διάση ος γλύπτης, είναι Θράξ καί τά έργα του πρω
τεύουν εταξύ τών σπουδαιότερων καλλιτεχνών τής αρχαίας γλυπτικής, πριν
ακό η ή Θράκη έξελληνισθή καί άφο οιωθή από τόν Ελληνισ ό.
ΤΙ Βυζαντινή περίοδος έχει νά άς δώση πλήθος από πνευ ατικούς αν
θρώπους. Άλλά καί αυτή ή Τουρκοκρατία άς καταπλη υρεΐ από προσωπι
κότητες πνευ ατικές, πού δχι όνο επρώτευσαν στον πνευ ατικόν ορίζοντα
τού έθνους, άλλά καί. σφήκαν πλούσια κληρονο ιά. Μία πολύτι η εργασία δη-
οσιευο ένη στον Γ ' τό . τών Θρακικών (παράρτη α)1 άς δίνει ένα ακρό
κατάλογο προσωπικοτήτων τού πνεύ ατος καθ’ δλους τούς χρόνους τής δουλεί
ας. Είναι αξιοθαύ αστο τό έργο των και πρέπει νά εΐ εθα υπερήφανοι γ ι’
αυτούς. Άλλά καί ό ΙΘ ' αιώνας καί ό Κ ' έως τώρα εξακολουθεί νά δε ίχνη
προσωπικότητες καί κάθε είδους επιστή ονες. Ά πο τήν απελευθέρωση ε
φανίσθηκαν άξιολογώτατοι. άνδρες πού αναδείχτηκαν κι’ άνέδειξαν καί τό
έθνος. Ό Λευκίας, ό πρώτος Π ρύτανις τού ’Εθν. Πανεπιστη ίου, ό Στ. Κου-
ανούδης ό αρχαιολόγος καί λατινιστής διέπρεψαν ώς καθηγηταί τού Π ανε
πιστη ίου καί έργάσθηκαν όσον ολίγοι γιά τήν Ελληνική επιστή η.
Τήν περασ ένη χρονιά έτυπώθη διά τόν Χρ. Τσούντα, αρχαιολόγο καί
καθηγητή τού Πανεπιστη ίου, τόν Άριστ. Κουρτίδη, παιδαγωγό καί τόν Κ.
η ητριάδη γλύπτη, διευθ. τής Σχολής Καλών Τεχνών. Τώρα θά τυπωθή
δι’ άλλους, τούς Μ. Άποστολίδη, Γ. Τ. Λα πουσιάδη, Ά χ. Σα οθράκη καί
τόν Γεώργ. Τσουκαλών, διδάσκαλον καί ιστοριογράφον Φιλ)λεως στά 1851.

Ο ΘΡΑΞ ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Ο Σ
ΓΕ Ρ Γ ΙΟ Σ ΙΑ Κ Β Ο Τ ΑΑ Μ Π Ο Τ Σ ΙΑ Η Σ

"Ενας από τούς ολίγους καί τελευταίους πνευ ατικούς ανθρώπους— άρ

τυρας τής ζωής καί. τής εργασίας— πού έδαπάνησαν τήν ζωή τους γιά τήν
56 Π ολυδ. Παιπαχοωτο'δούλου

ερευνά τής Ιστορίας τής Θράκης, είναι καί δ Γ. Ί . Λα παυσιάδης, πού άπέθα-
νε ήσυχα καί απέριττα, όπως ταιριάζει σ’ ένα σε νό εργάτη τού πνεύ ατος
και ενα δάσκαλο τού Γένους, εδώ στήν ’Αθήνα, στα 1926. Εβδο ήντα χρό
νια έζησε για νά καταλήξη στην ’Αθήνα, όπου είχε τελειώσει τις γυ νασια
κές του σπουδές, όχι για νά θεραπευθή, άλλα για νά άνακουφισθή, από τις
οδύνες τού οιραίου του θανάτου. «Τον ένθυ ού εθα αγαθόν, άνεπιτήδευ-
τον, εύφυά, εύτράπελον καί άστεϊον, σοβαρόν, εργατικόν, εύ έθοδον, άρριο-
στη ένον καί ειλικρινή διδάσκαλον», λέγει ό ακαρίτης Κ. Κουρτίδης στα
Θρακικά. 'Η ανά νησή του στη Θράκη θά παρα είνη ακοί ητη καί αίωνία,
αλλά καί πικρά, γιατί έσβυσε ακρυά από την πατρίδα του, πού γ ι’ αυτήν έ-
δαπάνησε τή ζωή του όλη — την Άδριανούπολη.
Πενήντα ολόκληρα συναπτά χρόνια έδίδαξε στη Θράκη (Καβακλή,
Λουλέ Βουργάζ, Ραιδεστό, Μάλγαρα, Σουφλί καί στο Γυ νάσιο καί τό Ζάπ-
πειο Π αρθεναγωγείο στην Άδριανούπολη. 'Τπήρξε απαρά ιλλος ερευνη
τής τής αγνώστου ιστορίας τής Θράκης. 3Ά ν άληθεύη ότι κάθε ιστορική πε
ρίοδος πρέπει νά κρίνεται από τά έργα, πού δη ιούργησε, επίσης πρέπει ν’
άληθεύη ότι ένας ιστοριοδίφης ή ερευνητής πρέπει νά κρίνεται άπό τις συν
θήκες πού ασχολήθηκε στην έρευνα ιας ιστορικής περιόδου. Καί οί συνθή
κες αυτές είναι κάθε άλλο παρά ευνοϊκές καί συντελεστικές γιά ιά κολοσσι
αία καί έπιπονώτατη εργασία, όταν άλιστα λείπουν βιβλιοθήκες εγάλες καί
ειδικές, απαραίτητες γιά ιά επιστη ονική καί συστη ατική ελέτη, όταν δεν
υπάρχουν οί χρειαζού ενες πηγές, πού θά άς δώσουν τά άπαραίτητα στοι
χεία. Αυτή ή δύσκολη εργασία κι ερευνά τής σκοτεινότατης ίστοραίς τής
Θράκης, πενήντα χρόνια άπετέλεσε τό άντικεί ενο, τον σκοπό τής ζωής τυύ
Λα πουσιάδη. Καί τό σπουδαιότερο ότι έπεδόθηκε όχι τόσο στήν έρευνα τής
αρχαιότατης περιόδου τής Θρακικής ιστορίας, ούτε αποκλειστικούς τής Βυ
ζαντινής εποχής αλλά κυρίως τής περιόδου τής δουλείας πού έγινε τό θέ α
των ατελεύτητων ελετών του. Καί έκυρτώνονταν άοκνα κι επί ονα προστά
σέ ιά επιγραφή ή ένα σύντρι α άγάλ ατος, πού ξεσκεπάζονταν στο κρή-
νισ α τών παλαιών τειχών τής Άδριανουπόλεως. Μέ λαχτάρα έσκυβε προ
στά σ’ ένα νό ισ α Θρακικής πολιτείας τών Ό δροσών ή τού βασιλιά Κότυος.
"Οταν βρέθηκε ή επιγραφή « Ε υ ρ υ ζ έ λ η ς Σεύθου Π ρ ια
ν ε ύ ς» έγραψε ιά επιτυχή ονογραφία. Μιά περικοπή Βυζαντινού συγγρα
φέα καί ερικά νο ίσ ατα τον ώδήγησαν νά γράψη τήν πραγ ατεία του γιά
τή εβελτό, παράλια πολιτεία τού Εύξείνου Πόντου κοντά στήν Άγχίαλο.
’Ασχολήθηκε ακό α έ ζήλο ακατάβλητο έ τήν Ιστορία Θρακικών πόλεο)ν,
π.χ. τήν Πλωτινούπολη, Βεργούπολη, τή Νίκη, τήν Κο οτινή καί τό ιδυ
ότειχο καί ξέχωρα τήν Άδριανούπολη καί τάς Έλευθεράς (Μπα πά Έ σκίί.
«Άλλ’ ή Χριστιανική ίρχαιολογία τής Θρακικής ιστορίας ήτο διά τον
ευσεβή διδάσκαλον καί φανατικόν χριστιανόν τό σπουδαιότερου άντι κεί ενον.
Π νευ ατικ οί άνδρ'ες τη ς Θ ράκης 57

’Εντεύθεν εξηγείται ή ελέτη του περί «'Αγιασ άτων» τήν οποίαν είχε στεί
λει προ τριών δεκαετηρίδων είς τήν Μεσαιωνικήν Εταιρείαν Κων)πόλεως,
ώς καί αί έρευνα ί του διά τήν Ιστορίαν τής σπουδαιότατης ποτέ καί διάση
ου Μονής Αα πούς, άνηκούσης είς τήν Μητρόπολιν Άδριανουπόλεως» συ
πληρώνει ό κ. Κ. Κουρτίδης στα Θρακικά (Α ' τ. σ. 246).
Ή σπουδαιότερη δουλειά τού Λα πουσιάδη είναι ή ανέκδοτη ιστορία τής
γενέτειράς του Άδριανουπόλεως από τά αρχαιότατα χρόνια ώς τά τελευταία.
'Ό λα τά ελέτησε λεπτο ερώς: τοποθεσίες, τοπωνύ ια, τείχη, πύλες, επάλξεις
καί πύργους, επιγραφές, κιονόκρανα κι αγάλ ατα. Περι άζεψε Ιστορικά κει
ήλια, νο ίσ ατα, συντρί ατα από αγάλ ατα κιονόκρανα κι επιγραφές σ’
ένα Μουσείο αρχαιολογικό, πού τό φιλοξενούσε τό Ζάππειο ’Εκπαιδευτήριο.
Τήν πραγ ατεία του γιά τά τείχη δη οσίεψε ή Γεν. ιοίκηση Θράκης στά
1920 - 22. Ή ιστορία του αυτή είναι ιά διεξοδική προσπάθεια νά περιλά-
6η όλα τά εγάλα ιστορικά γεγονότα, πού συνδέονται έ τι) ζωή καί τήν τύ
χη τής πολιτείας αυτής — όπως έκα ε καί ό Μ. Άποστολίδης γιά τήν ιστορία
τής Φιλιππουπόλειυς — δηλ. οί πολιορκίες από τούς Βουλγάρους, ή κατάλη
ψή της από τούς Φράγκους, οί διάση οι της άνδρες, οί αύτορκάτορες ( Ί .
Καντακουζηνός καί γυιός του Ματθαίος, ό ’Ανδρόνικος ό νεώτερος) καί τό
σα άλλα γεγονότα τού τριπότα ου, πού είναι συνυφασ ένα έ τήν γηραιά
καί ιστορική τού "Εβρου πολιτεία. ’Εξετάζει λεπτο ερέστερα τήν τουρκοκρα
τού ενη περίοδο τής Άδριανουπόλεως καί έ πολύ εγάλο ένδιαφέρο. Μά
λιστα τό ανάκτορο τών Σουλτάνων, «τό έγαρο τής τυραννίας τού ποιητή
Σούτσου, τά εγαλοπρεπή τζα ιά καί τά. θαυ άσια λουτρά, τίς στοές, τίς αγο
ρές καί τά χάνια — θαρρείς πελασγικά χτίσ ατα — τούς χρυσοποίκιλτους
τάφους καί τά αυσωλεία τών Σουλτανοπαίδων, όλα τά βεράτια καί τά χει
ρόγραφα τών αρχείων τής πολιτείας ή τών βιβλίων τής βιβλιοθήκης τού Σουλ-
τάν Σελί . "Ολ’ αυτά είναι τά προσφιλή θέ ατά του, πού τόν απασχόλησαν
έ ξεχωριστή προσοχή. ’Έγραψε γιά τά Σχολεία γιά τή Μητρόπολη τής Ά -
δριανουπόλεως, γιά τούς λογίους ακί αρχιερείς. 'Τπο νη ατίζει τόν Κ. Σάθα,
διορθιόνει τά σχεδιάσ ατα τού ΓΙαρανίκα, συ πληρώνει τούς καταλόγους τών
αρχιερέων τού Άλεξούδη ’Ανθί ου, εξετάζει τόν διδάσκαλο Ούζούνογλου,
τόν ωρόθεο Π ρώϊο, πού κρέ ασαν οί Τούρκοι. Άλλά από όλα πιο πολύ αξί
ζει ή εργασία του γιά τόν Π ατριάρχη Κύριλλο τόν Σ τ ' τόν Σερ πετζόγλου,
αν καί ό Γεδεών δέν είχε γιά όλο τό έργο ιδέα αγαθή, έκτος γιά ένα έρος,
όπως ου έλεγε, όταν τού έδειξα τό χειρόγραφό του. Ασχολήθηκε έ τή βιο
γραφία τού Α γίου Μαυρουδή τού Νεο άρτυρα. Ό η . Κα πούρογλου, ό
ταν δηύθυνα τά «Θρακικά», ού είχε γράψει ένα ση είω α: «Επιθυ ώ, ου
έγραφε, νά υποδείξω κυρίως τό καθήκον πρός δη οσίευσιν λεπτο ερούς ερ
γασίας περί τού βίου καί τών έργων τού διαπρεπούς Θρακύς ιστοριοδίφου
καί συγγραφέως, τόν οποίον κακή οίρα άφήρεσεν έκ τής χορείας τών εύόρ-
58 Π ολυδ. Π απαχριστοδοΰλου

κων, φιλότι ων καί φιλοπόνων τέκνων της Μεγάλης Πατρίδος. Ίδ ια δέ νά

καταβληθή πολύ προσπάθεια προς διάδοσιν των ανεκδότων έργων του».
«Αί Θρακικαί ελέται του καί αί περί Άδριανουπόλεως νη ειακοί καί
τοπογραφικαί έργασίαι. του πρόκεινται ιός πολύ τι ητικά υποδείγ ατα έπιτε-
λέσεως του προς έκπόνησιν πατριδολογίας καθήκοντος. Ή «’Εκκλησιαστική
’Αλήθεια» Κων) πόλεως πολλάκις έδη οσίευσε σχετικάς πληροφορίας περί τού
Λα πουσιάδου, καταχωρίζουσα καί έργα του, εις δέ τά ή έτερα «Μνη εία
τής Ιστορίας των ’Αθηναίων» παρελήφθησαν σπουδαιόταται. ανακοινώσεις
του άφορώσαι εις τό περιηγητικόν έργον του έξ ’Αδριανουπόλειος ’Επισκό
που Ναζιανζοΰ ’Ιγνατίου (1772) ιός καί περί των ’Αθηνών ώς πεπατη έ-
νης Έκλησιαστικής ’Επαρχίας». Αυτά ου έγραφε ό αεί νηστος . Γ. Κα -
πούρογλου.
Ό F. Λα πουσιάδης δεν εύρήκε τις δυσκολίες πού άντίκρυσε ό Μ. Ά -
ποστολίδης γράφοντας τήν Ιστορία τής Φιλ)πόλεως. Γιατί ό Άποστολίδης
είχε νά παλαίψη έ κακόπιστους επιστή ονες Βουλγάρους, πού διέστρεφαν
τήν ιστορία τής Ελληνικής αυτής πολιτείας καί τήν παραχάραξαν, καί νανα-
τρέφη ανιστόρητα καί κακόπιστα στοιχεία καί νάναδείξη τήν ιστορική αλή
θεια. πού οί Βούλγαροι τήν θυσιάζουν στην πολιτική τους σκοπι ότητα.
Ό Γ. Λα πουσιάδης θά παρα είνη παράδειγ α καί υπόδειγ α εργατι
κού ανθρώπου καί. φιλότι ου πατριώτη, πού τόνο ά του δέ θά λησ ονηθή
ποτέ καί ποτέ δέ θ άσβήση. Ό ελλοντικός ιστορικός τής Θράκης θά τον
άναδείξη εκεί πού πρέπει, δταν θά εργάζεται νά σύνθεση τό έργο του, ερευ
νητές τής Θρακικής ιστορίας καί άλιστα τό Γ. Λα πουσιάδη καί Μ. Άπο-
στολίδη.
’Αλλά καί εϊς εδώ άπονέ οντες τή δίκαιη κρίση γιά τό έργο τών σο-
ςοών Θρακών, τών ακαταπόνητων εργατών, τών ένθερ ων ζηλωτών τής ε
πιστή ης καί. τού καλού, τών πατριωτών πού ή καρδιά τους έπαλλε έ λα
χτάρα τούς Θρακικούς παλ ούς, άς γίνου ε αθητές τους στη δούλεψη ,στήν
εκτέλεση τού καθήκοντος στην Πατρίδα, έ αυταπάρνηση, πού έδειξαν κι
αυτοί ώς πνευ ατικοί πρωτοπόροι, τής εποχής ας. ’Ά ς τούς εΐ εθα εύγνώ ο-
νες, άς τούς νη ονεύου ε πάντοτε καί ας ή λησ ονού ε ιό παράδειγ ά τους,
πού πρέπει νά είναι τό άστρο πού θά άς όδηγή, δπως τούς άγους, στο
δρό ο ας. Καί είναι ή δουλειά καί ή αγάπη στη Θράκη. Ή ευγνω οσύνη
είναι σπουδαία αρετή στούς λαούς καί τούς ανθρώπους. ’Ά ς ή λησ ονού ε
τό αγαθό πού δη ιούργησαν, θέτοντας τά θε έλια τής Θρακικής ιστορίας.
Ο ί νέοι ιστοριογράφοι πού θάναφανούν, στά ίχνη τους κατ’ ανάγκη θά βα
δίσουν, γιά νά υψώσουν τό ιστορικό ας οικοδό η α. Τό Θρακόπουλο πού
θά εύτυχήση νάναδειχθή ό ευτυχισ ένος διάδοχος τέτοιων πρωτοπόρων, θά
ουγκινήται γιά τό έργο τών ανθρώπων αυτών, πού δίχως εφόδια επιστη ο
νικά εγάλα, άπεκάλυψαν σάν τούς προ)τους εξερευνητές, ιστορικά εδάφη
Π νευ ατικοί δνδρες τη ς Θράκης 59

απάτητα, άνερεύνητα καί παρασκεύασαν δρό ους καί λεωφόρους γιά τήν
Θρακική Ιστοριογραφία. Καί οι τέσσαρες αυτοί πρωτοπόροι άπέθαναν σέ
ία δύστυχΐ) περίοδο του ’Έθνους, σέ ιά κόλαση ζωής από 1941 - 44. Π ε-
νέστατοι καί παρα ελη ένοι, αδικη ένοι κι ανικανοποίητοι, ενώ έδωκαν το
παν γιά την αγαπητή ας Π ατρίδα Θράκη.
Ή ’Αττική γή άς τούς είναι ελαφρά, καί ή νή η τους αίωνία καί θα
λερή στή θύ ησή ας.

ΑΧ ΙΛ Λ ΕΤΣ Θ. ΣΑ Μ Ο Θ ΡΑ Κ Η Σ

Π ρ ιν 22 χρόνια ακριβώς — 1944 — από βαρεία αρροόστεια, έχάσα ε

δυστυχώς καί τον δεύτερο πνευ ατικό άνθρωπο τής Θράκης, κι αυτόν πρόσ
φυγα εδώ, τον Άχιλλέα Σα οθράκη, γιατρό. Ό γιατροφιλόσοφος αυτός Ά -
χιλλέας Σα οθράκης ήταν ιά εξαιρετική φυσιογνω ία. ’Άνθρωπος τοΰ βι
βλίου καί τής σπουδής. Θά ήταν προτι ότερο νά ειε σπουδάσει φιλόλογος.
Είχε ιά εξαιρετική φύση γιά φιλολογικές σπουδές. ’Έγινε βαθύς γνώστης
τής Ελληνικής καί Λατινικής φιλολογίας έ τή ελέτη. ’Αγαπούσε τό πολύ
διάβασ α κ’ είχε τή χάρη νά αζεύη γνοόσεις καί βιβλία. Μέλισσα σωστή.
Στήν Αίγυπτο κάνοντας τό γιατρό έγραφε. ’Έ γραφε έρευνοόντας δλα τά θέ
ατα: οποίος άναδιφά τον κατάλογο τών εργασιών του πού κατήρτισα κι έ-
δη οσίευσα στον I ' τ. (σ. 327 - 329) τοΰ ’Αρχείου Θράκης, ένει εκστα
τικός έ τό πλήθος καί τά περίεργα θέ ατά του. Τ ί λεπτολόγος! Σύνθεσε έτσι
ελέτες σποδαΐες τής ιατρικής ιστορίας καί όπου δεν τον ικανοποιούσε ή ίδι-
κή του προσπάθεια, προσέτρεχε στους ξένους. ’Έ τσι ετέφρασε αξιόλογες
διατριβές ξένων γιά θέ ατα ιατρικά θαυ άσια. ’Έγραψε καί τήν 'ιστορία
τού Ίπποκράτους, έργο αξιόλογο, καθώς φαίνεται ευθύς εξ αρχής καί άξιο-
δη οσίευτο. Ό Σα οθράκης υπήρξε καί ερευνητής τής Θρακικής ιστορίας.
Ο ί ερευνές του καί ή δουλειά του τον ώθησαν νά δη οσίευση κι αυτός ενα
ιστορικό δοκί ιο γιά. τήν αρχαία Θράκη. Τό έργο είναι πολύ κατώτερο τής
εργασίας τού Κ. Κουρτίδη, αλλά δέν είναι άταια γρα ένο. Κ ι’ αυτό προσ
φέρει. κάτι στή ελλοντική Θρακική ιστοριογραφία. ’Έ χει δη οσιέψει καί
άλλες εργασίες γιά τή Θράκη στα «Θρακικά» γιά τήν Αίνο. ’Αλλά εκείνο
πού καταπλήσσει γιά τούς κόπους καί τούς όχθους τής συλλεκτικής του ερ
γασίας είναι ό Γεωγραφικόν καί ιστορικόν λεξικόν τής Θράκης πού δη οσί-
εύθηκε στο ’Αρχείο Θράκης (τ. Ζ, Η, Θ, I, ΙΑ καί I B) . 'II εργασία αυτή εί
ναι. αξιόλογη γιά δύο λόγους: Γιά τύν όγκο της καί τήν αρχιτεκτονική της.
Είναι εργασία 38 τυπογραφικών φύλλων καλοτυπω ένη έ γρά ατα τών .8,
πού αποτελεί άθλον συγγραφικόν. ίκαια στο θάνατό του παραβάλλοντας στή
«Νέα Εστία» τό έργο του αυτό έ άλλα ό οια, τον παρουσιάζω καί τον απο
καλώ Στέφ. Βυζάντιο, γιατί ή δούλεψή του οιάζει πολύ έ τή δούλεψη τού
60 Π σλυδ. Παπαχριστο'δοΰλου

εγάλου λεξικογράφου. Τό δλο έργο χαρακτηρίζει γλώσσα ο αλή καί λιτό

τητα έκφράσεως. ιαβάζεται εύκολα κι’ άφΐνει ιά συγκίνηση στον ελετη
τή καί γεννά ια αγάπη γιά τή δύσ οιρη Θράκη. Συγκίνηση δικαιολογη ένη
από τίς περιπέτειες τής ζωής τών Θρακών, τή υθολογία τής Θράκης καί τά
πολλαπλά χαρίσ ατα τής Θρακικής φυλής, πού κυρίως τήν χαρακτηρίζει ή α
γάπη στην ελευθερία. Γιά τήν ελευθερία αγωνίζεται ό Θράκας και άχεται
τούς Μακεδόνες, Ρω αίους, Πέρσες καί κάθε ξένον. Σέβεται όνον καί α
γαπά τούς "Ελληνες καί τούς ι είται. Προσηλυτίζεται από τή γλώσσα τους,
τά ήθη κι έθι ά τους, καί τέλος εξελληνίζεται κι εκχριστιανίζεται. Στά 330
.Χ. ή Θράκη είναι τελείως εξελληνισ ένη κι εκχριστιανισ ένη.
Τό Λεξικό είναι από τά πολυτι ότερα άναγνώσ ατα καί τά διδαχτικώτερα.
Ό ύπο νηστής του κ. Καψω ένος λέγει τά εξής στον ΙΑ τό ο Άρχεΐον
Θρ. σελ. 214 - 217. « έν πιστεύο.) δτι όνο λόγοι εξωτερικοί πορεί νά τού
καθώρισαν τή ορφή στο εγάλο του έργο, δτι δηλ. είχε συλλέξεί τό υλικό
του κάτω από «ορισ ένα λή ατα, γιά νά εύκολύνεται ό ίδιος νά βρίσκη αζε
ένες τίς πληροφορίες πού άναφέρονται στο ίδιο έρος ή στο ίδιο πρόσωπο.
“Ισως ή προτί ηση αυτή νά έχη περισσότερους λόγους εσωτερικούς, νά σχε
τίζεται έ τόν τρόπο πού τοΰ άρεσε τοΰ ίδιου νά συλλα βάνη τήν εικόνα τοΰ
συνόλου, όχι έσα σέ άφηρη ένες γενικές γρα ές, άλλά συγκεκρι ένα άτο
α γεωγραφικά καί ιστορικά, πού τά δικαιώ ατα καί ή αυτονο ία τους χάνον
ται άλλοιώς έσα στην εικόνα τοΰ συνόλου. "Οποιαν δ ως αφορ ή κι άν έχη
ή προτί ησή του στή ορφή τοΰ έργου δέ πορεί παρά νάναγνωρίση κανείς
πώς ό Σα οθράκης έφτασε στήν πρωτοτυπία αυτή δχι απλώς γιά νά καινοτο-
ήση, άλλά έ τήν πρόθεση γιά νά βοηθήση γιά τήν έξαρση κάθε λεπτο έ
ρειας στήν καλύτερη γνώση τοΰ τόπου του καί στο βάθος ίσως νά εξυπηρέτη
ση καί τήν έρευνα έ τό νά τής θέτη στή διάθεσή της τό αζε ένο υος τά τώ
ρα άπο τόν ίδιο έ πολύν ιδρώτα έσα στήν προσιτή του βιβλιογραφία υλικό.
Καί θά είναι χρήσι ο τό Λεξικό αυτό προπάντων βέβαια σάν εικόνα τής προσ
πάθειας ενός ανθρώπου νά γνωρισθή έ δλα τά πρόσωπα καί τά πράγ ατα
τοΰ τόπου του, άλλά ιός ένα ση είο καί ώς καθρέφτης τής εργασίας πού συν-
τελέσθηκε άπο τούς ερευνητές γύρω από τή Θράκη.
Τό εργο τοΰ Σα οθράκη δέν υπάρχει α φιβολία πώς έχει καί, τίς ελλεί
ψεις του καί τίς απώλειες το\\ πού πολλές θάναι συνυφασ ένες έ τήν ιδιότη
τα τοΰ ερασιτέχνη ιστοριοδίφη, πού ασκούσε άπο αγάπη πρός τήν πατρίδα
του. Άλλά ποιός θάναι τόσο ικρός νάρνηθή τό δικαίω α σεναν πατριώτη
νά τονίση έ τή δύνα η τής ψυχής καί. τοΰ πνεύ ατός του τόν ΰ νο πρός τήν
πατρίδα του, νά δώση τήν εικόνα πού είχε πλάσει τοΰ τόπου του έ βιώ ατα
άπο ελέτες, από ανα νήσεις καί αντιδράσεις προσωπικές στο περιβάλλον πού
άναστήθηκε — ένα κο άτι τοΰ ίδιου τοΰ έαυτοΰ του:
Οί Θρακιώτες πού θά τό συ βουλεύωνται περισσότερο άπό κάθε άλλον
Π νευ ατικοί &νδ(τεζ τη ς Θράκης 61

τό λεξικό του, θά τοΰ χρεωστούν διπλή ευγνω οσύνη, γιατί θά τούς ευκολύ
νει νά γνωρίζουν τον τόπο τους καί τά ιστορικά του καί αζί, γιατί θά τούς
ευκολύνει νά γνωρίζουν τον τόπο τους καί τά ιστορικά του καί αζί, γιατί θά
τούς διδάσκη πάντα έ τό ζωντανό του παράδειγ α την αγάπη στον τήπο
τους, έναν τύπο αρτυρικό, πού κουτσουρεύτηκε, πατήθηκε τόσες φορές από
τό βάρόαρο, σταυρώθηκε καί·άλλοτε καί στις έρες ας, αλλά ένει σύ βολο
ελληνισ ού καί τής ηθικής του αντοχής στον καταλυτή χρόνο όχι ονάχα στών
Θρακών, αλλά σόλιον τών 'Ελλήνων τήν καρδιά. (Βλ. Ά ρχ. Θρ. τ. ΙΑ ' σελ.
217). Π ρέπει νά βρεθή ό Θράξ χορηγός πού θά έκδοση σέ τό ο».1
'Ο πολυγραφώτατος αυτός Σα οθράκης, πού τελευταία εργάζονταν και
ζούσε στήν 'Αλεξανδρούπολη, είχε καί πολυτι ότατη βιβλιοθήκη. Τή βιβλιο
θήκη αυτή, φεύγοντας τήν κάθοδο τών Γ ε ρ α νο6 ουλγ ά ρο>ν, άφήκε στά χέ
ρια τους. 01 Βούλγαροι όχι πού δεν εκτι ούν τά βιβλία, γιατί έχουν χιλιά
δες βιβλιοθήκες στή χώρα τους, αντίθετα έ άς καί άλιστα αξιόλογες, κα
ταστρέφουν ό ως όσες είναι Ελληνικές. ’Έτσι τήν ρή αξαν καί τήν έκα αν
στάχτη. Στάχτη ιά βιβλιοθήκη πού στερεώθηκε έ στερήσεις, όχθους, α
γώνες. Τήν ζήλεψε κι ό ακ. Μ. Άποστολίδης περνώντας από τήν Αλεξαν
δρούπολη στά 1940 λέγοντας: «’Ά ν είχα τή βιβλιοθήκη σου, Σα οθράκη»!
Αυτή ή προσφυγιά στήν 'Ελλάδα κατατυράννησε τον άνθρωπο. ’Ανυποληψία,
περιφρόνηση... Ό έργατικώτατος αυτός ΐατροϊστοριοδίφης, πού παντού άλ
λον θά δίδασκε τό άθη α τής ιστορίας καί ιατρικής στο Πανεπιστή ιο, ό
πως ό Θράξ Ά ν. Λευκίας προ 110 χρόνια, όταν πρωτοδιωρίσθηκε στο Άθην.
Πανεπιστή ιο από τον "Όθωνα, έ εινε έ'νας άγνωστος καί περιφρονη ένος.
Πέρασε χρόνια δρα ατικά καί άθλια, ιός που χτυπη ένος από τής οίρας τό
χτύπη α έπεσε στοΰ πόνου τό κρεβάτι. Έκεΐ ερικούς ήνες χαροπάλαιψε ελ
πίζοντας νά γυρίση στή Θράκη, στο σπίτι του, στο περιβάλλον του, πού τού
ένέπνεε τήν εργατικότητα καί τή δη ιουργία, παρα ελώντας τή γιατρική του.
Τον έφαγε ή νοσταλγία. Έδώ στής 31 Μαίου 1944 άφήκε τήν υστερνή πνοή
καί τάφηκε στο νεκροταφείο Πατησίων. εν έζησε κι αυτός νά χαρή τή λευ
τεριά ας καί τήν η έρα τής επιστροφής καί τού γυρισ ού στή γενέτειρά του
πού τόσο νοστάλγησε. Ή οίρα τού πνευ ατικού ανθρώπου τον τσάκισε. Τό
έργο του ένει αδη οσίευτο. Ί σ ω ς ή πατρίδα του φροντίση γ ι’ αυτό Ό δή
αρχος τής πατρίδος του αποχαιρετώντας τον τού ύποσχέθηκε καλή τι ή καί
καλόν τάφον στην πάτριο γή. Τώρα πέθανε κι αυτός. Σέ ένα άφήκε τήν εν
τολή καί παράκληση νά διαφυλάξω τό έργο του. Τό κατέγραψα καί έδη ο-
σίεψα κατάλογο τών εργασιών του στον ΙΑ ' τό ο τού Ά ρχ. Θράκης (σ. 217).
Κι ό Σα οθράκης αζί έ τον Άποστολίδη άγωνίσΐηκε γιά τον ίδιο σκοπό:
Νά δώση δ,τι πορεί, ερευνώντας τήν άνερεύνητη ιστορία τής Θράκης. εν

1) Το λεξικό έκδόίίηκε άπο την Έ τ. Θρακ. Μελετών ατό ιό ν Π ολ. Π απαχρι-

στ οδ ουλου, πρόεδρό τής Εταιρείας και διατιδεται οτονς βουλο ενους νά τό αγοράζουν.
62 Π ολυθ. Π απαχριστόδούλου

ση αίνει δτι είναι {υποδεέστερος του Λα πουσιάδη, Άποστολίδη και Ινουρτί-

δη. Παρα ένει ια φορά εργάτης παραγωγικώτατος καί πλουσιότατος σέργα-
σία. Τό δέ λεξικό του αρκεί νά τον κατατάξη εταξύ τών άξιολογωτάτων
συγγραφέων καί ήδη τον άναδείχνει, δπως στους αιώνες, τό Στ. Βυζάντιο.
Τον έκα ε αθάνατο τό λεξικό του. ’Έ χει δη οσιευθή σέ τό ους του Αρχείου
Θράκης τον Ζ ' - I B '. η οσιεύθηκε στο 1963 τώρα συγκεντρω ένο σένα
τό ο άγκώδη 38 τυπ. φύλλων. Έπραγ ατοποιήθηκε καί τοϋτο τό'νειρο κι ό τό
ος κυκλοφόρησεν στά 1964, Μάρτιο.

Κ Ν )Τ ΙΝ Ο Σ Κ Ο Τ Ρ Τ Ι Η Σ Ο ΘΡΑΞ
( ιδάσκαλος, ιατρός, πολιτευτής καί ιστοριογράφος τής Θράκης)

Ό πολυπαθέστατος καί δυστυχέστατος Κ. Κουρτίδης, ό Άδριανουπολί-

της είναι ιά εξαιρετική Θρακική φυσιογνο) ία, πνευ ατική. Συγκέντρωνε
πολλά προσόντα εργατικότατου καί παραγωγικότατου ανθρώπου. Γιατρός αλ
λά έ φιλολογική φύτρα. Κρί α δτι δέ σπούδασε Φιλολογία. Θά διέπρεπε α
σφαλώς ώς κλασσικός.
Ό Κουρτίδης άρχισε ώς διδάσκαλος τό στάδιό του, προχώρησε ώς για
τρός καί τελείωσε ώς πολιτευτής καί ιστοριογράφος. Ιστοριογράφος πλέριος.
Π ρ ιν γίνει ιστορικός υπήρξε δεινός λαογράφος. ’Ή ξαιρε νά αζεύη προ
παντός υλικό, νά τό καταστρώνει καί νά τό εκ εταλλεύεται. ούλεψε πρώτα
γιά τή λαογραφία τής Θράκης. ’Από τά φοιτητικά του χρόνια θεωρείται έ
νας από τούς καλύτερους συλλέκτας λαογραφικού υλικού. Οί προκηρυσσό ε-
νοι τότε στή Πόλη από τό Φιλολογικό Σύλλογο διαγωνισ οί τον γνωρίζουν
πρώτο. Καί είχε στή δουλειά του πολλές δεξιότητες. Γιατί καί ούραία άζευε
τό υλικό καί τί ια καί πιστά τό κατέγραφε από τό στό α τού λαού. έν είχε
έσα του τό δασκαλισ ό γιά νά καταστρέφη, δπως πολλοί, τή γλωσσική ορ
φή τών κει ένων. 'Π συλλεκτική δουλειά τού λαογράφου έχει νό ους καί κα
νόνες, πού πρέπει νά τηρούνται απαρέγκλιτα. ’Αλλιώς τά λαογραφικά κεί ε
να είναι άχρηστα. Λοιπόν ό Κ. Κουρτίδης, δπως καί ό αδελφός του Π ερ.
Κουρτίδης γιατρός καί λαογράφος διδάσκαλος κι’ αυτός, δπως ό Καλλ. Χουρ-
ουζιάδης Θράκας από τις Λελλιώνες τής Θράκης ,θά παρα είνουν άριστεΐς
τής λαογραφίας.
Οί εργασίες τους οί λαογραφικές «κεΐνται κτή α εσαεί» στο λεξικογρα-
φικό αρχείο ,Ακαδη ίας, δπου έχουν σταλή από τό Φιλολογικό Σύλλογο Κων
σταντινουπόλεως αζί άλλες άλλων αογράφων δπως τού Μανασείδη τού
ΟΙκονο ίδη. Α πό τις εργασίες του αυτές δη οσιέψα ε στο Α ρχείο Θράκης
στον Α ' τό ο γιά τις δεισιδαι ονίες Αδριανουπόλεως. ’Εδώ αποφεύγου ε
γιά τήν έλλειψη χώρου νά σάς αναφέρου ε κατάλογο τών εργασιών του.
Τό κύριό του έργο, τό κατοπινό, είναι ή ιστοριογραφία καί ή συλλογή
Πνευ ατικοί ανδοες τ ή ς Θράκης 63

Ιστοοικού υλικού. Μελέτησε πολλά ση εία τής Ιστορίας τής Θράκης ό Κουρ-
τίδης. ^Εγραψε ικρές ελέτες καί έλαβε έρος στους πνευ ατικούς ιστορι
κούς κι απελευθερωτικούς αγώνες τής Θράκης; Ή Θράκη ήταν, άνερεύνητη
ώς προ GO χρόνια. Οί Σλάβοι δούλεψαν πολύ πιο προστά, γιατί έσα στ/ήν
πολιτική τους ή Ιστοριογράφηση τής Θράκης είχε εγάλο σκοπό, δηλ. τήν
παραποίηση τής άληηθείας, τήν ανάδειξη τών Σλαβικών απόψεων έ κάθε
έσο, έ τήν αλήθεια έ τό ψέ α, γιά τήν πολιτική σκοπι ότητα. Ε είς αργά
καταπιασθ-ήκα ε τόν αγώνα.
Οί ιστορικοί ας έναν αιώνα ελεύθερης ζωής τίποτε δέν άς παρέδω-
καν. Τό Πανεπιστή ιο ακό α δέν ίδρυσε ιά έδρα Θρακολογίας, ή ’Ακαδη
ία τίποτε δέν έκα ε ώς πνευ ατικό ίδρυ α, άλλ’ οίίτε ή εθνική πολιτική έν-
διαψέρθηκε γιά τήν έρευνα καί κωδικοποίηση τών ιστορικών καί εθνολογι
κών ας δικαίων. Πάντοτε άργοπορη ένοι σδλα. ας κι αυτοσχέδιοι. 'Ο Κ.
Κουρτίδης είναι αλήθεια δούλεψε ολίγον τι ντιλετάντικα, άλλά τό έρνον του
είναι εγάλης συλλεκτικής αξίας. Ό Κουρτίδης δέν είναι ερευνητής καί συν
θέτης ιστορίας καθαυτό, αλλά συλλογεύς άλλον πλουσίου υλικού καί άποθη-
σαυριστής.
'Η ιστορία του από άπόψεως υλικού επο ένως καί άρχιτεκτονικώς απο
τελεί έναν τό ο χορταστικό πλούσιο καί αξιανάγνωστο, έχει χαρίσ ατα συγ
γραφικά καί ύφος. Κατέγινε έ τι) υθολογη ένη Θράκη, τήν Ελληνιστική,
τή Ρω αϊκή καί τήν εξελληνισ ένη καί τή Βυζαντινή. Τούτο τό τ ή α τό
Βυζαντινό σή ερα τό καταπιάσθηκε, τό περί θε άτων κυρίως, ακαταγώνιστα
ο Στίλπωνας Κυριακίδης καθηγητής Πανεπιστη ίου Θεσσαλονίκης καί τό
προήγαγε εξαίρετα, κι ό ακαρίτης Μυρτίλος Άποστολίδης, πού έγραψε ικα
νοποιητικά πράγ ατα. Τό ύφος τό συγγραφικό τού Κουρτίδη Κ. είν,αι ωραίο
καί ή σύνθεση τού έργου του αποτελεί εγάλο προσόν τής Ιστορίας του. Τό
γλωσσικά καλλιεργη ένο αίσθη ά του, τού εδωκε τή δύνα η πού τού χρει
αζότανε γιά ιά τέτοια δουλειά. "Έτσι ευχαριστη ένος γράφοντάς το. τό πα-
ρέδωκε στήν ακ ή τής ηλικίας του σέ δη οσιότητα, γιά νάποτελέση ευχάρι
στο ανάγνωσ α — έναν πελώριο τό ο ·— γιά τούς εταγενεστέρους φιλί-
στορες ίσως γιατί οί συγκαιρινοί τάγναοϋν, οπως αγνοούν κάθε τι πού δέν
διαφη ίζεται εθοδικά καί σαγηνευτικά. "Έτσι εδώ χάνονται οί αξίες καί
πνίγονται οί ικανοί καί χαίρονται — ΰχι βέβαια πάντα — κι απολα βάνουν
οί ταπεινοί καί ά'ση οι, "Ό ως τάξιόλογα πνεύ ατα καί έργα δέ χάνονται,
αργούν ονάχα νάναγνωρισθούν. 'II αναγνώριση στο τέλος είναι βεβαία καί
αναγκαία. Ινι ό Κουρτίδης κάποτε θά νη ονεύεται; Μέ τήν ίδια γρηγοράδα
καί ορ ή ό ακαρίτης καταπιάσθηκε καί έ τή συγγραφή τής ελέτης του:
«Τ ά ρ χ α ΐ α Έ λ λ η ν ι κ ά υ σ τ ή ρ ι α» Ά θήναι 1934 κέφερε στο φως
τό δεύτερό του ση αντικό έργο, πού κι αυτό αποτελεί αξιοζήλευτη εργασία
καί άνεκτή ητη πνευ ατική παραγωγή ανθρώπου, αν καί δέν είχε κύριό του
64 Γίολυδ. Π ακαχ ρ κττ οδούλ ου

έργο τήν ιστοριογραφία. ’Έτσι δ Κουρτίδης έγινε ιστορικός από τήν ίδια ε
σωτερική ανάγκη, πού άναδείχτηκε ό καθηγητής Μ. Άποστολίδης ή ό καθη
γητής Ζολώτας τής Χίου.
01 έργασείς του αυτές επαινέθηκαν από παντού κι από τήν «Εταιρείαν
προς ένίσχυσιν τών 'Ελληνικών Σπουδών τών ΙΙαρισίων» καί θάποτελούν πη
γές πολύτι ες γιά τούς εταγενεστέρους ιστορικούς. Ό Κ. Κουρτίδης, περ
νώντας τά τελευταία του χρόνια στο ησυχαστήριό του έσα στο Σουφλί δέν
παρα ελούσε τις πνευ ατικές απασχολήσεις του. ’Έγραφε καί λαογραφικά
καί ιστορικά ση αντικά ση ειώ ατα, πού κι αυτά κάτι προσφέρουν στις έ-
ρευνές ας γιά τή Θράκη.
Ό Κ. Κουρτίδης ήταν καί πολιτικός. Τί ιος καί σε νός επιβάλλονταν έ
τήν ηθική του αξία. 'Τπήρξεν βουλευτής καί γερουσιαστής καί 'Τπσυργός
Θράκης. Ή ευγένεια καί προσήνειά του τον καθιστούσαν αγαπητό καί συ
παθή. Γιά τή Θράκη ήταν ώς πολιτευτής ένα ηθικό κεφάλαιο. έν κατέγινε
ποτέ γιά τ ’ ατο ικά του συ φέροντα, δπως άλλοι πολιτευό ενοι, πού θορυ
βούν εδώ στάς ’Αθήνας καί εταφέρονται από κό ατος σέ κό α όπου καί
τό συ φέρο τους.
Ή οίρα τον έφερε πρόσφυγα γιά πολλοστή φορά στήν ’Αθήνα. Ό κα
ταστρεπτικός πόλε ος τον έκούρασε. Άποκα ω νέος ζήτησε θέση στή «Σω
τηρία». Έκεΐ έπρεπε νά κλείση τά άτια πυρέσσοντας έ τό βιβλίο στο χέρι
καί τό ση ειω ατάριο. ’Από έκεΐ ού έστελνε ση ειώ ατα, δπως τό υστερνό
του γιά τό Σουφλί ( I ' τ. ’Αρχείο Θράκης).
'Από κεΐ κατά παράκλησή ου οΰστειλε καί τήν αυτοβιογραφία του,
πού δη οσίευα στύ Ά ρχεΐον Θράκης αζί έ τον κατάλογο τών εργασιών του.
(Τό ος έκατος).
Ή Θράκη ποτέ δέ θά ξεχάση τή δούλεψή του. ’Ίσως στο Σουφλί ή α
γάπη τών Θρακών νάναδείξη ένα σή α — ένα νή α, πού νά θυ ίζει δτι ή
Θράκη δέ λησ ονεί τούς πνευ ατικούς της ήρωες καί εργάτες. Ό Κ. Κουρ
τίδης πρόσφερε στή Θράκη τις υπηρεσίες του ώς δάσκαλος χρόνια, ώς λαο
γράφος, ώς γιατρός χρόνια κι ώς πολιτευτής καί 'Τπουργός από τό 1020 ώς
τό θάνατό του. Άλλά τις στεφάνωσε αυτές τις υπηρεσίες του έ τό λαογρα
φ ικό και ιστορικό του εργο, πού τον εισάγει στο Πάνθεο τών πραγ ατικών
ήρώων τής Θράκης. Τού αξίζει γιά όλες του αυτές τις θυσίεςένα νη είο
πού νά διαλαλεΐ τό εργο του, τό άγνωστο στο Ελληνικό κοινό.

Ο Κ. Μ Τ Ρ Τ ΙΛ Ο Σ Α Π Ο Σ Τ Ο Λ Ι Η Σ

Είκοσι τέσσαρα χρόνια συ πληρώθηκαν από τό θάνατο τού Μυρτ. Άποστο-

λίδη, πού άπέθανε στο 1942 εδώ στήν ’Αθήνα καί θάφτηκε στο Γ ' νεκροτα
φείο ’Αθηνών, τού ιστορικού τής Θράκης κι’ αληθινού ερευνητή τής εποχής
Πνευ ατικοί ανδρ>ες τ ή ς Θ ράκης 65

τής Τουρκοκρατίας. Ή Θράκη είχε τήν ευτυχία στά τελευταία χρόνια νάπο-
κτήση ιστοριογράφους, όπως ό Γ. Λα πουσιάδης, ό Βλ. Σκορδέλης, ό Κ.
Κουρτίδης, ό Άχιλ. Σα οθράκης και παλαιότερους δπως ό Κ. Οικονό ου ιε
ρέας από τήν Φιλιπποΰπολη, πού έγραψε τιήν ιστοριογραφική περιγραφή τής
έπαοχίας από τήν Φιλιπποΰπολη, στά 1819, καί ό . Τσουκαλάς, πού στά 1858
έξέδωκε ιστορική και γεωγραφική περιγραφή τής Φιλιππουπόλεως καί αυτός
όντας διευθυντής τών Ελληνικών σχολείων τον καιρό εκείνο. Ιστορικό ό ως
έ τήν πραγ ατική ση ασία τής λέξεως κι ερευνητή απόκτησε τον ακαρίτη
Μ. Άποστολίδη, άλλοτε καθηγητή καί παιδαγωγό στά Ζαρίφεια, ιδασκαλεία,
Φιλιππουπόλεως. Ό Μ. Άποστολίδης πέρασε σάν ετέωρο τά τελευταία χρό
νια. 'Η κωφότητά του, πού τήν έπαθε ως καθηγητής στο Άβερώφειο Άλε-
ξανδρείας, όπου διέπρεπε ιος άξιολογιότατος αν ή οναδικός διδάσκαλος, τον
ανάγκασε νά παραιτηθή καί νάποχωρήση στήν πατρίδα του Φιλιπποΰπολη
καί στο πατρικό του σπίτι. Έ κεΐ έπεδόθη,κιε έχοντας σχετική οικονο ική
πάρκεια, στή ελέτη.
Οί Βούλγαροι επιστή ονες, πού αστούς συνδέθηκε εκ αθαίνοντας καί
τή Βουλγαρική γλώσσα συγχρόνως γιά νά τούς διαδάζη καί νά τούς κουβεν-
τιάζη, τον εκτι ούσαν εξαιρετικά. Τό σπίτι του είχε γίνει εντευκτήριο επι
στη ονικό. Έκεΐ καινούριο φώς φώτισε τή σκέψη του. Στράφηκε απότο α
προς τήν ερευνά τής ιστορίας τής Θράκης. Οί ανήσυχοι επιστή ονες τής
Βουλγαρίας αρχαιολόγοι καί ιστορικοί, σαύτόν προσέτρεχαν έκάστοτε νά τούς
διαβάση ιά επιγραφή αρχαία, νά τούς έρ ηνέψει ένα χωρίο Ελληνικό αρ
χαίου κει ένου πού ήταν γ ι’ αυτούς L O C U S D IS P E IIA T U S , χωρίον δυσ-
διάβατον, νά τούς συναρ ολογήση κ ι’ άποκαταστήση ιά σπασ ένη επιγραφή
ή νά συναρ ολογήση τή σκέψη τους γιά ένα ανάγλυφο ή νό ισ α, πού πλη -
υρεΐ άπ’ αυτά ή Θράκη κείναι κατάγε ο τό αρχαιολογικό ουσείο τής Σόφι
ας. ’Έτσι έγινε δ διδάσκαλός τους καί τον έθεώρησαν άξιο, αυτός νά γράψη
τήν ιστορία τής πατρίδος του καί τού πρότειναν άλιστα τή συγγραφή έ
πλούσια ανταλλάγ ατα, άν ή ερευνά ήταν σύ φωνη έ τις δικές τοον απόψεις,
απόψεις πού άπο άκρυναν τή Φιλιπποΰπολη από τήν πλήρη ελληνικότητά της...
Αυτή ή επαφή του έ τούς Σλαβοβουλγάρους επιστή ονες, τοΰ άνοιξε νέους
ορίζοντες, νέες φιλοδοξίες. Είδε τό καταχθόνιο έργο τους, αγάπησε τήν έρευ
να καί τήν αλήθεια προ παντός τήν ιστορική, πού ή εύρεσή της τον ενθουσί
αζε δπως τον λύτη ενό αθη ατικού προβλή ατος, πού επιδιώκει χρόνια πολ
λά έ τή λαχτάρα τοΰ πάθους. Είχε εφόδια επαρκή νά γίνη ερευνητής. Ή φι
λολογική του επιστη ονική επάρκεια καί ή φιλοσοφική κρίσι του, τον έβοήθη-
σαν νά γίνη ό άξιώτερος τών ερευνητών τής ιστορίας τής Θράκης εταξύ
Ελλήνων καί Β ουλγάρων καί δ οναδικός υπο νη ατιστής τών συγχρονίαν
γεγονότων τής ιστορίας τού. Θρακικοΰ Ελληνισ ού. Έ τ σ ι έδη οσίεψε — εί
χε έκ άθει πιά τά Βουλγαρικά — βουλγαριστί επιγραφές, πού τις ερ ήνευε

5
66 ίίο λ υ δ . ΠαπΓαχριστοδ'ούλοίί

έ ιά εύχέρειχχ σπάνια. Άνακατέφτηκε στον 'Ο ηρικό καβγά τής επιγρα

φής του δακτυλίου τοΰ έζέροβο. Ξεσκέπασε κεί ενα περιηγητών, πού άς
δίνουν λα πρές πληροφορίες τών αιώνιον τής δουλείας.
Άνεδίφησε χειρόγραφα καί προ παντός τούς κώδικες τής ητροπόλεως,
Φιλιππουπόλεως απ’ δπου έφερε στο φώς τήν αληθινή ιστορία τοΰ Ελληνι
σ ού, κατέγραψε τάρχεΐα τών ε'νσαφίων (συντεχνιών ή ρουφετίων) ά πα-
τζήδων και τεκτόνων καί άς έδωκε υλικό αξιόλογο γιά τήν συγγραφή ιας
συνοπτικής ιστορίας τής Θράκης τής Τουρκοκρατίας.
Ό Άποστολίδης είναι ό αθλητής στον καλόν αγώνα τής περισυλλογής
Ιστορικού υλικού, τής καταγραφής του, τής ύπο νη ατίσεώς του, έ τήν σα
φή κρίση καί γνώση του καί τό πρώτο αρχιτεκτονικό σχεδίασ α ιας ιστορί
ας τής Θράκης.
'Ο ιλώντας άλλοτε γιά τούς ιστοριογράφους ας καί τό υλικό ας διε-
πίστωσα, δτι τοδρα πλιά πορού ε νά επιχειρήσου ε τή συγγραφή ενός δο
κι ίου ιστορικού τής Θράκης. Γιατί καί υλικό έχο ε επιστη ονικά εξακριβω
ένο καί πρότυπη εργασία έχου ε τό ιστορικό υπόδειγ α, τήν ιστορία τής Φι-
λιππουπόλεως τού ακαρίτη καί τή έθοδο τής εργασίας καί τοΰ σχεδίου, πού
ακολούθησε.
Ό Μ. Άποστολίδης είναι ένας αγωνιστής ακατα άχητος. Μέσα στή
Βουλγαρική ατ όσφαιρα καί τό φανατικό περιβάλλον τους, στάθηκε ατρό η
τος. ’Έ γραφαν αύτοί, έγραφε κι αυτός. Παρέβαιναν καί παρεβίαζαν στοι
χειώδεις νό ους τής τί ιας καί ειλικρινούς εργασίας, έπιτίθενταν κι’ αυτός
λαύρος καί ανύψωνε τήν ιστορική αλήθεια ώς το έ βλη α τής αληθινής επι
στη ονικής εργασίας. Μάχονταν επικά γιά τήν ιστορική αλήθεια.
Τό ψέ α, ή παραβίαση τής αλήθειας, ή καταστροφή καί απόκρυψη
τών ιστορικών ντοκου έντων καί ή εξαφάνισή τούς, τόν θανάτωνε, τόν έπλή-
γωνε καί ήλεγχε έ τό φραγγέλιο στο χέρι τή βουλγαρική κακοπιστία καί πα
ραχάραξη τής αλήθειας, πού τού ήταν — ή αλήθεια αυτή — πάθος. Νά πώς
δ Άποστολίδης ισήθηκε από τούς θαυ αστές του καί κάποτε έξωστρακίσθη-
κε έξω από τά σύνορα τής πατρίδος του καί διώχτηκε από τό πατρικό του σπί
τι. Έ φ θασε εδώ έ τό κλειδί τοΰ σπιτιού του στο χέρι, ερικά του χειράγρα-
ρα — τά χειρόγραφα τής ιστορίας του καί τά ολίγα ρούχα του. Ή βιβλιοθή
κη του έ εινε εκεί. Είχε τήν ελπίδα οτι θά πορούσε νά γυρίση στή γενέτει
ρά του, άλλά τά γεγονότα πλέχτηκαν αδιόρθωτα. ’Εδώ ελπίζοντας δούλευε καί
άς έδοοκε ωραιότατα τε άχια ιστορικά οπως τό «Ρω ανία - Ζαγορά καί τής
Θράκης τά δρια» καί « Ή διά τών αιώνων εθνική φυσιογνω ία τής Θράκης»,
περισπούδαστα ιστορικά τε άχια, πού χύνουν άπλετο φώς στήν ιστορία τής
δύσ οιρης αυτής χώρας, πού ό 'Ελληνισ ός της έκτοπίσθηκε από παντού, πλήν
από τή υτική Θράκη, πού έρος της σή ερα κατέχου ε εΐς. Έδώ δυστυ
χισ ένος καί πάσχων από πτωχεία καί τό δυσβάστακτο γήρας έσα στήν έρή-
Π νευ ατικοί δνδρες τ η ς Θράκης: 0

ωσή του δεύλευε και παγω ένος και ίδρω ένος ώς τις τελευταίες του στιγ ές
έ τΰνειρο της Θράκης. Ο ι αθητές, του, δπου κι άν δίδαξε τον ενθυ ούνται
καί τόν νη ονεύουν, γιατί υπήρξε υπέροχος διδάσκαλος, παιδαγωγός γεννη
ένος καί υαλω ένος. Οί αναγνώστες του, πού διάβασαν τά ποιή ατα' του
καί τά διηγή ατά του, δέν ξεχνούν τήν ποιητική του διάθεση καί στιχουργική
του Ικανότητα. Θαυ άζοντας τήν Ικανότητα τής καθαρεύουσας, στον επιστη
ονικό λόγο, έγραφε καί τά πνευ ατικά δη ιουργή ατα καί τήν αλληλογρα
φία του καί τις επιστη ονικές του εργασίες στή γλώσσα αυτή, πού έθαύ αζε
τά υπέροχα φραστικά της έσα. Ά φήκε παιδαγωγικές ελέτες αξιόλογες,
γιατί υπήρξε παιδαγωγός στρατευό ενος, ποιή ατα ρυθ ικώτατα, εταφρά
σεις ποιη άτων ξένης λογοτεχνίας περίφη ες καί πλήθος από άλλες εργασί
ες. "Ολα ό ως αυτά τά πνευ ατικά του πονή ατα ώχριούν προστά στο ιστο
ρικό του έργο, πού άναδείχνει τό Μ. Άποστολΐδη Ιστορικό αληθινό, ερευνητή
καί σχεδιαστή κι’ αρχιτέκτονα τής Θρακικής 'Ιστορίας, τής ιστορίας τών Ελλη
νικών πόλεων ,γιατί πίστευε ότι. ιστορία όχι τής όλης Θράκης, αλλά τών πό
λεων της πορεί όνο νά γραφή. Καί αυτήν έγραφε καί συνέθετε κι αυτός.
Ό Μ. Άποστολίδης, ζώντας έξω από τό κέντρο τό πνευ ατικό τής Ε λ
λάδος παρα ένει λίγο πολύ, άγνωστος στήν πρωτεύουσα ας. 'Ό ω ς οί ύπη-
ρεσίες του είναι ανα φισβήτητες, δπως καί οί ίκανότητές του. Συνεργαζό έ
νος στή Φιλιππούπολη έ τούς έκάστοτε προξένους τής Ελλάδος, έχει πλη υ
ρίσει τ’ αρχεία τού 'Υπουργείου τών Εξωτερικών έ τά ΰπο νή ατά του, πού’
έστελνε επί χρόνια διαφωτίζοντας γιά δλα τά οικονο ικά προβλή ατα τής γει
τονικής ας βορεινής χώρας.
Ό κατάλογος τών εργασιών του πού δη οσιεύθηκαν καί ή, έχει δη ο-
σιευθή στο «’Αρχείο Θράκης» τό ος Η '. Έκεΐ ό περίεργος αναγνώστης πο
ρεί νά δή καί νά ίκανοποιήση τήν περιέργεια του.
Ό τάφος του περιποιη ένος από τό ή ο παρα ένει στή θέση του στο
Γ ' νεκροταφείο, δπου οί συ πατριώτες του αθητές καί θαυ αστές προσέρ
χονται κάθε χρονιά τόν ’Απρίλη 22, νά τού κάνουν ένα τρισάγιο, δπως καί
στοΰ Βιζυηνού τόν τάφο καί τού Ά ρ . Κουρτίδη, πού δλοι υπήρξαν υ νητές
τής Θράκης έ τό έργο τους καί υπηρέτες τής Θρακικής ιδέας άξιολογώτατοι.

ΓΕ Ρ Γ ΙΟ Σ Τ ΣΟ ΤΚ Α Λ Α Σ
J

Ό Γεώργιος Τσουκαλάς υπήρξε πρό εκατό χρόνια, ένας από τούς στη-
λοβάτες τού Ελληνισ ού τής Βορείου Θράκης. ιετέλεσε πολλά χρόνια δι-
ευθυντής τών σχολείων της τών 'Ελληνικών από τό 1833.
Είχε όρφωση λα πρά. Σπούδασε στήν Ίόνιο ’Ακαδη ία, Έπτανήσου,
ορφώθηκε καί φιλολογικά τόσον άρτια, ώστε καί συγγραφέας έγι νε καί κα
θοδηγητής τής Ελληνικής παιδείας τού Τουρκοκρατού ενου τότε δούλου Ε λ
ληνισ ού.
68 ΪΙολιιδ. IIά π α χ η itftoδούλου

"Όπως ό προγενέστερός του Κ. Οικονό ος ιερέας έγραψε τό δοκί

ιό του γιά τήν επαρχία Φιλιππουπόλεως τό ιστορικό, έτσι καί ό Γεώργιος
Τσουκαλάς έπεχείρησε κάπως πιο εκτετα ένο ιστορικό έργο, γιά νά τον
συ πλήρωσή φαίνεται καί νά άς άφήση τις πληροφορίες του, πού περισυ-
νέλεξε από τήν Ιστορία τής αθάνατης πολιτείας πού είκοσι πέντε αιώνες υ
πήρξε ακρόπολη τοΰ Ελληνισ ού. «'Έκαστος τών ανθρώπων, γράφει στον
πρόλογό του, διακρινό ενος τών επί τής γής χτισ άτων διά τοΰ λόγου, χρέος
έχει νά γνωρίζη τον τόπον, επί τοΰ οποίου ζών αποτελεί έρος τής δλης λο
γικής οικογένειας. ’Ά ν δ ως ό τοιοΰτος κατά δυστυχίαν καί τούτο αγνοεί,
δ τοιοΰτος τότε δεν θέλει διαφέρει ποσώς τών αλόγων κτηνών, άς έχη καί
τά πλούτη τοΰ Κροίσου, καί τήν σω ατικήν ανδρείαν τού Ήρακλέους».
’Έτσι, άναφέρ όντας τις πηγές του, πού άκλοούθησε καταλήγει: «Έ ξ
ιδίων ου ηδέν έπρόσθεσα ώς βάσιν τής περιγραφής ταύτης. 'Ό θ ε ν εί ί
εΰελπις, δτι ούδείς τών φρονί ων θέλει άδολεσχήσει εις τά γεγ ρα ένα ου
ταΰτα. 3Ά ν ό ως κατά δυστυχίαν ήθελε φα,νή καί τοιοΰτος τις, άκουσάτω τό
τής παροι ίας, «ού φροντίς Ίποκλείδει».
Στο έργο του ιστορεί καί γεο.)γραφεΐ τήν επαρχία Φιλιππουπόλεως ξε
χωριστά δέ τή Μητρόπολη Φιλιππουπόλεως καί τις υποκεί ενες κω οπόλεις
σαΰτήν λ.χ. την Τστεο άχη — Στενί αχο, τή Βησσαπάρα — Τατάρ —
Παζαρτζίκ, καί άλλες ερικές αρχαίες, πού τώρα «ύπόκεινται ύπ’ αυτήν».
'Ο ίδιος χαρακτηρίζει τήν ύλην του «ιός συλλεχθεΐσαν εκ τών ιστοριογρά
φων καί λογογράφων Ελλήνων καί Λατίνων ετά πλείστης φιλολογικής έ-
ρεύνης». ιαιρεί τό έργο του σέ 13 κεφάλαια έ ιά προσθήκη.
Τό πρώτο κεφάλαιο διαπραγ ατεύεται γενικά γιά τή Θράκη. Τό δεύ
τερο γιά τήν ητρόπολη Φιλιππουπόλεως. Τό τρίτο γιά τήν υποκεί ενη Π ό
λη. Τό τέταρτο είναι επιδιόρθωση στ’ ακούσια λάθη, πολλών συγγραφέων
πού προήλθαν από α έλεια γιά τή Φιλιπποΰπολη. Τό πέ πτο γιά τά δεινά
πού συνέβησαν στήν πολιτεία τού Φιλίππου. Στο έκτο αναφέρει τά νη εία
τής Ελληνικής άρχαιότητος, πού βρίσκονται σέ πολλά έρη τής ητραπό-
λεως αυτής, δηλ. επιγραφές οικοδο ών, ερείπια καί υπολεί ατα, επιτύ βιες
πλάκες, τάφοι κλπ.
Στο έβδο ο ό ιλεΐ γιά τά πολλά καί διάφορα αρχαία 'Ελληνικά νο ί
σ ατα τής πόλεως τού Φιλίππου. Στο ογδοο φέρνει παρατηρήσεις, άν δια
τηρήθηκε από τούς Χριστιανούς ή αρχαία της 'εθνικότητα.
Έδώ εταχειρίζεται τούς σωζο ένους κώδικες τής ητροπόλεως, πού
αποτελούν τήν άρίστη πηγή γιά τήν εξακρίβωση τής διατηρήσεως τοΰ Ε λ
ληνισ ού καί τής Ελληνικότητας τής πολιτείας σ’ όλα τά χρόνια τής. δου
λείας. Καί αναγράφει τό άναφερό ενο στον β ' παλαιό κώδικα τής ητρο-
πόλεως, οπου ση ειώνονται τά εξής γιά τήν Ελληνική ύπάρχουσα παιδεία.
« 'Ό τι οΰκ ολίγον εις χρήσιν τών ανθρώπων συ βάλλει τά γρά ατα, τοίς
Πνευ ατικοί δνδρες τη ς Θηάκη,ς 69

πάσι δήλον, τούτου ένεκα καί οι έρασταί τούτων τοσούτων εγκω ίων παρά
πάντων ήξιώθησαν, και εικότως εί ί γάρ τούτα ήν, οϊα α άθεια καί άγνοια,
αταξία καί σύγχυσις τώ κόσ ω ούκ άν συινέιβη διά τούτων τά άξια, νή ης
αεί ανεξάλειπτα διασώζονται» κλπ. Αυτός δ β' κώδικας πρωτάρχισε στά
1780.
Στο ένατο κεφάλαιο ό ιλεΐ γιά τήν ση ερινήν (τήν τότε 1,851) Φιλιπ-
πούπολη, τών σχολείων της Ελληνικών καί ξένων, γιά τούς Παυλικιανούς
— Μανιχαίους παλαιότερα γιά τούς πρω,τοε φανιζο ένους τότε Βουλγά
ρους, πού ήρχισαν τόν αγώνα τους νά επιβάλουν στους κατοίκους τή σλαβική
διάλεκτο, πού και, αυτοί ερχό ενοι από ακράν έξέ αθαν έκεΐ στή ακία από
τούς κατοίκους τής χώρας. Καί ση ειώνει τήν ϊδρυσιν στά 1848— 52 τού
πρώτου Βουλγαρικού σχολείου έ αθητές απ’ έξω στρατολογη ένους.
Στο δέκατο ό ιλεΐ γιά τήν Στενί α,χο τήν Τστεο άχη καί τήν προέ
λευση τού ονό ατος της καί αναφέρει τά σωζό ενα νη εία εικόνες αρ ά
ρινες, αριστουργή ατα αρχαίας άναγλυφικής τέχνης, πού κατα,δείχνουν τήν
αρχαία καταγωγή τών κατοίκων «τής ενδόξου ταύτης κω οπόλεως τών Ι
στία ίων». Καί τελειώνει έ τή φράση:
« ικαίως ούν οί Στενι αχήται ού παύουσι καυχώ ενοι διά τήν κατα
γωγήν των, καλού ενοι "Ελληνες έξ Ελλήνων».
Στο ενδέκατο ό ιλεΐ γιά ερικές άλλες παλιές κώ ες καί χιοριά καί γιά
τά οναστήρια.
— Τό δωδέκατο άναφέρεται στή Βησσαπάρα αρχαία κω όπολη καί τά
γύρω της αρχαία χωριά. (Τάτάρ — Παζαρτίζίκ).
— Τό δέκατο τρίτο άναφέρεται στήν αρχαία Έλίκη «νυν καλού ενης
Θερ ά Λουτρά καί Τουρκεστί Λίτξα Ίσάρ» στις υπώρειες τού Μέσου ορούς.
Καί περατώνει τό έργο του έ τά εξής: «’Εγώ εν έπραξα, δ'περ ήδυ-
νήθην, καί ήθελα προσθέσει ακό α τι περί τής Στενι άχου, εάν καί αί άνα-
σκαφαί εΐχον γίνει έχρι τούδε, ο>ς δει, αΐτινες έλλουσι νά γένωσιν εις τήν
άρχαίαν τούτην πόλιν έπι ελεία καί. προτροπή τού φιλο οΰσου κ. Α θανα
σίου Φιλιππίδου, όρ ου ένου εκ τής πόλεως ταύτης... «Χαλεπόν έν άνθρω-
πον όντα ή δια αρτάνειν έν πολλοΐς. Τά έν δ'λως άγνοήσαντα. Τά δέ κα
κώς κρίνοντα, τά δέ, ά ελέστερον γράψαντα».
’Ακολουθεί ία προσθήκη καί τό παράρτη α, πού περιλα βάνει τόν
1455 — 1850, πού συνέταξε από τούς κώδικας τής ητροπόλεως καί από
κάποια αρ άρινη πλάκα.
Ή ίστοριογεωγραφική αυτή περιγραφή είναι αποτέλεσ α ελέτης καί
σπουδής τού άνθρώνου αυτού, πού έδαπάνησε τή ζωή του διδάσκοντας καί
φρονι, ατίζοντας τόν Ελληνισ ό τής Βορείου Θράκης, έργο χρησι ώτατο
καί. έθνικώτατο. Καί σή ερα ακό η είναι, πηγή χρήσι η κι’ αληθινή γιά
τόν ιστορικό, Στά 1859 ό ίδιος έγραψε καί τό έργο του, πού τύπωσε στήν
70 ΪΤολν®. Παπαχρ ιστό δούλου

Πόλη: «Ή Βουλγαροσλαυϊκή συ ορία και ή Τριανδρία αυτής», γρα ένο

έ πηγές. Στο έργο του αυτό καταγίνεται νά ξεσκεπάση τά πανσλαβιστικά
σχέδια, τά πραξηκοπή ατα έ τά όποια ΰπέσκαπταν από τότε τύν Ελληνι
σ ό τής Θράκης. Βιβλίο- αξιανάγνωστο καί -ωφέλι ο γιά κείνον που θά ήθε
λε νά παρακολούθηση τίς δολιότητες τοΰ Πανσλαβισ ού καί τά δεινά τής
Φιλιππουπόλεως, όπου υποσκάπτεται από τότε ό δύσ οιρος Ελληνισ ός, πού
εναντίον του δουλεύοντας διεκήρυτταν ότι « ετά δέκα έτη δέν θέλει υπάρχει
κανείς εις Φίλιππούπολιν ίνα εϊπη καλήν η έρα Γραικικά».
Ό όρισθείς καιρός δέν έφθασε νά συντελεσθή τό άνουσίούργη α τό
σο γρήγορα άλλά συντελέστηκε τοΰτο στά 1906 έ τήν βία καί τό έγκλη α
σ’ ένα εικοσιτετράωρο, άφοΰ ό 'Ελληνισ ός δέν ήταν εύκολος αντίπαλος πρός
αφο οίωση.
Ε Ν Α Σ Μ ΕΓΑΛ ΟΣ Α ΣΚ Α Λ Ο Σ
Ο Η Μ Ο ΣΘ Ε Ν Η Σ Π Α Ν Τ . ΜΕΛΑ ΝΑΙ Ν Ο Σ
(1857— 1903)

Γύρω στά 1855 ή Ελληνική παιδεία, φυλακισ ένη ακό α, στά σπάρ
γανα τής δουλείας στά Τουρκοκρατού ενα έρη, ή εξουσία.' ήταν περισσότερο
στά χέρια δεσποτάδων καί παπαδιό ν. Ό τότε ητροπολίτης Γάνου καί Χώ
ρας παίρνει αζί του από τή Χώρα τών Γανοχώρων στή νέα του έ'παρχία
’Α δριανου πόλ ειος τό νεαρό προστατευό ενό του γρα ατοδιδάσκαλο— κατα
γό ενο από τό Πλω άρι τής Λέσβου— Παντελέοντα Μελανδινό καί τόν διο
ρίζει στό σχολείο τής επαρχίας του. στις Σαράντα ’Εκκλησίες τής Θράκης.
Ο ί αισθη ατικοί δεσ οί τοΰ ΓΓαντελέοντος Μελανδινοΰ πρός τή νεαρή
ορφανή τής χώρας Ευφροσύνη, τόν αναγκάζουν παρ’ δλη τήν επικίνδυνη
συγκοινωνία τής εποχής νά τήν φέρη κοντά του καί νά τήν καταστήση
σύντροφό του. Πρώτος εκεί είδε τό θρακικό φώς ό ’Αλκιβιάδης καί δεύτε
ρος δ η οσθένης (1857). Ά νάδοχος καί τών δύο γίνεται ό έφορος τών
Σχολείων ’Ιωάννης Πελτέκης.
Ή Ευφροσύνη δ ως νοσταλγεί γρήγορα τόν τόπο της καί κατορθώνει
νά έπιστρέψη στή Χώρ-α, δπου ο-ί προύχοντες συγγενείς της έπαναδιορίζουν
τον Π . Μελανδινό στό σχολείο των. ’Αλλά καί εδώ ετά ακρά παρα ονή
ό Π . Μελανδινός άφίνει ε τή ικρή του οικογένεια, τά Γανόχωρα γιά νά
έγκατασταθή στήν ιδιαίτερη πατρίδα του τό Μεγάλο Χωριό (κα ένο χω
ριό) Πλω αρίου Λέσβου, δπου είχε τά κτή ατά του. Έ δώ στό ικρό σχο
λειό ό η οσθένης ανθάνει τά πρώτα γρά ατα, έπειτα στό εγαλύτερο
σχολειό τοΰ Ποτα οΰ Πλω αριοΰ καί από έκεΐ στέλλεται στό Γυ νάσιο Μυτι
λήνης κοντά στον έξάδελφο τής ητέρας του Μελέτιο, ΙΙρωτοσύγγελο στήν
Μητρόπολη Μυτιλήνης.
Πνευ ,ατικοΙ δνδρες τη ς Θράκης 71

Ό η οσθένης ό ως συχνά δραπετεύει γιά νά βρεθή, στο πλευρό τής

λατρευτής του ητέρας. Ο ι αυστηρές τι ωρίες τοΰ Π ατέρα δεν κατορθώνουν
νά τον άποσπάσουν από τή ητρική στοργή καί· ό η οσθένης παρα ένει στο
Πλω άρι, δπου λα βάνει Ιδιαίτερα αθή ατα από τον συγγενή και φίλο
τοΰ πατέρα του Ε ανουήλ Στεργιαννέλη διδάκτορα Πανεπιστη ίου Γερ
ανίας, πού έ ενε έκεΐ χάριν ελετών του. Τ ί καλλιέργησε ό βαθύς αυτός
φιλόσοφος στήν ψυχή τοΰ αθητοΰ του φαίνεται από τον κατόπι βίο του.
Στά 18— 20 χρόνια τής ηλικίας του τον βρίσκο ε δάσκαλο στο ικρό
σχολειό τοΰ Μεγάλου Χωριού, δπου υ πατέρας του διηύθυνε τά Κοινοτικά.
Έδώ γιά πρώτη φορά εκδηλώνεται ή κλίση του προς τό δασκαλικό επάγ
γελ α. ’Έ χει αθητάς αγόρια καί κορίτσια. Ανά εσα σ’ αυτούς είναι καί οί
ικρότερες Ίτου αδελφές Χαρίκλεια, Πολυξένη καί άργότερα ή Μάρθα.
ιψά γιά ευρύτερη όρφωση καί νά, έξαφνα φθάνει ιά πρόσκληση από
τήν Μητρόπολη Μυτιλήνης. Ό νεο-έκλεγείς (1876) Μητροπολίτης Μυτιλή
νης Κωνσταντίνος Μαλλιάδης (Οικου ενικός Π ατριάρχης 1897) γνωστός
γιά τήν εύρεΐα όρφωσή του έ εγκύκλιό του καλεΐ δλους τούς δασκάλους
τής Ε π α ρ χ ία ς του, νά άκροασθοΰν παιδαγωγικά αθή ατα τής Νέας ε
θόδου από τον οναδικό παιδαγωγικό περίφη ο γυ νασιάρχη Λαίλιο.
Ό η οσθένης σπεύδει έκ τών προότων, κατά δέ τό προσεχές σχολ.
έτος αντικαθιστά τήν αλληλοδιδακτική έ τό νέο σύστη α πού εδτδάχθη, παρά
τούς έ παΐγ ούς παλαι,οτέροιν συναδέλφων του, αί όποιοι διέδιδον, ότι ετέ
βαλε τό σχολεΐον του εις Λέσχην, δπου οί αθηταί έπαιζαν Μπιλιάρδο δηλ.
τό άριθ ητήριο.
Ό η οσθένης συνεχίζει έ φανατισ ό καί ενθουσιασ ό τή νέα καρπο
φόρο διδασκαλία του. "Οταν δέ στο τέλος τού έτους ό ακά ατος Μητροπο
λίτης περιήλθε τά σχολεία νά λάβη γνώσιν κατά πόσον οί διδάσκαλοι έφήρ-
οσαν τά διδαχθέντα, ενθουσιάσθη τόσον από τά αποτελέσ ατα τοΰ σχολείου
του, ώστε τον έλαβε από τότε υπό τήν ηθικήν προστασίαν του.
Στά 1882 πείθει τον πατέρα ου νά δεχθή πρόσκληση τοΰ άναδύχου του
από τις Σαράντα Εκκλησίες, δπως πατέρας καί υιός έργασθοΰν εις τό1έκεΐ
Κεντρικόν Άρρεναγωγεΐον. Αργότερα, από τό Κέντρικον προσλα βάνεται
ως διευθυντής ιοΰ άρρεν αγωγέ ίου τής συνοικίας 40 Μαρτύρων, δπου φίλοι
του φιλό ουσοι ώς έφοροι συνείργάζοντα αζί του. Είς τό σχολεΐον αυτό
κατά τήν αρτυρία του έπέρασε τά καλλίτερα πρώτα χρόνια τής διδασκαλίας
του από άπόψεως άποδόσεως καί δεσ ών αγάπης εταξύ εφόρων καί αθη
τών του.
Στά 1890 κατέρχεται είς ’Αθήνας προς συ πλήρωσιν τών σπουδών του.
Μετά φοίτηση ενός έτους εις τό διδασκαλεΐον ’Αθηνών έξέρχεται έ πανα-
ριστείαν, ιηγείτο έ ευχαρίστηση τήν επίσκεψη είς τό άθη ά του τής Βσ-
72 Ζ ωή Μ ελανδινοΰ

σιλίσσης ’Ό λγα ς. Ή βασίλισσα θερ ώς συνέχαρη τόν ιευθυντήν Οικονό

ου γιά τούς εύ εθόδους διδακάλους τού προτύπου, δταν ε έκπληξη αν
θάνει δτι δ διδάξας ήτο αθητής καί όχι διδάσκαλος. Είς δλο αυτό· τό χρο
νικό διάστη α καταγίνεται έ τήν ανάγνωση παιδαγωγικών καί νεωτέρων
διδακτικών βιβλίων, τίς δέ κρίσεις καί σκέψεις του δη οσιεύει είς τήν
εφη ερίδα τής Κωνσταντινουπόλεως «Κω νσ ταν τ ιν ούπολ ις», Νικολαΐδου.
Στό 1891 αναλα βάνει τήν διεύθυνσιν τού όκτσταξίου (ή έπταταξίου;)
Κεντρικού άρρεναγωγείου Σαράντα Εκκλησιών. Αυτά τά χρόνια ήσα,ν χρό
νια τής ανδρικής του διδασκαλίας, χρόνια πείρας, άλλά καί χρόνια σκληρών
αγώνων καί πάλης. Έπεδίωκε τήν αντικατάσταση τής δυσνοήτου ύπερκα-
θαρευούσης διά τής άπλοπσιήσεως αυτής κάι τήν απελευθέρωση τής διδα
σκαλίας από άχρηστους καί ξηρούς τύπους έ τούς οποίους έβασανίζετο
άσκοπα τά απαλό πνεύ α τών αθη,τών. Ο ί Ιδέες του δ ως, αυτές ευρίσκουν
αντι έτωπους ερικούς έκ τών συναδέλφων του, τούς όνο αζο ένους «Έλλη-
νιστάς». Οί αντιδράσεις αυτών επιτήδεια καλύπτονται από τά αιώνια ας
κο ατικά ζητή ατα, άπαγοητΙεύεταιΐ, δίδει παραίτηση καί έρχεται στήν Κων
σταντινούπολη. Λόγιο δ ως έπαναστάσεως τών ’Αρ ενίων καταφεύγει είς
Π ύργον Βουλγαρίας (1890) δπου καί διδάσκει έπί εν έτος. Μετά τήν επι
στροφή του υποβάλλει υπό νη α (1897) καθ’ ύπόδειξιν τού Ιϊατριάρχου
(πρώην Μυτιλήνης Κωνσταντίνου) είς τήν Κεντρικήν Πατριαρχικήν Ε κ
παιδευτικήν Επιτροπήν περί προγρα άτων τών δη οτικών σχολείων καί
διδακτικού προσωπικού. ’Ιδιαιτέρως έτόνιζε, δτι οί διδάσκαλοι έπρεπε νά
καταρτίζωνται παιδαγωγικώς, όχι όνον θεωρητικώς, άλλά καί πρακτικώς,
καί δτι δέν έφθανε ή σπουδή τής αρχαίας γλώσσης καί τής ύπερκαθαρευού-
σης διά νά άναπλάση τίς τρυφερές παιδικές ψυχές. Πρός τούτο υποδεικνύει
οπως ή νεοανεγειρο ένη τότε στό Φανάρι ’Αστική Σχολή Μορασλή χρησι ο-
ποιηθή ώς πρότυπος σχολή τών αθητών τής Μεγάλης τού Γένους, τής οποί
ας οί απόφοιτοι αθηταί άνελά βανον διδασκαλίαν είς τάς τάξεις τών δη
οτικών σχολείων. 'Η Π ατρ. Κεντρ. Έκπαιδ. ’Επιτροπή δέχεται έ εύ ένεια
καί εγκρίνει τάς σκέψεις του άναθέτει δέ αυτό πρός ελέτην είς τόν τότε
Καθηγητήν τής Μεγάλης τού Γένους Σχολής Ευάγγελον 'Α αξόπουλον.
Έ ν τφι εταξύ ιδρύονται είς τήν κεντρικήν συνοικίαν — Τό Πέραν —
τά νέα παραρτή ατα τού Ζου/ραφείου Γυ νασίου, είς τά όποια προσκαλείται
ν ’ άναλάβη τήν διεύθυνσιν. Ή οίρα δ ως άνατρέπει τά σχέδια. Καταρρα
κτώδης βροχή έ πλή υραν αταιώνει τήν συνεδρίαση, τήν δέ πρωίαν τής
επο ένης δέχεται πρόσκληση από τήν εφορίαν τών Σχολείων Μυτιλήνης διά
τό Γυ νάισιον έ συ βολαίων διετίας καί ισθόν ίκανοποτητικόν.
Ό η οσθένης ευχαρίστως σπεύδει έ όνειρα είς τήν δευτέραν του
πατρίδα Μυτιλήνην. ΈκεΤ δ ως άντικρύξει διάψευση τών ελπίδων του, τά
Πνευ ατικοί δνδρες της Θράκης 73

ποάγ ατία, τον απογοητεύουν. 'Ό λ ες οί κατώτερες τάξεις του δη οτικού ε

πληθώραν στιβαγ ένων αθητών εργάζονται έ τά παλαιά συστή ατα από
ευσυνείδητους ίσως, άλλα παλαιούς αποφοίτους τού γυ νασίου, οί όποιοι
άπδ πολλοϋ έπήραν διαζύγιο έ τήν εξέλιξη τής διδακτικής. Εργάζεται
κατ’ ανάγκην έ δε ένα τά χέρια αντίθετα πρδς ο,τι πρεσβεύει καί ονειρο
πολεί. Οί προσπάθειες του πνίγονται έσα εις τήν στασι ότητα καί τδ σχο
λαστικό πνεύ α. Προσβάλλεται ή υγεία του, υποσκάπτεται άπδ τάς άπα-
γοητεύσεις καί πικρίας τών ηχανορραφιών άντιθέτων καί πέφτει έ σπα
σ ένο το σπαθί τών όρα ατισ ών του, ώς αναφέρει εις τδν έπικήδείόν του
άλλος όρα ατιστής Καθηγητής του Γυ νασίου, 5 ’Ιωάννης ελής. (Βλέπε
Έπικήδειον Ίωάννου ελή πρδς νεκρόν . Μ. Έ φη ερίς Κων)πόλις 8
Μαρτίου 1903).
Τδ πρδς τήν Π .Κ .Ε ,Ε . υπό νη α καί ετά τδ θάνατό του δέν έλησ ο-
νήθη. Έζητήθη μετά τινα έτη άπδ τήν αδελφή του Ζωήν διευθύντριαν τότε
του Χατζοπουλείου Παρθεναγωγείου εις Κωνσταντινούπολιν άπδ τδν τότε
γρα ατέα καί Ε πόπτην τών Σχολών Άρχι ανδρ. Γρηγόριον Παπαδοπού
λαν, ο οποίος επί λέξει είπε: «'Π Ε πιτροπή ζητεί τό υπό νη α του αδελφού
σας τδ όποιον παρέλαβε πρδς ελέτην ό αεί νηστος Ευάγγελος 'Α αξόπου-
λος χωρίς νά επιστροφή. Μήπως σείς έχετε αντίγραφο ή Εφη ερίδας δπου
έδη οσιεύθησαν ;·
Μεταξύ τών πολλών άρθρων του εις· τάς εφη ερίδας τής Πόλεως ε
ξαιρετική εντύπωση άφή,καν καί ήγειραν πολλάς συζητήσεις εταξύ τών
ενδιαφερο ένων δύο άρθρα του περί «άτονου διδασκαλίας» (1900).
Οί συζητήσεις έγίνοντο εις τάς στήλας τών εφη ερίδων Κων)πόλεως:
Εις τήν «Ινων)πολιν» δπου καί έδη οσιεύθησαν, εις «Νέαν Εφη ερίδα» καί
Ταχυδρό ον: «Μεταξύ άλλων έξέθεσαν τάς γνώ ας των καί ό Λυκειάρχης
Χρηστός Χατζηχρήστου, ό Π λάτων ρακούλης (1) τδν συνεχάρη (Φαίνε
ται ό κατόπιν ’Α ρ χ) πος ’Αθηνών) έ εύλογα επιχειρή ατα έτάχθη υπέρ.
Εις τάς σατυρικάς Π ινακίδας του «Ταχυδρό ου» ε φανίζεται, ή έχιδνα καί
σατυριζει τδ Α ΤΟ Ν Ο Ν Π Ν Ε Τ Μ Α Τ Ο Τ Μ ΕΑ Α Ν ΙΝ Ο Τ διά νά 'έ φα-
νισθή ώς Ε Χ Ι Ν Ο Φ Α Γ Ο Σ Π Ε Λ Α Ρ Γ Ο Σ (ό Μελισσηνδς Χριστοδούλου
(2) καί επίσκοπος Τατίαούλων ό οποίος υ νεί τδ πνεύ α καί τό έργον
τού η οσθένους Μελανδινοϋ.
Ό δέ Ψυχάρης γράφει εις τά «Ρόδα καί ήλα» τό ος β '. σελ. 369 στά
1903». Ίσ α ίσα τις έρες, πού έγραφα, γιά τδ Χατζηδάκι όσα βλέπετε σή
ερα εδώ, έτυχε νά διαβάσω δύο άρθρα τού κ. η . Π . Μελανδινοϋ στήν
Κ ω ν) πολη 7 καί 9 τού Όχτιοβρη 1900. Μιλούσε γιά τδ σχολειό, τά αθή
ατα, τά παιδιά, κ ι’ έλεγε πώς έπρεπε χωρίς άλλο, πώς ήτανε άνάγκη νά
βγάλου ε τά πνεύ ατα, τούς τόνους καί ,πώς έφτανε νά παραδεχτού ε γιά
74 Ζωή Μ ελανδινοΐ

όλες ΐίς λέξεις ένα τόνο ονάχα. Μ ον άφησε τόση εντύπωση άφτό, πού εί
πα νά βάνω στο ράφι από δώ κι’ ό πρός πνεύ ατα καί τόνους — εγώ πού
καί τά ρ τό συνηθήσα ε ε δασεία — νά κρατήσω- ιάν οξεία ονάχα καί
σώνει. Ξεφυλλίζοντας ό ως τις Γλο^σσι,κές Μελέτες τοΰ Χατζηδάκη, πήρε
τό άτι ου ιά ση είωση πού έχει σ. 525. (1) Ό ΓΙ. ρ. κάτι σχετικό ε
τό Πανεπιστή ιο τής Ό ξ φ ύ ρ δ η ς (;) (2) Ό Σαρανταεκκλησιώτης νο ικός
καί συγγραφεύς.
Νά ή σάς τά πολυλογώ, και νά σάς αντιγράφω από τήν αρχή στο τέλο>ς,
τό νόη ά τους είναι πώς στήν Ελλάδα τά Ελληνικά, αρχαία δηλαδή, πάντα
θά διδάσκωνται. Τ ί όφελος τότε ν ’ αλλάξου ε τον τονισ ό στή ση ερινή
γλώσσα, γιά νά ξανα άθου ε κατόπι στήν παράδοσι τούς αρχαίους; Σωστό
ου φάνηκε γιατί καί τή δη οτική νά αθαίνα ε θά άς είταν αδύνατο νά
παραιτήσου ε τά αρχαία.
Έ κ το ς τής τακτικής ορθογραφίας του ό η οσθένης συνέγρα-'ψε βι
βλία γιά τά δη οτικά σχολεία: Π ατριδογραφία, Γεωγραφία καί αναγνω
στικό γιά τήν Ε ' τάξι.
Τό η ερολόγιο «Λέσβος» δεν έπρόλαβε νά έκδώση καί έξεδόθη αργό
τερα, υπό τής αδελφής του Χαρικλείας.
Ά θ ή να ι 23)8)54.

Ο ΓΕ Ρ Γ ΙΟ Σ Ζ Α Ρ ΙΦ Η Σ

Στά χρόνια — καί δεν είναι ακρυνά — πού τό Ελληνικό1 γένος α

πλωνότανε άπό τό ούναβη καί τις άχτές τής Μαυροθάλασσας γύρω ολόγυ
ρα οός τήν Κασπία κι’ ανθού ε στή ση ερινή Βουλγαρία όλη άπό τήν Βάρνα
καί τή Σόφια κι’ άπό τον Π ύργο ιός τή Φιλιππούπολη καί τή Στενί αχο
καί φάνταζε στή Θράκη όλη άπό τήν Άδριανούπολη ιός τή Ξάνθη κ ι’ άπό
τις Σαράντα, ’Εκκλησίες ιός τή Ραιδεστό, καί λα ποκοπούσε στή Μικρασία
άνά εσα άλλα έθνη, είτε διάβαινες άπό τήν Προύσα, είτε περνούσες άπό
τή Φιλιππούπολη, είτε στα ατούσες στήν Πόλη, είτε στής Σ ύρνης τά σοκ-
κάκια, ένα όνο α ακόυες νά βγαΐνη άπό τά χείλια τών Ελλήνων έ σε
βασ ό: Ζ Α Ρ ΙΦ Η Σ . Καί τόνο ά του ξεπερνοϋσε καί τά πιο ακρυνά σύνορα
τού Ελληνισ ού, γιατί τά εγάλα καλά πού έκα ε στο γένος, σκορπώντας
αλύπητα τό χρή α, πού ό Θεός σά βροχή τούστελνε ατό ε πόριό του, ξεπερ-
νούσαν κι’ αυτές τις συνηθισ ένες καλοσύνες.
Καί ποιος είταν τούτος πού θε ελίωσε τήν οικογένεια τών Ζαρίφη
δων; Είναι δ Γιάννης Ζαρίφης, πού πρωτοφάνηκε στο Πασαλι άνι τής
Προικονήσου έσα στήν Προποντίδα. Λυτός έκα ε οικογένεια καί θε ε
λίωσε γενεά τί ια κέδωκε στο γένος απογόνους διαλεχτούς. Καί πρώτος άπ’
Πνευ ατικοί δνδρες τής Θράκης 75

δλα τά παιδιά του είναι ό Γεώργιος Ζαρίφης που γεννήθηκε σΐό Μέγα —
Ρεϋ α τής Πόλης ατά 1806.
Ό Γιάννης Ζαρίφης 'ε πορευότανε στήν Πόλη σέ καιρούς δύσκολους
πού ή δουλεία τού έθνους είταν πολύ βαρεία και τό έθνος στέναζε καί έπο-
σχε. Τό ε πόριό του πήγαινε καλά καί πρόκοβε τόσο, πού άπόχτησιε κά ποση
περιουσία, τόση, πού δεν άφινε τήν ευκαιρία, καλόβουλος, νά δε ίχνη τή ε
γάλη του ψυχή, κάνοντας καλά. 'Έ τσι κοντά στάλλα ευεργετή ατα σήκωσε
στά 1780 στο χωριό του δυο εκκλησίες, πού σωζότανε ώς τά τελευταία
στήν Προκόνησο. Ό Γιάννης Ζαρίφης υήθηκε καί στής Φιλικής Ε τ α ι
ρίας τούς ύχιους σκοπούς κι’ (ορκίστηκε νά έργασθή γιά τήν ελευθερία τού
έθνους δπως πόρεση.
Κ ι’ δταν άναψε τό τουφέκι κι’ ό Μωρίας πήρε τή εγάλη απόφαση,
αναγκάστηκε κι’ αυτός έ τή φα ελιά του ολη νά παρκαρίίσθή κρυφά γιά
τήν rΟδησσό, φεύγοντας τον άφευκτο χα ό του. Τότε πάνω στό παρκά
ρισ α έχασε τδνα άπό τά παιδιά του, τό Νικόλα, πού τον εγλύτιοσε ή παρα-
άννα του στήν Τήνο. Ό Γεώργιος Ζαρίφης παιδί εγαλούτσικο φοίτησε
τότε στήν Όδυσσό στό Μεγάλο Λύκειο Ρισσελιέ, καί σπουδάζοντας έδειξε
τόση προκοπή κ ’ επι έλεια, πού πήρε βραβείο νά σπουδάση δωρεάν σ’ α
νώτερο σχολείο.
Ή επανάσταση πήρε τό δρό ο· της. Μέσα στά εφτά χρόνια τό έθνος πα-
λαιψε καί χαροπάλαιψε. " ς που έφτασε ή ώρα τού λυτρω ού του. Ό Μω
ρίας λεύτερος άρχισε νά συ αζεύη τά ξενητε ένα του παιδιά. Ό Καπο-
δίστριας πρώτος κατέβηκε νά οργάνωση τό βασίλειο καί νά βάλη ιά τάξη.
Σ έ τέτοιον καιρό κατέβηκε καί ό Γιάννης Ζαρίφης έ τή φα ελιά του όλη
άπό τήν ’Οδησσό. Τότε κι’ ό Γεώργιος Ζαρίφης διωρίστηκε σά σπουδα
σ ένος, γρα ατισ ένος καλα αράς σωστός, άπό τον κυβερνήτη γρα ατέας,
βοηθός τού ιοικητή στήν Καρύταινα, άλλα σέ λί.γον καιρό βαρέθηκε. Π ώ ς
πορούσε ένας νέος άνθρωπος σάν κ ι’ αυτόν νά κλεισθή έσα στό γραφείο
καί νά γράφη αναφορές καί ν ’ αγωνίζεται γιά ξένες έγνοιες;
— «Έγιό, έλεγε, δέν εί αι πλασ ένος γιά γραφιάς. Νιώθω νά έ τραβά
τό ε πόριο, κι’ όχι ή καρέκλα τού γραφείου». Τό ε πορικό του δαι όνιο κ’ ή
εξυπνάδα του δέν τον άφινα,ν νά ήσυχάση έσα στό γραφείο. Καί γρήγορα
παραινώντας έφυγε στήν Πόλη, όπου έ ελλε ν’ άναιδειχτή. Έ κεΐ πού γεν
νήθηκε, έκεΐ πού 6 ορίζοντας εγάλος κι’ απέραντος τούδινε φ τερά'νά πε-
τάξη. Συνήθιζε νά λέει: «Μεγάλη γκιόλα εγάλα ψάρια» πού 9ά π ή : Με
γάλος τόπος, εγάλες ελπίδες. Κ αί φτωχός δίχως άλλο εφόδιο άπό τή σπου
δή του κι.’ άπο τήν κλίση του στό ε πόριο, ρίχτηκε στή δουλειά.
Τά χρόνια "κείνα ένα εγάλο σπίτι ε πορικό, πού φούντωσε καί φάνη
κε καί ξ ακούστηκε στό εξωτερικό είταν τού η ήτρη Ζαφειοοπούλου, Ό
76 Π ολυδ. Π α ιτα χ η ι.στοδ οΰ λ ου

η ήτρης Ζαφειρόπουλος ένας ξεχωριστός άνθρωπος έσα στήν ΙΙόλη

είχε εγάλο ε πόριο έ τήν Ευρώπη. Παντού τδνο ά του είταν γνωστό %’ οι
δουλειές του πήγαιναν καλά, όταν φάνηκε ό Γεώργιος Ζαρίφης προστά του.
— Σέ παίρνω στή δουλειά ου τοΰ είπε ό Ζαρειφόπουλος έ τά γυαλιά,
κι5 ό νέος δοκί ασε νά λά πουν τά άτια του από χαρά. ’Έ παινε σέναν οίκο
δπου ή τύχη του είχε ορίζοντας απλω ένους.
ουλεύοντας κέρδισε σέ κά ποσα χρόνια τήν εκτί ηση κι’ αγάπη τοΰ
Ζαφειρόπουλου, πού έξετί ησε τήν α ξία και τό χαρακτήρα τοΰ νέου, τόσο
πού τοΰ έδωσε και τήν κόρη του. Τήν ώρα αυτή τής ευτυχίας του ο,ί δου
λειές τοΰ οίκου Ζαφειρόπουλου ναυάγησαν ονο ιάς δπως ή αναπάντεχη
τρικυ ία βουλιάξει καί τό πιο δυνατό καράβι. 'Ό ω ς στήν τρικυ ία φαί
νεται ό γενναίος. Κ ι’ άν ό η ήτρης Ζαφειρόπουλος έσβησε καί έχάθη, ό
ως ό Γ. Ζαρίφης δίνοντας φτερά στό πνεύ α του καί βλέποντας τή δύ
να η τής ψυχής του νά ή χάνεται, ούτε στις τρικυ ίες, καταπιάστηκε καί
τόνο ά του νά ύψώση, καί τόνο α τοΰ Ζαφειρόπουλου νά σώση από τήν
καταστροφή, καί τήν άφάνεια. Κ αί σάν υαλό δη ιουργικό, σχεδίασε κι’
έστρωσε ένα πρόγρα α δουλειάς έ τούς γυιούς τοΰ καταποντισ ένου προ
ϊστα ένου του. Μιά ατυχία γ ι’ αυτόν δέν είταν τίποτε. Γ ια τ1 ήξ,αιρε πώς
τό ε πόριο έχει πολλές ατυχίες. Καί σέ λίγον καιρό φάνηκε τί πορούσε νά
πραγ ατοποίηση ένα υαλό πού τό βοηθούσε ή σπουδή καί ή άθηση.
Καί τότε από τήν Πόλη απλώθηκαν τά νή ατα — σάν τδ πανί τής
αράχνης — ιας δουλειάς, πού δέθηκαν έ τά πιο εγάλα ε πορικά κέντρα
τής Ευρώπης. "Ιδρυσε υποκαταστή ατα στό Λονδίνο, Μασσαλία, 'Οδησσό,
Γαλάτσι. Ό Γεώργιος Ζαρίφης έ ενε στήν Πόλη, 5 γυιός τοΰ Ζαιφειρό-
πουλου στό Λονδίνο καί Μασσαλία, τ ’ αδέρφια1 του στήν 'Οδησσό, Γαλάτσι.
"Οπου δηλ. ανθούσαν 'Ελληνικές παροικίες κι’ ε πόριο εγάλο Ελληνικό.
Ή τύχη τώρα τούς ευνόησε καί τά εγάλα κέρδη άνάδ&ιξαν τόν οίκο τους
σάλη τήν Τουρκία καί τούς έκα ε γνωστούς σόλη τήν Ευρώπη.
Ό Γ. Ζαρίφης είχε εγάλη κλίση στά τραπεζιτικά, στά συναλλαγ ατικά
καί τά δάνεια, καί γ ι ’ αυτό άφίνοντα,ς τό ε πόριο στούς άλλους δόθηκε νά
κάνη τόν τραπεζίτη κι’ ανακατεύεται στό παιγνίδι τών χρη ατιστηρίων. Ή
φή η του έτσι. απλώθηκε σδλη τή χοόρα καί στό παλάτι ό Σουλτάνος τόν έ
κα ε δεξί του χέρι, για τ’ είταν ό πιο επιτήδειος νά τοΰ βρίσκη χρή ατα
δσες φορές τά τα εία τοΰ κράτους βρισκότανε σέ δυσκολίες. Κέτσι πλούτι
ζε γρήγορα.
Είκοσι, χρόνια κράτησε αυτή τήν έ πιστη θέση στό παλάτι. Τό υαλό
του σδλη αυτή τήν εποχή, ηχανεύθηκε πολλά καί πολλά πέτυχε, δανείζοντας
στό χαζνέ τοΰ Σουλτάνου. " ς που πια βαρέθηκε κι’ άποτραβήχτηκε. Γιατί
από τή δουλειά καί από τις σχέσεις του έ τό παλάτι κινδύνεψε νά χάση
Π νευ ατικ οί άνδρες της Θ ράκης

τήν ελευθερία του. Αυτός είχει δη ιουργήσει όλα τά εγάλα τραπεζιτικά

ίδρύ ατα τής Τουρκίας, πού πρόκοβαν και πλούτιζαν. Σαράντα χρόνια σω-
ατά έσα στήν Πόλη εΐταν ή ψυχή κάθε δουλειάς, κάθε επιχείρησης1.
Πλούσιος πιά εύρισκε και τόν καιρό νά κά νη τά καλά πού σχεδίαζε
έ τό καλοπροαίρετο υαλό του. Κανείς προσπέφτοντας στό έλεός του δε
γύριζε αβοήθητος. Π άντα θάβρισκε αποκού πι στή εγαλοδωρία του. Καί
ξόδευε σαράντα χιλιάδες λίρες τή χρονιά γιά τό σπίτι του — οπως λένε τά
τεφτέρια. του.— Οί τριάντα χιλιάδες απ’ αυτές ειταν δωρεές σέ σχολειά, σέ
παιδιά πού σπούδαζαν, σ’ εκκλησίες, σέ οικογένειες δυστυχισ ένες καί ά
ναξ ιοπαθοϋσες, σέ κοινότητες τού Ελληνισ ού, στά Πατριαρχεία. Είναι
οναδικό φαινό ενο στούς "Ελληνες τής εποχής κείνης νά λαχταρούν τά
γρά ατα, νά λαχταρούν νά δούν τό γένος νά ορφώνεται, οπως κήρυξε
κι’ ό Κορίαής λέγοντας, πώς τότε θά νιώση τή δουλειά του, όταν γνωρίσου
ε τούς προγόνους ας έσα στά σχολεία καί στά βιβλία.
c Ο Γ. Ζαρίφης ,έ τίς ίδιες σκέψεις καί τά ίδια ιδανικά άνοιγε τά τα
εία του γιατί φιλοδοξούσε νά δή τό γένος νά πάη προστά στά γρά ατα.
Καί ξόδευε αλύπητα. Λένε πώς ή γυναίκα του ανησυχούσε γιά τίς τόσες
δωρεές του καί συχνά τόν ώνείδιζε πώς σπαταλούσε. Ά λλά τούτος έκα νε
καλωσύνες κρυφά κ ι’ από αυτήν ακό α καί στους περιπάτους του πάνα) στο
Βόσπορο. Είχε χαράξει στήν ψυχή του τή σκέψη. «Κάνε τό καλό, ή κρύβης
τά πλούτη σου, νάσαι πλούσιος στήν καρδιά καί στό φτιυχό ανοιχτοχέρης.
έν αγαπούσε δ ως τό θόρυβο γύρω στ όνο ά του. έν ύψωσε λ.χ, ενα
Νοσοκο είο, ενα σχολείο, γιά νά γράψουν τδνο ά του έ χρυσά γρά ατα,
οπως πολλών. Φιλόδοξος δέν ειταν. Ά π λ ά βουτούσε τό χέρι του στή κάσσα
|του καί χάριζε. Χάριζε νά ύψοόσουν τή Μεγάλη Σχολή τού Γένους στό ιστο
ρικό Φανάρι, γιά νά φοοτίζη πάντα σά φάρος τό πνεύ α τών Ελλήνων,
έδινε α έτρητα γιά τά εθνικά νοσοκο εία τού Μπαλουκλή ή τού Πέραν δί
χως θόρυβο καί σούσουρο εγάλο γιά νά στηθούν καί νά ζήσουν.
"Ο ως καί έ τδνο ά του ύψωσε σχολειά, πού ετά τό θάνατό του τά
διατηρούσε ή χήρα του γυναίκα : Τά νηπιαγω γεία τής Προύσης καί τών
Θεραπειών. "Ιδρυσε τά Ζαρίφεια ιδασκαλεία στή Φιλιππούπολη, δπου ό>ς
τά 1906 ό Ελληνισ ός ανθηρότατος δαιτηρούσε σχολεία, έκκλησίες καί προώ-
δευε στις τέχνες καί τίς επιστή ες καί τό έ πόριο.
Τ ά διδασκαλεία αυτά — δπου καί γώ σπούδασα — έβγαζαν δασκάλους
καί δασκάλες πού τούς χρειαζότανε ο Ελληνισ ός τής Ανατολικής Ρω υ
λίας καί τής άλλης Βουλγαρίας γιά τά σχολειά του πού διατηρούσε πλούσια

1)' Αυτός σπούδασε καί τό Γ. Βιζυηνό στήν Ευρώπη καί τόν στήριξε ώς τό θά
νατό του.
76 IT ολιιδ. ΐ ί απαχριατοδούλου

καί ανθηρά. Τά Ζαρίφεια τά προίκισε έ χιλίων λιρών δωρεά χρονιάτικη,

πού τήν πλήρωνε to ελληνικό κράτος, παίρνοντας ώς αντάλλαγ α, τά χτή
ατά του στούς Σοφάδες τής Θεσσαλίας. Τώρα τά Ζαρίφεια ζ,ούν ξανα-
στη ένα στήν ’Αλεξανδρούπολη ε τήν Ζαρίφεια Π αιδαγω γική ’Ακαδη
ία της.
'Ο Γ. Ζαρίφης άπέθανε στά 1884, 17 Μαρτίου άφίνοντας στη χήρα. του
κληρονο ιά τήν επιθυ ία του ν ’ άποτελειοόση αυτή, δ,τι ό ίδιος άφισε από τά
σχέδιά του άνεχτέλεστο.
’Έ τσι ε τον Στέφανο Ζαφειράπουλο τον αδελφό της ευεργέτη κιαύτόν
τοΰ έθνους έστησαν τό κεντρικό Παρθεναγωγείο τής Πόλης κι’ αγόρασαν
στήν Πρίγκηπο τό χτίριο, δπου εγκαταστάθηκε τό εγαλόπρεπο ορφανο
τροφείο, πού οί Τούρκοι τό έκα αν δικό τους.
Μά και τά παιδιά τους δέν ξέχασαν τά Ιδανικά τών γονέων τους έ
τό θάνατο· καί τής χήρας Ζαρίφη. Συντηρούσαν τά Ιδρύ ατα τού πατέρα των.
Ό εγάλος τους γυιός Ζαρίφης πέθανε έ το καϋ ό βλέποντας καί τά σχολειά
τής ΓΙρούσης νά τ ’ αρπάζουν καί τά Ζαρίφεια ιδασκαλεία τής Φιλιππού-
πολης νά καταποντίζωνται άπό τή πάρα τού διωγ ού τού Ελληνισ ού τής
’Ανατολικής Ρω υλίας καί τό ορφανοτροφείο νάρπάχνεται άπό ξένη εξου
σία. Ό ακαρίτης Συγγρός, πού γνώρισε καλά τον Γ. Ζαρίφη στό ε πόριο
κα,ί συνδέθηκε αζί του φιλικά, νά τί είπε σά νη όσυνο επιγρα ατικό
γιά τον Γ. Ζ α ρ ίφ η :
« Ό καθένας πού τον γνώρισε άπό κοντά καί πόρεσε νά τον εκτί ηση,
πορούσε καί vex βεβαίωση πώς ό άνθρωπος αυτός είχε απέραντη καλωσύνη,
ειλικρίνεια καί γενναιότητα 'ψυχής κείταν πολύ σπουδαίο στοιχείο στήν
Πόλη, στό Λονδίνο καί στή Μασσαλία».
Τέτοιος έζησε κ ι’ άπέθανε ό Γ. Ζαρίφης. Τδνο ά του γρα ένο στις
ψυχές τών Θρακών καί τών Ελλήνω ν όλων, πού νιώθουν τό άγαθό, θά
είνη αλησ όνητο στούς αιώνες, θά λά πη στό στερέω α, δπως λά πουν
ολα τά ονό ατα τών εγάλων καρδιών, πού γέννησε τό έθνος, γιά νά τό ευερ
γετήσουν.
01 εδώ τραπειζήτες Ζαρίφηδες, έγγονοί του, εξακολουθούν ανάλογα
έ τις δυνά εις τους νά συνεχίζουν τό έργο τού εγάλου παπού των.

ΓΕ Ρ Γ ΙΟ Σ Γ Ε Ν Ν Α ΙΟ Σ
ιδάσκαλος τού Γένους

Ό Γ. Γεννάδιος υπήρξε ιά εξαιρετική προσωπικότητα τών γρα ά

των στήν προεπαναστατική εποχή. Στά πρώτα χρόνια τής ελευθερίας, διηύ-
θυνε τό περίφη ο «Κεντρικό Σχολείο» τό κατόπι Γυ νάσιο τής νεοελληνι
κής πρωτεύουσας. , . <
ϋνέυ αΐικοΐ άνδρες τή ς Θ ράκης 19

Ό Γ. Γεννάδιος γεννήθηκε στή Σηλυβρια τής Θράκης. Ιία ιδ ί τοΰ

’Αναστασίου Γενναδίου ή τοΰ Πα,παναστάση άπο τά ολιανά τής ’Ηπείρου,
άπδπου κατάγονταν ή σύζυγός του Σο>σάνα, ήταν εκτοτε φαινό ενο δασκά
λου και πολε ιστή, λαϊκού ιερέα, υρφανοτρόφου ευεργέτη και φλογερού πα
τριώτη, οπως τον άποκαλεί δ βιογράφος του. Ή καταγωγή του έφθανε ως
τόν Πατριρχη Κ Πόλεως Γεώργιο Γεννάδιο. Έσπούδασε στό Βουκου
ρέστι έ τήν προστασία πλούσιου θείου του ήγου ένου στή Βρά'ϊλα. Τήν
εποχή του συντηρούσε στό Βουκουρέστίι Ελληνικό Σχολείο δ Λά προς Φω-
τιάδης. Αυτός διέκρινε στό αθητή Γεννάδιο ευφυΐα καί ήθος και έφρόν-
τισε νά τόν συντρέξη πνευ ατικώς.
Τελειώνοντας δ Γεννάδιος τίς σπουδές του, έγινε δάσκαλος στήν ίδια
Σχολή τού Φωτιάδη. Ό Ίω ά ν. Φιλή ωιν, δ ιστορικός τής Ελληνικής Έ π α
ναστάσεως, έγραφε δτι ό Γεννάδιος έλα ψε σάν καινούργιο φώς ανά εσα
στούς "Ελληνες. Ή διδασκαλία του έγινεν ή προότη φλόγα τής Έπαναστά-
σιεως τού 'Τψηλάντη προς τόν Προύθο. Ό Γεννάδιος έγινε ιδρυτής και
διευθυντής Σχολής στήν ’Οδησσό κατά πρόσκληση τών Έλλήνοον και τού
Καποδίστρια. Στήν Όδησσό ή προσωπικότητα τού Γεννάδιου εκυριάρχησε
εταξύ τών Ελλήνων. "Εγινεν ή ψυχή τών Φιλικών, αυτός δ ε πνευσ ένος
καταχτητής τού έλλοντος ελληνικού κινή ατος. Ό χαρακτήρας του δ ήπιος
καί ευεργετικός στούς πτωχούς ώς πάσχοντες, τόν κατέσησε έ πιστο των
ό ογενών. Συνδυάζοντας τήν πατριωτική του εργασία, έ τά καθήκοντα
του ώς δασκάλου, ε' όρφωσε τι Σχολή τής Όδησσοΰ σ’ έξοχο "Ιδρυ α, τόσο
πού νά τήν θαυ άζουν καί νά τήν σέβιονται.
ιδάσκοντας συνέγραφε και διδαχτικά βιβλία κέθε έλιωνε τά Ε λλη
νικά Γρά ατα. Στό ι εταίξύ 'άπέθανεν δ δυδάσκαλός του Λά προς Φωτιά-
5ης στό Βουκουρέστι κα,ι τόν άντικατέστησεν ό Γεννάδιος. Φρονούσε δ Γεν
νάδιος, δτι στή Βλαχιά ήταν τό έδαφος πιο πρόσφορο γιά νά προετοι ασθη
ή Ελληνική Επανάσταση, καί τόσον έπέδρασε έ τήν διδασκαλία του, ώστε
εξελλήνισε πολλούς Βλάχους αθητές του και τούς έδη ιούργησε ενθουσια
σ όν γιά τήν απελευθέρωση τής Ελλάδος. ’Από τή διδασκαλία του τήν πα
τριωτική προήλθεν ή αναβίωση τού ιερού λόχου έ τόν Ά λέξ. 'Τψηλάντη
καί τούς αθητές του. ΟΊ φλογεροί του λόγοι σώζονται καταγρα ένοι καί
αποδείχνουν, δτι δ άνθρωπος ειταν γεννη ένος νά δη ιουργή ψυχές φλο
γερές καί φρονή ατα πατριωτικά. Ή αποτυχία τής Έπαναστάσεως όπως
υπηρετήσου ε στον Προύθο, τον ήνάγκασε νά φύγη καί νά σωθή στή Γερ
ανία καί νά είνη στή Λειψία.
Έ κεΐ στή Λειψία επεδόθηκε σ’ ευρύτερες σπουδές ενώ δ επαναστατι
κός αγώνας είχεν αρχίσει. Στά 1824 6 Γεννάδιος έφθασε στο Ναύπλιο γιά
νά προσφέρη τίς υπηρεσίες του στήν άναγεννηι ένη Ελλάδα και στά 1825
80 ΓΓολνδ. Π απαχηΜ^τοδουλου

αίας ’Αθήνας. Είχε πέσει το Μεσολόγγι κή Επανάσταση ξεψυχούσε. Τότε ό

Γεννάδιος έ φύσησε πνοήν ζωής έ τό παράδειγ ά του δίνοντας δ,τι είχε.
Παντού είταν πα,ρών καί παντού έ τούς φλογερούς λόγους του ε ψύχωνε
τά πλήθη κέσωζε τήν κατάσταση. Μέ τις πράξεις του κατάκτησε τήν υπό-
λειψή κέ πιστοσύνη τής Ελλάδος όλης. Ό Κολοκοτρώνης τόν άποκαλούσε
πατέρα. Ουδέποτε έδέχθηκε αξιώ ατα, πού τού πρόσφεραν. Ελεύθερος πρόσ-
φερνε τις υπηρεσίες του όπου χρειαζότανε έ τή διδασκαλία του και τις
πράξεις του. 'Ο Κα,ποδίστριας ερχό ενος στήν Ελλάδα σαύτόν ανέθεσε τήν
ίδρυση στήν Αίγινα, Κεντρικού Σχολείου. Τούτο εταφέρθηκε στήν ’Αθήνα
ώς Γυ νάσιο τής Ελλάδος, όπου καλώντας πολλές φορές τούς αγωνιστές
τούς έβαζε νάφηγούνται τά κατορθώ ατα τού άγώνος στά παιδιά. 'Έ νας
άπό τούς αθητές του ο Μαρίνος Βρεττός έγραψε για ύτόν: «’Από τή» όδρας
του ένό ιζε πολλάκις, ότι έπανέβλεπε τό πεδίον τής άχης. Κ αί έ δάκρυα
στά άτια, έ άτακτον, άτη έλητον πολιάν κό ην καί έ τρέ οντα χείλη έρρι-
πτε ακράν τόν Πλούταρχον ή τόν η οσθένη, διά νά διηγηθή τάς σκηνάς
εκείνος».
Ό Γεννάδιος είχε έτριο ανάστη α, άλλ’ ή φυσιογνω ία, του είταν
συ παθστάη κεύγενικιά καί πρόκα,λούσε σεβασ ό. Τό ήρε ο ύφος του καί
ιά σοφά του λόγια επιβάλλονταν στούς συνο ήλικες του ακό α καί στους πιο
δύστροπους κι απαιτητικούς ακροατές του.
Έ δίδαξε στή Ριζάρειο Σχολή σάν οργανωτής, δη ιουργός καί ηθικός
προστάτης της. ’Έ γινε άπό τούς δραστηριωτέρους ιδρυτές τής Φιλεκπαιδευ
τικής καί τής Αρχαιολογικής Εταιρείας. ίδασκε ώς που έγινε ύπέργηρος.
Π έθανε στά 1804 όταν έπλάκωσεν ή χολέρα, διδάσκοντας ώς στις 12 Νοε
βρίου. Τό έργο του υπήρξε εγάλο, γιατί οί περισσότεροι άπό τούς αθητές
του άπετέλεσα,ν τό άνθος τού διανοου ένου κόσ ου τής πρωτεύουσας -τού
νέου Βασιλείου τής Ελλάδος.
Ή Θράκη σε νύνεται γιά τόν άνδρα, πού τόν κατέγραψε στις δέλτους
τής Βίβλου τών εγάλων άνδρών της, πού έγέννησεν προς όφελος τού όλου
έθνους καί τόν τοποθέτησε στό Πάνθιεον τών εθνικών καί πνευ ατικών της
ήρώων.
Ε Ν Α Σ Θ ΡΑΞ Μ ΕΓΑ Λ Ο Σ Π Α Τ Ρ Ι Τ Η Σ
Π Ο Τ Α Π Α Ν Η Σ Ε Τ Η Ν Π Ε Ρ ΙΟ Τ Σ ΙΑ Τ Ο Τ Γ ΙΑ ΤΗ Ν ΕΛΛΑ Α
Ο Γ Ρ Η Γ Ο Ρ ΙΟ Σ Μ Α Ρ Α Σ Λ Η Σ

Έκεΐ όπου κυλά δ "Εβρος, τά πλούσια νερά του, κατεβαίνοντας ίσια

άπό τό Σκό ΐο βουνό τής Μοισίας καί Σαρδικής καί- ταξιδεύει έσ’ άπό
πλούσιες κοιλάδες ιστορώντας παλιές ιστορίες τής Θράκης, έκεΐ όπου ό Φί
λιππος αγε ένος έστησε πάνω σέ πέντε λόφους τήν πολιτεία, πού τήν ώνό-
Π νευ ατικοί ανδοες τη ς Θοακης «1

ασε Φ ι λ ί π π ο υ π ό λ ι ν, έχει πρωτοφάνηκαν ο*1 πρόγονοι τοΰ Γρηγ.

Μαρασλή.
Έ χει κατά τό 1740 εγκαταστάθηκαν οί πρόγονοί του, όταν ήρθαν άπό
τΙς Σαράντα ’Εκκλησίες τής Άνα,τ. Θράχης.
Τρία άδέρφιασ δ Γιάννης Κωνστ. Κογι τζής, πιο νέος ό Νικόλαος καί
νεώτεοος δ Γεώργιος έφτασαν στή νέα τους πατρίδα, δπου ευδοκί ησαν κέ-
γιναν γενάρχες εγάλης οικογένειας δ καθένας, που ή καθε ιά διεκρίθηκε
γιά τις φιλανθρωπίες της, τή φιλογένειά της καί τό φιλόθρησκο της καί
πιότερο στό ε πόριο. Ή καθε ιά δ ως οικογένεια πήρε ξεχωριστό επώνυ ο.
Καί τοΰ εν Νικολάου οί απόγονοι ώνο άσθηκαν Κογε τζόγλου, που ώς
τώρα βρίσκονται στή Βιέννη καί τό Βερολίνο, τοΰ Γεωργίου ώνο άσθηκαν
Κο ιζόπουλοι — ένας απ’ αΰτοΰς στή Μόσχα δ Ά ντώ νης υπήρξε φιλικός —
καί τοΰ Γιάννη Μαρασλήδες. Τό επώνυ ο Μαρασλής πήρε δ παπούς τοΰ
Γρηγόρη δ Ιω ά ν ν η ς άπό τό Μαράσι, προάστειο τής Φιλιππουπόλεως στή
δεξιά όχθη τοΰ 'Έβρου, δπου καί κατοικούσε, ή άπό τό αράζι που
έπα,σχε δ Χατζή— Σκάρλος, δ παποΰς τοΰ Μαρασλή, δπως λέγει ή παράδοση.
Λυτός δ ’Ιωάννης Κ. Μαρασλής έγινε δ χτήτορας τής ερειπω ένης
εκκλησίας τής Μητροπόλεως στή Φιλιππούπολη — τής 'Αγι αρίνας — πού
σαύτήν ενορία καί υπαγότανε τό προάστειο αυτό, πού δέν είχε καθόλου εκ
κλησία. Τοΰτο τό αθαίνου ε άπό ένα, επιτύ βιο πού σοδθηκε πάνω στον
τάφο του έσα στής ’Εκκλησίας τήν αυλή. ’Επειδή δ ως ή εκκλησία χτί-
σθηκε σέ λίγες έρες καί κρυφά χωρίς σουλτανικό φιρ άνι, οί Τούρκοι θύ
ωσαν καί εξόρισαν τόν I. Μαρασλή στήν Πόλη, δπου ύστερα άπό πολλές
θυσίες τοΰ δόθηκε χάρη καί άδεια νά ξαναγυρίση στή Φιλιππούπολη στήν
οίκογένειά του.
Ό ’Ιωάννης πήρε γυναίκα άπό τή Στενί αχο κιάπόχτισε πολλά παι
διά. Τό πιο εγάλο του παιδί δ Γρηγόρης Χατζή Σκάρλος έ πορος — κα-
φταντζής δπως λέγονταν τότε — άπό τούς προκρίτους τής κοινότητας καί
δη ογέροντας. Αυτός είναι δ Μαρασλής, πού κα,τά Φιλιππουπολίτικη παρά
δοση κρε άστηκε, γιατί τόν πρόδωσαν πώς είταν έλος τής Φιλικής Εταιρίας.
Ό Γρηγ. Ί . Μαρασλής νεαρός ακό α έφυγε στήν Πόλη φεύγοντας
τήν οργή τών δυναστών γιά τή δράση του τήν εθνική. Έ κεΐ παντρεύτηκε
τήν πολίτισσα Ζωή Θεοδωρίδου καί πλούτισε τόσο πολύ, πού βοήθησε δλους
τούς συγγενείς του στή Φιλιππούπολη άδερφούς καί ξάδερφους. ’Αλλά κέκεΐ
δέν πόρεσε νά είνη. Τόν κυνήγησαν καί πάλι καί αναγκάστηκε νά φύγη
στήν 'Οδησσό, δπου στά χρόνια τής έπαναστάσεως καταστάλαξαν ένας ενας
οί φυγάδες "Ελληνες. "Ολα τά κατατρεξί ατα αυτά πολύ τόν ζη ίωσαν βέ
βαια, άλλ’ αυτός εργατικός καί υαλω ένος έ πορος, πόρεσε πάλι νά ξανα-
πιάση « αγιά», νά προκόψη καί ν’ άναδείξη τδνο ά του.

6
 ΓΓολυδ. ΠαίταχρκττοδοΰλοΌ

Χρή ατα άλιστα πολλά κέρδισε στήν εποχή πού αύρη χολέρα χτύ
πησε τήν ,’Οδησσό, φέροντας καραβιές λε όνια και τσάγια. Τόσο άλιστα
.πλούτησε από τό ε πόριό του. πού ξακούστηκε έσα στήν ’Οδησσό κέγινε δα-
χτυλοδειχ,τού ένος στήν καινούργια αύτή πολιτεία, όπου γινότανε τότε ε
γάλα ε πόριο οικοπέδων. .Είχε εγάλη καρδιά καί τά πλούτη τά εταχειρι
ζότανε γ ι ’ αγαθοεργούς σκοπούς δίνοντας σέ κάθε περίσταση. ’Εξ αιτίας
τής αγάπης τον αυτής νά δίνη χρή ατα πρόθυ α, αξιώθηκε νά γίνη ό
Πρόεδρος τής φιλανθρωπικής εταιρίας, πού αντικατέστησε στήν ’Οδησσό
τή Φιλική Εταιρεία. "Ύστερα από την αποτυχία τού ’Αλεξάνδρου 'Τ ψ η
λάντη στή Μολδοβλαχία καί τόν κατατρεγ ό τών ελών της. Ή 'Εταιρεία
αυτή δαπάνησε τόσα καί τόσα βαρειά έξοδα, έκανε γιά τό κατατρεγ ένο
γένος, πού όνο «βασιλική κάσσα πορούσε ν ’ άνθέξη» όπως έλεγαν.
Μέσα σα,ΰτό τό σπίτι καί τό περιβάλλο γεννήθηκε στά 1831 ό Γρηγό-
ριος Μαρασλής στήν ’Οδησσό κι’ άνατράφηκε προικισ ένος έ σω ατικές
καί ψυχικές ο ορφιές πολλές. Ή λαχτάρα τών γονέων του είταν πώς νά τόν
εγαλώσουν ε βάλλοντας στήν ψυχή του φρονή ατα γενναία καί ελληνικά.
Τόν ήθελαν "Ελληνα. Μαύτήν τήν ανατροφή καί καί παίδευση, πού πήρε
έσα στο ξακουστό σχολείο, πού ήκ αζε τότε στήν 'Οδησσό — τό Λύκειο
Ρισσελιέ — αυτός όλις πήκε στήν κοινωνία, έδειξε ολοφάνερα τή γνήσια
καταγωγή του κέγινε αληθινός ευεργέτης τού έθνους κάνοντας έργα αντά
ξια τοΰ ονό ατος του.
Τις σπουδές του ό Γρηγ. Μαρασλής τίς περάτωσε στά 1850 πάντα πρώ
τος σόλα τά αθή ατα. Τώρα πιά διψούσε γιά έργα. Καί ό ώραισκορ ος
νέος διορίστηκε σέ δη οσία θέση έσα στήν ’Οδησσό. ’Εκεί άναδείχτηκε
παντού, ώς πού ό Τσάρος τόν έκα ε καί υστικοσύ βουλό του, πράγ α πολύ
τι ητικό γιά έναν "Εληνα. Σ τά 1878 δείχνοντας πολλά ση άδια τής ακού
ραστης ψυχής του καί τού ζήλου καί τής ευφυΐας του έ ιά βοή ολου τού
λαοΰ τής Όδησσοΰ άναδείχτηκε δή αρχός της.
' ς δή αρχος τής Όησσοΰ στά 1883 τόν προσκάλεσαν στή στέψη τοΰ
Τσάρου ’Αλεξάνδρου τοΰ Γ ' στή Μόσχα. Τότε Τι ήθηκε πολύ κι από τόν
αύτοκράτορα, από τήν 'Ιερά Σύνοδο τής Ρωσίας πού ευλόγησε τό έργο του,
δηλαδή τίς θυσίες του γιά τό κοινό πού πρόσφορε ώς δη όσιος υπάλληλος.
Καλλιτέρεψε τά οικονο ικά τής Όδησσοΰ καί έδωκε στήν πολιτεία καινούρ
για όψη. Ή ’Οδησσός έγινε αγνώριστη καί πανέ ορφη. "Εχτισε δη όσια
καταστή ατα ύψωσε έργα εγάλα, άνοιξε δρό ους, έκα, ε κήπους καί πάρκα,
καί ένα λόγο δώκε στήν δώκε στήν πολιτεία οψη εγάλης πόλεως καί ξα
κουστής στήν Ευρώπη γιά τήν ο ορφιά της. Σιδηρόδρο οι, τρα , ηλεκτρικοί
σταθ οί, θέατρα, αγορές ζώων, ηχανικά πλυντήρια,, αίθουσες άπολυ άν-
σεως, δη όσια, λουτρά, υδροθεραπευτήρια, νοσοκο εία καί ψυχιατρεία, δυο
Ι'ίνίΐι ατικοί, όάδρες τής Θράκης 83

α νώ τερα παρθεναγωγεία, πολλά νέα δη οτικά σχολεία αναγνωστήρια γιά τδ

λαό. στατιστικό γραφείο, ικροσκοπικός σταθ ός, παλαΐστρες γιά τή νεο
λαία, κήπος παιδευτικός, δλα, δλα τά ιδρύ ατα τής ’Οδησσού είναι δικά του
έ τδ χρή α τού δη οσίου, αλλά καί πολύ δικό του.
Ή λαϊκή βιβλιοθήκη, τδ λαϊκό αναγνωστήριο, τό δη οτικό σχολείο, τδ
νυχτερινό άσυλο, τά φθηνά εστιατόρια γιά τά παιδιά, ή κηπουρική σχολή,
τό γηροκο είο, οί ’Εκκλησίες, δλα αυτά και άλλα πολλά χτίστηκαν έ έξοδά
του καί βροντοφωνούν πόσο γενναιόδωρος κι ανοιχτοχέρης εϊταν ό αγαπη
ένος δή αρχος τής ’Οδησσού.
εκαεφτά δλα χρόνια κράτησε τό αξίω ά του καί λαός καί εξουσίες
τόν τί ησαν γιά τά καλά του έργα. Γιαυτό καί τονο ά του συνδέθηκε έ
τδνο α τής ’Οδησσού καί τήν ιστορία της. Κανείς δέ χτύπησε τή θύρα του
καί βγήκε έ άδεια χέρια άπό τό σπίτι του. Σπούδασε παιδιά, βοήθησε χή
ρες καί φτωχούς, κιδταν γιόρτασε τά δεκαπέντε χρόνια τής δη αρχίας του,
τότε φάνηκε πόση αγάπη τού είχαν ικροί καί εγάλοι, ταπεινοί καί πλού
σιοι, ξένοι καί γνωστοί. Ο ί τι ές πού τού πρόσφεραν είταν εγάλες. Καί
γιαυτό κάθε "Ελληνας στήν ξένη αυτή γή, περίφανος πρόφερνε τονο ά του.
Τέτοιος είταν δ Γρηγ. Μαρασλής ώς δή αρχος. Μά κ ιώ ς "Ελληνας
δέν φάνηκε κατοδτερος. Ιναί πρώτα-πρώτα πέτυχε έσα στήν ’Οδησσό δίχως
δυσκολίες ν ’ άναγνωρισθή άπό τόν Τσάρο ή 'Ελληνική κοινότης καί υπο
στήριξε τό στερέω α καί τήν πρόοδό της. Τ ής χάρισε σπίτια καί τής έχτισε
νοσοκο είο. Έ κεΐ έσα στό ναό τής Έλπίδος βρήκαν άσυλο οί τρυκι ισ ένοι
καί τά ναυάγια. Γιαυτό καί ποτέ δέν πέρασε ευκαιρία πού νά ήν τόν τι ή
σουν οί "Ελληνες αζί έ τούς ξένους, ά λλα ό ευγενικός αυτός άνθρωπος δέ
λησ όνησε καί τή εγάλη του πατρίδα. Κ αί πολλές φορές βοήθησε τά ευερ
γετικά ιδρύ ατα τής φτωχής Ελλάδος, έστειλε χρή ατα πολλά καί τέλος
έχτισε στάς ’Αθήνας έ έξοδά του πλούσιο τό Μαράσλειο ιδασκαλείο, τό
εγαλόπρεπο αρ άρινο χτίριο δπου φοιτούν όσοι σπουδάζουν δάσκαλοι, καί
τήν ’Ε πορική ’Ακαδη ία πάνω στή Λεωφόρο Κηφισιάς — πού είναι νο
σοκο είο — χτή α καλλι άρ αρο πού έγινε γιά τή νεολαία νά σπουδάζη
πραχτικές επιστή ες καί τό ε πόριο.
Καί αυτό δέν είναι τίποτε προστά στό εγάλο του άλλο έργο. Ξαίρον-
τα,ς πέος τίποτε δίχως παιδεία δέ γίνεται, άποφάσισε τήν ίδρυση τής Μαρα-
σλείου Βιβλιοθήκης. Ή βιβλιοθήκη αυτή δέν είναι κανένα χτίριο. Είναι
ιά σειρά άπό βιβλία σπουδαία καί άξια νά τά ελετούν οί "Ελληνες, πού τά
ετέφρασαν άπό ξένες γλώσσες άνθρωποι σπουδαγι ένοι καί σοφοί.
Τά βιβλία α,ύτά τυπώθηκαν ώραια έ δικά του έξοδα καί πουλήθηκαν
φθηνά σέ πολλές χιλιάδες. Έ τ σ ι πόρεσαν νά τ’ άποχτήσουν καί οί πιο
φτωχοί σπουδαστές, δάσκαλοι καί παπάδες, καί φίλοι τών γρα άτων. Έ τ σ ι
84 ϊίολυδ. Π dtcaχ ο-ιττο bovk οι»

τό ιερό του χρή α ξοδεύτηκε γιά νά ξετιεταχθή τό πνεύ α τών Ελλήνων πού
βασανίζεται οχι άπό τήν α άθεια, ά άπό τήν ή ι άθεια.
Μά καί τήν ιδιαίτερη του πατρίδα δεν τήν λησ όνησε. Τή Φιλιππού-
πολη. Και γιαυτήν πρόθυ α δώκε τό χρή α του. Καί έσα στήν 'Ελληνική
αυτή ακρόπολη, πού τιάρα ετωνο άσθηκε εις ΙΙλόβντιφ άπό σωβινισ ό τών
γειτόνων - ας, καί σβήστηκε τό ιστορικό της όνο α, ύψωσε τό αθάνατο καί
καλλι άρ αρο χτίριο, πού θυ ίζει παλιούς ναούς τής ’Αθήνας. Τό χτίριο
αυτό τώνά ασαν Μα,ράσλειο Σχολή καί έγκαθιδρύθηκαν στις θαυ αστές
αίθουσες του τά Ζαρίφεια ιδασκαλεία, πού τά ίδρυσε ό Ζαρίφης Γεοόργιος.
Τό χτίριο -αυτό πλουτί,σθηκε έ βιβλιοθήκη, χη ικά καί φυσικά .εργαστή
ρια γιά τούς αθητάς. Σύγκαιρα δέ σπούδαζε πατριωτάκια του στό Π α νε
πιστή ιο καί τό ιδασκαλείο ’Αθηνών.
Τέτοια πλούσια καρδιά είχε δ Γρηγ. Μαρασλής. Τι η ένος καί εγά
λος τοΰ έθνους ευεργέτης άπέθανε στήν ’Οδησσό στά 1907 αφήνοντας
όνο α αθάνατο, γρα ένο στίς ψυχές ολατν τών Έλλήνιον έ γρά ατα πού
ποτέ δέν σβήνουν καί έργα πού πάντα θά δείχνουν τήν ψυχή του τή εγάλη
καί πονετική. Ό Ά ντρέας Συγγρός, πού γνώρισε τό Γρηγ. Μαρασλή, νά τι
λέγη γιαυτόν:
« Ό Γρηγ- Μαρασλής, ο ήλικός του σχεδόν, διέτρεχε τότε τό 32ο έτος
τής ηλικίας του. Είχε γεννηθή κι άνατραφή στή Ρωσία. έν είχε σπουδά
σει -είδικώς επιστή ην, άλλ’ είχε παίδευσιν καί όρφωσιν οχι τυχαίαν, κοι-
νωνικώς δέ ήτο τέλειος. Εύγενέστατος εις τήν συ περιφοράν, λεπτός καί
προσεκτικός ή φανή δυσάρεστος καί είς τόν πολύ κατώτερόν του, φιλόφρων
καί φιλόξενος στό άκρον γενναιόδωρος καί ενίοτε υπερβολικός, πολύ πλού
σιος άπό πατρικήν κληρονο ιάν».
"Τστερ’ άπό τήν καταστροφή τής Ρωσίας, πού ο-ί Τσάροι χαθήκαν καί
οί λευκοί Ρώσοι έφυγαν, δλο εκείνο τό έργο πού έκα ε γιά τήν ’Οδησσό
έσβησε. Τά πλούτη του καί τά ανάκτορά του χάθηκαν. "Ο ως κάθε βή α τής
’Οδησσού θά θυ ίζη τονο α τού Μαρασλή. Γ ια τί τό έργο του είναι τόσο
τεράστιο, ώστε -ούτε εύκολα χάνεται ούτε εύκολα λησ ονιέται. Στήν ‘Ελλάδα
εδώ ουδέποτε θά ξεχαστή τό έργο του, πού αποπνέει τόση εγαλοπρέπεια,
τόση ευγένεια ψυχής καί τόση φιλοπατρία,. Ο ί Θράκες ουδέποτε θά λησ ο
νήσουν τό εγαλόδωρο συ πατριώτη τους καί ή Θράκη θά σε νύνεται γιά
τή εγάλη αυτή καρδιά, πού τόσο ευεργετικά εταχειρίστηκε τόν πλούτο της.

Ο Α Ρ Χ ΙΓ Ε Ν Η Σ

' ς τώρα σάς ώ ίλησα πολλές φορές γιά τις εγάλες ηπειρωτικές καρ
διές καί τά εγάλα καί θαυ αστά τους έργα, πού τί ησαν καί τι ούν τήν
Πνευ ατικοί άνδρες τής Θράκης 85

Ελλάδα και τήν "Ηπειρο, που αγωνίζεται δ Ελληνισ ός νά τήν σώση άπδ
τά νύχια τής φασιστικής ’Ιταλίας κα;ί τής Βουλγαρίας. Είναι απορίας άξιον
πώς άνδρες φη ιζό ενοι εγάλοι πέφτουν σ’ αυτό τό λάθος νά ην ελε
τούν καλά τήν ιστορία, αλλά δ Μουσσολίνι διεκήρυξε λησ ονώντας ε άς,
πώς δέν διαβάζει αλλά δη ιουργεί ιστορία. 'Ό ω ς λίγο άν παρεκλείνη άπό
τήν αγωνιστική αρχή του, θά πείθονταν πέος ή Ελλάδα, που γέννησε τέ
τοιες ψυχές και καρδιές, δέν ήταν τόσο ξεπεσ ένη γιά νά ύποδουλωθή και
πώς άταια αγωνίζεται νά τήν ύποτάξη, γιατί ή πατρίδα ας άπό κάθε άλλο
τόπο βλαστάνει τής ελευθερίας τα δέντρο ρωι αλαιότερο καί εύθαλλέστερο.
Καί τώρα πού τελείωσα τή σειρά α,ύτή τών διαλέξεων θά σάς παρα-
καλέσω νά έ ακολουθήσετε νοερά, νά ταξιδέψου ε σ’ άλλη περήφανη καί
ξακουστή χώρα 'Ελληνική, δπου επίσης βλάστησε καί καρποφόρησαν άν
δρες έ εγάλες καρδιές καί έ εγάλα καί υπέροχα παραδείγ ατα φιλοπα
τρίας, άλτρουϊσ ού καί εγαλοψυχίας. Θά σάς οδηγήσω στής Θράκης ας
τον αγαπητό ορίζοντα δπου άναδείχτηκαν άνδρες άξιοι υπερασπιστές τοΰ
εγαλείου τής γης αυτής, πού άν καί κο ατιασ ένη καί οιρασ ένη άνισα
καί αδικα, ό ως έχει νά επίδειξη τήν Ελληνικότητά της έ έργα, πού θα
πώνουν τό άτι καί καταπλήσουν τό πνεύ α. Ά π ό τήν πλούσια ας τούτη
χώρα, δπου άνθισε δ 'Ελληνικός πολιτισ ός ακρούς αιώνες, δέν έχου ε παρά
έλάχιστο ερίδιο. Τά 3)5 τά έχει ή βορείανή ας γειτόνισσα, τό 1)5 ή ανα
τολική σύ αχός ας καί τό 1)5 ε είς. Τό φτωχότερο καί τό πιό ασή αντο
έρος τής Θράκης πού ή έργατικότης δ ως καί υπο ονή ας τό κατέστησε
γη καρπερή καί αποδοτική, δπου άνθοφυΐα ση αντική αναφαίνεται σ’ δ
λες τις εκδηλώσεις τοΰ Ελληνισ ού, πού συγκεντρώθηκε έσα ύστερ’ άπό
τήν ανταλλαγή τών πληθυσ ών ας. Σή ερα ή υτική Θράκη οιάζει έ
ελισσοκόφινο δπου οί έλισσες ακά ατες δουλεύτρες, δουλεύουν άκατά-
παυστα καί αποδοτικά καί παρασκευάζουν το έλι πού θά καρπή,σου ε α
πολαυστικά.
Λέγοντας λοιπόν Θράκη δέν εννοοΰ εν ’ αύτό τό1 έρος πού έχου ε
ε είς, Θράκη είναι καί ή Α νατολική Ρω υλία καί ή ’Ανατολική καί υ
τική Θράκη δπου άνθισε ό Ελληνισ ός λα πρά καί έγραψε τήν ιστορία
του ακατάλυτη καί απαράγραπτη. Γιατί άπό τή ιά της άκρη ώς τήν
άλλη ή Ιστορία της έχει νά έ’π ιδείξη έργα Έλληνικώτατα πού αφορούν τό
ε πόριο, τήν εκπαίδευση τήν εκκλησία, την κοινωνική ζωή πού προκα-
λούν τό θαυ ασ ό τοΰ ελετητού τής Θρακικής Ιστορίας εις τά υστερνά
χρόνια τής Τουρκοκρατίας καί τά τωρινά τής Βουλγαροκρατίας. Σ ’ όλες τις
εποχές έχει νά επίδειξη ή Θράκη τόν 'έπίικραΐέστερον Ελληνικό πολιτισ ό
της πού καταφαίνεται άπό τά έργα πού άφησε φεύγοντας δ Ελληνισ ός έ
τήν ανταλλαγή. Γιατί πριν τήν ανταλλαγή στή Φιλιπούπολη ανθούσε ή
86 Πολ-υδ. Παπαχρΐ(Ττοδο· ΰλου

‘Ελληνική παιδεία και το Ελληνικό ε πόριο ή Άδριανούπολη ήταν ενα

θαυ αστό ακατάλυτο προπύργιο τής Ελληνικής παιδείας και τού ε πορίου
καί τής Ελληνικής Βιο ηχανίας, γιά νά ή σάς όνο όσιο τήν ατέλειωτη
σειρά τών Ελληνικών πόλεων πού ήταν Ελληνικές καί ανθούσαν έ τόν Ε λ
ληνικό πολιτισ ό. Τί νά τά λέ ε πάλι. Τό κακό έγινε, ό Ελληνισ ός γιά
λόγους πολιτικούς ετα ορφώθηκε δήθεν από τόν "Εβρο καί κάτω από τήν
Ροδόπη, ό ως ή ιστορία δέν παραγράφεται. Καί θά ένουν αθάνατα τά
έργα τών Θρακών αυτών, πού θυσίασαν τά πλούτη τους ν’ άνιψώσουν ε-
γαλόπερπη παιδεία, χτίρια σχολικά θαυ αστά καί νη εία)δη στην ιστο
ρία τής έκπαιδεύσεως τής Θράκης. Τέτοιο-ι ευεργέτες εγαλόπνοοι είναι
πολλοί. Ό Ά ρχιγένης Σαράντης, οί Ζαρίφηδες, ό Μαρασλής Γρηγόριος,
γιά νά αναφέρω όνο αυτούς, πού έδωκαν τά πάντα νά κρατήσουν τήν
Ελληνική παιδεία ακ αία.
Ή Θράκη είχε τά Ά ρ χιγένεια ιδασκαλεία, τά Ζαρίφηα ιδασκα
λεία, τά Μαράσλεια Σχολεία στή Φιλιπποΰπολη, τά Ζάππεια στήν Ά δρια-
νούπολη καί οί Ζάππαδες στήν Πόλη οπού ή Θρακική νεολαία ε άνθανε
τά γρά ατα τών προγόνων της καί κρατούσε άσβεστη τή λα πάδα τής
γνώσεως καί τής σοφίας.
"Ενας από τούς ευεργέτες τούτους είναι καί δ Σαράντης Ά ρχιγένης,
πού ίδρυσε τά Ά ρχιγένεια ιδασκαλεία στούς Ε πιβάτες πάνω στά Θρα
κικά ακρογιάλια τής Προποντίδος, πού κρατούσαν από τά αρδανέλεια
καί τήν άρχαιότητη Μάδυτο, ώς τό αρχαίο Βυζάντιο. 'Ή συχα περιγιάλια
καί πότε τρικυ ισ ένα καί πότε γαλινει ένα πού τραγουδούν, όπως πάντα
τό παθητικό τους τραγούδι πού δέν οιάζει έ τάγριο τραγούδι τής α.υ-
θάλασσας, γιατί είναι γαληνε ένη καί απαλή. Έ κεΐ στ’ ακρογιάλια της
όχι ακρυά από τήν Πόλη καί από τή Σηλυβρία πάνω σέ ιά γραφική
τοποθεσία ξετυλίγονται οί Επιβάτες. ’Ονειρεύονται έσα στά στενοσο-
κά της καί νοσταλγούν τή λευτεριά έ τά Ελληνικά καράβια φερ ένα καί
τά βυβαντινά τους περασ ένα, 5πότε τά τρεχαντήρια κ ι’ οί δρό ονες άραξο-
βολούσα,ν φέροντας τά χαρού ενα ηνύ ατα τής «Πόλεως τών Πόλεων».
Μέσα σ’ ένα σπιτάκι κάτασπρο καί φρεσκασβειστω ένο πλάϊ στό κύ α
πού ουρ ούριζε νοσταλγικά τά υστικά πού έκεΐ γιαλό γιαλό γεννήθηκε
δ ικρός Σαράντης στά 1808. 'Η άννα του τόν νανούριζε στό· λίκνο του
έ τά νανουρίσ ατα τών γλυκώιν ονείρων, ή κόνα Εύροσύνη σιγοτραγου-
δόντας του.
‘Ο πατέρας του ταξίδευε ε πορευό ενος στην Πόλη. Καί εκεί άνοιξε
ενα αγαζάκι, κι’ ένα όνειρο είχε νά εγαλώοη τό παιδί του καί νά γίνη
τρανός καί εγάλος. Τόν πατέρα του αύτόν τόν «σκότωσε κάποιος άλ-
Πνευ ατικοί άνδρες τής Θράκης 87

λόθρησκος έσα στο αγαζί του στις άτρωτες έρες τής Ελληνικής Έπα-
ναστάσεως, κ ι’ έτσι έ εινε απορφανισ ένος κ ι’ αυτός και ή άδελφούλα του
στά χέριία τής χήρας ητέρας του και στά νύχια τής φοβερής φτώχιας·.
ώδεκα χρόνων άρχισε νά εργάζεται γιά νά κερδίζη τό -ψω άκι του, κα
σύγκαιρα νά προχωρή στά γρά ατα. Και κατεβαίνοντας στ’ ακρογιάλια
βοηθούσε τούς Ψαράδες νά κερδίζη το ψω ί του. ’Εκεΐ εύρισκε κα;ΐρδ νά
τούς άφηγεΐται κεφάλαια άπό τήν Ελληνική Ιστορία, γιά τ'δ Μέγα Α λ έ
ξανδρο και τόν Παλαισλόγο κα! δλο τό Βυζάντιο έ συγκίνηση κα! κα
τάνυξη. Κα! εξιστορώντας στούς ταπεινούς ψαράδες άναβε εγάλους πό
θους, πόθους ανεκπλήρωτους έσα στ’ αρ υρά στήθια τών κο ατιασ ένων
αυτών απλών άνθροδπων.
Τ Ι ξυπνάδα του κι’ ή αγάπη του στά γρά ατα τόν έκα αν πάντα νά
διαβάζη κα! νά ξεχωρίζη ανά εσα στ’ άλλα παιδιά έ τ!ς ο ιλίες του
Κ ι’ δτίαν κάποτε ο Λογάδης, καθηγητής τής Μεγάλης τοΰ Γένους Σχολής,
έτυχε νά βρεθή στούς Έ πιβάθες έπεσκέφθηκε τό Σχολείο, ξεχοορισε τό ι
κρό Σαράντη άνά εσα σ’ δλα τά παιδιά. Κα! φεύγοντας είπε στούς έφο
ρους τών Σχολείων. Αυτό τό παίιδ! πρέπει νά σπουδάση στήν Πόλη. Ε ί
χε προ αντέψει τό εγάλο ι έλλον τοΰ παιδιού.
Μά ή φτώχεια δέ χορατεύει κα,! δ ικρός Σαράντης τελειώνοντας τά
αθή ατα του, προσκολλήθηκε σ’ ένα πλοιαράκι ναυτόπαιδο. — Σκαρφα
λω ένος πάνω στό κατάρτι δ ικρός ορφανός άφινε τή φωνού?υα του νά
χύνει τούς καη ούς του έ τόν αΐνίτικο σποκό:
— Κάτω στό γυαλό, κάτω στό περιγιάλι.
Ταξιδεύοντας τό καράβι τους άπό τούς Ε πιβάτες στήν Πόλη έ'φερνε
λογής λογής προϊόντα γιά πούλη α. ’Έ τσι ιά έρα έρριψε στήν άγκυρά
του κα!, στήν Ξηροκρήνη, δπου λειτουργούσε ή Σχολή τού Γένους πριν
τήν κτίσουν κατόπιν στό Φανάρι. Σ ’ αυτή τή Σχολή τού Γένους δίδασκε
ό διδάσκαλος Λογάδης, πού προφήτεψε τό έλλον τού παιδιού. Ό Λογά
δης περπατώντας στήν ακρογιαλιά είδε ένα παιδάκι κακοντυ ένο νά στέ-
κη στό ,ώλο. Τό γνώρισε. Ή τ α ν δ ικρός Σαράντης. Πλησίασε τότε κ ι’
έπιασε αζί του κουβέντα, κα! κουβεντιάζοντας πόρεσε νά τόν πείση ν1’
άφίση τό καράβι του κα! νά ξαναπιάση τό βιβλίο, συνοδεύοντάς τον σέ
,ιά πλούσια οικογένεια τού Χατζή Κώστα.
"Ετσι υπηρετώντας, πόρεσε ν ’ άκούση τά αθή ατα στό εγάλο ε
θνικό τούτο σχολειό τής Ξηροκρήνη ς.
Στό σχολειό τού άλλαξαν τ ’ δνο ά τίου δίνοντας κατά τήν τότε συ
νήθεια ένα, αρχαιότερο όνο α. ’Έ τσι δ Σαράντης ώνο άσθηκε Ά ρχιγένης.
Τελειώνοντας τή εγάλη τού Γένους Σχολή πρώτα· έγινε δάσκαλος
88 Πολτώ. Π απαχοαοτοδ ούλου

ιώ ν παιδιών τής οίκογενείας πού τόν ευεργέτησε καί κατόπιν αλλοΰ ώς

καί στή Φιλιππούπολη, όπου χάρισε στήν Κοινότητα τή βιβλιοθήκη του,
φεύγοντας γιά τό Π αρίσι νά σπουδάση γιατρός.
"Εξη χρόνια έ εινε στό Παρίσι. Ή φτώχεια του ήταν εγάλη καί
ύπέψερε πολλά. "Ο ως ή καλή του οίρα πάλι δεν τόν άφήκε απροστά
τευτο. Γιατί συστη ένος στον Πρεσβευτή τής Τουρκίας, άνθρωπο καλώ
καί φιλάνθρωπο βρήκε τήν προστασία πού τοΰ χρειαζότανε νά σπουδάση.
"Ετσι έγινε γιατρός. Κι όταν κάποτε ό προστάτης του αυτός — Ρεσίτ —
Πασάς — άρρώστησε βαρυά τότε ό Ά ρχιγένη ς έδειξε πόσο ήταν εύγνιό-
ονα,ς καί πόσο σπουδαίος γιατρός ειχε γίνει. Γιατί αναλα βάνοντας ο
νάχος νά τόν γιατρέ ή)η — ’ όλο πού τόν ξέγραψαν οί άλλοι γιατροί —
πόρεσε νά τόν σώση από βέβαιο θάνατο. Ό Ρεσίτ αυτός όταν έγινε
εγάλος Βεξύρης, στήν Πόλη, τόν πήρε αζί του τον Ά ρχιγένη, φεύγον
τας από τό Παρίσι, γιατί τόν αγαπούσε καί τόν λογάριαζε γιά φίλο του.
Στήν ΙΤόλη ό Ά ρ χιγένη ς έχοντας τέτοιον προστάτη, πρόκοψε άλ α-
τικά καί κέρδιζε τι ές καί δόξα, ώσπου έγινε γιατρός τοΰ παλατιού, για
τρός τοΰ Σουλτάνου.
Τότε Σουλτάνος ήταν ό Μετζήτ, τόσο δέ ευχαριστήθηκε έ τή γνω
ρι ία του, πού τοΰ χάρισε ένα παλατάκι ικρό έσα στό Πέραν, πού είναι
καί τό σπουδαιότερο έρος τής Πόλης.
"Ο ως οΰτε τά πλούτη οΰτε ή δόξα πείραζαν τόν χαρακτήρα τοΰ Σα-
ράντη — Ά ρχιγένη, δ άνθρωπος ειταν φιλάνθρωπος κι’ όσο πλουτοΰσε
τόσο γινότανε σπλαχνικός. Κ ι’ όχι ονάχα έβλεπε τούς άρρωστους δωρε
άν, ά σκόρπιζε αδιάκοπα καί βοηθή ατα χρη ατικά κάτιο από τά προ
σκέφαλα. τών αρρώστων, πού έβλεπε.
Καί ιά εγάλη σκέψη τον βασάνιζε, πώς οί δούλοι ο οεθνείς του δέν
τρεφότανε όσο τό δυνατόν πιο Έλληνόπρεπα.
"Ετσι έχοντας καί τής γυναίκας του τή γνώ η καί τή θέληση, ίδρυσε
στούς Έ πιβάττες «Ά ρχιγένεια διδασκαλεία» τών θηλέιον καί τά προίκισε
’ όλα τά χρειαζού ενα, γιά νά συντηρώνται τά σχολεία καί έ σπίτια καί
έ χρη ατικό ποσό τής Τραπέζης, «Μέ δυό χιλιάδες πουγγιά» λέγει ή δι
αθήκη του.
Σ τά ιδασκαλεία αυτά σπούδαζαν άπορα κι’ ορφανά κοράσια τρώγον
τας καί πίνοντας δωρεάν. "Εχτισε καί ένα χτίριο πετρόχτιστο έσα σέ δά
σος καί κήπους γιά σχολείο κι’ έκκλησιά στά 1863.
Στά 1868 ίδρυσε Γυ νάσιο άγοριών καί στά 1873 νηπιαγωγείο κι’
ορφανοτροφείο, πού (ονο άσθηκε Ά ρχιγένειο. "Ολα αυτά στούς Ε π ιβ ά
τες καί στό Οικονο ικό — ένα χωριό λίγο παρέ,κει — όπου έχτισε σχολειό.
Π νευ α τικ οί άνδρες τή ς Θ ράκης 89

Τ ις καλωσύνες του ακό α που σχεδίαζε τις εκοψε 6 θάνατος στή έ

ση. Γ ια τί στά 1874 ξαφνικά πέθανε ακρύά άπό τους δικούς του. ΙΙρ'ιν
πεθάνη έγραψε στή γυναίκα του «’Εγώ πεθαίνω, τ ’ όνειρό ου διέλυσε».
Τ ’ όνειρό του είταν ένας καλόγερος πού συχνά τοΰ παρουσιαζόταν
στον ύπνο του.
Τήν διαθήκη του τήν συνέταξε κ ϊ’ έγραψε όνος του κι’ έλεγε πώς ό
λα τάφινε στ’ Ά ρχιγένεια Σχολεία. Τά ετρητά του, είκοσι χιλιάδες λί
ρες τις άφινε στήν Ε θνική Τράπεζα τής Ελλάδος, γιά ν ’ ασφαλιστούν ’
αυτά όλα τά φιλανθρωπικά καταστή ατα πού ίδρυσε. Άποθνήσκοντας ά
φινε τή σκέψη του πώς τό Γένος έχει ανάγκη άπό παιδεία γιά νά σώση
τόν προορισ ό του.
Τά ί,δρά ατά του όλα έζησαν χρόνια πολλά. Μέσα σ’ αυτά γαλουχή-
θηκαν οί Θρακικές γενεές έσα σ’ αυτά παιδεύτηκαν δασκάλες, πού τό γέ
νος τις είχε ανάγκη. Μέσα σ’ αυτά εζησε καί φούντωσε τ’ όνειρο τής ε
λεύθερης Θράκης. Τώρα δέν υπάρχουν Ε πιβάτες όπως τις σφήκα, ε στά
1922. έν υπάρχουν Σχολεία καί ιδασκαλεία καί οικοτροφεία καί αν
θηρά Ελληνική ζωή. 'Τπάρχει· ή θλιβερή ανά νηση.
"Ό ως στήν εδώ Ελλάδα σκορπισ ένοι οί Θρακ ιώτες] ακό α ευλο
γούν τόν εγάλο ευεργέτη, πού λαχτάρισε νά δεί τό γένος ανεπτυγ ένο1 νά
χαίρεται τ’ αγαθά τής πνευ ατικής άνθήσεως καί τής ελευθερίας πού στη
ρίζεται στήν πνευ ατική άνάπτυξι τοΰ ’Έ θνους.
Ο ί Θράκες τοΰγραψαν τ’ όνο ά του αθάνατο σέ κατεβατό αρ άρου
στή θύ ησή τους πού θά είνη αθάνατο καί αιώνιο στήν πνευ ατική ιστο
ρία τής Θράκης. (Βλ. Ε πιβάτες λαογρ. ελέτη Κ. Βεΐκου Σερα έτη
Τό . 26 Ά ρχ. Θρακ. Θησ.).

Ο Σ Τ Ε Φ Α Ν Ο Σ Ζ Α Φ Ε ΪΡ Ο Ρ Ο Π Ο Τ Λ Ο Σ

Π οιό παιδί δέν είδε έσα στά σχολεία πού φοίτησε κάτι χάρτες κρε
ασ ένους, έ τά δυο η ισφαίρια τής Ευρώπης καί τής Ελλάδος τής νέας
καί αρχαίας καί έ χάρτες όλης τής γής νά γράφουν κ άτω : Στεφ. Ζαφει-
ροπούλου; ’Από χρόνια ό πατριώτης αυτός "Ελληνας τής Πόλης, πού πλού-
τησε στή Μασσαλία, έχοντας κιαύτός όνειρο νά δή τό ελληνικό έθνος νά
προοδεύση στήν παιδεία καί τόν πολιτισ ό, ξόδεψε αλύπητα γιά νά δώση
στά σχολεία βιβλία, χάρτες καί όργανα ωφέλη α.
Ό άνθρωπος αυτός είταν παιδί τοΰ . Ζαφειρόπουλου εγσλέ πορα
τής πόλης. Νέος ακό α, όταν ξέπεσε ό πατέρας του, έφυγε γιά τή Μασσα
λία, όπου πήγαινε νά διευθύνη τό υποκατάστη α τής εταιρείας «Ζαρίφη—
Ζαφειρόπουλου», πού ιδρύθηκε στήν Πόλη.
90 Π ολυδ. Π α πα χ ο l στ ο-δοΰ λου

Ό Στέφ. Ζαφειρόπουλος εγάλωσε στην Πόλη. Σπούδασε στήν Ε π ο

ρική Σχολή τής Χάλκης, πού έθρεψε ολόκληρες γενιές, και ετοι άσθηκε γιά
τό εγάλο έλλον, πού πήγαινε νά δη ιουργήση στά ξένα.
Κιαύτός κληρονό ησε τή εγάλη αρετή τών πλουσίων τής φυλής ας
νά δίνη τό χρή α του γιά τό καλό τού γένους. Και στη Μασσαλία αγωνί
στηκε στό ε πόριο. Κιόσο πλούτο άζεψε και κέρδισε, δέν τόν έκρυψε, ούτε
τόν θησαύρισε γιά λόγου του, ά τόν σκόρπισε γιά τό καλό τών ανθρώπων
καί τής φυλής ας.
Στή Μασσαλία ίδρυσε ένα Νοσοκο είο εγάλο.
Στήν Ελλάδα χάρισε ιά εγάλη περιουσία καταθε ένη στήν Ε θνική
Τράπεζα γιά εθνικά καλά, πού τήν διαχειρίζεται ιά επιτροπή.
Ά φ ήκε στό Πατριαρχείο, στά σχολεία, στά νοσοκο εία, στις εκκλη
σίες πολλές χιλιάδες καί τή εγάλη επιθυ ία καί χρή ατα 6000 χιλ. φρ. νά
ίδρυθή ένα σχολείο επαγγελ ατικό στή Πόλη. Στήν Ε πορική Σχολή Χάλ
κης 200 χιλ. φρ. γιά νά καλλιτερέψη τις εκδόσεις τών χαρτών στήν 'Αρ
χαιολογική Εταιρεία, στό ορφανοτροφεία Χατζή Κοόστα γιά Ελληνόπου
λα γιά νά σπουδάζουν στά Γαλλικά σχολεία τής Μασσαλίας.
Στή διαθήκη του πού τήν έκανε στά 1890 συ βουλεύει τούς συ πατριώ
τες του νάχουν τό «γνώθι σαύτόν», νάγαποϋν τήν πατρίδα τους. νά σπου
δάζουν τή γλώσσα τους, νά ορφώνονται στήν παιδική τους ηλικία, καί νά
προχωρούν στά θετικά επαγγέλ ατα τή γεωργία, τή ναυτιλία, τις τέχνες καί
τά επαγγέλ ατα, νάλληλοβοηθούνται στά ξένα καί νά στέλνουν τά παιδιά
των νά αθαίνουν στήν Ελλάδα τή θεία τους γλώσσα καί νάναι ενω ένοι»,
Οί δωρεές του φθάνουν τό ένα, εκατο ύριο τριακόσιες πενήντα χιλιάδες
φρ. χρυσά.
’Α πίθανε έ τήν άγάπη καί τήν ελπίδα πώς τό Ελληνικό γένος καί
πάλι θάκ άση καί θάνθίση δπως στά περασ ένα. Κιαύτός σαύτή τήν ιδέα
έβαλε ένα λιθάρι.

Α Ν Α Σ Τ Α Σ ΙΟ Σ Γ Ε Ρ Γ ΙΑ Η Σ Ο Λ Ε Τ Κ ΙΑ Σ

Ό Λευκίας Αναστάσιος γιά τόν οποίο θά σάς ιλήσω υπήρξε καθηγη

τής τού Ό θω νείου Πανεπιστη ίου· άπό τούς πρώτους πού διορίσθηκαν στά
1866, δταν έ Β. ιάταγ α διωργανώθηκε κατά τόν τύπον τών Γερ ανικών
πανεπιστη ίων καί τό Ελληνικό Πανεπιστή ιο. ιορίσθηκε καθηγητής τής
γενικής παθολογίας καί τής ιστορίας τής ιατρικής στήν Ιατρική σχολή καί
πρώτος κοσ ήτορας. Ό Λευκίας πήρε αυτή τήν επωνυ ίαν του, γέροντας
ήδη στά 1852 καί τήν έλαβε άπό τήν οικογένεια τού πατέρα του, ώς βεβα,ιώ-
Π νευ α τικ οί άνδρες τή ς Θ ράκης 01

νει καί ό ίδιος δτι- ακούσε από τή ητέρα του στά 1815. Καί χρησι οποιεί τό
επώνυ ό του αυτό στό εργο του «Λοι ού άφορισ οί», δπου εκφράζει καί γιά
ποιο λόγο τό εταχειρίζεται. Ό Λευκίας ’Αναστάσιος γεννήθηκε στή Φιλιπ-
πούπολη ανά εσα στά 1772 καί 1780, από πατέρα Στενι αχίτη, που είχεν
εγκατασταθή ώς έ πορος στή Φιλιππούπολη, πιθανώς ά πα,τζής, κιάπό η
τέρα Φιλιππουπολίΐτισσα, που δέ άς νη ονεύει δυστυχώς τδνο ά της. Στήν
παιδική του ηλικία τρεις φορές προσεβλήθηκε οπό πανώλη, άλλά σώθηκε
ενώ άπέθαναν άλλοι του αδελφοί καί συγγενείς.
Τότε (1775) ήκ αξε στή Φιλιππούπολη ή Ελληνική κεντρική Σχολή
πού είταν στεγασ ένη από τά 1770 σέ κοινοτικό χτίριο πάνω στήν ακρόπολη
καί πού τό πρόγρα ά της είχε τότε εταρρυθ ισθή «επί τό φιλολογικώτερο
καί ε πορικώτερο», οπως λέγει δ Μυρτίλος Άποστολίδης. Στά 1802 σπού
δαζε στό Βουκουρέστι δπου δίδασκε ό Λά προς Φωτιάδης, καί σώζεται στό
Μουσείο τής Ιστορικής καί Εθνολογικής Ε ταιρείας αποδεικτικό αντίγραφο
οτι ό Λευκίας «διήκουσε τά αθή ατά του» κέπικυρω ένο από τόν έφη ε-
ρεύοντα Ίω νά ν στή Βιέννη καί από τόν πρεσβευτή τής Τουρκίας Τυπάλ-
δον (1804). Στά 1806 αναγορεύεται γιατρός στό Πανεπιστή ιο τής Ίέ ν α ς
Σαξωνίας καί ώς τέτοιος έγραφε τήν Α Ν Τ Ι Π Α Ν Α Κ Ε ΙΑ Ν «τό πρωτό
τοκο παιδί του από τή γιατρική» καθώς λέγει ό ίδιος. έν γνωρίζου ε ποιος
τόν σπούδασε, άλλ’ αν τόνε φρόντισε ό πατέρας του, θά πή πώς ό πατέρας
του ειταν ένας από τούς εύπορωτέρους ε πόρους τής Φιλιππουπόλεως. Μπο
ρεί δ οας νά σπούδασε καί έ δικά του έσα, πού είχε οίκονο ίσει κάνοντας
τό δάσκαλο στή α.κία, δπου ή Ελληνική Π αιδεία καί γλώσσα επικρατούσε.
Α φ ού άναγορεύθηκε γιατρός, έπί δυο χρόνια διέτριψε στό Παρίσι, «τής έν
τέχνης χάριν είς τά διδασκαλεία τε καί νοσοκο εία φοιτών διά δέ τήν φιλο-
γένειάν τε καί φιλαλήθειαν πάσι τοϊς τό Ελληνικόν γένος ήδη έκ πολλού
διαβεβληκόσιν, ώς άρα τήν τής πατρώας γλώττης άποβεβλήκει έκφώνησιν
έν παρέργωι χώρα είς δύνα ιν άνταγωνισθείς καί τό έγνωσ ένον σύνταγ α
τύποις ές τό κενόν καταθείς».
’Από τό Π αρίσι έφυγε στή ητρόπολη τής Λακίας, τό Βουκουρέοτιο,
δπου δέκα συνεχή έτη ασχολήθηκε στήν ιατρική. "Οταν άρχισε τόν Φεβρουά
ριον 1821 δ αγώνας τής ελευθερίας καί δέν πήγαιναν καλά τά πράγ ατα,
αναγκάσθηκε νά καταφυγή στή γειτονική Τρανσιλβανία, δπου έπί δέκα, χρό
νια εζηοε ζωή αλήτη «τόπου έκ τόπου καί πόλιν έκ πόλεως συνεχώς άλλάσ-
αων». Στά 1881 έγύρισε πίσω στή ακία, άλλά αναγκάσθηκε πάλι νά τήν
άφήση ένεκα τοΰ πολέ ου τών Τούρκων καί Pojoojv καί γιά τήν παν ιόλη
πού ενέσκυψε στή χώρα, κείνη. Τότ« εγκαταστάθηκε στή Στεφανούπολη τής
Τραν.σιλβανίας, δπου έγραψε τό τελευταίο του έργο «λοι ού άφορισ οί», σέ
92 Π ολυδ. ΠαπαχρΊστοδο-ύλου

διάλεκτο ’Ιωνική έχοντας ώς πρότυπο τόν πατέρα τής ’Ιατρικής 'Ιπποκράτη.

Τότε διωρίσθηκε καθηγητής ατό Πανεπιστή ιο· τών ’Αθηνών (1836).
Ό Λευκίας είταν έλληνο αθέστατας, σοφός καί διάση ος. Σ τά 1806 εϊχεν
άναγορευθή διδάκτορας και έγραψε ποίη α έ ηρωικόν έξά ετρον, πού χά
θηκε, όταν έφευγε άπό τή Βλαχία αζ'ι έ τάλλα του έργα. ’Από τό όλον
αυτό ποίη α δ ίδιος ένθυ όνταν τε άχιο πού αρχίζει ώς έξης:
«Νοϋσον λευγαλέων, πασών έγ’ ύπέροχον άλλων γαίης Αίγυπτου καί
Νείλεω έκγονον αίνήν, κλπ.
’Έ χει γράψει πολλά καί ση αντικά έργα:
1) Είδύλιο εγκω ιαστικό στήν ήγε ονίδα Μαλίαν ΓΙαυλόβναν.
2) Ά ντιπανάκεια, ήτοι περί τών αιτίων α τάς νό ους δυσιάτους ή ανιά
τους ή τοιαΰτας καθ’ έαυτάς ούσας, ώς επί τό πολύ απεργάζονται.
3) Π ραγ ατείαν περί τής τών ελληνικών στοιχείων έ,κφωνήσεως (ελ
ληνικά καί λατινικά).
4) Πανηγυρικόν λόγον περί άναβάσεως είς τόν θρόνον τής Ελλάδος
ενός πρίγκηπος έκ τοΰ βασιλικού οίκου τής Βαυαρίας καί περί τάς δεκα
πέντε άλλας ελετάς, τών οποίων εξέχει ή «ανατροπή τών δοξασάντων, γρα-
ψάντων καί ΰποις κοινωνησάντων ότι ούδείς τών νυν τήν Ελλάδα οίκούν-
των απόγονος τών αρχαίων Ελλήνω ν εστίν στά 1843». Γ ιά τό ίδιο ζήτη α,
δηλ. τή θεωρία τού Φαλ εράίγιερ, έγραψαν καί δ ιστορικός Κ. Παπαρρηγό-
πουλος «περί τής έποικήσεως σλαβικών τινων φύλων είς Πελοπόννησον,
δπως καί δ Φραγκίσκος Ζα βάρδης «οί Σλάβοι εν Έλλάδι, ήτοι ανασκευή
τών θεωριών τοΰ Φουλ εράγιερ» 6 Γ. Κρέ ας «Γενεαλογία τών νΰν Ε λλή
νων», ό Φίλιππος Ίωάννου «’Ολυ πιακόν λόγον». Ή θεωρία τού Φαλ ερά-
γιερ, πού έδη οσιεΰθη στον καιρό τής Ελληνικής Έπαναστάσεως καί παρ’
ολίγο νά θάψη τόν φιλελληνισ ό τοΰ κόσ ου καί νά άς καταπόντιση, υπήρ
ξε σατανική, διότι έθετε τήν ύπαρξή ας ώς Ελλήνων σά φιβολία. Θεωρία
εροληπτική καί βάναυση καί σκόπι η γιά τή συκοφαντία τοΰ ευγενικού
έθνους ας, ότι δέν εί εθα "Ελληνες, αλλά Σλάβοι εξελληνισ ένοι. Τή
θεωρία αυτή καταπολέ ησε καί δ κρανιοσκόπος Τού π έπιχειρή ατα ανα
τρεπτικά) τατα, πού ώς τώρα ισχύουν καί παρα ένουν ακαταγώνιστα. Καί δ
Λευκίας ’Αναστάσιος, λοιπόν όχι ολίγο συνετέλεσε στήν ανατροπή τής φαύ
λης θεωρίας, πού οί Σλάβοι όχι όνο τήν υιοθέτησαν έ χαρά, αλλά καί τήν
έθεσαν θε έλιο τής προσπάθειας τους νά άς ξεθε ελιώσουν καί πού στά
1872 άλλος θράξ, γιατρός κιαύτός, δ Θεόδωρος Άσκληπιάδης αποκαλύπτει
τούς Σλάβους καί τούς υποδείχνει στο· έθνος: ιός τούς ξεθε ελιωτάς τοΰ
Ελληνικού έθνους καί τούς ξεσκεπάζει.1
'Ο Λευκίας υπήρξε, όχι όνο καθηγητής έξοχος, όχι όνο πατριώτης
Π νευ ατικ οί άνδρες τη ς Θ ράκης 93

θερ ός, άλλα καί άποχωροόντας άπό τήν πρόσκαιρη αυτή ζωή, άφήκε τήν
περιουσία του εις τό II αν επιστή ων άνακηρυχθείς ευεργέτης του. ’Έ τσι ό
Θραξ α,ύτός έλά πρυνίε τήν ελληνική του καταγωγή άπό τή Βόρειο Θράκη,
όχι όνο ιέργάσθηκε πνευ ατικά, όχι όνο δούλεψε πατριωτικά συγγράφον
τας, άλλα καί κάθε τι, πού οικονό ησε στή ζωή, τό πρόσφερε στό έθνος, πού
ώνειρεύονταν τό λα πρό του έλλον έ τήν παιδεία καί τήν επιστή η καί
τήν αγάπη στά γρά ατα καί τις τέχνες.
Αυτός είταν ό Λευκίας ό Φιλιππουπολίτης, δ καθηγητής τοΰ Π ανεπι
στη ίου εκ τών π ριότων, ό ιατρός, ό συγγραφέας, δ ευεργέτης τοΰ ’Έθνους.

Η Θ Ρ Α Κ Ι Τ ΙΣ Σ Α Β ΙΖ Β ΙΖ Α ΙΝ Α Α Π Ο ΤΗ Ν Α ΙΝ Ο

’Ά ν ή κάτα)'.Ελλάδα έχη ν’ άναδείξη τή Μπου πουλίνα, γυναίκα υπέρ

λα πρη καί φωτεινή, ήρωΐδα πού λά πρυνε τή γυναικεία παλληκαριά καί
όρθ'οφροσύνη καί συναισθη ατικύτητα, σάν άντρας, σάν ήρωας άπό τούς ε
γάλους κα,ί δίκαια τι άται καί γεραίρεται ή νή η της, έχει καί ή Θράκη
τήν ήρωΐδα της πού έλά πρυνε καί λα πρύνει τήν ιστορία της καί τή συ
ετοχή της στήν Ελληνική ’Επανάσταση. Είναι ή ό να Βιζβίζαινα άπό
τήν 'Ο ηρική Αινο, ή καρτερική γυναίκα πού πρόσφερε τά πάντα γιά νά
βοηθήση τούς αγώνες· ττής Ελληνικής Ανεξαρτησίας. Γνωρίζου ε δτι ενερ
γό έρος στήν ’Επανάσταση έλαβαν όνον οί παράλιοι Αίνίτες, πού έχοντας
πλοία ε πορικά στά νερά τοΰ Αιγαίου, τής Προποντίδος, τοΰ Εΰξείνου Π ό ν
του, άλλά καί στήν Αίγυπτο καί στά λι άνια τής υτικής Ευρώπης, είΐαν
ίκανώτατοι ναυτικοί. Ά νά εσά τους άναφέρονται ώς «δράσαντες γέννα,ίως»,
ό ’Αντώνιος Β ιζβίζης καί δ Σρατής Σκόρδος. Στή Θάλασσα λοιπόν άπό
τούς Θράκες έδρασαν οί Αίνιοι, για τί είταν ή Αίνος τό όνο λι άνι στό
Αίγαίαν Πέλαγος. Ο ί άλλοι άξιόλογοι ναυτικοί τής Μαύρης Θάλασσας
είταν αποκλεισ ένοι, δπως καί τής Προποντίδος, καί δέν πορούσαν νά
βΓγοΰν άπό τά στενά τοΰ Ελλησπόντου καί τοΰ Βοσπόρου. έν' είχαν δύνα η
νά έκπλεύσουν καί νά παραβιάσουν τά φρούρια γιά νά βγοΰν στό Αιγαίο,
δπου τότε συνετελοΰνταν τά εγάλον νητα ναυτικά τρόπαια τών άλλων
Ελλήνων.
Ό ’Αντώνιος λοιπόν Β ιζβίζης ετέσχε έ τήν «Καλο οίρα» του στούς
ναυτικούς αγώνες τοΰ ’Έθνους, καί συνέτρεξε τούς άγώνες τών Καπεταναίοον
τοΰ Όδυσσέως Άνδρίτσου, τοΰ Καρατάσου καί τοΰ ια αντή Νικ. Όλυ -

1) Τάναστενάρια τοΰ Ά ν . Χουρ ονζιάδη καθηγ. της Μ εγάλης τοΰ Γένους Σχολής
υπήρξαν καταπέλτης κατά της θεωρίας Φαλ εράγιερ. (Β λέπε ανατύπωιση τα . 30 Ά ρ χ .
Θ ράκης).
:94 Ιίολυδ. Παπαχοκίτίοδούλοά)

π ίου, όπως καταφαίνεται από έγγραφα πού είναι δη οσιευ ένα ή βρίσκονται
στήν Ε θνική Βιβλιοθήκη. Ό ’Αντώνιος Βιζβίζης λοιπόν καί ή γυναίκα του
ό να Β ιζ βύζαινα, έγραφαν σελίδες πατριωτικώτατες ανά εσα στους Θρά
κες ε τίς εγάλες τους υπηρεσίες, πού προκάλεσαν τό θαυ ασ ό καί τήν
ευγνω οσύνη τών αχο ένων αγωνιστών τοΰ 1821.
Σ τις αρχές τοΰ ’Απριλίου 1822 ό αξιόλογος καπετάνιος Βιζβίζης παίρ
νει διαταγή από τήν ’Ά ρειο Π ά γο τής Ά νατ. Στερεός Ελλάδος νά βοη-
θήση έ τό καράβι του τήν πολιορκία τοΰ φρουρίου τοΰ Εΰρίπου. Ό γεν
ναίος πατριώτης, από τύν προηγού ενο Σεπτέ βριο είχεν έπιδοθή στήν περι
πολία τοΰ Στενού ανά εσα Εύβοιας καί Στερεός, τρέχοντας πάντοτε πρόθυ
ος καί εγκαίρως σέ όποιοδήποτε ση είο, καταλάβαινε, δτι είχαν τήν ανάγκη
του οίι Στερεολλαδϊτες κάτοικοι, καί σπεύδοντας έγινε παρήγορος άγγελός
τους καί τρο ερός καί φοβερός διακαής τών Τούρκων, κ ι’ αρχίζει τό έργο
του έ άγιον ενθουσιασ ό. Περισσότερο άπο κάθε άλλη φορά, άπροφύλα-
χτα πλησιάζει τό φρούριο έ τήν Καλο οίρα του καί επιδίδεται άφοσιω έ-
νος στό έργο του, αψηφώντας τά έχθρικά βόλια, πού πετοΰσαν γύρω του.
Καί σκοτώνεται ο τολ ηρός καί όνειροπόλος πατριώτης, όπα,δός τής ελευ
θερίας, πάνω στήν κρισι ώτερη στιγ ή τής πολιορκίας.
Τώρα θά περί ενε κανείς, ν ’ άποσυρθή πιά τό τολ ηρό πρίκι γιά νά
πάη νά κλάψη τό σκοτω ένο καπετάνιο του. Ά λ λ ’ οχι! "Αν ο καπετάνιος
πείθανε δέν έ εινεν ακυβέρνητο τό καράβι. Ή ό να, ή τολ ηρή Θρακιώ-
τισσα, γυναίκα τοΰ καπετάνιου, πού είχε πάρει προ πολλοΰ το βάφτισ α τοΰ
πυρός στό καΐκι τοΰ καπετάν Βιζβίζη απ’ τόν καιρό πού βγαίνοντας άπ’ τήν
Αίνο συναντήθηκε ή «Καλο οίρα, έ τά Ψ αριανά καράβια τοΰ καπετάν Για-
νίτση καί έλαβε έρος στον βο βαρδισ ό τοΰ τουρκικού φρουρίου τής Αίνου,
βλέπει πώς δέν έχει· καιρό νά χάνη κλαίγοντας τόν άνδρα της. Προστάζει
α έσως νά εταφέρουν τό νεκρό σώ α τοΰ άνδρύς της στό α πάρι γιά νά τό
κλάψουν τά παιδιά του, καί αυτή έ τόν ύπαρχηγό τού καραβιού, τόν καπε
τάν Σταυρή, συνεχίζει τό έργο της.
Ή πολιορκία αυτή κράτησε ώς τό τέλος τοΰ Γεννάρη 1823, έως δτου
άνεχώρησαν από κεΐ ό Ά ρ ε ιο ς Π άγος. ' ς τότε δέν έπαυσε ή ό να νά
προστιατεύη τούς επαναστατη ένους πληθυσ ούς τής άντικρυνής Στερεός
Ελλάδος. Τ ’ όνο α τής ό νας Βιζβίζαινας, εϊταν τόσο σεβαστό, ώστε τήν
εποχή κείνη τό πρόσφεραν δλα τά χείλη, καί τόση εϊταν ή ε πιστοσύνη δχι
ονάχα τών άπλών στρατιωτών, άλλά καί τών άρχηγώ»ν, (ώστε όσες φορές
αρχηγοί αντίπαλοι στήν εποχή κείνη τοΰ αλληλοσπαραγ ού έπρόκειτο νά
πρσσέλθουν σέ συνεννόηση από έλλειψι ε πιστοσύνης, ώς έδαφος φιλικό
διάλεγαν τό καράβι τής Βιζβίζαινας. ’Επάνω στήν «Καλο οίρα» πολλές φο
ρές συναντήθηκε ό Νικηταράς έ τόν Όδυσσέα Άνδροΰτσο.
•ίΐνευ ατίκ οί άνιδοες τή ς1 Θράκης

Και έτσι ή Θραικιώτισσα ό να Βιζβίζαινα έ τον ήρωϊσ ό της και

τήν προς τήν πατρίδα αγάπη της άναδείχτηκε, οχι όνο τοΰ άνδρός της
άνταξία, άλλα και τής σύγχρονης καί εταγενέστερης Ελληνικής γενεάς
σέ νω α καί καύχη α.
Μά άπό τήν πολλή χρήση καί τή εγάλη φθορά ή «Καλο οίρα» έπαυσε
πιά νάναι τό υπερήφανο καί τολ ηρό καράβι, πού αψηφούσε τοΰ εχθρού τις
πάλλες καί τις σφαίρες. Τό καράβι άποτραβήχτηκε άπό τούς θαλασσινούς
αγώνες. Καί ή Βιζβίζαιινα άποχωρώντας σ’ ένα φτωχό καί ταπεινό σπιτάκι
τής Σύρου αζί έ τά παιδιά της, ζαΰσε ευτυχισ ένη κι’ ευχαριστη ένη,
γιατί ξιώθηκε νά ιδή τά όνειρά της πραγ αιτοποιη ένα, νά δή δηλαδή ένα
κο άτι Ελληνικής χώρας, ελεύθερο. Ό ,τ ι ό ως αποτελεί καύχη α καί
σέ νω α γιά τά Έλλ,ηνόπουλα τής σή ερον, είναιι ό ικρός γυιος τής ό νας
Βιζβίζη.
'Ό τα ν ο Στρατηγός Ρός, ήλθε άπό τά φιλελληνικά κο ιτάτα τοΰ Π α
ρισιού νά πάρη στά 1824 ερικά .Ελληνόπουλα γιά νά τά λανσάρη στό Π α
ρίσι, νά σπεύσουν όλοι όσοι ήθελαν ν ’ αξιωθούν νά δούν τήν Ελλάδα
ελεύθερη, νά βοηθήσουν έ χρή ατα, έ ρούχα, έ τροφές καί πολε οφόδια
τούς αυρισ ένους άπό τό παρούτι καί ,τής πολε ικής άντάρας τόν καπνό
"Ελληνας, πήρε αζί του, τούς άπογόνους τού Γιαννίτση, τοΰ Μπότσαρη,
τού Μπαλάσκα καί τοΰ Κανάρη καί τόν ό ορφώτερο καί εγαλύτερο γυιό
τής Βιζβίξαινας.
Κείνη ή ε φάνιση ή ο αδική τών Έλληνοπαίδων συγκλόνισε όλους
τούς Παρισινούς καί έ τήν ποιητική καί φλογερή πνοή τού Σατωβριάνδου
καί τοΰ Ούγκώ ό συγκλονισ ός εταδόθηκε καί στούς φιλελληνικούς κύκλους
ολόκληρης τής Ευρώπης. Στό ’Εθνολογικό ας Μουσείο διατηρείται ένα
αντίγραφο τής χαλκογραφίας τοΰ ικρού Βιζβίζη πού σάν ο ορφότερος καί
εκφραστικότερος τύπος άπό τά συνο ήλικό του Έλληνόπαιδα τής συντρο
φιάς του έτυχε νά προστατευθή άπό τή Μαντά Ρεκα ιέ καί τή ούκισσα
α πρεντές, πού καυχιόνταν γιά τήν Ελληνική, της καταγωγή.
Τέτοια υπήρξε ή ό να Βιζβίζαινα, άντρο γυναίκα καί φανατική Έλλη-
νίδα, πού άγάπησε τήν ελεύθερη ζο.)ή, τόσο, πού τήν πέρασε έσα στό θρυλ-
λικό καράβι της. Καύχη α καί σέ νω α τής Θράκης, Έλληνίδα άφθαστη
καί υπεράξια τής Μπου πουλ ένας, πού φορώντας τή χαντζάρα τής αγωνί
στριας, όσο κα ιά άλλη γυναίκα στον Ελληνισ ό.
Τό έργο της καί ή δόξα της ακό α, δέν υ νήθηκαν. Βέβαια γράφηκαν
αρκετά. "Εναν αιώνα πέρασε στήν άφάνεΐια, άλλ’ έφτασε τώρα, η ώρα νά
τή γνωρίσου ε καί νά τής στήσου ε τόν ανδριάντα της, πού στέκει έσα στό
εργαστήριο τού καλλιτέχνη η ητριάδη ’Αθηναίου, πού πεθαίνοντας άφήκε
96 Π ολυδ. Π απ«.χρ κττοδ ούλου

to εργο του σ’ ένα σπίτι τής οδού Μετσόβου πλάγι στό ’Αρχαιολογικό Μου
σείο. Ή δόξα της είναι δόξα τής δύσ οιρης Θράκης και τής πανάρχαιας
Αίνου, πού δέν είναι τώρα Ελληνική, άλλα καί όλης τής Ελλάδος.

Ο Π Α Ν Σ Λ Α Β ΙΣ Μ Ο Σ
ΚΑΙ
Ο ΘΡΑΞ Θ ΕΟ ΡΟ Σ Α Σ Κ Λ Η III Α Η Σ

Ή ΙΙανσλαβική Ε τα ιρεία κι’ ό Πανσλαβισ ός δέν είναι κανένα νεο

σύστατο σώ, α τού 1Θ' αιώνα, άλλα παλαιό. 'Τφίσταται άπό τήν εποχή
τών πολέ ιον εταξύ Ρώσων καί Πολωνών, πού άγωνίζονταν άλλοτε γιά τά
πρωτεία. Ή πρώτη σύσταση τέτοιου σω ατείου, έγινε στήν Πολωνία, Μο
ραβία, Βοη ία, Γαλικία, έ τήν έ πνευση τών Παπιστών, πού έπεδίω-
καν τήν εξασθένηση και υποταγή τής ορθοδόξου Ρωσίας, όταν είταν άδύ-
νατη καί έπολε εΐτο άπό πολλούς γείτονες της.
Οί Πολωνοί ή σαν υτικοί το δόγ α καί ό Π άπας έπεδίωκε τήν §να)ση
όλων τ<ύν Σλάβων κατά τής Ρωσίας υπό τήν ηγεσία των, γιατί τούς Ρ ώ
σους έθεωρούσαν τότε, υχι Σλαβική φυλή,, αλλά Τα τα ρ ο ο γ γ ολικ ή . Ο ί
Ρώσοι γιά νά άντιστρατευθούν τήν ένωση τίαν Σλάβων εναντίον τους, άπο-
ι ού ενοι τούς εχθρούς των, συνέστησαν καί αυτοί, εταιρεία, υστική, πού
έκλήθη Π Α Ν Σ Α Α Β ΙΣ Τ ΙΚ Η έ σκοπόν τήν ένωση όλων τών ορθοδόξων
Σλάβιον καί ή. Ή γέννηση αυτή τιον δύο αυτών ο ογενών στή φύση,
αλλά στούς σκοπούς των αντιπάλων εταιριών, πού είχαν στήν αρχή καθά
ριος θρησκευτικό χαρακτήρα, εξυπηρέτησε καί εξυπηρετεί τήν ιδέα τού
Π ανσλαβισ ού.
Στήν εποχή λοιπόν τού Μεγάλου Πέτρου καθιυρίσθηκε καλύτερα ό
σκοπός τού Πανσλαβισ ού στά έξη ς: ότι ή Ανατολική Εύριυπη έπρεπε νά
γίνη α έσως υποχείριος τής Ρωσίας (όπως τιάρα)5 ή δέ υτική ε έσως γιά
τήν έκπλήριοση τών φιλόδοξων σχεδίων της.
"Ενας Θραξ συγγραφεύς τού ΙΘ ' αιώνος, ιατρός, εξηγώντας ποια
ύπήρθεν ή πηγή τού Βουλγαρικού ζητή ατος καί ποιο το έργο τής Οίκου-
ενικότητος τού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως καί ποιες οί κατηγο
ρίες τού άχάρ ιστού λαού, άνατρέχει στις Πανσλαβιστικές ενέργειες στήν
’Ανατολή έ τά ε ξ ή ς : « Ή Ρωσία λέγει, άι ιλλω ένη προς τήν άρχα,ίαν Ροά-
ην, ής καί τόν πολιτικόν και στρατιωτικόν διοργανισ όν έχει, καί ή δευ-
τέρα, εφεκτικήν καί πανούργον πολιτικήν προς επέκτασιν τής αυτής κυ
ριαρχίας επί τών γειτόνων λαών ετέρχεται. Ή Ρωσία διά τού οργάνου αυ
τής τού Πανσλαβισ ού, τήν έκπλήρωσιν τών κατά τής ’Ανατολής σκοπιών
αυτής διττιώς ένήργει καί ενεργεί. ιά έν τών άρει ανίων Ελλήνων έπα-
Π νευ ατικοί δνδρες τή ς Θράκης 97

ναστάσεις και πολέ ους %ατά τής Τουρκίας ήγειρεν, οπως τών Ελληνικών
θριά βων καρπου ένη, και τούτους τέλος έγκατιαλείπουσα ετά τών ’Οθω
ανών νά κατα ελίζωνται, τήν κυριαρχίαν αυτής επεκτείνει. ιά δέ τών
Σέρβων, Μαυροβουνίων καί Βουλγάρων, τήν τών Ελλήνων ύποσκέλισιν
παρεσκεύαζε συνελόντι είπεΐν τούς έν 'Έλληνας ώς αχι ιοτέρους τών άλ
λων φυλών, διά παντοίων έσων κατά τής Τουρκίας διέθετε, τούς δέ Σλά
βους καί λοιπούς, ώς πολυπληθέστερους καί ο οφύλους προς αταίωσίν άλ
λον τής έν τή ’Ανατολή κυριαρχίας τών Ελλήνων επεφύλαττε, κατά τούς
πόθους καί τάς άνάγκας εκάστης τών φυλών καί έσα ανάλογα ετερχο-
ένη πρός επιδίωξιν τών ίδιοτελών αυτής σκοπών».
Ό ΙΙανσλαβισ ός έτσι επέτυχε εναντίον ας πολλά: 1) Τόν Ε λλη
νισ ό τής Βορείου Θράκης τόν έξετόπισε άνεπανορθώτως καί διέσπασε τήν
οικονο ική καί πνευ ατική του επικράτηση έ τήν δη ιουργία αγεφύρωτου
χάσ ατος στιό Ελληνικό καί Βουλγαρικό έθνος.
2) ’Εξασθένησε τήν δύνα η τοΰ Πατριαρχείου έ τίς ύπουλες καί
συκοφαντικές έΥέργειές του, ώστε νά ή πορέση ιά η έρα νά έγκατασταθή
στήν Πόλη Σλαβικό Πατριαρχείο καί ή Ελληνική γλώσσα νά άντικατα-
σταθή έ τή Ρωσική. Γ ιά τοΰτο, στή εγάλη ’Εθνική Συνέλευση στήν Πόλη
τοΰ 1868, πρόβαλε δ Πανσλαβισ ός τήν απαίτηση νά χρησι οποιήται ή
Σλαβική γλώσσα έσα στο Πατριαρχείο καί στά έγγραφά του ακό α.
Γ ι’ αυτό οί Βούλγαροι ζητούν τό Αιγαίο. Είναι Πανσλαβιστική κ ι’
αυτή ενέργεια. ’Επιθυ ούν νά καταστήσουν τήν Θεσσαλονίκη έδρα πανσλα-
βιστική, «ίνα αποκτήσουν ένα ίσχυρότατον πρός τόν Μεσόγειον λι ένα είς
τά κατακτικά κατά θάλασσαν τής Ρωσίας σχέδια, χρησι ώτατον καί λίαν
συντελεστικόν είς τό φράξαι τόν πλοΰν πρός τάς ’Ινδίας». Λέγει ό Θράξ
Άσκληπιάδης Θεόδωρος, ιατρός από τά 1872.
"Έτσι, λοιπόν, ό Πανσλαβισ ός, αφού έγινε κύριος τής τύχης τής ’Ανα
τολής καί, ή φοβού ενος κανένα, όπως καί σή ερα, χωρίς νά αποκρύπτει
τούς σκοπούς του, επεδόθηκε στήν συντριβή τοΰ 'Ελληνικού ’Έθνους. " στε
πορού ε ν ’ αναφωνήσου ε αζύ έ τόν Θράκα ιατρό: «Μή α φιβάλλετε
'Έλληνες, πλέον γιά τόν Ρωσικό κίνδυνο. ’Από παντού άς χτυπά καί άς
πιέζει άπαπνυκτικά. έν θέλου ε αποδείξεις άλλες. 1) ’Από τά 1878 (ορ
γάνωσε τή εγάλη Βουλγαρία. 2) Σ τά 1886 κατέλαβε τήν Ά ν . Ρω υλία.
3) Στά 1906 εξόντωσε 200 χιλ. Ελλήνω ν τής Ά ν . Ρω υλίας. 4) Σ τά
1912— 13 δ Τσάρος Φερδινάνδος έσπευδε πρός τήν Κωνσταντινούπολη νά
στεφθή βυζαντινός αύτοκράτωρ. 5) Στον Α ' Ευρωπαϊκό πόλε ο άς πήρε
τό Μελένικο καί τό Νευροκόπι καί τή ισή υτ. Θράκη. 6) Στον τελευ
ταίο εγάλο πόλε ο βγήκε άτρωτη ’ όλα τά κακά πού άς έκα ε έ τήν ύπο-
στήριξη τής Ρωσίας καί Γερ ανίας πού τής χάρισαν καί τή οβρουτξά.

7
 ΤΡΙΑΝΤ. ΤΖΟΥΝΗ

ΜΕΤΑ 4 9 ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗΝΙΤΤΑΛΙΑ ΠΑΤΡΙ Α

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Ό Τριαντ. Τζουνής είναι ένας πολύτι ος πατριώτης. ’Έ χει τις π ιό

ζωντανές ανα νήσεις άπό τήν παιδική του ζωή. Συγ.κινιείται απ’ αυτές τις
ά/να νήσεις, κλαίει, δακρύζει καί άναπολεΐ τό' παρελθόν τών παιδικών του
χρόνοον. Θαυ άζω τή ζωτικότητά του. Έργάσθηκε πολλά χρόνια στήν Α ε
ρική, οικονό ησε τούς κόπους του καί τή ικρή του περιουσία. "Οταν άρρώ-
στησε κάποτε συ άζεψε τις ολίγες του οικονο ίες καί γύρισε στήν νέα
προσφυγική πατρίδα του, βρήκε τούς συντοπήτες του, τάδέρφια του καί
ξαναδόθηκε αύτούς παλεύοντας νά άπαλύνη τή θλιβερή ζωή τών έκτοπι-
σ ένοον συ πατριωτών του. "Ετσι άνέστησε ήθη κέθι α τής Πέτρας — τής
παλιάς κω οπόλεοος — ξανα ίλησε τήν αρχαιοπρεπή διάλεκτό του, αναζωο
γόνησε τις άνα νή,σεις του καί χάρισε ελπίδα στούς συ πατριώτες του, πού
ετανάστεψαν στήν Ελλάδα τήν «έκείθεν τοΰ "Εβρου». Ε κ εί ξαναβρήκε
τούς συ πατριώτες του καί άπό χρόνια παλεύει νά δώση ελπίδα καί δύνα η
νά επανιδρύσουν ιά Πέτρα έ τήν παλιά ζο)ή, δούλεψη, άναζωντάνεψη τής
ζωής τών προγόνων του, πού τά κόκκαλά τους έ ειναν στή Θράκη νά τά πα
τούν οί Τούρκοι. Έ δώ στήν Ελλάδα τοόρα ζοοντανεύει έ τά γραφό ενά του
τά περασ ένα πού τά άνασυνδέει έ τά νέα καί ή Π έτρα παίρνει νέα ζωή,
νέα υπόσταση.
Έ δώ περισώζου ε ιά ζωή περασ ένη έναν κόσ ο νέο άπό τήν πέννα
του. Είναι ιά ζωή άληθινή άπό τά ψίχουλα τής ζωής τών Θρακών, πού
τάναζωντανεύουν έ τήν παρα υθένια άφήγηση.

Π Ο Λ Τ . Π Α Π Α Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Λ Ο Τ Λ Ο Τ

ΕΝ Α Π Ρ Ό Σ Κ Τ Ν Η Μ Α Μ ΕΤΑ 49 Χ Ρ Ο Ν ΙΑ

Α '. Γ ιά τήν εκδρο ή αυτή ξεκινήσα ε άπό τήν Κο οτινή ιά ο άδα άπό
32 άτο α, πρόσφυγες Π έτρινοι κ ι’ ολίγοι άπό τό Σκεπαστό καί τήν Γέννα.
Ή άναχώρησι έγινε τήν Παρασκευή πρωί έ καθυστέρησι ιας ή έρας.
Περίεργα συναισθή ατα δοκι άζει δ ψυχικός ας κόσ ος γιά τό ταξίδι
αυτό, στήν έγκαταλει ένη προ δεκαετιών γενέτειρά ας. Θά βρού ε άραγε
τίποτε άπό τό πατρικό ας σπίτι; ή κανένα άπό τούς παλαιούς εκεί γειτόνους
Μ ετά 49 χοάνκζ στήν παλιά πατρίδα 99

Τούρκους. Μέ τήν καρδιά σφιγ ένη άπδ αγω νία περι ένο ε πότε νά φθά-
σω ε. Κατά τά άλλα ή διαδρο ή διά έσου τής καταπράσινης υπαίθρου έ
τά αναπαυτικά Πούλ αν ήτο ευχάριστος.
Σ τις 11 π. . βρισκό αστε στά σύνορα. υο ώρες περίπου χρειάστηκε
νά παρα είνου ε έκεΐ στά δύο τελωνεία γιά τις σχετικές διατυπώσεις. Τδ
απο εσή ερο φθάσα, ε στήν Άδριανούπολη, δπου φάγα ε καί κατόπιν έπι-
σκεφθήκα, ε τά αξιοθέατα τής πόλεως.
Τδ απόγευ α ξεκινά ε έσω τής πόλεως Χαφσά διά Μπα πά - Έσκί.
ιασχίζο ε διά τής λεωφόρου Κων)πόλεως τδν αχανή κά πο τής Άνα.τ.
Θράκης. εξιά κ ι5 αριστερά καταπράσινα τά γεννή ατα παραδόξως ό ως
καχεκτικά.
Έντύπωσι ου έκανε ή έλλειψις χωριών καί δένδρων στδν αχανή α,ύτό
κά πο, πού καθώς παρατήρησα ου φαίνεται πλουσιώτατος. Νο ίζω πώς οί
δικοί ας άγρόται δέν θά άφιναν έτσι ανεκ ετάλλευτη τήν απέραντη αυτή
έκταση.
Πλησιάζο ε στο Μπα πά - Έσκί. Φαίνονται άπδ ακρυά Βιο ηχανικά!
εγκαταστάσεις, σπίτια εργατών. Είναι ιά ωραία πόλις έ πλατείς περι-
ποιη ένα κέντρα και καταστή ατα.
Στρίβο ε αριστερά καί ακολουθού ε ιά φαρδιά Λεωφόρο. Καθώς
πληροφορού εθα σέ λίγο φθ άνο ε στις 40 Εκκλησίες.
Τδ ονότονο, γυ νδ καί άδενδρο τοπεΐο πού διανύσα ε έχρι τώρα
απότο α αλλάζει καί βρισκό αστε έσα σέ καταπράσινο δάσος άπδ πελώριες
φουντοτές καρυδιές κ ι’ άλλα όπωροφόρα δένδρα. 'Απέραντες εκτάσεις
άπδ πλούσια στάρια κ ι’ άλλα, ψυχανθή απλώνονται άπδ τις δυο πλευρές τού
δρό ου. Είναι οί ά πελότοποι τών παλαιών Σαρ. Εκκλησιών. Οί νέοι ίδι-
οκτήται των τά κατέστρεψαν γιά νά τά εταβάλουν σέ σιταγρούς.
’Αριστερά ας τδ Καβακλί χάνεται έσα στό πράσινο. Εξελίχθηκε
σέ ωραία κω όπολη κρίνοντας άπδ τά ωραία του σπιτάκια.
Τδ Πούλ αν στα ατά προστά σέ ιά βρύση άπδ τούς κρουνούς
τής οποίας τρέχει άφθονο κρύο νερό. ’Αφού ξεδιψάσα ε καί φρεσκαριστή-
κα ε, ξεκινά ε έ περισσότερη άγωνία γιά τις Σαράντα Εκκλησίες.
Ά υδρά στον ορίζοντα πρδς τά βόρια διακρίνονται βουνοκορφές, εί
ναι παραφυάδες τού Μικρού Αί ου πού πλαισιώνει όλη τήν περιοχή άπδ άνα-
τολάς πρδς δεσ ός.
Είσερχό εθα στήν πόλη. Τδ γνωστό ας τοπεΐο εταξύ τών άτ ο ύ-
λο.)ν, σιδηροδρο ικού σταθ ού καί πλατείας Καρά ουρα, άλλαξε εντελώς.
Άντιπρύζο ε τεράστια πολυτελέστατα κτίρια. Έ κεΐ δη ιουργεΐται τδ κέν-
τρον τής νέας πόλεως. Προχωρού ε στό δρό ο τής Εβραϊκής άγοράς.
ιακρίνο ε γνωστά ση εία. Νά ό έβρέϊκος «τσεσ ές», τδ ε πορικόν κα
100 Τ ριαντ. Τζοΐ-νη

τάστη α Καρα ανλή .κι’ έξαφνα στα ατά ε σέ χώρο ανοικτό έ καταπρά-
σινο πάρκο άπέναιντί ας. 11 ροσανατολιζ ό αστε, νά ό παλαιός άραστάς,
τό εγάλο τζα ί (τζα πί — γκι πίρ). ’Έ ναντι αυτών όπου ήταν ό που-
κλουτζάς καί ή χαβούζα, πέρα γιά πέρα ύπάρχει ένα θαυ άσιο πάρκο έ
πολλά δένδρα, τραπεζάκια και καθίσ ατα, πού τό πλαισιώνει από βορρά ένα
θαυ άσιο κίτρινο κτίριο, σχολή Βιο ηχανίας. Έ κεΐ άς περι ένει ό ειδι
κός διά τήν ξενάγησίν ας αστυνο ικός. ’Αφού άς προσανατολίζει, άς οδη
γεί εις Ξενοδσχεϊον αριστερά τοΰ πάρκου. έν είχε θέσεις γιά δλους ας
γ ι’ αυτή ή ό άς τών κεντρικών ετεφέρθη στό Ξνεδοχιεΐον «Γιαγλά» πού
ήτο άλλοτε τό έγαρο τού Σαράφ — Γιάγκου, κοντά στήν ξεγερ ένη κα
πάνα πού δέν υπάρχει πλέον...
Ε ΐναι ήλιοβασίλευ α κι’ ε είς όλοι αζε ένοι στήν ταράτσα τοΰ Ξε
νοδοχείου περιεργαιζό εθα τήν πόλι άναπολοΰντες παλαιές ειρηνικές παι
δικές ας ή ερες. Ό ορεινός δροσερός αέρας άς άνα,ζογονεΐ, άς ξεκου
ράζει. εξιά ας έχο ε τό έγαρο Αυκίδη, τά σπίτια τοΰ Σααττσή, τοΰ
Βλαχοπσύλου φαίνονται απεριποίητα καί έγκαταλει ένα. Ή «σοΰσα» πού
περνάει από κεϊ κ ι’ αυτή παρα ελη ένη. Τό σπίτι πού έ εινα έκεΐ χρό
νια ώς αθητής τοΰ ή ιγυ νασίου τής κ. Ζωίτσας Κόνσουλα, ερειπω ένο
καθώς κ ι’ δ απέναντι φούρνος.
Μπροστά έχο ε τό έτερο έγαρο τοΰ Σαράφ — Γιάγκου. Ή τ α ν άλ
λοτε λέσχη Στρατιωτικών δπου κο ψοί αξιω ατικοί, άνεβοκατέβαιναν τά
σκαλιά του, ενώ ή σρατιωτική ουσική παιάνιζε διάφορα ε βατήρια στον
κήπο. Έ κεΐ ειχον φιλοξενηθεί τότε καί δύο Βούλγαροι αξιω ατικοί, διελ-
θόντες τών συνόρων έφιπποι ετά τών ακολούθων των.
Ή νοσταλγία τών γερόντων Πετρινών γιά τά παλιά τους γνωστά «λι-
έρια» Καρά — Μπουρά, ήτο ακατανίκητη. ’Έ τσι άν καί είχε βραδιάσει
κάνα ε τήν πρώτη ας έξοδο στήν πόλη.
Ό γεροντότερος από ε άς . Χατζόπουλος, πεθερός τοΰ πρώην Βου-
λευτοΰ Κυρίου Σταύρου Γουδελή, είναι 84 ετών καθώς καί δύο άλλοι 80ά-
ριδες από τήν ’Α βροσία. Ε ΐναι ντυ ένοι έ τό παλαιό γραφικό ένδυ α
τής Πέτρας.
Γ ι’ αύτό ή κάθοδός ας στήν παλαιά πλατεία τοΰ παζαριού έγινε αν
τιληπτή « πουνλάρ πιζί ντίρ». Αυτοί εδώ είναι δικοί ας.
Έπισκευθήκα ε τόν έγγονο τοΰ παλαιού ας φίλου Μουντούρη Έ -
ίν ’Α γά εγαλε, πόρου τώρα αλεύρων στο πρώην κατάστη α Μελησσινοΰ.
Σέ λίγα λεπτά γύρω στά καθίσ ατά ας αζευτήκανε δλοι. οί παλαιοί
γνωστοί τών Πετριτών. Π αλαιοί κάτοικοι τής Πέτρας κι’ οί νεοφερ έ-
νοι δλοι χαρού ενοι «χός γκελντινίζ» καί « πιζί ντα πουγιουρουνούζ». Ή τ ο
ή συγκινητική πρώτη ας επαφή έ τούς παλαιούς ας γειτόνους.
Μ ετά 49 χρόνια στήν παλιά πατρίδα 101

Β '. Τήν επο ένη Σάββατο ν θά πηγαίνα ε στά χοοριά ας, άλλα ιά
έπίσκεψι στον κ. Νο άρχη (Βαλή) νά ύποβάλω ε τά σέβη ας, άνέτρεψε τά
σχέδιά ας.
’Αναβάλα ε έτσι τήν έπίσκεψι στά χωριά ας τήν επο ένη η έρα,
ιήν Κυριακή. Ή η έρα πέρασε έ περιπάτους εντός τής πόλεως, ελεύθερη.
Ή Νο αρχία βρίσκεται στήν στροφή τής κεντρικής Λεωφόρου Κων-
σταντινουπάλεως, στήν Εβραϊκή αγορά, στήν περιοχή τού Σιδ)κού Σ τα
θ ού. Είναι ένα θαυ άσιο κτίριο οντέρνου ρυθ ού, πλούσια έπιπλοο ένα
έσωτερικώς. Στον κ. Νο άρχη άς παρουσίασεν ό ’Επιθεωρητής τών σχο
λείων κ. Βεκίφ Σουζάν, φίλος τού κ. ’Ε ανουήλ Ράπτη, όστις καί διωρ-
γ άνω σε τήν τόσον έπιτυχη ένην αυτήν εκδρο ήν. Ό Νο άρχης κ. Χικ-
έτ Μπαλόγλου άς ύπεδέχθη είς τό πολυτελές γραφείο του, άποτελού-
ενο άπό εγάλες πολυθρόνες ταπιτσαρισ ένες έ δέρ α κυκλικώς τοπο
θετη ένες έναντι αυτού περί εναν, τού προσφέρα ε ανα νηστικό δώρο τής
έπισκέψεώς ας δύο καλλιτεχνικά στήν δψι σταχτοδοχεία γιά τό γραφείο
του. 'Ο κ. Νο άρχης φαίνεται νεαρώτατος, είναι άνθρωπος τής νέας έπο-
χής, άπό για γιά Καστοριανή όπως άς είπε, φιλο ειδέστατος. εύπροσήγ-
γορος, συζητήσα ε σάν φίλοι παλαιοί. Γ ιά ένα πού γνώρισα τήν ’Α ε
ρική ού φάνηκε σάν τούς νέους εκείνους δυνα ικούς άνδρας, τύπου Κέν-
νεντυ, πού έ χα όγελο καί τρόπο δη οκρατικό, εξουσιάζουν ολοκλήρους
βιο ηχα,νικάς αυτοκρατορίας. Είναι οί νέοι άν άριες τής εποχής.
Ό κ. Νο άρχης στή συζήτησί ας γιά τά χωριά τής υπαίθρου καί
συγκεκρι ένα γιά τά χωριά ας. Π έτρα καί Σκόπελος, άς έγνώρισε ότι
τό απόγευ α τής αυτής ή έρας θά πήγαινε έ συντροφιά στό χωριό Σκό
πελος δπου, είχε διοργανωθή έκθεσις χειροτεχνη άτων τών αθητών καί
έφ ’ όσον υπήρχε ία θέσις κενή θά έπερνε έναν άπό ε άς. Τήν θέσιν αυ
τήν έδέχθη ό κ. Σ. Γουδελής τού οποίου ή ίδιότης ώς .πρώην Βουλευτού
είχεν ήδη γίνη γνωστή.
Άπαχαιρετήσα ε τόν κ. Νο άρχη, αφού ιας συνοδέυσε έως τόν δι
άδρο ο καί άς ευχήθηκε ευχάριστη καί χαρού ενη τήν διαδρο ή ας στήν
πόλι του (γκιουλέ —· γκιουλέ).
Έπισκεφθήκα ε εν συνεχεία τόν διευθυντή τής Αστυνο ίας, νεαρώ-
τα,τος κι’ αυτός, ό ιλητικώτατος, έ αέρα πολιτευτού. Ό κ. Γουδελής βρήκε
το στοιχείο του. Ευτυχώς δέν άς έβγαλε λόγο.
Ή συζήτησίς ας εταξύ άλλων περιεστράφη καί γιά τό θέ α τής
Ελληνοτουρκικής φιλίας πού αί δύο εγάΙλαι διάνοιαι τής εποχής εκεί
νης Κε άλ — Βενιζέλου έθεσαν τά θε έλια.
Επο ένως φιλικοί επισκέψεις ά φοτέρων θά ήσαν εγάλοι συν-
τελεσταί στήν προαγωγή τού πνεύ ατος φιλίας καί κατανοήσεως εταξύ
102 Τ ρ ια ν ΐ. Τζοννή

τών λαών ας, έν οψει καί τοΰ έρυθρού σίδηρου παραπετάσ ατος επί τών
όρέων π:η<ς Ροδόπης ας ώς καί τοΰ Μ. Αί ου της γείτονας. Τ·δ βράδυ έ-
κείνο δ κ. Γουδελής άς έφερε τά πρώτα αντάτα άπδ τδ αγαπη ένο ας
χωριό Πέτρα, που τδ είδε περνώντας άπδ άσα, στή διαδρο ή του γιά το
Σκόπελο, ήτο ιά άπαγοητευτική εικόνα γιά άς. Είδε τδ χωριό ας ερει
πω ένο έν άντιθέσει έ τδ χωριό Σκόπελο πού ξαναγεννήθηκε ώς κάτοι
κοι, ένο άπδ κόσ ο αγροτικό έν, αλλά έ πνεΰ α προοδευτικό καί δπου ή
Κρατική έρι να ήτο 'ε φανής.
Μάς ίλησε έ ενθουσιασ ό γ ι’ δ,τι είδε στήν σχολική εκείνη εκθε-
σι, γιά τήν ποικιλία τών καλώς κατη,ργασ ένουν χειροτεχνη άτων τών ά-
γοριών έν έ εκθέ ατα ειδών οικιακής χρήσεως καί απο ι ήσεις γετορ-
γικών εργαλείων, ενώ τών κ,οριτσιών ήσαν είδη ραπτικής καί κεντή ατα
σέ οτίβα παλαιών στολών. Καί αυτό έ παρακινεί νά προβώ εις ίαν πα-
ρένθεσιν εκτός τοΰ θέ ατός ου. (Έ ν όψει τής φανερής άνεπαρκ,είας ας
σέ παλαιές Θρακικές στολές στό πανηγύρι ας τοΰ έρτασ οΰ τής άπελευ-
θεροδσεως τής Κο οτηνής φροντί,δι τοΰ Μορφωτικού Συλλόγου, άραγε δέν
θά ήτο καλόν δπως έφαρ οσθή καί στά δικά ας σχολεία παρο οία τακτι
κή νά γίνη ιά αρχή, δπως κάθε κοπέλλα έ συνεργασία τής διδασκαλίσ-
σης καί τής γεωπόνου, νά φιλοτεχνήση ιά στολή τής γιαγιάς, υπάρχουν
ακό η καί πρότυπα κάπου έκεΐ στά παλιά σεντούκια. Μέ ολίγη προσπάθεια
κάθε κοπέλλα θά πορούσε νά εχη ιά στολή τοΰ παλιού κα,ιροΰ, πού νά
τήν φορή περίφανα τόσον στις σχολικές γιορτές, όσον καί στις εθνικές
ας εορτές καί πανηγύρεις).
Καί ήλθε ή Κυριακή, ή έρα προσκυνή ατος στή γεννέτειρά ας,
στους τάφους τών προγόνων ας, γενεών ολοκλήρων. Στήν Π έτρα ας
τή Βυζαντινή, έ τά κάστρα γύρω της τους θρύλλους, τάς παραδόσεις της,
τδν άλλοτε θαυ ατουργόν ναόν της έ τό σεπτόν θαυ ατουργόν εικό
νισ α τής θεο ήτορος Π α ναγία ς τής Πέτρας.
"Ενα ικρό λεωφορείο τών 22 θέσεων άς εξυπηρέτησε θαυ άσια
στήν διαδρο ή ας τών 30 χιλιο έτρων χωραφόδρο ου, έ άντίτι ον 150
τουρκικών λιρών γιά ολόκληρη τήν η έρα. 'Ή εθα 14 έν δλα), 5 γράφων
τήν παρούσαν, ό κ. Σταύρος Γουδελής, ό πεθερός αυτού γέρων η ήτρι-
ος Χατζόπουλος 85 ετών, άπό τό χωρίο Χα ηλόν καί ό αδελφός αύτού Γε
ώργιος, άπό τήν Ά βρόσια, ήσαν οί υπερήλικες κ.κ. Α. Π απατζής καί
Ανέστης Γκου πίλης καί τό νεώτερον ζεύγος κ. καί κ. Ναλπάντη, άπό
τήν Έ ργάνη, ήσαν οι κ.κ. Τριαντάφυλλος Γκουνίας καί Γκεβρέκης τού
Ή λία καί ή έν Κο οτηνή δια ένουσα κ. Ευγενία Άνδρέου Μπανταρλή.
Ε πίσ ης ήλθαν αζύ ας νά ξαναζήσουν παλιές άνα ,νήσεις τού ξακου
στού άλλοτε πανηγυριού ας ή 40 έκκλησιώτισσα κ, Μαρία αγλέρη, πασί-
Μ ετά 49 χρόνια στήν παλιά πατρίδα 103

γνωστός στον αγροτικό ας κόσ ο ώς υπάλληλος τής Γεωργικής Ένώσε-

ως, ό %. Χρηστός Βουΐκογλου κα'ι ό συνοδεύων η άς άρχιφύλαξ Μουστα-
φας. Βγαίνοντας από τ'ις 40 Εκκλησίες πήρα ε τόν κάτω δρό ον τών α
πελώνων πού δέν υπάρχουν πλιά. Τόν ίδιο παλαιό δρό ο έσιο τής σπλού-
χας ακολουθήσα ε έως τό χωριό Πέτρα. Πόσες ανα νήσεις γλυκιές δέν
φέρει ή διαδρο ή στό δρό ο αυτό στούς παλαιούς προσκυνητάς στό θαυ α
τουργό ναό ας Κοί ησι τής Θεοτόκου έ τό ξακουστό πανηγύρι της κά
θε 15 Αύγουστου. Σαν 40ποδα,ροΰσες φαινόταν από ακρυά τά α άξια,
έ τίς πολύχρω ες τέντες τους (τίς κουρκούγιες). Περασ ένα, εγαλεία καί
διηγώντας τα νά κλαΐς.
Ζωηρή είναι ή πρώτη έντύπωσί ας από τή γνωστή πλέον ύπαιθρο
χώρα. Τό χωριαδάκι Ήρακλίτσα άνα,γεννήθηκε έ καλά αγροτικά σπι
τάκια, έ κάτασπρο τζα ί στό έσον. Τό τρεχά ενο νερό τής βρύσης του
έδιοσε ώθησι στή δενδροφυτεία, είναι καταπράσινο. Τό έξω θι αυτού γνω
στό ας εκκλησάκι τής 'Α γίας Φωτίδος δέν υπάρχει πλέον. ’Ανυφορίζου
ε τό πρώτο ύψω απτάκι καί νά ύιγχ πρώτη φορά άντικρύζου ε γνωστά
τοπεία τής Πέτρας ας. Βαθειά στόν ορίζοντα διακρίνετΙαι ό 'ψηλός όγ
κος τοΰ λόφου τοΰ Σκοπέλου έ γνωστό Βυζαντινό κάστρο του καί πε
ρί τά 20 χιλ. βορειοανατολικούς αύτοΰ ένας γκρίζος ορεινός όγκος ξεπε-
τιέται στά σύννεφα, δυστυχώς γυ νός από φυτεία τώρα, πού ή κορυφή
αύτοΰ διακρίνεται γυ νή βραχώδης. Είναι ή γνωστή ας Παλαιά Π έ
τρα έ πηγάδι σκαλισ ένο στήν επίπεδο κορυφή αύτοΰ. 'Υπήρξε καθ’ ό
λη,ν τήν Βυζαντινή περίοδον, προ αχώνας — παρατηρητήριον τών εχθρι
κών κινήσεων. Τό πράσινο δάσος πού κοσ ούσε τήν περιοχή έ τό έρη-
οκλήσι τοΰ 'Αγίου Ίωάννου τοΰ Βαπτιστού στούς πρόποδας τοΰ φρου
ρίου, δέν υπάρχει πλέον.
Μιά στροφή, ιά κα πύλη τοΰ δρό ου αριστερά καί περνού ε τήν
κατηφορία στή γνωστή ' ας χαράδρα τοΰ ποτα ού Τεκέ — ντερέ. Τήν α
πέναντι όχθη άντικρύζου ε καί πάλι τό εξαίσιο θέα α τής πανύψηλης βρα-
χιόδους όφρύος τής Σπλούχας κατά ήκος τής όχθης αριστερά στό διάβα
τοΰ ποτα ού. Βλέπου ε νεόκτιστο γεφύρι, έκεΐ πού ό ποτα ός ξαπλώνει,
τίς α ουδερές όχθες του.
Αριστερά στή κατωφέρεια «Τσα,κιρλίκ» αφήσα ε άλλοτε ένα άβαθές
πηγαδάκι, έργο φτωχού πηγαδά γιά τή ψυχή τών γενιών του. Τό πηγα
δάκι αυτό ετετράπη τώρα σέ θωλοτό άγιασ ατάκι. Τό καταγάλανο νερό
του ξεχειλίζει από τό άνοιγ ά του. Μπορείς νά σκύψης καί νά πιής νερό
γαλανό κατά τό λέγειν ας, νερό δροσιστικό, χωνευτικό. Είναι χαρακτη
ριστικές οί πηγοΰλες αυτές στό βόρειο πετρώδες τ ή α τής Πέτρας ας.
Π οιά νά είναι άραγε τά συστατικά τού νερού αύτοΰ πού τοΰ δίνουν αυτό
104 Τ ριαντ. Τζουνη

to καταγάλανο χρώ α; Κατεβήκα ε όλοι γύρω στή κολυ βήθρα αυτή νά

ξαπουστάσου ε κ·α,1 νά πιού ε τό άθανάτο νερό καί νά άναπνεύσου ε
τόν ζωογόνο δροσερό αέρα τού ορεινού τοπίου. Στά πόδια ας κιλά τό λι
γοστό νερό' τού ποτα ού από πρόσφατη βροχή. Πόσες ανα νήσεις δεν
άς φέρνει τό ποτά ι εκεί πού σάν ικρά παιδιά παίζα ε γυρνώντας ελεύ
θερα καί άφοβα τά βοσκοτόπια,, σάν εγάλοι δέ ψαρεύουνε στις πετροό-
δεις όχθες του, τήν εύγεστη πριάνα, τή ουστακαλού. Θρύλος ήτο ό
ποτα ός αυτός γιά άς έ αρκετά, ιερά προσκυνή ατα στις όχθες του. Ε ί
χε τήν αφετηρία του δυτικώς τού χωριού είς άπόστασιν πολλών χιλιο έ
τρων έ κατεύθυνσιν προς άνατολάς. Γ ιά νά στρα,ψή άποτό ως προς νό
τον. Ά φ ίνω ν ούτω τό χωριό ας εντός τού εσωτερικού τριγώνου είς ά-
πόστασιν 3— 4 χιλ. τών οχθών του.
Κ αθ’ ολην τήν διδρο ήν βορείως τοΰ χωριού διέσχιζε κακοτρά
χαλα βουνά, άγριο δασώδες έδαφος, όπου κατά διαστή ατα ήσαν τά Β υ
ζαντινά ας κάστρα., περνούσε σύριζα άπό τόν τεράστιο φυσικό όγκο τού
ξακουστού κάστρου τού Σκοπέλου.
Ο ί βραχώδεις χαράδρες του πόσες φορές στό διάβα τού χρόνου δέν
θά χρησι έυσαν σάν φυσικά οχυρά άπόρθητα κατά τών άπό Βορρά ει
σβολέων!
Ο ί σεβάσ ιοι εκείνοι γέροντες ας έ τό τοπικόν τι η ενο ένδυ ά
τους καθισ ένοι γύρω στή βρύση εκείνη α ίλητοι άγνάτευαν τό ποτά ι τό
γνωστό τους τοπεϊο αναπολώντας ενα παρελθόν, ιά εποχή πού πέρασε ανε
πιστρεπτί, θόλωσαν τά άτια ας ένα δάκρυ σάν άλλοι, ποτέ «επί τον ποτα
όν Βαβυλώνος».
Στήν απέναντι όχθη τού ποτα ού ό πέτρινος εκ λευκολίθου σχη α
τισ ός τής Σπλούχας, είναι ένα αξιοθέατο δη ιούργη α τής φύσειος, εί
ναι ιά παρυφή, δνα φρύδι άπό λευκόλιθο πού ξεκινά στό διάβα τού πο
τα ού αριστερά σέ εγάλο ύψος, προχωρεί προς νότον κατά ήκος τής
όχθης γιά νά προσγειωθή καί. πάλι περί τά 2 χιλιό ετρα στήν όχθη ;έκ-
6άλλων άπό τά έγκατά του πηγαία ΰδατα. αρκετά διά τήν κίνησιν ύδρο ύ-
λων. Στό βορεινό υψηλότερο ση είο του διακρίνεται ιά φυσική γέφυρα
αποτέλεσ α διαβροόσεως εκ τών βροχών διά έσου τών αιώνων. Στό σάν
ονολιθικό αυτό τεράστιο τείχος κατά ήκος τής όχθης διακρίνεις κάπου
εκεί στό κέντρον τό άνοιγ α (στό ιον) τής σπηλιάς— τής Σπλούχας έ χώ
ρον νά καταυλιστούν χιλιάδες πρόβατα, 6 θρΰλλος καί ί| φαντασία ώργί-
αζαν γύρω στή σπηλιά αυτή πού ήτο ένα φυσικό καταφύγιο. Τάς εντός
αυτής ανεξερεύνητους διακλαδώσεις ή φαντασία τις έφερνε καί ιός αυτήν
τήν Ά δριανούπολιν: Τή φαντασία αυτή κέντριζε έτι περί πλέον ή ύπερ-
θεν τού σχη ατισ ού αυτού επίπεδος καλλιεργήσι ος έκτασις, δπου διάφο-
Μ ετά 49 χρόνια στήν παλιά πατρίδα 105

ρ,ες τρύπες (οδηγούσαν σέ υπογείους στοάς έ απτά ίχνη δτι κάποτε κα~
τω,κήθησαν. ιετείνοντο άλιστα, οί είσελθόντες εις αυτά τολ ηροί δτι δι-
έκρινα ν ,έπί τών τοιχω άτων καί τής οροφής ποίκιλλα σχεδιαγρά ατα.
Νά ήσαν άραγε κάποτε οί υπόγειες αυτές στοές κατοικίαι τρωγλωδυτών;
Στήν πρόσοψι τοΰ λευκού αυτού τείχους δια,κρίνα ε καί πάλι έδώ καί
έκεΐ σκοτεινές κηλΐδες, είναι τρύπες στό εσωτερικό τών οποίων έπί αιώνες
τώρα ελίσσια κτίσανε τις φυσικές κυψέλες τους.
Ιίόσες φορές τότε, σάν ικρά πού ή ασταν, στις ζεστές θερινές έρες,
βλέπα ε ιά χρυσίζουσα γρα ή νά ξεκινά άπό (ορισ ένες έκεΐ τρύπες προς
τά κάτω. 5Ητο έλι πού έ απληστία απολα βάνα ε.
Πόσο θά ήθελα νά ή ουνα ένας ζωγράφος νά αποθανατίσω τό φυ
σικό αυτό καί ό ορφο τοπεΐο έ φόντο προς νότο σέ αρκετή άπόστασι, τό
παρόχθιο καταπράσινο δάσος τού «Κουγιούν — πα πά» Βραχώρι.
ΙΓήρα τή φωτγορα,φική ου ηχανή καί πρόλαβα νά πάρω δύο φωτο
γραφίες οπότε ό συνοδός ας Μουσταφάς έ χα όγλεο ου είπε «γιασάκ»
απαγορεύεται!
Ά λλα αρκετά καθυστερήσα ε καί έ τούς ρε βασ ούς ας γύρω στό
γαλανό εκείνο νερό, είνα ε σύ φωνοι, δτι άπό έκεΐ θά γε ίζα ε τά στα
νάκια πού προ ηθευθήκα ε άπό τό αθάνατο νερό τής γενέτειρας. Κα-
τε,ρχό εθα, περνά ε τό καινούργιο γεφύρι. στό ζωτικό αυτό ση είο τό όποιο
έγινε, έπ ί τέλους έγινε, πραγ ατικότης. Πόσες συζητήσεις καί σχέ
δια δέν έγιναν γιά τό θέ α αυτό έπί τής εποχής Συυλτάν Χα ήτ, έ τή
εταπολίτευσι τού Συντάγ ατος καί έπί Έλληνοκρατία,ς. 5Αλλά νά τώρα
τό αντικρίζου ε στήν πραγ ατικότητα, ύπελογίσθηκε ώς πρώτον εταξύ
τών κοινωφελών έργων τής περιοχής.
Άνυφορίζου ε, τό σαράβαλό ας ουγκρίζει, φυσά, έπί τέλους έ ιά
στροφή δεξιά περνού ε επίπεδο δρό ο καί έναντι ας εταξύ τών βράχων
αναγνωρίζου ε τή θέσι τής «Μπουγάδας»,, τοποθεσίας κάποτε κα,τω-
κη ένης άπό Πέτρινους κατά παράδοσί ας. Μιά στροφή έπί πλέον ά-
ριστερά καί νά προστά ας ό «Γενή αχαλάς» στον παληό ανε ό υλο,
νά δεξιά ένα πετρώδες ύψω α ή «ΤΡΑ ΓΑ ΣΙΑ », αριστερά σέ αρκετή ά-
πόστασι τό βραχώδες ύψω α τού «Παλιού Κάστρου». Μεταξύ τών δύο αυτών
ση είων, στή δυτική πλευρά τού λόφου, ήτο κτισ ένη ή Π έτρα ας, σάν
εξέδρα στον εκτετα ένο δυτικά πλούσιο κά πο ας.
Περνά ε τήν «Ξω ή ή τό πουγάδ». Β αθειά φαίνονται, οί χαρα άδες
στό πέτρινο στεφάνι του άπό τό σχοινί. Πόσους αιώνας άραγε δέν εξυ
πηρέτησε τό χωριό ας έ τό γλυκό νερό του. Τά ό ορφα αιωνόβια δέν
δρα τ,ου γύρω δέν υπάρχουν πιά. Ούτε καί στό «Τσα'ι — πουνα,ρί» αρι
στερά. Φθάνου ε στήν είσοδο τού χωριού, στού «Κου πέρ», δοκι άζου ε
106 Τοισ-vt. Τζουνή

τήν πρώτη αλγεινή απογοήτευση. Το αγαζί του έκεΐ, ώς καί το σπίτι

τοΰ ΙΙαπαγιάννη καί τά γύρω έκεΐ δέν υπάρχουν, έναντι στέκεται έρεί-
πιον το σπίτι τοΰ Θανάση Σερέτη καί ή έρή ωσις εξακολουθεί προχωρόν-
τας προς τήν Σ τέραν. Φροντίζου ε νά προσανατολισθού ε καί ξαφνικά το
αυτοκίνητό ας στα ατά στό κέντρο του χωριού. 'Έ να ευρύχωρο καφενείο,
ήτο τόσο κοντά στό πατρικό ου σπίτι, καί δ ως γιά ιά στιγ ή δέν πό
ρεσα νάναγνωρίσω τή θέσι αυτή. Τόση εταβολή ειχε γίνει έ τό γκρέ ισ α
ιών σπιτιών!
Ο ί νέοι κά(τοικοι του χωρίου προειδοποιη ένοι άς περί εναν. Τολ
ώ νά πώ έ ανεπιτήδευτη διάχυτη τή χαρά τους, πρόσφυγες κι’ αυτοί από
τήν ρά α, Κιλκίς, Πτολε αίδα, Σερβία καί Βουλγαρία. Ε γκάρδια χειρα
ψία έ δύο χέρια «Χόζ — γκελντινίζ», αυθόρ ητα συναισθή ατα συνανθριό-
πων ας πού άς ένωνε ή κοινή οίρα τής προσφυγιάς. Νοσταλγοί κι’ αυτοί
γιά τή γενέτειρά τους, οπως καί η είς. Κοινός ό πόνος, ή νοσταλγία καί ό
πόθος γιά τή γενέτειρα.
Περάσα ε στό καφενείο καί καθίσα ε άνετα γύρω γύρω. Ή ρ θ ε ό
Μουντούρης νεαριοτατος, άς καλοσώρισε έκ έρους τοΰ χωριοΰ, γνωρί
σα ε τούς εκλεκτούς τοΰ τόπου, άς προσέφεραν λουκού ια καί αργότε
ρου κρασί ντόπιο από σταφύλι «Π απάζ — καραλίκι». 5Ά ν καί τά α πέλια
καταστράφηκαν ένας πανέξυπνος ακεδόνα.ς Τούρκος από τήν Πτολε αίδα,
πού εργάζεται στον άτ ό υλο του οδοπούλου, φύτεψε καί περιποι
είται έκεΐ α πέλι έ εγάλη άπόδοσι, οπως άς είπε, ήτο δέ περίφανος
γιά τό επίτευγ ά του νά παρασκευάση κρασί αύρο, πράγ ατι εύγευστο
αν καί υστερούσε κατά πολύ από τό ευλογη ένο εκείνο πού παρασκεύαζαν
οΐ παληοί Πέτρινοι, πού καθώς χυνόταν από τό βαρέλι στήν κανάτα ή στό
ποτήρι έβλεπες νά «πισπιλίζη» σαν νά ήτο προότης ποιότητος φυσική σα
πάνια. Στήν συγκέντρωση εκείνη του καφενείου έλειπαν οί παλιοί ας Τούρ
κοι γείτονες τού χωριοΰ. 'Έ να καί όνον ό ορφο παληκαράκι εως 23 ετών
ήτο έκεΐ ό Ά έτ, γνήσια Θρακική φυσιογνω ία τού τόπου, ήτο κατενθου-
σιασ ένος καθώς απαντούσε στις ερωτήσεις ας γιά τήν τύχη τών παλιών
γειτονιάν ας Τούρκων, οί όποιοι, ώς άς εΐπεν, ετά τόν έκτοπισ όν ας
διέρρευσαν είς 40 Εκκλησίες καί στά πλησίον τουρκικά χωριά. Καί ήρθε
ή ώρα νά έπισκεφθού ε τίς συνοικίες καί τά πατρικά ας. Ό συνοδός ας
δέν επίτρεψε νά διαχωρισθού ε καί τότε, έν σιό ατι ετά τών εντοπίων
διασχίσα ε τό ερειπω ένο χωριό γιά νά ανεβού ε στό υψηλότερο ση είο τό
ΙΤαλιόκαστρο έ εξαίσια θέα στήν ύπαιθρο χώρα, άλλά καί στό χωριό
γύρω - γύρου Σ τά πό'δια ας έκεΐ είδα ε τήν άλλοτε τουρκική συνοικία, έ
τά υποστατικά της καί άλλας γτωογικάς εγκαταστάσεις έντελώς ερειπω ένη
οπως καί δλο τό χωριό φαινόταν σάν έγκαταλει ένο, ερειπω ένο, άκατοί-
Μ ετά 49 χρόνια στήν παλιά πατρίδα 107

κητο καί έ τά δένδρα του κο ένα. Μόνον 250— 300 σπίτια άπό τά παλιά
του αρχοντικά σπίτια είναι κατοικη ένα καί είχε τό χωριό άνω άπό 800
σπίτια.
Μιά ατιά στήν ύπαιθρο άπό του ύψους κείνου καί έ έκπληξι είδα ε δτι
δλα τά αιωνόβια εκείνα δένδρα πού πρόσφεραν τόν ίσκιο τους στον κουρα
σ ένο θεριστή ή σαν κο ένα, ώς καί τό δάσος ας τής Παλιάπετρας, ενώ
ολως παραδόξως τό χωριό Βραχώρι, νοτιώτερον ώς καί ό Σκόπελος είχαν
τά δάση τους καί τά δένδρα τους στούς αγρούς, τά δέ χωριά των δέν είχαν
τήν έρειπω ένην όψιν. Τ ί λοιπόν είχε συ βή;Ή άπάντησις άς δόθηκε αργό
τερα στό καφενεΐον τήν ώρα τού φαγητού. Μέ τήν κάθοδό ας άπό τή σκο
πιά έ'κείνη, πήρα ε γρα ή τούς αχαλάδες, καί πρώτος ό γέρο Π απατζής
τής ’Α βροσίας δέν βρήκε τίποτε άπό τό άλλοτε αρχοντικό του, περίλυπος.
Μάς ακολούθησε στό αρχοντικό τής οίκογενίας Γουδελή, πού σώζεται καί
κατοικεΐται άπό δύο άδελφούς.
Μέ ολίγη δια ονή εκεί προχωρήσα ε, τροχάδην, γιατί είχα ε τήν απρο
νοησία νά αναθέσου ε επί κεφαλής τής ό άδος άνδρα έ βη ατισ όν γίγαν-
τος, τόν %. Σταύρον Γουδελήν.
Στή διαδρο ή ας γιά προσκύνη α στον ιερό χώρο τής θαυ ατουργού
εκκλησίας ας, πού δέν διακρίνειται τίποτε πια παρά έδαφος χέρσο ν εγκατα
λει ένο, βρήκα τήν ευκαιρία νά έπισκεφθώ τό πατρικό ου.
"Ένας καλοντυ ένος, ση ερινός γείτονας τού πατρικού ου έ (οδήγησε
διά έσου τής άλλοτε εκτετα ένης αυλής. Ρη αδιό γύρω», αχυρώνες, στΐαύλοι
καί άλλαι γεωργικοί έγκαταστάίσεις, ή αυλή σπαρ ένη καλα πόκι. Στό παλιό
αρχοντικό λείπουν τά γύρω αυτού εξαρτή ατα ό φούρνος έ τό δω άτιό του
καί εν συνεχεία αποθήκες. Μένει όνον τό τετράγωνο δίπατο χτίσ α διηρη-
ένο είς 4 δω άτια, λείπει τό 5ον πρόισθετσν. Μιά χήρα άπό τά χωριά τής
ρά ας είναι ή ση ερινή κάτοχος. Μιά νέα σκάλα άλλαξε τή παλιά πρόσοψι,
ανεβήκα ε καί περάσα ε στή σάλα. Μέ καλοσώρι,σε ή νέα νοικοκυρά καί
άνοιξε τις πόρτες γιά νά περιεργασθώ τά δω άτια. Τ ις πρόσφορα λίγο καφέ,
καί ζαχαρωτά γιά τά παιδιά ιέκ έρους τής οικογένειας ας, παλαιών κατοί
κων τού σπιτιού.
5Έ ρριξα ιά ατιά στά δω άτια, (εκεί οί παλιές πόρτες τά ίδια τά πα
ράθυρα, έκεΐ καί τό τζάκι, ή εστία τού παλιού καιρού, ευρύχωρο, έκεΐ καί
τό εικονοστάσι κτιστό στον ανατολικό τοίχο, κενό τώρα. Π άνε οί εφέστιοι
θεοί ας εκτοπίσθηκαν κ ι’ αυτοί. Νά έκεΐ καί ή κά αρα τού παππού τού
προγενητορά ας. Σάν νά τόν βλέπω έκεΐ σκυφτό νά στρίβη τσιγάρο άπό
καπνό «Κατσάκικο» έ τά σύνεργα γύρω του. ’Αλλά πού είναι ό παππούς,
ή άννα, ό πατέρας καί τά ικρά αδέλφια πού εγαλώσα ε στή φωλιά έκεΐ-
108 Τ ριαντ. Τζουνη

νηι;! Κάθισα γιά ολίγα λεπτά, γιατί ένας «κό πος» στα άτισε έκεΐ έσα στά
σωθικά ου.
Τό σπίτι ου πού γεννήθηκα, τό σπίτι ου τό πατρικό, ήταν ένα όνειρο
φευγαλέο ή πραγ ατικότητα; Ή παρουσία ου έκεΐ ετά 49 χρόνια; Επί ονα
στό υαλό ου στριφογύριζαν οί στίχοι τού Παιλα ά. Σ ’ αυτό τό σπίτι πού
τό «νόθεψαν στό σχή α καί στό χρώ α».
Άπαχαιρέτησα τή χανού ισα καί κατέβηκα τίς σκάλες. Αριστερά ου
βλέπω στό παλιό ας κήπο παραδόξους νά σοόζεται ιά α υγδαλιά παλιά ας
πού ήτο καινούργιο δένδρο τότε, θέλησα νά προχώρησα) νά πάρω έ(να κλωνί,
άλλά ένας τοίχος έ ε πόδισε. 'Ο κήπος ας παραχωρήθηκε στό γείτονα καί
έπρεπε νά πά ε από γύρω τού σπιτιού, άλλά σάν βγήκα ε στό δρό ο ας
φώναξαν από ακριά στό καφενείο πού είχεν ήδη συγκιεντρωθή δλη ή συν
τροφιά καί έτσι στερήθηκα τό κλωνάρι τής α υγδαλιάς ας γιά θύ ηση γιά
φυλαχτό από τό πατρικό ου άγιο σπίτι. Στό καφενείο οί απλοϊκοί εκείνοι
άνθρωποι τής υπαίθρου άς ετοί ασαν τραπέζι κατά ήκος τού καφενείου
έ τραπέζια γύρω γύρου Τά φαγητά το>ν έκ τών ένόντων, τό ψω ί τους ε
λαψό άλλά νόστι ο, γνώρι η ή γεύσι του από ντόπια παραγωγή σταριού,
ανά ικτο έ σίκαλι πού ευδοκι εί στά ορεινά έρη τής Πέτρας ας.
Έ κεΐ στήν ε'πιτραπέζιο συζήτησι άθα ε καί τά αίτια τής έρη ώσεως
ού χωριού ας έν συγκρίσει έ τά άλλα, χωριά, όπου όχι όνον τά σπίτια δέν
έπαθαιν τίποτε, άλλά καί τά ετοι όρροπα τοιαϋτα ανακαινισθήκανε. Στά
άλλα χωριά όπως άς είπαν, ύπήρχον οί ντόπιοι δυνα ικοί αγάδες Τούρκοι,
οί οποίοι έπεβλήθηκαν στούς νεοαφιχθέντας πρόσφυγας ώς καί στά κακο-
ποιίά στοιχεία τών γύρω τουρκικών χωρίων καί δέν έπέτρίεψαν πλιατσικο
λόγη α, ένω στό χωριό ας έ τόν έκτοπισ όν τών χριστιανών δ ιέ ρρ ευ σαν
καί ολίγοι ε'ντόπιοι τοϋρκοι γείτονές ας παλιοί, καί έτσι οί πρώτοι νεοαφι-
χθέντες πρόσφυγες, ώς καί από τά γύρω τουρκικά χωριά έπεδόθησαν ελεύ
θερα στό πλιάτσικο εταφέροντες έπιπλα, ξυλία, πόρτες παράθυρα στά χω
ριά τους, καί όχι όνον αυτό, άλλά κατώρθωσαν νά άποσπάσουν καί τερά
στιας γονί ους έκτάσείς από τόν κοινοτικόν χώρον τής Πέτρας.
Εΐναι ζήτη α άν θά πόρεση ποτέ ή ση ερινή Π έτρα νά εύπορήση καί
νά βρή τό παλαιό της εγαλείο έ τά έναπο είναντα περιωρισ ένα, αρόσι α
εδάφη της παρ’ όλη τήν φαινο ενική κρατική έρι να.
Τεράστιο είναι τό οντέρνο σχολείο πού κτίζεται σή ερα στή θέσι τού
παλιού ας σχολείου. Τό νεότευκτο τζα ί τους είναι άσυγκρίτως εγάλο καί
πολυτελές γιά τόν ση ερινό πληθυσ ό. Νερά έφεραν σέ βρύσες από άκρυ
νες εκτάσεις καί επί ονα ψάχνουν νά βρούν παλιές πηγές.
Μ ετά 49 χρόνια στήν παλιά πατρίδα 409

Σ, ένα φ τών γερόντων ας πού άνεφέρθη γιά θρυλού ενες πηγές καί
υπόγεια ρεύ ατα εταξύ Πέτρας καί Σκοπέλου αρ όδιος υπάλληλος τοΰ
'Τπουργείου τής Γεωργίας τοΰ έπρότεινε δι’ εξόδων των νά εταιβή καί πα-
ρα έίνη ώς φιλοξενού ενος των προς άνεύρεσιν τών υπογείων τούτων πηγών.
Ή τ α ν απόγευ α, όταν έπί τέλους τελείωσε καί τό τραπέζι καί έτσι δέν
άς εδύθη πλέον καιρός γιά περιοδεία, στό χωριό. Ετοι άσα ε τά πράγ ατά
ας στό λεωφορείο. 'Ολόκληρο τό χωριό καί πάλιν συγκεντρώθηκε γύρω ας
γιά νά άς άποχαιρετήση.
— Καλό τα,ξεΐδι, Γκιουλέ - Γκιουλέ - Γκενέ πουγιουρουνούζ - Σ είς ντε
πουγιουρουνούζ. Α ντίο ’Αλλάχ Ίσ αρλατίκ.
Τό προσκύνη ά ας τελείωσε ,καί τέ,κεί πάλι «παρά τόν ποτα όν», κατε-
βήκα ε νά πιού ε τό αθάνατο νερό, νά γε ίσου ε τά στα νάκια ας γιά νά
τό εταφέρου ε ιέιδώ σάν αγιασ ό στις νέες εστίες ας, στή νέα ας γενιά,
πού γεννη ένη εδώ ποτέ δέ γνοορισε τόν πόνο καί τόν καϋ ό ας.
 Κ Ω Ν ΣΤ . ΚΟΥΚΚΙΔΟΥ

ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Στον Ι ' τό ο τού ’Αρχείου Θράκης (σελίδες 305 καί 337) δη οσιεύ
τηκε ελέτη τοΰ καθηγητού καί ακαδη αϊκού Νίκου Βέη περί τής οίκογενεί-
ας τοΰ Άδριανουπολίτη ’Αθανασίου Κου ανούδη πού κατέφυγε στό Βελι
γράδι άπό τήν πατρίδα του, δπου οι Τούρκοι στό 1821 είχαν κρε άσει τόν
έκεΐ έ'φ η,συχάζοντα τέως πατριάρχη Κύριλλο τόν Σ τ ' καί αρκετούς προκρίτους.
Ό ’Αθανάσιος Κου ανούδης είχε δύο υιούς, τόν Στέφανο καί τόν ’Ιωάννη.
Έ ξ αυτών ό Στέφανος έσταδιοδρό ησεν εις τάς ’Αθήνας ώς καθηγητής τοΰ
πανεπιστη ίου (Βλ. σελ. 305 τοΰ ,Γ ' τό ου τοΰ ’Αρχείου Θράκης).
Ό ’Ιωάννης πάλι είχεν υιόν τόν Κωνστ. Κου ανούδη, ό όποιος παρέ-
εινεν εις τήν Σερβίαν καί διέπρεπεν έκεΐ (Βλ. σελ. 337 τοΰ Ι ' Τό ου) ώς
βουλευτής, καθηγητής τής Νο ικής Σχολής τού Πανεπιστη ίου τοΰ Βελι
γραδιού, δή αρχος τοΰ Βελιγραδιού, υπουργός τών Ταχυδρο είων καί τέ
λος υπουργός τών ’Εξωτερικών.
Π ερ ί τού Κωνστ. Κου ανούδη ό συγγραφεύς καί δη οσιογράφος Κων.
Κουκκίδης άς άπέστειλε τό παρακάτω ση είω α καθώς καί τήν δη οσιευ
ένη κατωτέρω φωτογραφία που παριστάνει τήν υπογραφή τής έλληνοσερ-
βικής συνθήκης τού 192,8.
«'Τπό τήν τελευταία αυτή ιδιότητά του έγνώρισα τόν Κωνστ. Κου α
νούδη στή Γενεύη κατά τά τέλη τοΰ 1928, οπότε ώς εκπρόσωπος τής Γιουγ
κοσλαβίας υπέγραψε τήν νέα Έλληνοσερβική συνθήκη. Τ ί σύ πτωσι δύο
'Έλληνες υπουργοί τών εξωτερικών ό ’Αλέξανδρος Καραπάνος εκ έρους
τής Ελλάδος καί ό Κ. Κου ανούδης εκ έρους τής Γιουγκοσλαβίας υπέ
γραψαν τήν ίδια συνθήκη. 'Ο τελευταίος ό ως είχε χάσει πια τήν αρχική
εθνικότητά του, οχι ό' ως καί τά ελληνικά του αισθή ατα, διότι ήταν φα
νερή ή προσπάθεια του γιά τον παρα ερισ ό όλων τών δυσκολιών καί τήν
υπογραφή τής συνθήκης.
. ,»Ίδού τά περιστατικά τού ιστορικού αυτού γεγονότος: Ό Έλ. Βενι-
ζέλος καί ό Π άσιτς υπέγραψαν ώς γνωστόν τή εγάλη συ φωνία ή όποια
έ τ ’ αποτελέσ ατα τών βαλκανικών πολέ ων τών 1912 - 1913 στάθηκε ε
ξαιρετικά ωφέλι η στούς δύο λαούς.
»Έ πειτα οί έλληνογιουγκοσλαβικές σχέσεις πέρασαν ιά περίοδο δοκι α
σίας. 'Η Γιουγκοσλαβία κατήγγειλε τήν συ αχία καί δέχτηκε έπί κυβερνή-
σεως Π αγκάλου άλλη συ φωνία πού παραχώρησε υπερβολικά πλεονεκτή α
τα στή Σερβία. Γιά τό λόγο τοΰτο ή άνω συ φωνία δέν έπεκυρώθηκε άπό τό
Ελληνικό κοινοβούλιο.
Σ τήν πρώτη σειρά (εξ αριστερών)
κών Κωνστ. Κου ανούδης, δ "Ελληιν
Κ· Πολυχρο-νιάδης. Σ τήν άνω σειρά
και Ρ . Ραφαήλ, ανο>τερο·ι υπάλληλοι
υπουργός) και στο α,κρον δεξιή τρεις
ό πρεσβευτής τής Γιουγκοσλαβίας σπας ’Α θήνας, δ Γιουγκοσλάβος υπουργδς τών Ε ξω τερ ι
υπουργδς τών ’Εξωτερικών Ά λ έ ξ . Καραπανος, ό πρεσβευτής τΰς 'Ελλάδος στο Βελιγράδι
εταξύ άλλων δ πρεσβευτής τ ή ς Ε λλά δ ος στο Π αρίσι Νικ. Π ολίτης, δ ’Ιω άννης Π ολίτης
τοΰ 'Υπουργείου Ε ξω τερικώ ν (έκ τούτων δ πρώτος έπολιτεύθη ετά ταΰ.τα καί Ζγινεν
έξ ’Α θηνών απεσταλ ένοι ελληνικών εφη ερίδων (Κωνστ. Κουκκίδης, Γεράσ. Λ ύχνος καί
’Αλέξανδρος Γουλής).
112 'Ιστορικό ση είω α

»Τέλος ό Έλευθ. Βενιζέλος επέτυχε τό 1928 τήν ακύρωση τής συ φω

νίας Π αγκάλου κατόπι άπό τή συνάντηση πού είχε έ τόν βασιλέα τής Γιουγ
κοσλαβίας ’Αλέξανδρο στό Μπλέντ τής Σερβίας. Νέες συνο ιλίες άρχισαν
τότε καί πάλι εταξύ τής 'Ελλάδος καί τής Γιουγκοσλαβίας γιά τήν άνασύν-
δεσι τών δεσ ών των. Οί τελειωτικές διαπραγ ατεύσεις έγιναν στή Γενεύη
κατά τά τέλη τοΰ 1928. "Οπως διεπίστωσα τότε ώς απεσταλ ένος αθηναϊ
κής έφη ερίδος δ Κωνστ. Κου ανούδης κατέβαλε εγάλη προσπάθεια γιά
νά επιτευχθή ή συ αχία. Ό ίδιος, ιός υπουργός τής Γιουγκοσλαβίας έλά βανεν
α έσως αποφάσεις ενώ ό "Ελλην 'Υπουργός τών ’Εξωτερικών Άλέξ. Κα-
ραπάνος δέν έπροχωροΰσε βή α, άν δέν είχε προηγου ένως οδηγίες τού Έλ,
Βενιζέλου, τότε πρωθυπουργού, που βρισκόταν στάς Αθήνας. Καί ιά έρα
παραπονέθηκε στούς "Ελληνες δη οσιογράιρους:
— Πολύ αργεί ή υπόθεση αυτή, είπε . Ό κ. Καραπανος δέν παίρνει
γρήγορα οδηγίες άπό τάς ’Αθήνας. Μην τού τό λέτε δ ως! Πάντως ή συ
φωνία θά υπογραφή. Εί αι βέβαιος γ ι’ αυτό.
»Καί πράγ ατι ή συ φωνία ύπογράφηκε σέ λίγες έρες.

Κ Ν ΣΤ. Κ Ο ΤΚ Κ Ι Η Σ
 Μ ΕΝ ΕΛ . ΕΜ Μ Α Ν Ο ΥΗ Α ΙΔΟ Υ
Διδα σκά λου

ΜΓΤΟΥΝΑΡ-ΧΙΣΑΡ (Β Ρ ΥΣίΣ) ΑΝ. ΘΡΑΚΗΣ

Τα Μπουνάο Χισσάρ ειονο ασθέν έπί Ελληνικής ιοι,κήσεως Θρά

κης 1920— 1922 εις Βρύσιν, ανέκτησε τήν άρχαίαν ονο ασίαν του, διότι
κατά τούς Βυζαντινούς χρόνους, εκαλείτο Βρύσις καί ήτο έδρα Επισκοπής
Βρύσεως. 'Η τουρκική ονο ασία του προήλθαν έίκ τής λέξεως Μ π ο υ ν ά ρ-~
πηγή καί X ι σ σ ά ρ—πύργος, διότι ή κω όπολις διεσπόζεται υπό πύργων
κτισθέντιον κατά τήν 'Ιστορίαν ιέπί τοΰ Αύτοκράτορος ’Αναστασίου καί εις
τήν βάσιν τοΰ υψώ ατος, δπου οί πύργοι, άναβλύζει ία εγάλη πηγή έκτι-
σ ένη παλαιόθεν τετραγωνικώς καί καλού ενη τουρκιστί Μπουγιούκ Μπου-
νάρ “ εγάλη πηγή, άπό τήν οποίαν πηγάζει ποτα ός, έκ τοΰ ΰδατος τοΰ
οποίου γυρίζουν τρεις ΰλοι. Οί πύργοι οΰτοΊ σωζό ενοι καί σή ερον ετ’
άλλων, έπί τών οποίων κατά τήν πρόοδον τής δια ορφώσεως τής κω οπό-
λεως έκτίσθησαν οίκίαι, άπετόλουν Άκρόπολιν, ήτις περιελά βανεν έίντός καί
τήν εγάλην πηγήν (Μπουγιούκ - Μπουνάρ) καί ιέχρηΟί ευεν ώς καταφύ
γιου, έν καιρώ εχθρικών επιδρο ών, τών εν τή αναπεπτα ένη πεδιάΐδι Βρύ
σεως δΐίεσκορπισ ένων συνοικισ ών καί προς ά υναν κατά τών επιδρο έων.
"Ιχνη τών τειχών τής άκροπόλεως, άτινα ήνωνον τούς πύργους εταξύ των
άπεκαλύφθησαν υπό "Ελληνος αρχαιολόγου ιέλθόντος εις Βρύσιν τω 1921,
κάτω τής ση ερινής επιφάνειας τής γής. Φαίνεται, δτι τά υλικά τών τειχών
έχρησί ευσαν διά τήν κατασκευήν τών οικιών τής κω οπόλεως ώς πρό
χειρα υλικά, άφοΰ καί 4 πύργοι έχρησί ευσαν ώς θε έλια οικιών. Ή Βρύσις
ευρισκό ενη έπί τής όδοΰ Κωνσταντινουπόλεως— ’Αδριανουπόλεως, ήτο κό
βος όπό'θεν διήρχοντο· δλαι αί Β υζαντιναί στρατια,ί αί στελλό εναι εναντίον
τών Βουλγάρων. Κ αί ό αρειος κατά τήν κατά τών Σκυθών εκστρατείαν,
αυτήν τήν οδόν ήκολούθησε καί άναφέρεται έν τή Ιστορία δτι τά στρατεύ ατα
του έπιον έκ τών ύδάτων τοΰ Τεάρου ποτα ού, δστις είναι φαίνεται ό σχη-
ατιζό ενος έκ τών πηγών Βρύσεοτς καί Γέννης. Ή Βρύσις έκτισ ένη εις
τούς πρόποδας όρους, Β.Α. δεσπόζεται ύ π ’ αΰτοΰ, ενώ Ν. . αυτής εκτείνε
ται απέραντος πεδιάς, ήτις ήτο δ εγαλύτερος σιτοβολών τής Θράκης πα,~
ράγων άφθονα καί άριστα δη ητριακά. ’Εντός τής πεδιάδος αυτής καί εις
άπιίστασιν ώρας άπό τήν Βρύσιν υπάρχουν δύο εγάλοι τεχνητοί γήλοφοι,
καλού ενοι υπό τών κατοίκων Τοΰ πες, οί όποιοι έχρι τής έκκενώσεως τής
Θράκης ένο ίζοντο ώς παρατηρητήρια τών άρχαίων (βίγλες), δταν ό ως ό
κ. Κωνστ. Κουκκίδης τό 1952 έπεσκέφθη τήν Θράκην έδη οσίευσεν, δτι
114 Μενελ. Έ ι ανουηλίδου

έγιναν άνασκαφα! κα,! ά ν εκαλύ φ θησ αν είς το εσωτερικόν αν τών τάφοι. 5Ά ρ α

ή σαν TU M B ES ση αινόντων προσώπων. Ή Βρύσις ετά τών γειτονικών
τουρκικών χωρίων Τοζακλή και Ποργιαλή άπετέλουν φέουδον τοΰ έξω ό-
σαντος Βυζαντινοί στρατηγού Νικητοΰ (Γκαζή Μιχάλ) χαρισθέν υπό τοΰ
ΙΙορθητού εις αυτόν διά τάς εγάλας υπηρεσίας του προς κατάκτησιν τής
Βαλκανικής, οί δέ απόγονοί του ’ένέ οντο έχρις εσχάτων ίσως κα,! σή ερον
τά έσοδα τής δέκατης, έχοντες εισόδη α έτησίως έχρι 5.000 χρυσών λιρών.
Κατά τό 1906 ή οικογένεια Γκαζή Μιχάλ ήλθε προς παραθερισ όν είς Βρύ-
σιν κα! έφιλοξενήθη εις τήν οικίαν ας έπ! ήνα, λό:γ ω τής φιλίας τοΰ πα-
τρος ου έ τόν άγοράσαντα τήν δεκάτην Μεστάν Έφένδην. Ε ντός τών
αποσκευών της έφερε πάντοτε ώς κει ήλιον κα! τήν σπάθην τοΰ Γκαζή
Μιχάλ, τήν οποίαν ίαν η έραν ή εγάλη Χανοΰ έπεδειξεν εις τήν η
τέρα, τήν αδελφήν ου κα,! ε έ (παιδ! τότε). Τήν είχ,ε τυλιγ ένην εις λευ
κόν ύφασ α κα! ήτο απαράλλακτος έ τάς σπάθας τών Βυζαν,τινών αύτοκρα-
τόρων τάς εικονιζο ένας εις τάς 'Ιστορίας έ γρά ατα 'Ελληνικά κατά ή
κος αυτής.
Ή Βρύσις τών νεωτέρων χρόνων, ήτο κω όπολις έχουσα 750 οίκογε-
νείας έ πληθυσ όν 3-000 κατοίκων περίπου, έξ ών τό 1)3 Έλληνες, τό
1)2 Τούρκοι κα! τό 1)3 Βούλγαροι. Ο ί Έ λληνες κατώκουν κυρίως τό δυτι
κόν έρος τής κω οπόλεως άποτελούντες ακραιφνείς Έλλη νικάς συνοικίας.
Οί Βούλγαροι έξελιπον τελείως ετά τόν Βαλκανικόν πόλε ον 1912— 13,
άκολουθήσαντες τόν Βαλκανικόν στρατόν ύποχωρούντα. Τήν θέσιν των κατέ
λαβαν τώ 1920 πρόσφυγες Καυκάσιοι, οΐτινες τόσον εντός δύο ετών εύη έ-
ρησαν, ώστε κα! σή ερον, δπου τούς συνάντηση τις ιένθουσιωδώς ο ιλούν περ!
Βρύσεως κα,! Θράκης γενικώς, ώς και περ! τής εύγενούς κα! στοργικής υπο
δοχής έκ έρους τών Θρακών.
ιοικητικώς ή Βρύσις ΰπέγετο εις τήν Νο αρχίαν 40 ’Εκκλησιών απο
τελούσα 'Ύποδισίκησιν (Καϊ ακα λΐκ) έ περιφέρειαν 18 χωρίων. Έ π! 'Ελ
ληνικής ιοικήσεως άπετέλεσε κα! πάλιν 'Τποδιοίκησιν έ υποδιοικητήν
κατά σειράν Λεώντ. Γιασηιιακόπουλον, η . Άποστολίδην κα! Κύρον Σκο -
παβίαν. ’Επίσης έγκατεστάθησαν κα! α ί λοιπά! άρχαί. Οικονο ική Έ φορία
έ Οίκον. Έ φ ορον τόν Ά ν . Μπράτην έκ Κεφαλληνίας, Τα ειον έ Τα ίαν
τόν Ρωζάνην έκ Ξάνθης κα! 'Τποδιοίκησιν Χωροφυλακής έ 'Τποδιοικητήν
τόν Ήλία!ν Γιαννακ... έκ Π ειραιώς, Είρηνοδικεΐον έ Είρηνοδίκην τόν
Νικ. Ρου ελιώτην κα! Τ.Τ.Τ. Γραφεΐον έ τόν Τωάννην ΙΓέτταν.
Έκκλησιαστικώς ή Βρύσις ύπήγετο είς τήν Μητρσπολιν 40 Εκκλησιών,
ήτις είχε. κα! τήν έποπτείαν τών Σχολείων. 'Οσάκις ό Μήτροπολίτης ήρχετο
διά περιοδείαν, δλοι οί κάτοικοι ετά τών σχολείων εξήρχοντο είς προϋπάν-
τησιν έπ! τής οδού Γέννης— Βρύσεως, ψαλλόντων τών αθητών ειδικόν άσ α
Mjttnivcto - XiaaQ (Βοΰσΐις) 115

διά τήν υποδοχήν τοΰ Σε,βασ ιωτάτου. Ή Βρύσις είχε δυο ναούς, τον Ναόν
τών 'Α γίων Κωνσταντίνου καί Ε λένης καί τον Ναόν τοΰ 'Αγίου Γεεοργίου,
έκ τών οποίων τόν β' είχον καταλάβει οί Βούλγαροι ετά τόν Ρωσσοτουρκι-
κόν πόλε ον τοΰ 1878, άφυπνισθέντες τότε φυλετικώς καί εκτοτε έχρι τοΰ
1912 ό ναός οΰτος ©θεωρείτο βουλγαρικός καί οί "Ελληνες έχρησι οποίουν
τόν ή ιυπόγειον ναόν τών 'Α γίω ν Κωνσταντίνου καί Ελένης. 'Ιερείς κατά
καιρούς έχρη άτισαν οί αίδεσ. ΙΙα π ά Ή λιος, Π απά Αναστάσιος, Π απά
Α λέξιος Οικονό ος, Π απά Σεραφεί Βογιατζής, Π απά Νικόλαος Χρι,στο-
φίδης έκ διδασκάλου χειροτονηθείς είς πρεσβύτερον. Έ κ Βρύσεως επίσης
έχειροτονήθησαν οί αίδεσ. Π α πά Σωτήριος καί Π απά Γρηγόριος εταβάν-
τες άΐ φότεροι είς τήν Μητρόπολιν Άδριανουπόλεως.
Ε ίς άπόστασιν 20' τής ώρας από τής Βρύσεως είς τούς πρόποδας τοΰ
όρους ύπήρχεν έξωκκλήσιον τοΰ Ά γιου Γεωργίου, όπου κατ’ έτος έγίνετο
πανήγυρις κατά τήν εορτήν τοΰ Ά γιου. Ά φ οΰ εντός τοΰ ναϊδρίου έγίνετο
■ή λειτουργία, έπηκολούθει πανήγυρις ε φαγοπότια, γλέντια καί χορούς.
"Ολοι οί χωρικοί έ τά α άξια των σκεπασ ένα έ τσέργες έπήγαινα,ν σύν
γυναιξί καί τέκνοις. ' ραΐον θέαι α παρουσίαζεν ή τοποθεσία έ τά α άξια
έζευγ ένα γύρω-γύρω καί έ τά τσαρδάκια, πού είχαν προ η ερών στήσει
χάριν σκιάς, διότι τό έρος δέν είχε δένδρα. Είς τήν πανήγυριν συνέρρεον
πλεΐστοι πανηγυρισταί από τά γύρω χωρία έ τά α άξια των. Ή πανήγυρις
διήρκει έχρι τών εσπερινών ωρών, οπότε ήρχιξιεν ή διάλυσις έ τήν έκ,κί-
νησιν τών ά αξιών πρός τά χωριά. 'Τπήρχε καί άγιασ α εις τινα οπήν έπί
βράχου, από τήν οποίαν έ ενα, τενεκεδάκι προσδεδε ένον είς βέργαν ά για
σ α οί πιστοί καί έπινον σταυροκοπού ενοι εύλαβώς. 'Η τρύπα εκείνη έλέ-
γετο «ή πατη ασιά τοΰ αλόγου τοΰ Ά γιο υ Γεωργίου» καί ώ οίαζεν όντως
σάν νά έβούλιαζε τό οπίσθιον πόδι αλόγου είς τόν αλακόν καί ώς ζυ άρι
τότε βράχον καί άπετυποοθη έκεΐ.1
Ή Βρύσις είχε σχή α ακρόστενου έ δύο οδούς κατά ήκος αυτής.
Α ί Ελληνικοί συνοικίαι κατελά βανον τό δυτικόν έρος τής κω οπόλεως
έ τάς εξής ονο ασίας: Κλήσα αχαλεσί (συνοικίαν τής Εκκλησίας) Ρού
όρτά αχαλεσί (Κεντρική Έλλ. συνοικία) Ρού Ντερέ αχαλεσί (Συνοικία
τοΰ ποτα ού), Κοΰλε αχαλεσί (Συνοικία τών πύργων), Μπατσρεγκάν α-
χαλεσί (συνοικία έ τίς αιγκοΰτιες). Α ί Τουρκικοί συνοικίαι κατελά βανον
τό άκρον ανατολικόν καί έρος κεντρικού καί αί Βουλγαρικοί συνοικίαι τό
βόρειον καί νότιον τοΰ κεντρικού έρους. Ο ί Βούλγαροι άφυπνισθέντες φυ
λετικώς ©δη ιούργησαν σχολεΐον έπανδρού ενον ύπό διδασκάλων άποστελ-
λο ένων έκ Βουλγαρίας καί κατά τήν εποχήν τοΰ Μεκεδ. Ά γώ νος έφανατί
σθησαν καί κατήντησαν δ εφιάλτης τών Έλλην. κατοίκων έχρι του 1912.
116 Μενελ. Έι ανουηλίδου

Ευτυχώς παραλλήλως έ τδ Βουλγ. κο ιτάτου τδ οποίον τους έφανάτιζε,

ήρχισε νά δρά κο ιτάτου έ "Ελληνας άξ κυ ατικούς άποστελλο ένους έξ
'Ελλάδος ύπδ ορφήν Ελλήνων διδασκάλων, τδ όποιον και κα,τώρθωσε νά
εξόντωση τδν αρχηγόν τών Βουλγάρων Σισ ανώφ.1
Τδ ίσος εταξύ τών νέων έφθανεν εις τοιουτον ση ειον, ώστε πολ-
λάκις εταξύ τών αθητών τών σχολείων συνήπτοντο σωστοί άχαι εις
τήν περιοχήν τών Κουλάδων (Π ύ ργω ν) έ σφενδόνες %α,1 πέτρες.
Ή Βρύσις είχε δύο σχολεία: Άρρεναγωγεΐον, λειτουργούν κατ’ άρ-
χάς έ τέσσαρες τάξεις ετά δέ τδ 1908 καί έ Ε ' τάξιν, καί Παρθενα-
γωγεΐον λειτουργούν έ τέσσαρες τάξεις. Ο ί διδ)λοι καί διδ)σαι έ ισθο-
δοτούντο άπδ τά έσοδα τής Έλλην. ’Ορθοδόξου Κοινύτητος πλήν ιας διδ)
σης τήν οποίαν δι,ώριζε καί έ ισθοδότει ή έν Κωνσταντινουπόλεΐ ’Αδελφό
της «’Αγαπάτε Άλλήλους». Ε πειδή δέ τά έσοδα προήρχοντο κατά έγα
έρος άπδ τδν δίσκον τής Εκκλησίας, έθεωρείτο δρος απαράβατος οί άρρε-
νες διδ)λοι (τής ’Εκκλησίας) , νά είναι καί ψάλται παραλλήλους πρδς τήν
επαγγελ ατικήν των κατάρτισιν. Έ κ τών σχολείων Βρύσεως παρήλασαν
πολλοί καί καλοί διδ)λοι, διότι οί υπόδουλοι Θράκε» έπλειοδότουν διά νά
αποκτήσουν τούς καλλιτέρους διδ)λους προσφέροντες 10— 15 χρυσάς λίρας
περισσοτέρας τών δσων προσέφερον αί άλλαι κοινότητες. ιδ)λοι καί διδ)
σαι παρελάσαντες άπδ τά σχολεία Βρύσεως: η όκριτος Σεργιάδης, Κων)
τίνος Καρατζής, Θω άς Τσολουκάτος, 'Ισίδοορος Φουντουκίδης, Ά λεξιά-
δης Πελοπίδας Μπα πατζάνης, Αέκκας, Αυθοξόος, Κωνσταντίνος Π απά
Ίωάννου, Νικόλαος Άθανασιάδης, Νικόλαος Κουκούλάς, Ευάγγελος αυ
ίδ, ’Ιωσήφ Π α πά Παρασκευάς, Μενέλαος Έ ανουηλίδης, Βαφείδης Μ ι
χαήλ Ίω αννίδης, Σοφία Στα ατιάδου, Χαρίκλεια Ίωαννίδου, Μαρία Αε-
πτοπούλου, ’Ιφ ιγένεια Μπογιατζή, "Αρτε ις Μπογιατζή, Ερ ηνεία Π απά
Γρηγορίου, Χαρίκλεια Καρα ανλίδου, Χαρίκλεια Νεϊτσόγλου, Ζηνοβία Σ ά
χη κοίί άλλοι ών ού διαφεύγουν τά ονό ατα. "Οταν έγινεν ή άπελευθέρω-
σις τής Θράκης τδ Σχολεΐον Βρύσεως έλειτούργησεν ώς πλήρες Ε ξατάξιον
ικτόν καί έγκατεστάθη κατ’ άρχάς έν είς τδ Βουλγαρικόν ιδακτήριον,
κατόπιν δέ είς τδ Νέον η ιτελές Τουρκικόν ιδακτήριον, τδ οποίον ή Γεν.
ιοίκησις Θράκης έδώρησιεν είς τήν Σχολικήν Εφ ορίαν Βρύσεως καί αυτή
τδ έπεράτωσε. Ό αριθ ός τών αθητών του έ τούς πρόσφυγας Καυκάσιους
έφθαΟεν είς 250. ΤΙ Α ' τάξις είχε δύο τ ή ατα άνά 40 αθητάς καί έλει-
υούργει έ δύο διδ)σας. "Οταν περιώδευσεν ό Γενικός Έπιθείορητής Έ κπαι-
δεύσεως κ. Παλαιολόγος Γεωργίου καί 'Επιθεώρησε τδ Σχολεΐον Βρύσε-

2) Βλέπε δη οσίευ α ύ π ’ άριθ. 106 Έ τ α ΐρ . Θρακ. Μελετών.

Μποννάρ - Χ ω άο (Β ρ ΰ σ ^ ) 117

ως, ΐνα διορίση τδ προσωπικόν έπισή ως, ευ ρέθη λειτουργούν έ τούς έ

ξης διδ)λους 1) Μενέλαον Έΐ α,νουηλίδην ιευθυντήν 2) Μιχαήλ Ί ω -
αννίδην, 3) Θεόκλεια Κουκκίδου, 4) ’Ελισσάβετ Π απά— Παρασκευά και
5) Παρθενόπην Π α πα — Παρασκευά. Άργότερον έτοποθετήθη και ό κ.
Χρηστός Ρ α γιά ς έκ Πολυγύρου.
Ά σ χ ο λ ή α τ α τ ώ ν κ α τ ο ί κ ω ν. Ο ι κάτοικοι Βρύσεως, κατ’ εξοχήν
γεωργοί, καταγίνονται έ τήν καλλιέργειαν τών δη ητριακών σίτου, κριθής,
οξιάς (βρύζας), βροδ ης, σικάλεως (είς τά ορεινά) και άραβα σίτου παρά
γοντες άπό 300— 1000 κιλά, δηλ. άπό 7.500 έχρι 25.000 οκάδων. Ε π ί
σης έκαλλιέργουν καί τό Κρούς— δτού εις ποσότητα έχρι 500 όκ. Τούτο
ήτο γέννη α, έ στάχυν σφαιροειδή καί έ σπόρους πλεκτούς καί γυαλιστε
ρούς χρώ ατος γκρι·— πέζ. Τό αχυρόν του ήτο ακατάλληλον πάός χρήσιν.
Ε π ίσ ης καί τό γέννη α ακατάλληλον διά τούς ανθρώπους καί τά κτήνη.
Τό 'έκαλλιέργουν όνον πρός εξαγωγήν, διότι έπωλεΐτο είς τι ήν διπλάσι
άν τής τού σίτου. Μετά τόν αλωνισ όν και τό πέρας τών εργασιών των, έ-
φόρτωνε έκαστος τό προϊόν του Κούς — δτού είς τό α άξι του καί ξεκινού
σα,ν 20— 30 α άξια κατά καραβάνια, καί τά έπήγαιναν είς Ραιδεστόν, ε
πίνειο ν τής Θράκης, τό έπώλουν καί διά τού αντιτί ου του ή,γόραζον δλα
τά χρειώδη τής οικογένειας, δσα δέν ήδύναντο νά τά παραγάγουν δηλ. λά
δι, πετρ έλατον σαπούνι, ζάχαρι, καφέ, αλάτι κλπ.
Α ί γ ε ω ρ γ. έ ρ γ α σ ί α ι έγίνοντο πάντοτε τή συνεργασία δλων τών ε
λών τής οικογένειας δηλ. σκάλισ α, θέρισ α,, τρύγος, καλα ποκιών, αλωνι
σ ός, λίχνισ α κλπ. πλήντών οργω άτων, σπαιρ οΰ, ετακο ίσεως τών δε ατι-
ών καί εταφοράς τής κόπρου καί τών ξύλων έκτελου ένων υπό τών άν-
δρών. "Όταν αΐ γυναίκες καί τά κορίτσια δέν ειχον εργασίαν είς τά χω
ράφια έδούλευαν αλλιά γιά νά ετοι άσουν τό άπαιτού ενον διά τά ρούχα
τών άνδρών σαγιάκι, φανέλλες γιά όλους καί άλλινες κάλτσες (τσοράπια),
επίσης θά ύφαιναν ( έ άγοραστά νή ατα) τά βα βακερά διά έσώρρουχα
(υποκά ισα καί έσώβρακα), προίκες τών κοριτσών επίσης διά καλοκαιρινά
εξωτερικά λευκά βα βακερά δροσερά διά τούς ανδρα,ς καί είδος αλατζάδων
διά τάς γυναίκας καί τά παιδιά. Ε πίσ ης δέ ύφαιναν καί ακριά ζωνάρια
6— 7 πήχεων διά τούς άνδρας, τά οποία έβάφοντο κόκκινα άλικα. Γενικώς
οί χωρικοί ήσαν αύτάρκεις παράγοντες όλα τά είδη ζωοτροφιών καί οικο
τεχνίας. Πλήν τής γεωργίας κάθε οικογένεια, θά είχε τις αγελάδες ή βου
βάλια διά γάλα καί βούτυρον. κόττες κα,ί πάπιες γ ι’ αυγά καί κρέας, ένα
γουρούνι γιά λίπος (λαρδί) όλου τού χει ώνος, καί λουκάνικα, πριτζόλες
καί κρέας διά τις Χριστό ερες.
’Επίσης αρκετό κρασί άπό· τ ’ α πέλι καί ούζο (τσίπουρο, πού τά έβγα
118 Μενελ. Έ ανονηλίδου

ζαν άπο τά τσίπουρά του δ καθείς στά 2— 3 λα, πίκα που ύπήρχον στο χω
ριό. Ά π ο τά σταφύλια α ι γυναίκες θά κρε ούσαν τά άλεξάτα (σταφύλι
αντοχής) γιά τον χει ώνα, τά έβαζαν σέ πιθάρια σταφυλοτουρσί τσα πιά
ολόκληρα διατηρού ενα ιέντδς ούστου σιναπω ένου, τδ έκα ναν πετ έζια
έ ρεστέλια άπο κολοκύθι, κυδώνι καί ελιτζάνες ικρές, θά έκα ναν πελ-
τοσούτζουκα έ σκελίδες καρυδίου, άπο τά όποια κατά τίς βεγγέρες έκο-
πταν κο άτια καί έτράταραν είς δλους ικρούς καί εγάλους. Τίς εγά
λες νύκτες τού χει ώνος αζεύονταν 2— 3 οικογένειες έκ περιτροπής καί οί
έν άνδρες συζητούσαν γιά τίς δουλειές τους ή γιά τήν πολιτική καί τά
φλέγοντα σύγχρονα ζητή ατα, πίνοντας κρασί έ εζέ χοιρινό, αί δέ γυ
ναίκες θά δούλευαν έ τίς ρόκες τους ή έ τδ πλέξι ο καί τά κορίτσια έ
τίς ωα,ντέλλες τους ή βοηθώντας τίς ητέρες τους ένω 'έ’ν χορωδία έλεγαν
καί κανένα τραγουδάκι.
Ή •έπί τής αύταρκείας θε ελιω ένη καί τυποποιου ένη αυτή ζωή διά
τής άξιοποιή,σεως τών εγχωρίων προϊόντων καί τών εργατικών χειρών τής
οικογένειας διήρκεσε σχεδόν έχρι τού Βαλκανικού πολέ ου 1912. Ά πο
τότε σιγά-σιγά ήρχισε ν’ άνατρέπεται έ τήν βραδέως άλλά στα,θερώς
διάδοσιν τής πολυτελείας είς τήν ένδυ ασίαν τών νέων διά τής χρησι ο-
ποιήσεως υφασ άτων τών εργοστασίων κλπ.
Συνέπεια τούτου ήτο ή άνατροπή τού ισοζυγίου παραγωγής καί κα-
τα,ναλώσεως καί ένεκα τούτου ήρχισαν αί πιστώσεις τών ε πόρων υπό τών
όρον νά πληρωθούν στ’ αλώνια, καί ή αισχρά πολλάκις Ικ ετάλλευσις καί
πολλαί οΐκογένειαι έχαναν τήν καλήν σειράν πού είχαν κληρονο ήσει άπο
τούς προπάπους των, έξανε ίζουσαι τά προϊόντα των ακό η άπο τά αλώνια
γιά νά πληρωθούν οί πακάληδες, οί ύφασ ατέ ποροι ( πεζηργένηδες)
καί οί ράπται καί ράπτριες. Κ αί κατά τήν γεννηθείσαν έκ τούτου παροι ί
αν» τούς έ εναν όνον τά δουκράνια στά χέρια « έ τδ δώσε καί δώσε στά
χρέη».
’Ο ν ό ατα οί κ ο γ ε ν ε ι α ρ χ ώ ν κατά τήν αναχώρησιν.
Γεώργιος Έ ανουηλίδης Γεώργιος Θ. X 'Μ ιχαήλ
Μενέλαος Έ ανουηλίδης Θεόδωρος Χ 'Μ ιχαήλ
’Ιωάννης Χρυ-οοβέργης Α ριστείδης Χ 'Μ ιχαήλ
Γεώργιος Κηπουρίδης Γεώργιος Αναγνώστου
Βασίλειος I. Μυλωνόπουλος Χριστόδουλος Μπέρδελης
Ά γγελή ς I. Μυλωνόπουλος Κωνσταντίνος Σεραφείδης
’Αθανάσιος Μυλωνόπουλος Π απά Σεραφεί Βογιατζής
η ήτριος Ν. Τσακίρης Π απά Νικόλαος Χριστοφορίδης
Κωνσταντίνος Χρυσάνθος Κολογιάννης Χρήστος Κιόρογλους
ΜΛουνάρ - Χισάρ (Β ρ ύ σ ις)
Σταύρος Άνδρεάδης
Άνδρε ας Γαριβάλδης
Βασίλειος Ά ν. Παπάζογλους
Άργύριος Άν. Παπάζογλους
Γεώργιος Κούρδουγλους
Αναστάσιος Κούρδουγλους
Άργύριος Κούρδουγλους
Ιωάννης Ά π. Άποστολίδης
Κωνσταντίνος Κουγιου τζής
Γεώργιος . Αλβανός
η ήτριος Πυρίλης
Ευστράτιος Ζγουρής
Αγάπιος Καρα ανλίδης
Γεωργάκης Χρ. Ντούπτσογλους
Πολυχρόνιος ούπτσογλους
Πολυχρόνιος Ντούπτσογλους
Κωνσταντίνος Τούργιαλης
Αναστάσιος Μπακιρτζής
Χατζή Κωστάκης
X Σταυρής
' Ιωσήφ Μήρος
X' 'Γεωργίου
Κώστας Πέτσογλους
η ήτριος Καραδό νας
Χρ. Καραδό νας
Γ. Χατζηγιαννακος
Ά θ. Ταλίκα,τζης
Ιωάννης Πυρίλης
Χρυσοβέργης Πυρίλης
Άγγελακός Πελτέκης
’Ιωάννης Σκεπαστιανός
Κωστάκης Βαρβάρας
Γ. Νταή ογλους
Πολύχρονης Βασιλικού
Γ. Μαβίνης
Χρ. Κουλαξίζης
Κ. Τρα παλόζης
η . Τσογγαραλής
Γιαννακος
Ν ικ. Κούκος
’Ιωάννης Βεράκης
’Ιωακεί καί
η ήτριος Χ'Άλ πάνης
η . Αρα πατζής
Κ. Τερζής
Γ. Μουχτάρης
Γ ιαννακος Μπέδρελης
’Ιωάννης Μπακιρτζής
Άλεξανδρής
Κ. Γα,νίτης
Κ. Κούκος τής Ξαφένιας
Ευάγγελος Τσαλίκης
Θανάσιος Σ υρνιώς
Γιάγκος Σκοπιανός
Γ. Μουταφτσής
Εύδόξιος αδάκος
Γρηγόριος Ιίά πης
’Ανν ιώ Τ σολάκαινα
Βαγγέλης Βεράνης
Σπύρος Κατζαβούκης
Έλεγκά,κη Μπαχαρ ούδα
Κωνσταντίνος Οίκονό ου
’I ώάννη ς ’Α πα.τζή ς
Γ. Κοκύζης
Αριστείδης Μαραγκός
Χρ. Κούκκος
Γ. Τσα πάζης
Πολυχρόνιος τής Σουρής
’Ιωάννης Καραφατ ές
η . ουλγέρογλου
Χρυσαυγή Γεωργιάδου
η . Φουτσουτζής
’Ελευθέριος Κουνδουράς
η . Τσίρος
Μιχαήλ Μυλωνόπουλος
Καρά Θω άς
’I . Κασπάρης
Κουρου ιχαλάκης
420 Μενελ·. Έ ανονηλ(δο'ΐ)

η . Τσαλίκης Κωστής Κύρτσος

Θανάσης Σταθήσας Θω άς τής Μαργώς
Γ. Καλκαντζής Έλεονώρα Γιαλπάκη
’Απόστολος Μυλωνύπουλος Μαρ ιγώ Σγουράφαινα
’Ιωακεί καί Γεώργιος αδάκος Σπ. καί ’Απόστολος Κουγιου τζής
,Αγγελάκης Καραγκιαούρης Νικολής ’Αρβανίτης
Ά ννιώ Βαλκάναινα Λουλουδής
Χαράλα πος ’Αρβανίτης Ικαί ’Αν. Χα,τζόγλους
Μιχαήλ, Στέφανος, Θεόδωρος Χρ. ’Αρβανίτης
Π αναγιώ τα Τερζούδα Κύπρος
Χρηστός Μ πογιατζής Κυρ αν too Ν έϊτ σογ λου
Ά νδρέας Μπόζης Μπακιρτζής Γ.
Μήνιος Κ. Χρ. Άγγελόγλους
Κ. Καρουγκουντίκης Μελετής
Στανίτσας Σ τ αΰ ρ ος Κ ούρδ ου γ λου ς
Θεολόγος Βαφείδης Ά λέξης Στέργιουγλρυς
η . Χατζογλους η . Πετι έζης
Νικ. Κα πούρογλους Πολ. Τάζογλους
η . Μαραγκός Στα άτης Ράπτης
Π υρ ίλης Κ. η . Τουρλιάδης
Μουτσαλής Μηχαλιός
Χ'Κωστάκης Χριστ. Κοστρώτης
Ά γγελακδς Χρ. καί Άναστ. Μπακιρτζής
Γιάννης Τερζής Θεολόγος Ντε ιρτζής
Ί<υάν. Π απά Οικονό ου Έλεγκάκη Χονδρή
Τ ιτίκης ’Απόστολος Κασάπης
Σάζαρολης Γεώργιος Κουρουπέτς
Μηλιά Χρυσολέων Οίκονο ίδης
Γ. Στέργιογλους Γ. Γρίβας
Ά θ . Τάζογλους Καρτάλλης
Μηττάκος IΙαναγιώ της Μυλωνάς
Παρασκευάς Καλούδης
Ά νέστης Μυλωνάς Αεσποινιώ Άρχοντούς
Πασχάλης Κ οστρωτής Μόσχαινα Καλιτσή
Γ εcορ γ ά κη ς Ν τε ρ ι ρτ ζή ς Εύσεβεία Πολυ ένους
Καρακαλογιάννης Πολυχρόνης Τρα παλόζης
Μιτικλής Θ εΐοκλή ς ουλγ έρ ογ λου ς
’Αλέξιος Ά π . Ίω αννίδης Έσκιτζής
Μολδαβάνης Χρ. Ντα άτης
Μπουνάρ - Χισάρ (Β ρ ύ ο ις) 121

Κ. Άλ πάΥης Γεώργιος Α λέξιος

Ά ν . 'Παπαδοπούλας Περικλής Τσαγγάρης
Κουλκουνατσέσσα Αναστασία Βεράνη ϊσόρλουλη
Χρ. Πέτρας Νικ. Μουτα,φτσής
Καβούνα Χριστόδουλος Έρ εινογλους
Λα πής Γ. Ιναλουδόπουλος και άλλοι ών
Χρ. Κανδηλανάπτης ας διαφεύγουν τά ονό ατα.
Νικ. Φρα παλόζης

Κατά τάς προότας η έρας τοΰ ’Οκτωβρίου 1922 ώς βό βα έπεσεν ή

πληροφορία τών Έλλην. ’Αρχών, δτι εντός τακτικής προθεσ ίας έπρεπε
νά έγκαταλεί'ψω εν τήν γήν τών πατέρων ας. 'Ό σοι δεν είχαν κάρρα
έκλήθησαν νά πάρουν από τά έπιταχθέντα από τους Τούρκους. ' ς άλλύ-
φρονες έβαλεν έκαστος στό α άξι του, δ,τι έκρινε προτι ότερον κα'ι άφοΰ
έφιλήσα ε έ συντριβήν κα,ρδίας τά άγια χώ ατα τής χώρας τών πατέ
ρων κα'ι προγόνων ας έξεκινήσα εν κατά καραβάνια συνεχή σχεδόν δλοι
ό αδικώις πλήν τών ιοικ. ’Αρχών, οί όποιοι είχον διαταγήν νά είνουν
έχρι τής τελείας έκκενώσεως τής Θράκης. Πεζοποροΰντες σχεδόν πλήν
τών παιδιών και γερόντων που έκάθηντο έσα στά α άξια, ετά Ιδθή ε-
ρον οδοιπορίαν έφθάσα εν έσω Γέννης — 4 0 )’Εκκλησιών Χάβζας —
Άδριανουπόλεως — Καραγάτς έχρι τοΰ ιδυ οτείχου. Έκεΐθεν τά έν
γυναικόπαιδα ετά τών αποσκευών έφορτώθησαν είς βαγόνια κα,ί έφθα-
σαν είς Ά λ εξ) πολιν, τά δέ α άξια έ ένα ή δύο άτο α έκαστον όδικώς
κατήρχοντο καί αυτά. Ε ίς τήν ’Αλ εξ α νδ ρού πολ ι ν έ είνα εν έσα είς τά
βαγόνια, έχρις δτου αί ηχαναί τών Σ ιδ) ω ν προφθάσουν νά άς ετα
φέρουν περαιτέρω, έπί εβδο άδα, σχεδόν. Λόγιο ή ΰπάρξεως ενιαίου προ
γρά ατος έγκατα,στάσεως οί κάτοικοι Βρύσεως διηρέθησαν καθ’ ο άδας
καί έγκατεστάθησαν είς διαφόρους πόλεις καί χωρία από τοΰ 'Έβρου έ
χρι Θεσ) νίκης καί "Άργους Όρεστικοΰ, δπου έκαστος είχε γνωστόν ή
συγγενή τινα. Σή ερον Βρυσιώτες (Μπουνάρ — Χισσαρλήδες) εύρίσκον-
ται εγκατεστη ένοι είς Σουφλί, Κο οτηνήν, Ξάνθην, ρά αν, Προσω-
τσάνην, Ά νδριανήν, Πτελέαν, Φωτολεΐβος. Καβάλαν. Σέρρας. Θεσσαλο
νίκην καί "Αργος Όρεστικόν καί εις πολλά άλλα έρη άγνωστα είς η άς,
λόγο.) τών πολλών ετακινήσεων πού έκα αν από τόπου εις τόπον.

Σ Η Μ Ε Ι Σ Ε ΙΣ : Α ' σελ. 3. — Ό ναός Ά γιου Κωνσταντίνου καί Ε λέ

νης διά νά επαρκή είς τήν ανάγκην κερ άτων έκοπτε νο ίσ ατα 5 πα
ρόδων από κίτρινοτιενεκέ έ ειδικήν σφραγίδα, πού κατασκεύασεν ό Κώ-
τσος Κουγιου τζής καί είς τήν οποίαν είκονίξαντο οί "Αγιοι. Τά νο ί
122 Μενελ. Έ ανονηλίδου

σ ατα αυτά (τενεκέδες), άν καί έσωτερικώς εν τω ναώ καταναλώσεοος,

έγίνοντο δεκτά καί είς τήν άγοράν παράλληλα έ τά τουρκικά καί τά κα
πίκια (ρου ανικά) πού έφερναν οί εταβαίνοντες καί επιστρέφοντες έκ
Βλαχίας Κερα οπο ιοί.
Β '. — Ε πίσ ης άγιασ α παλαιόν ύπήρχεν ολίγον πέραν τοΰ Π αρθε
ναγωγείου επί τής οδού, λεγό ενον τής Ά γ ια ς Παρασκευής, οπό1·
θεν άνέβλυζε ρυάκιον, έπήγαιναν δέ τακτικά αΐ γυναίκες καί οί πιστοί
κα,ί άναβαν κηριά. Π ερί τοΰ άγιάσ ατος τούτου ύπήρχεν ή δεισιδαι ο
νία, δτι τήν νύκτα έβγαινιεν άπό έσα ένα βουβαλάκι ( πουντέκι), καί ώς
έκ τούτου δταν τήν νύκτα έπιερνούσα εν απ’ εκεί ώς εξ ένστικτου έβιαζό-
ιεθα ν ’ απο ακρυνθού ε γρήγορα.
Γ 7. Πα,ρέκει καί εντός τής αυλής τοΰ Κωνσταντίνου Τρα παλόζη, υπήρ
χαν ίχνη παλαιού κτιρίου, πού τό έλεγαν πούρτζι. Λέγεται ότι ήσαν τά
ερείπια αρχαίας ονής, ή οποία περιελά βανε ολην τήν έκεΐ περιοχήν.
Ε ντός δέ τής αυλής τού Μανωλάκη Χρυσοβέργη πα,ρέκει κατά τήν καλ
λιέργειαν τού κήπου έξήχθησαν οστά παλαιών νεκρών, τά όποια ίσως νά
ήσαν τής ονής νεκροταφεΐον.
Είς άπό στάσιν δέ ή ισείας ώρας έκ Βρύσεως ύπήρχεν εν άρχα,ΐον κτί-
ριον έκτισ ένον έ λίθους λαξευτούς, πού οί Τούρκοι τό έλεγαν «Τεκέ»
Καί αυτό φαίνεται θά ήτο οναστήριον.
Τό ύδραγωγείον (Βρύσεο^ς) έκτισεν ό Ίουστιανός έ άφετηρίαν τά
πηγάζοντα, άπό τάς πηγάς Μπουνάρ Χισάρ ύδατα, όπόθεν έσχη ατίζετο
ό Τέαρος ποτα ός. Είς τάς πηγάς αύτάς έστρατοπέδευσεν δ αρεΐος τού
'Τστάσπους κατά τήν εκστρατείαν εναντίον τών Σκυθών τω 515 π.Χ. επί
τριή ερον. Ό αρεΐος θαυ άσας τήν διαύγειαν τού πηγαίου νερού κατά
τήν επιστροφήν του έστησε στήλην έ τήν επιγραφήν. «Τεάρου ποτα ού
κεφαλαί ύδωρ άριστόν τε καί κάλιστον, λέγει δ 'Ηρόδοτος. (Βιβλίον
.7 κεφ. θ .).
 ΜΙΛΤΙΑΔΟΥ Σ Α Ρ Α Ν Τ Η

ΠΕΡΙ ΚΛΗΡΟΔΟΤΗΜΑΤΟΣ ΑΝΔΡΕΟΥ ΛΑΜΓΤΑΔΑΡΙΔΟΥ

Α '. Ε Κ Θ Ε Σ Ι Σ
Μιλτιάδου Σαραντή, έλους τοΰ ιοικ. Συ βουλίου τοΰ Τα είου ’Ανταλλα
ξί ων Κ .Κ .Π ., έπί τής ύποθέσεως τοΰ Ά νδρ. Λα παδαριδείου κληροδοτή
ατος τής Έλλ. Κοινότητος Μακράς Γέφυρας (Άνα,τ. Θράκης).
Ό Ά νδρέας Νικολάου Λα παδαρίδης, γεννηθείς εν Μακρά Γεφύρ
(ούζούν κιοπροΰ) τής Ά νατ. Θράκης καί άπδ ετών έ πορευύ ενος καπνά
έν Αίγύπτω ειχεν έγκατα,σταθή είς ;τό Κάϊρον. Έ πνεό ενος δέ άπδ τήν
διακρίνουσαν τους "Ελληνας φιλοπατρίαν καίτοι έπλούτισεν είς τήν ξένην
καί ήδύνατο είς ξένας εγαλουπόλεις νά δαπανά καί διασκεδάζη τά πλού-
τη του, δέν έλησ όνησε τήν πτωχήν καί άση ον πατρίδα του. Μή έχων ίδια
τέκνα,, ώς ηδέποτε νυ φευθείς, έσκέφθη καί άπεφάσισε νά διαθέση τόσον
έν ζωή όσον καί ετά θάνατον τήν περιουσίαν του πρδς όρφωσιν καί έκ-
παίδευσιν τών έν Μακρα Γέφυρα συ πατριωτών του, φρονών, δπως λέ
γει δ ίδιος έν τή διαθήκη το υ : «"Οτι ή ελληνική έκπαίδευσίς «τής οποίας
εγώ έστερήθην κατά τήν παιδικήν ου ηλικίαν «ενεκεν έλλείψεως σχο
λείων έν τή Π ατρίδι ου καί αί πρακτικαί γνώσεις έν τώ βίω είναι οΰ ό
νον έθνικαί ασπίδες» τών έλλήνων τής Θράκης, αλλά καί φρουροί τών
άπαραγράπτων δικαιω άτων τοΰ "Εθνους έν τώ ΰποδοΰλω Έλληνισ ω».
Οΰτω άπδ τοΰ 1901 ήρξατο ερι νώ ν διά τάς σχολικάς άνάγκας τής
Μ. Γέφυρας, δτέ έν ένισχΰων τών προϋπολογισ όν τής ελληνικής κοι-
νότητος δτέ δέ συνεισφέρουν διά τήν άνέγερσιν νέων σχολικών κτιρίων.—
(πρακτικά δη ογεροντίας καί ’Εφορείας Μ. Γέφυρας άπδ 1902—-1904).
Π ρδς όλοκλήρωσιν δ ως τής φιλοπατρίας του δ Ά νδρέας Λα παδα-
ριδης τήν 21 Φεβρουάριου (ν. ή ερ.) τοΰ 1906 συνέταξε τήν διαθήκην του
κατά τρόπον, ώστε δλη ή περιουσία του νά διατεθή διά πατριωτικούς σκο
πούς ολονότι είχε καί στενούς συγγενείς.
έκα επτά ήνας ετά τήν σύνταξιν τής δια,θήκης του, ήτοι τήν 9
’Ιουλίου 1907 δ Λα παδαρίδης άπεβίωσε καί ή διαθήκη του έδη οσιεύθη
παρά τοΰ έν Αλεξάνδρειά Προξενικού ικαστηρίου τής Ελλάδος.
ι’ αυτής έγκαθιστα κληρονό ους του. α) τδ Οικου ενικόν Πατριαρ-
χείον (Κωνσταντινουπόλεως), β) Τήν έν Καΐρω αδελφήν του Ευθυ ίαν
καί γ ) Τά τέκνα τής προαποβιωσάσης αδελφής του Μαγδαλινής. Α λλά
τούς έν έγκαταστάτους συγγενείς του περιορίζει είς ελάχιστα ποσά είς ά
πδ δήλου πράγ ατα, είς δέ τό Οικου ενικόν Πατριαρχεΐον άφίνει άκεραί-
124 Μ ιλτιάδσυ Σαραντή

αν σχεδόν τήν περιουσίαν του, άνερχο ένην είς τριάκοντα περίπου χιλιά
δας λιρών άγγλίας υπό τόν όρον όπως έκ τών προσόδων αυτής, διότι τό
πληροδότη α τό θέλει αναπαλλοτρίωτο ν, τά πέντε εκατοστά διατίθενται υ
πέρ τώιν αναγκών τοΰ Πατριαρχείου, όλα δέ τ’ άλλα χρη,σι οποιώνται διά
τήν συντήρησιν κα'ι άνάπτυξιν τών έν Μ. Γέφυρα Λα παδαριδείων εκπαι
δευτηρίων καθ’ ον τρόπον ’Εκείνος περιγράφει έν τή διαθήκη του.
■ ιά τής διαθήκης του έκτελεστάς τής τελευταίας θελήσεώς του άφί-
νει: α) Τόν έκάστοτε Οικου ενικόν Πατριάρχην, β) Τόν έκάστοτε Μη
τροπολίτην Ήρακλείας. γ ) Τόν Νέστωρα, Τσανακλήν. δ) Τόν ’Αλέξαν
δρον Ρόστοβιτς καί ε) Τόν Ίω ά ννην α ασκιάδην, και διατάσσει όπως
έν περιπτώσει παραιτήσεως ή θανάτου τών τριών τελευταίων εκτελεστών
τους άντικαταστάτας α,ΰτών διορίζη ό Οικου ενικός Πατριάρχης.
Αυτα'ι είναι είς γενικάς γρα άς αΐ διατάξεις τής διαθήκης.
Ε Κ Κ Α Θ Α Ρ ΙΣ ΙΣ Τ Η Σ Κ Λ Η Ρ Ο Ν Ο Μ ΙΑ Σ . Π ώ ς έγινεν ή έκκαθά-
ρισις τής κληρονο ιάς; Μετεγράφησαν τ ’ άκίνηα έπ’ όνο α,τι τοΰ Οικου
ενικού Πατριαρχείου; περισυνελέγη ή κινητή περιουσία τοΰ διαθέτου;
καί κατετέθη είς τράπεζαν όπονς θέλει ό διαθέτης; Είς ποιαν τράπεζαν καί
επ’ όνύ ατι τίνος κατετέθησαν οί εύρεθέντες τίτλοι αξιών τοΰ κληροδοτή
ατος; ποΰ εΰρίσκονται σή ερον;
Τίποτε έξ όλων τούτων δέν έ φαίνεται έ'ξ επισή ων εγγράφων τοΰ
φα.κέλλου. ιά τοΰ ΰ π ’ άριθ. 1761 άπό 17)5)28 προς τόν 'Τπ. Γεοοργίας
τ ή α Κληροδοτη άτων, ό Γεν. Πρόξενος έν Καΐρω άπέστειλε τό ΰπ’ άριθ.
107 άπό 18 Αύγουστου 1908 άντίγραφον έκθέσεως άπογραφής ή περιουσία
ανέρχεται είς 18.000 λίρας περίπου. ’Ε ξ απλών ση ειώσεων αίίτινες χα
ρακτηρίζονται ώς πληροφορίαι προερχό εναι έξ’ 'έπιστολής τοΰ έν Καΐρω
δικηγόρου Κ. Άνα,στασιάδου, δστις πολΰ πιθανόν νά είναι καί ό συντά-
ξας τήν διαθήκην τοΰ Α. Άα παδαρΐδου, προς τό Οικου ενικόν ΓΙατριαρ-
χείον, πλη ροφ οροΰ εθα όνον ότι ή κατ’ Αύγουστον τοΰ 1907 περιουσιακή
κατάστασις τοΰ διαθέτου παρουσίαζε τήν κάτωθι οικονο ικήν κα,τάστασιν
(Η δ ε συνη ένου Π ίνακα ΰπ’ άριθ. 1).
α. 1) ’Αγροτικής Τραπέζης τίτλ. 575 άξίας Αιρ. Ά γγλ . 4600
2) Έ θν. Τραπέζης Αίγυπτου 42 » 840
3) Ε ταιρείας 'Τδάτων Κάιρου 200 » » » 1400
4) Τοκο ερίδια 40 » » 180
5) Έ τ. Παγοποιείου Καΐρου 212 » » » 850
6) Σιδηροδρό ων Α. Ρω υλίας 49 » » » 318
7) Ε ταιρείας 650 » » » 335
8) Ε ταιρείας 250 » » 125
9) Γίωληθέντα 3000

Σΰνολον 1.1638
Π ερ ί κληροδοτή ατος τοΰ Λ α πα δ αρί δ ου Ά ν δ ρ . 125

Καί ή οικονο ική -αυτή κατά στα σις, κατά τήν αρτυρίαν τοΰ ίδίου ση
ειώ ατος, διεβιβάσθη πρός τήν Κοινότητα Μ. Γέφυρας διά τοΰ ΰπ’ άριθ.
Πρωτ. 5459 από 18 Αύγουστου 1907 Πατριαρχικού Γρά ατος.
Πληροφορίας περί τής ακινήτου περιουσίας τοΰ κληροδοτή ατος έχο-
εν καί εκ τοΰ εγγράφου τής κοινο ποιηθείσης πρός τούς 'εκτελειστάς τής
διαθήκης αγωγής τών κληρονό ων συγγενών τοΰ διαθέτου, από 1 ’Ιουνίου
1925, δι’ ής επιδιώκεται ή ίδιοποίησις τοΰ εριδίου τών εκπαιδευτηρίων
Μ. Γέφυρας, κατόπιν τής υποχρεωτικής ανταλλαγής τών ελληνοτουρκικών
πληθυσ ών δυνά ει τής από 31 Ίανουαρίου 1923 Συ βάσεως εν Λωζάνη.

ΙΑ Θ Ε Σ ΙΣ Τ Ν Π Ρ Ο Σ Ο Ν Τ Ο Τ Κ Λ Η ΡΟ Ο Τ Η Μ Α ΤΟ Σ

"Οπως στερου εθα, έγκυρων πληροφοριών περί τής έκκαθαρίσεως καί τα-
κτοποιήσεως τοΰ κληροδοτή ατος, οΰτω στερου εθα κατά τό πλεϊστον καί
πληροφοριών περί τών πραγ α,τοποιηθέντων έχρι σή ερον προσόδων αύ
τοΰ ώς καί τής διαθέσεως αυτών ή ή συ φώνως πρός τήν τελευταίαν θέ-
λησιν τοΰ διαθέτου.
Α ί πληροφορίαι ας περιορίζονται είς όσα τό Οικου ενικόν Πατρι-
αρχιεΐον άνακοινοί διά τοΰ ΰ π ’ άριθ. 692 από 13 Μαρτίου 1962 απαντητι
κού γρά ατός του πρός τόν έν Κων)πόλει Γεν. Πρόξενον τής 'Ελλάδος
καί όσα συ ,πληροί διά τοΰ άπό 20 Μα,ΐου 1930 ση ειώ ατος τϋυ πρός τόν
ίδιον Γεν. Πρόξενον.
Έ κ τοΰ πρώτου Πατριαρχικού Γρά ατος ανθάνο εν ότι άπό τής
16 Απριλίου 1914 έχρι, τής 3.1 εκε βρίου 1921, τελευταίαν τοΰ κληρο
δοτή ατος τούτου έκκαθάρισιν, άναλογοΰσι τή Κοινότητι Μ. Γέφυρας καί
τώ Οίκου . Πατριαρχεία) έν όλω Γ. . 427.918.4. "Ο τι έναντι τοΰ ποσού
τούτου ο έν Καίρω εκτελεστής τής διαθήκης κ. Ν. Τσανακλής άπέστειλε τό
1921 είς τό Οίκου . Πατριαρχείον Γ. . 265.410 είς νό ισ α ’Αγγλικόν,
έξ ών τό Πατριαρχείον έκράτησε Γ. . 13.270.5 ώς αναλογούν αύτώ ε-
ρίδιον τό δέ υπόλοιπον άνερχό ενον κατά τή,ν τότε αξίαν τοΰ ’Αγγλικού
νο ίσ ατος είς λίρας Τουρκ. τρεις χιλιάδας, δύο κατέθηκεν είς τήν έν Κων)
πόλει ιεύθυνσιν τοΰ Μονοπωλειου τών καπνών, πρός αποστολήν αυτού διά
τής ίεράς Μητροπόλως Ή ρακλείας είς τήν δικαιούχον Κοινότητα Μ. Γε-
φΰρας. "Ο τι ή καταστάσης δυνατής τής παραλαβής τοΰ ποσού αύτοΰ οΰτε
παρά τής Μητρ. Ή ρακλείας οΰτε καί παρά τοΰ δικαιούχου Κοινότητος έ-
πεστράφη τοΰτο είς τά Πατριαρχεία καί άποφάσει τοΰ .Ε.Μ. Συ βουλί
ου διενε ήθη κατά εκέ βριον τοΰ 1922 — έπελθούσης έν τώ εταξύ τής
διαλύσεως τής Κοινότητας Μ. Γέφυρας — είς τάς ένοριακάς σχολάς τής
’Αρχιεπισκοπής. ( έον ενταύθα νά ση ειω·θή ότι τό Οίκ. Πατριαρχείον
έκ συ φώνου ετά τών άλλων εκτελεστών έχει τό δικαίω α έκ τής διαθή
126 I Μ ιλτιάδου Σ α ραντή

κης νά 'διαθέτη τά πλεονάζοντα εισοδή ατα διά γενικωτέρους σκοπούς, αλ

λά ετά τήν έκπλήρωσιν τών υποχρεώσεων του προς τά Λα παδαρίδεια
κληροδοτή ατα).
"Ο τι δ αυτός εκτελεστής άπέστειλε τή 2 Μαΐου 1924 ετά τών σχετι
κών καταστάσεων τής έκκαθαρίσεως ό έκ Γ. . 10.502.8, όπερ σύν τή άπό 1
’Ιανουάριου 1922 έκκαθαρίσει έπεφυλάχθη ίνα άποστείλη κατόπιν τής υπό
τοΰ Οικου ενικού Πατριαρχείου παροχής αύτώ πληροφοριών ώς προς τήν
διάθεσιν τού διά τά εν Μ. Γέφυρα Λα παδαρίδεια έκπαιδευτήρια προορι-
ζο ένου ποσού, ετά τήν διάλυσιν τής Κοινότητος διά τής ανταλλαγής τών
κατοίκων αυτής. Καί ότι τό ώς άνω αναλογούν τής Κοινότητι Μ. Γέφυ
ρας υπόλοιπον τής χρήσεως άπό 16 ’Απριλίου 1914 έχρι τής 31 εκε
βρίου 1921 ώ>ς καί τό αναλογούν α,ύτή ερίδιον έκ τών άπό 1 Ίανουαρίου
1922 καί έφ,εξής καθαρών τού κληροδοτή ατος εισπράξεων ευρηνται είς
χείρας τού έν Καΐρω έκτελεστού τής διαθήκης κ. Ν. Τσανακλή, 'έν ανα ο
νή διατελούντος τών άνωθι νη ονευ ένων πληροφορούν, ών ή παροχή
καθυστέρησε, καθόσον δεν έπετεύχθη ή άπαιτου ένη σχετική συνεννόησις
εταξύ Πατριαρχείου καί Μητροπολίτου Ήρακλείας.
Έ κ δέ τού ση ειώ ατος τό όποιον άς παραπέ πει είς τό νη ονευ-
θέν Γρά α ανθάνο εν έπιπροσθέτως ότι τό άπό τού έτους 1921 έχρι
31 εκε βρίου 1929 αναλογούν τή Κοινότητι Μ. Γέφυρας ποσόν εκ Γρο-
σίων ιατ. 730.019.5 τού Λα παδαριδείου κληροδοτή ατος ,εύρη,ται παρά
τώ έν Καΐρω κ. Ν. Τσανακλή, δι’ όν ση ειού εν έν τώ ύπ’ άριθ. 692 άπό
13 Μαρτίου 1926 ή ετέρα» έγγράφφ λόγον.
’Ανεξαρτήτως τής καταστάσεως ταύτης άπό τού έτους 1925 έδη ι-
ουργήθη καί νέα έπί πλέο,ν δυσάρεστος κατάστασις πραγ άτων. ιότι οί
συγγενείς τού Α. Λα παδαρίδου συνεγκατάστατοι δέ είς τήν κληρονο ιάν,
ήγειραν ένώπιον τών Μ. ικαστηρίων έν Αίγύπτψ άπό τοΰ 1925 αγωγήν
κατά τών εκτελεστών τής διαθήκης, άξιούντες όπως τό διά τά έν Μ. Γ έ
φυρα προωρισ ένον κληροδότη α περιέλθη είς τούς αυτούς ίσχυριζό ενοι
ότι δέν ύφίστανται πλέον έκεΐ ούτε ελληνική κοινότης ούτε Λα παδαρίδεια
’Εκπαιδευτήρια. Καί είνε έν αληθές ότι τό πρωτόδικον δικαστήριον διά
τής ύπ’ άριθ 6781 άπό 10 Μαρτίου 1927 άποφάσεώς του, άπέφυγε νά εί-
σέλθη είς τήν ουσίαν τής ύποθέσεως άποφανθέν, ότι θά έπρεπε προηγου
ένως τό αρ όδιον έπί τής προσωπικής καταστάσεως δικαστήριον ν ’ άπο-
φανθή.
α) ’Εάν ούτοι δικαιούνται, ή ου νά ζητήσωσι τήν ακυρότητα τού κλη
ροδοτή ατος καί 6) ιέν περιπτιοσει άκυρώσεως είς ποιους θά έπρεπε νά
δοθή ή διαχείρησις ή ή κυριότης τού κληροδοτή ατος, άλλ’ ή άπόφασις αύ-
Π ερ ί κληροδοτή ατος τοΰ Λ α παδαρίδου Ά ν δ ρ . 127

τή δέν τακτοποιεί τό ζήτη α όπως καί νο ι οποιεί τό ή έτεραν Τα εΐον έ

ναντι τών εκτελεστών τής διαθήκης.
Έ ξ άλλου καί οί ’έ νάγοντες κληρονό οι δέν παρέ ειναν ’ ιέσταυρω
ένος χεΐρας. Ά π ό 4 Νοε βρίου 1930 ήσκησαν κατά τής πρωτοδίκου άπο-
φάσεως τό ένδικον έσον τής έφέσεως καί είς τους δικαστικούς αγώνας τά
απρόοπτα δέν είναι σπάνια. Ή έφεσις έπρύκει,το νά συζητηθη τήν 18 Νοε
βρίου 1930 άγνοοΰ εν δέ τό αποτέλεσ α αυτής.
Έ άν διά τοΰ καταλογισ οΰ ευθυνών έπανήρχετο ή ρύθ ισις τοΰ άξιο-
λόγου τοΰτου διά τάς εκπαιδευτικός άνάγκας τών προσφύγων κληροδοτή
ατος δέν θά ήτο παντάπάσι δύσκολον νά τους καταλογίση τις. Εις δ έν
τούτοις ση είον έχει περιέλθη όχι όνον ή διαχείρισις τοΰ κληροδοτή α
τος καί ή διάθεσις τών προσόδων αΰτοΰ, αλλά καί αυτή α,ΰτη ή περαιτέρω
ΰπαρξίς του, φρονώ ότι έ'πιβάλλεται ή ά εσος λήψις συντό ων έτρων άπό
έρους τοΰ ή ε,τέρου Τα είου διά τήν ταχεΐαν έκκαθάρισιν τόσον τής προ-
Οωρινής ανω αλίας όσον καί τής γενικωτέρας αΰτοΰ θέσεοος.
Κατά ταΰτα, κατά τήν γνώ ην η ών, τό Τα εΐον Ανταλλαξί ων α
νεξαρτήτου τών έχρι τοΰδε συντελεσιθέντων διαβη άτων του θά έπρεπε
έκ νέου νά προβή είς τ ’ ακόλουθα διαβή ατα.
Α ' Νά όχληση τους επιζώντας έκτελεστάς τής διαθήκης, ήτοι α) τό
Οικου ενικόν Πατριαρχεΐον, β) τόν ητροπολίτην Ήρακλείας καί γ ) τόν
κ. Νέστιορα Τσανακλήν, καί νά ζητήση όπως άναγνωριοθή παρ’ αυτών ώς
ό οναδικός καθολικός διάδοχος τής Ελληνικής Κοινότητος Μ. Γέφυρας
καί τών Λα παδαριδείων κληροδοτη άτων συ φώνως προς τους ιδρυτικούς
νό ους τοΰ Τα είου. Έ ν ανάγκη δέ νά προκαλέση καί δικαστικήν άπό-
φασιν περί τοΰτου.
Β ' Νά ζητήση από τοΰς ώς άνω έκτελεστάς τής διαθήκης τοΰ Λα -
παδαρίδου, όπως τ ’ άναλογοΰντα είς τήν Κοινότητα Μ. Γέφυρας καί τά
Άα παρίδεια έκπαιδευτήρια ποσά έκ τών προσόδων τοΰ κληροδοτή ατος
καί τά οπωσδήποτε καθυστερού ενα άποσταλώσιν τό ταχΰτερον είς τό Τα
εΐον ’Ανταλλαξί ων τηρου ένων πάντοτε τών διατάξεων τής δια,θήκης,
άποστέλλονται δέ εφεξής τακτικώς είς αυτό.
Γ ' Ά π ό τοΰς ίδιους έκτελεστάς νά ζητηθούν πληροφορίαι επί τής ση
ερινής καταστάσεως τοΰ κληροδοτή ατος. ’Ή το ι: α) Π οια είνε τ’ ακί
νητα τ ’ άποτελοΰντα αΰ'τό, ποΰ εΰρίοκονται καί είς ποιου όνο α είναι εγ
γεγρα ένα. 6) Ά π ό τι ούγκειται ή κινητή περιουσία τοΰ κληροδοτή ατος,
είς ποίαν τράπεζαν εινε κατατεθει ένη καί έπ’ όνό ατι τίνος.
' Λεπτο ερή κατάοτασιν τής διαχειρίσεως τοΰ κληροδοτή ατος α)
Ά π ό 16 Απριλίου 1914 έχρι 31 εκε βρίου 1911 β) Ά πό 1 ’Ιανουάριου
1922 έχρι τής 31 εκε βρίου 1930.
128 Μ ιλτιάδου Σα ραντή

Ε ' Νά ζητηθούν σαφείς καί κατηγορη ατικά! πληροφορίαι άπό τόν

κ. Κανδίογλου επί τής διεξαγωγής τής δίκης καί νά έρωτηθή περί τών α
ξιώσεων τάς οποίας θά είχε διά τήν ύπεράσπισιν τών δικαιω άτων τοΰ
Τα είου.
Σ Τ ' "Οτι τό Τα εΐον οφείλει νά άφίση τήν παθητικήν του στάσιν καί
ν’ άναλάβη τήν πρωτοβουλίαν τής διεκδικήσεως καί έξασφαλίσεως τών δι
καιω άτων του έπί τοΰ κληροδοτή ατος.

Β ' Λ ΑΜΓΙΑ A P I ΕΙ Ο Ν Κ Λ Η ΡΟ Ο ΤΗ Μ Α
Κ Ο ΙΝ Ο Τ Η Τ Ο Σ Μ Α Κ ΡΑ Σ Γ Ε Φ Τ Ρ Α Σ (ΑΝ. Θ Ρ Α Κ Η Σ )

"Ολη ή ιστορία του, ως εξάγεται έκ τών πρακτικών τής Κοινότητος

καί τής σχετικής αλληλογραφίας τοΰ Οικου ενικού Πατριαρχείου, ("Ε
βρου) καί Γενικού Προξενείου Κωνσταντινουπόλεως.
Ό αεί νηστος Ά νδρέας Λα παρίδης έγεννήθη έν Μακρα, Γέφυρα
τής Θράκης, έζη.σε δέ καί έξήσκησε τό ε πορικόν του στάδιον, ώς Κα
πνέ πορος έ’ν Καΐρω, ένθα καί άπέθανε τφ 1907.
Ή ένεργετική του δράσις υπέρ τών εκπαιδευτηρίων τής γενετείρας του
ήρχισε περίπου κατά τά επ'] 1901 — 1902. {Τπό τύπον ετησίων χορηγιών
άπέστελλεν τότε έκ Κάιρου, πρός ένίσχυσιν τοΰ Σχολικού προϋπολογισ ού
τής πατρίδος του,χρη ατικάς άποστολάς έκ λιρών χρυσών εξήκοντα (60)
(πρακτ. Γεν. Συνελ. Μακρας Γεφύρας 22 Σεπτε βρίου 1903).
Κατά τήν αϋτήν περίοδον άπέστειλεν έκτακτον χορήγη α πρός άπο-
περάτωσιν τοΰ Άρρεναγωγείου έξ εκατόν εξήκοντα λιρών. ’Επίσης έτε
ρον χρη ατικόν ποσόν, συ πληρωθέν ετ’ άλλων συνδρο ών συ πατριω
τών του είς εκατόν λίρας καί ετ’ ολίγον έτέρας όγδοήκοντα πρός άνέγερ-
σιν τοΰ Παρθεναγωγείου. Ή τοιαύτη φιλογενής δράσις τοΰ αει νήστου
συνετέλεσεν ώ,στε νά άνακηρυχθή οΰτος έν Γενική τών πολιτών Συνέλευσει
Μέγας Ευεργέτης τής έν λόγω Κοινότητος. ΙΙρός τήν ώς άνω τι ητικήν
δ.ι,άκρι,σιν προς τόν αεί νηστον συνετέλεσε καί ή πρόσφατος αναγγελία εκ
έρους του, τής διηνεκούς εφεξής συντηρήσεως τών εκπαιδευτηρίων τής
πατρίδος του, γενο ένη έν τή ώς άνω γενική Συνελεύσει διά στό ατος τοΰ
Ά γιο υ Ή ρακλείας Γρηγορίου (22 Σεπτε βρίου 1903). Κατά to έτος
1904 νέον χρη ατικόν έ βα,σ α τοΰ αει νήστου Λα παδαρίδου έξ 180 Αίγ.
Λιρών πρός τήν κοινότητα, Μακρας Γεφύρας έκάλυπτε τάς τελευταίας υ
πέρ τής άποπερατώσεως τοΰ Παρθεναγωγείου δαπάνας (20 Σεπτε βρίου
1904 πρακτικόν ’Εφορείας Σ χολ.).
Τόν ’Ιούνιον τοΰ 1906 απαντητική επιστολή τοΰ αει νήστου Λα πα-
ρίδου προς τύν "Αγιον Ή ρακλείας άνήγγειλεν δτι, συνετά,ξε τήν υστικήν
Περί κληροδοτή ατος τοΰ Λα παδαρίδου Άνδρ. 129

του διαθήκην, εν ή εγκαταλείπει πάσαν τήν κινητήν καί ακίνητόν του πε

ρί ου Οί αν είς τό Γένος, έ εκτελεστός τόν Π ατριάρχην 'Ιωακεί καί τους
διαδόχους του, έκτος (ορισ ένου ικρού έρους τής περιουσίας του, όπερ
άφίνει είς τήν αδελφήν καί τούς πέντε ανεψιούς του. (18 Ιουνίου 1906
Σελ. πρακτ. Κοιν. Κωδικ. 49).
Ή έν λόγω περιουσία άνερχο ένη είς είκοσι δύο (22) περίπου χιλι
άδας λιρών Αίγυπτ. κατά τήν έν λόγω διαθήκην (άκριβέστεραν ή είς ρευ
στόν έγκαταληφθείσα περιουσία τού Ευεργέτου έν Καΐρω κατά ’Ιούλιον τοΰ
1907 άνήρχετο όνον είς Λιρ. ’Α γγλίας Αίγύπτου 16,63.8), ώς έξάγεται δ
άριθ. 22.000 λιρ., ποσόν άπαντά) εν ον είς τήν επιστολήν τής Νο αρχ. "Ε
βρου υπό ή ερ. 10)1)29, περιλα βάνει καΧ τούς σχετικούς τόκους τοΰ ώς
άνω ποσού τών 16,63.8 Α. θά εχρησι ο ποιείτο ετά τόν θάνατον τοΰ Με
γάλου Ευεργέτου προς συντήρησιν τών έν Μακρά Γεφύρα φερωνύι ων ’Εκ
παιδευτηρίων, προστιθε ένων καί ’Ε πορικού τ ή ατος καΧ ’Επαγγελ α
τικής Σχολής, προς δέ καί διασφάλισιν τής δωρεάν παροχής τών διδακτι
κών βιβλίων καί οργάνων είς τούς απόρους αιθητάς.
β) Έ κτος τής ώς άνω περιουσίας ό αεί νηστος ορίζει ότι τής έν τή
πατρίδι αύτοΰ περιουσίας (κτη ατικής άποτελου ένης έκ τεσσάρων κατα
στη άτων έ βαδοΰ συνολικού εξ 154 τεκτ. πήχεων) τήν έ φ ’ όρου ζωής νο
ήν θά έχη ή αδελφή αύτοΰ.
γ) Έ ν τή ρηθιείση διαθήκη ύή’ίστίαται σκέψις τοΰ αει νήστου ή άλ
λον άπόφασις τοΰ διαθέτου νά άγοράση έγα προσαδοφόρον κτή α, έν Καΐ
ρω τό όποιον θά εταγράψη έπ ’ όνό ατι τοΰ Οίκο ενικού Πατριαρχείου,
λόγω δωρεάς, ίνα ετά τόν θάνατον διευκολυνθή ή έκκαθάρισις τής περι
ουσίας του καί ή έξασφάλισις τής πρ«γ ατά)ΐσεως τοΰ πόθου του, νά ώφε·
λήση τήν πατρίδα, καί τούς ο ογενείς.
Κατά ’Ιούλιον τοΰ 1907 (9 ’Ιουλίου) τηλ) α άγγέλει τόν έπισυ βάν-
τα θάνατον τοΰ αει νήστου Λα παρίδου (Σελ. πρακτ. 52) έν Καΐρφ καί
τήν 17 Αύγούστου 1907 τό Οικου ενικόν Πατριαρχείου διά γρά ατός
του ύπ’ άριθ. πρωτ. 5685 προς τόν Μητροπολίτην ΉρακλεΧας, καθιστά
γνωστόν ότι πληρεξούσιος τών Πατριαρχείων πρός έκτέλεσιν τής διαθή-
κής, συνωδά τή επιθυ ία τοΰ εταστάντος, ώρίσθη ό έκεΐ έγκριτός ο ο
γενής Γεώργιος Ζερβουδάκης.
Έ ν τή εξελίξει τών σχετικών πρός τήν διαθήκην καί τό κληροδότη α
ενεργειών τών έν δια,φερο ένων Κοινότητος Μακράς Γέφυρας καί Π ατριαρ
χείου έλήφθη ετά τινας ήνας είς ,τά Π ατριαρχεία επιστολή τοΰ δικηγόρου
καί διευθυντοΰ τής έν Καΐρω έκδιδο ένης έφη ερίδος: «’Εθνική», κ. Κ.
Άναστασιάδου, έκθέτοντος τήν νεωτέραν καί πραγ ατικήν θέσιν τοΰ κλη
ροδοτή ατος, ώς καί τήν είς αριθ ούς κατάστασιν αυτής. Ή επιστολή αΰτη

9
180 Μ ιλτιάδου Σαραντή

διαβιβασθεΐσα έν αντιγράφω πρός τήν Κοινότητα Μακρας Γεφύρας παρά

τοΰ Πατριαρχείου ύπό ή ερ. 18 Αύγουστου 1907 καί άριθ. πρωτ. 5459
παρουσιάζει τήν οικονο ικήν όψιν τοΰ κληροδοτή ατος ως έ ξ η ς :

β) Π λήν τής ό>ς άνω περιουσίας υπάρχει έτερον ποσόν εις ρευστόν
κατατεθιει ένον δανειακώς παρά τοϊς κ. ράσω καί Σ ία έν Καίριο διά 18
ήνας καί έ τόκον 10% Λίρ. ’Αγγλίας. 5000
γ ) 'Η παρά τήν αγοράν (Κάιρου) οικία τοΰ αει νήστου Λ. Ά γ . 7000
δ) Οίκίαι έν Φούβρςι > » 4000
ε) Καπνοπωλεΐον » > 700
στ) Ή έν Μακρα Γέφυρα κτή α,τική περιουσία Λ. Τουρκ. 1200

Ή ώς άνω αναλυτική κατάστασις τών διαφόρων ποσών τής κληρο-

δοτηθείσης περιουσίας τοΰ αει νήστου Λα παδαρίδου Άνδρέα συ ποσοΰται
εις ρευστόν Λιρ. 16.638
είς κτή ατα δέ 12.900

Αιρ. 29.538
Είς τό πασόν τοΰτο επο ένως δέον νά προστεθούν και αί πρόσοδοι καί
οί τόκοι.
Γ ' Α Ν Τ ΙΓ Ρ Α Φ Ο Ν ΙΑ Θ Η Κ Η Σ

Η ΙΑ Θ Η Κ Η Μ ΟΤ

’Εγώ ό Ά νόρέας Νικολάου Λα παδαρίδης, πολίτης έλλην χριστιανός

'Ορθόδοξος τοΰ Ανατολικού δόγ ατος, κτη ατίας, δια ένων έν Καΐρω, σή
ερον η έραν Τετάρτην τής έβδο άδος καί εικοστή πρώτη (21η) τοΰ ηνός
Φεβρουάριου «νέον ή ερολόγιον» τοΰ χιλιοστού έννεακοσιοστοΰ εκ,του έτους
(1906) έν τή οικία τοΰ γα βρού ου Γεωργίου Βουτυράκη, φαρ ακοποιού
κεί ενη έν Καΐρω παρά τήν οδόν Μωχα έτ Ά λή πλαγίως τής Αιγυπτιακής
βιβλιοθήκης καί έν τή πρειφερεία τής ενορίας τοΰ Πατριαρχικού Ναού τοΰ
Α γίου Νικολάου προσκαλέσας τόν κ. Κωνσταντίνον I. Άναστασιάδην, δικη
γόρον, δια ένοντα έν Καιροί κατά τήν οδόν.................... ανέθεσα είς αύτόν
νά συντάξη καθ’ ύπαγόρευσίν ου τήν παρούσαν διαθήκην ου δι’ ής εκ
φράζω τάς τελευταίας θελήσεις ου περί διαθέσεως τής περιουσίας ου ετά
τόν θάνατόν ου, διότι στερού ενος παιδείας, δέν δύνα αι επακριβώς νά
διατυποόσω έπί τοΰ χάρτου τήν θέλησίν ου ό ίδιος.
Γεννηθείς έν Ούζούν Κιοπρού - Μακρας Γεφύρας τής Θράκης, ουδέ
ποτε ένυ φεύθην καί κατά συνέπειαν στερού αι τέκνων καί ανιόντων. Ό
Π ερ ί κληροδοτή ατος τοΰ Λα παδαρίδου Ά ν δ ρ . 131

όνος ου πόθος ά,πό τριακονταετίας καί ό όνος ου σκοπός τοΰ βίου ου,
όστις διέρρευσεν έντί ως, ΰπήρξεν νά φα,νώ ωφέλι ος ώς οί πρόγονοί ου
είς τήν πατρίδα ου Μακράν Γέφυραν καί είς τοΰς ο ογενείς ου.
Τόν σκοπόν τοΰτον έξεπλήρωσα ή·δη εν έτρια τινι καί θά εξακολουθώ
νά έκπληρώ έν ζωή διά τής διά χηρ ατικών έ'πίδο άτων συντηρήσεως τών
Λα παδαρηδείων Εκπαιδευτηρίων άρρένων καί θηλέων τής ιδιαιτέρας ου
πατρίδος Οΰζοΰν Κιοπροΰ, τά όποια έήω ήδη προικοδοτήσει διά κτη άτων
προσοδοφόρων άγοραοθέντιον ΰπ ’ έ οΰ καί εταιβιβασθέντων είς τήν Ελλη
νικήν Κοινότητα Μακρας Γέφυρας, είς τήν οποίαν κατ’ έτος χορηγώ περί
τάς 1G0 λίρας προς τόν ίδιον οκοπόν.
Τό έργον ου τοΰτο διά τής παρούσης διαθήκης ου συ πληρώ καί επε
κτείνω φρονών, ότι ή Ελληνική έκπαίδευσις τής οποίας έστιερήθην κατά
τήν παιδικήν ου ηλικίαν ένεκεν έλλείψεως σχολείων εν τή πα,τρίδι ου καί
αί πρακτικαί γνώσεις έν τω βίω είναι ου όνον Έ θνικαι ασπίδες τών Έλλή-
νιον τής Θράκης, αλλά καί φρουροί τών άπαραγραπτών δικαιω άτων τοΰ
'Έθνους η ών έν τω ΰποδούλο) Έλληνιο ώ. Ή τελευταία θέλησίς ου περί
τής ετά θάνατον διαθέσεως τής περιουσίας ου είναι ή έ ξ η ς :
α) Τό Οικου ενικόν Πατριαρχεΐον τών ’Ορθοδόξων Κων)πόλεως.
β) Τήν έν Καΐρφ αδελφήν ου Ευθυ ίαν., καί
γ ) Τά τέκνα τής άποβιωσάσης αδελφής ου Μαγδαληνής υπό τοΰς
εξής ορούς:
Τά έν Καΐρφ κτή ατά ου σκρίνιο είς τό Οικου ενικόν Πατριαρχεΐον
Κωνστανιτνουπόλεως καί διατάσσω νά είνωσι πάντοτε άπώλητα, έκτος εάν
ή ποόλησις αυτών θεωρηθή ου φέρουοα ΰπό τών εκτελεστών τής διαθήκης
ου, ότι τά έκ τής πωλήοεως τών κτη άτων ου χρή ατα νά κατατεθώσι
έντόκως εις οίανδήποτε εγάλη ν Τράπεζαν έγκρίνουσι οί έ'κτελεσταί τής
διαθήκης ου καί έκ τών τόκων 85% νά διατίθενται προς συντήρησιν καί
άνάπτυξιν τών εν τή Πα,τρίδι ου Μακρα Γέφυρα Λα παδαριδείων Ε κ π α ι
δευτηρίων, 10% νά είνη κατατεθει ένον εις τήν ίδιαν Τράπεζαν προς αΰ-
ξησιν τοΰ κεφαλαίου καί 5% νά χρησι οποιή τό Οικου ενικόν Π ατριαρ
χείου δι’ ίδιας αΰτοΰ άνάγκας.
Έ ν περιπ,τώσει καθ’ ήν θεωρηθή ΰπό τών εκτελεστών τής διαθήκης ου
ου φερότερον νά διατηρηθώσι τά έν Καΐρω κτή ατά ου άπιόλητα, δια-
τάσσιο όπως ετά τήν άφαίρεοιν τών δαπανών προς καλήν δια,τήρησιν αΰ-
τών καί πληρω ήν τών κτη ατικών φόρων, νά διανέ ηται ώς ανωτέρω δια-
τάοσω τό καθαρόν εισόδη α τών κτη άτων ου κατατεθει ένον πάντοτε
10% είς τήν Τράπεζαν ΐνα οΰν τω χρόνφ άποτελσθή κεφάλαιον, τό όποιον
νά χρησι εΰοη προς άνακαίνισιν τών υπαρχόντων κτη άτων ου, τών ό-
1Β2 Μ ιλτιάδου Σαραντή

ποίων τά εισοδή ατα θά χρησι οποιούνται έ τήν είρη ένην αναλογίαν

καί ώς διατάσσω ανωτέρω.
Ε πειδή δέ διά τοΰ έν τή παρούση διαθήκη ου υπέρ τών Λα παδαρι-
δείων Εκπαιδευτηρίων κληροδοτή ατος, θέλουσι αΰξηθή οί πόροι αυτών
διατάσσω τους έκτελεστάς τής διαθήκης ου, δπως διά τών περισσευόντων
εισοδη άτων τής περιουσίας ου προΰώσι είς τήν ϊδρυσιν κα,ί συντήρησιν
παραρτή ατος τών Λα παδαριδείων Εκπαιδευτηρίων, ήτοι Ελληνικής ’Ε
πορικής Σχολής ή ’Εργαστηρίου πρός έκ άθησιν τέχνης τίνος υπό τών έπι-
θυ ούντων Έλληνοπαίδων τής Πατρίδος ου, είς τά οποία παραρτή ατα νά
ψοιτώσι τά άπορα ο ογενών παιδία δωρεάν, ώς καί είς τά Λα παδαρίδεια
Εκπαιδευτήρια, παρεχό ενων έπίσης δωρεάν τών διδακτικών βιβλίων καί
οργάνων.
Έ π ί τοΰ αντικει ένου τούτου ά.φίνω τούς έκτελεστάς τής διαθήκης ου
νά έ'κτελέσωσι .ελευθέριος τό καλλίτερου καί συ φερότερον είς τήν πατρίδα
ου καί είς τούς ο ογενείς ου ίδρύοντες, είτε πορικήν, είτε επαγγελ α
τικήν Σχολήν.
Μετά τήν εκτέλεσιν τών ανωτέρω έκπαιδευτικών έργων έν τή πατρίδι
ου Μακρα Γεφύρα τό Οικου ενικόν Πατριαρχεΐον δικαιούται υπαρχόντων
έτι άχ ρη σι οπο ιή τω ν εισοδη άτων έκ τής περιουσίας ου νά διαθέσωσι ταϋ-
τα ετά τών εκτελεστών τής διαθήκης ου υπέρ τών ίεριοτέρων αναγκών τοΰ
γένους η ών καί τής πατρίδος.
Ή εφορεία τών Λα παδα,ριδείων Εκπαιδευτηρίων, δέον νά συντάσση
κατά τήν ένα,ρξιν έκάστου σχολικού έτους προϋπολογισ όν τών δαπανύιν
πρός συντήρησιν καί λειτουργίαν τών Σχολώ)ν καί τοτν παραρτη άτων αυ
τών, ώς καί σχετικόν υπολογισ όν τών δαπανών τού λήξαν'τος σχολικού έτους
ιής διαχειρίσεώς της είς τό Οικου ενικόν Πατριαρχεΐον, όστις θά έχη τήν
άνωτάτην έποπτείαν καί θά έξασκή τόν έλεγχον έπί πάσης δαπάνης άφο-
ρώσης τήν διεύθυνσιν καί λειτουργίαν τών έκπαιδευτηρίων, ώς καί τών πα
ραρτη άτων α,ύτών.
Ε ίς τήν αδελφήν ου Ευθυ ίαν άφίνω τήν πατρικήν ου έ:ν τή πατρίδι
ου Μακρά Γεφύρα περιουσίαν, ώς καί τό . άναλογοΰν οι ερίδων έκ τής
αδιανέ ητου πατρικής ου κληρονο ιάς (χωράφια, οικίας, έπιπλα). Τήν
επικαρπίαν τής περιουσίας ταύτης θά έχη ή αδελφή ου Ευθυ ία έν όσω
εύρίσκεται έν ζωή, ετά τόν θάνατον δέ αυτής θά εταβιβάζεται είς τούς
κληρονό ους αυτής, πλήν ενός κτή ατός ου κει ένου έν τή αγορά Ούζούν
Κιοπρού καί άποτελου ένου έ'κ τεσσάρων Μαγαζείων δπερ διατάσσω ετά
τάν θάνατον τής αδελφής ου Ευθυ ίας νά περιέρχεται είς τήν κυριότητα,
καί κατοχήν τής Ελληνικής Κοινότητος Μακράς Γεφύρας.
Ε ξαιρώ , επίσης έκ τής περιουσίας ου έν Ούζούν Κιοπρού ένα κήπον
ΙΤεο'ι κληροδοτή ατος τοΰ Λ α παδαρίδον Ά ν δ ρ . 133

κεί ενον παρά ιό φρέαρ τοΰ πατρός ου, τον κήπον τούτον έχω δωρήση δι5
έπιστολής ου είς τήν Ελληνικήν Κοινότητα Μακρας Γεφύρας πρό· έτους
καί πλέον καί τήν δωρεάν ου ταύτην έπικυρώ καί έπιβεβαιώ διά τής πα;-
ρούσης διαθήκης ου.
Είς τήν ιδίαν αδελφήν ου Ευθυ ίαν διά τήν αδελφικήν περίθαλψιν ήν
οί έκα ε καί εξακολουθεί νά οί παρέχη άφίνω πλήν τής ώς άνω κτη ατι
κής ου περιουσίας καί 500 λίρας Α γγλία ς, τάς οποίας διατάσσω νά ε-
τ'ρηθώσι είς αυτήν προ παντός άλλου κληροδοτή ατος.
Έ ν περιπτώσει δέ καθ’ ήν ο ή γένοιτο ή είρη ένη αδελφή ου
ήθελε δι’ οίονδήποτε λόγον ή αφορ ήν περιπέσει είς απορίαν, διατάσσω ίνα,
ή Ε φορεία τών Αα παδαριδείων Εκπαιδευτηρίων τής πατρίδος ου ά α
τή αιτήσει τής αδελφής ου ταύτης, όρίση χορήγη α αυτή έκ λιρών ’Αγγλίας
5 κατά ήνα πρός συντήρησιν αυτής έ’ν δσω εύρ ίσκεται έν ζωή.
Ε ίς τούς έν Καίριο ανεψιούς ου τέκνα τής ακαρίτιδος αδελφής ου
Μαγδαληνής, Μηνάν, ’Ανδρέαν, Άριστείδην καί Λεωνίδαν Πολυχρονιάδας
ώς καί εις τόν εν Θεσσαλονίκη ανεψιόν ου Νικόλαον Λα παιδα,ρίδην άφίνω
άνά 100 λίρας είς έκαστον. Είς τήν ανεψιάν ου Σουλτάνα Γεωργίου Βου-
τυράκη άφίνω λίρας ’Α γγλίας 100.
Έ ν περιπτώσει, καθ’ ήν κατά τήν η έραν τού θανάτου ου δέν έχει
έξοφληθή τό πρός τον είρη ένον γα βρόν ου Γεώργιον Βουτυράκην χρέος
ου, προερχόι ενον έξ ύποχρεοόσεως ήν έδωκα είς αύτόν τετρακοσίας λίρας
’Α γγλίας τ η ατικώς πρός 5 λίρας κατά ήνα άπό τής η έρας τού γά ου
του, ιος προίκα τής ανεψιάς ου Σουλτάνας, διατάσσω τούς έκτελεστάς τής
διαθήκης ου νά έξα,κολουθήσωσι νά καταβάλωσι είς αύτόν τόν Γεώργιον
Βουτυράκην τάς είρη ένας 5 λίρας κατά ήνα έχρι έξοφλήσεως τού ανω
τέρω ποσού τών τετρακοσίων λιρών.
Είς τόν ανεψιόν ου ’Ανδρέαν Πολυχρονιάδην έχω εκχωρήσει προ διε
τίας τό έν Μουσκίω καπνοπωλεΐον ου καί τό σή α τού Εργοστασίου ου
τών Σιγαρέττων καί πακέτων, ώς καί τήν χρήσιν τής ονο ασίας τού κατα
στή ατος ου «Άνδρέας Λα παδαρίδης» ύπό τόν δρον νά ου ετρά 10
λίρας κατά ήνα έν δσφ εύρίσκο αι έν ζωή. Έ ν περιπτώσει καθ’ (ήν τό
ανωτέρω ηνιαίον επίδο α τών δέκα, λιρών δέν φθάση τό ποσόν τών χιλίων
7αοών ’Α γγλίας κατά τήν η έραν τού θανάτου ου, οί εκτελεστά! τής δια
θήκης ου, νά ύποχρεώσωσι τόν είρη ένον ανεψιόν ου ’Ανδρέαν, οπως
έξ ακόλουθή ετά τόν θάνατόν ου νά πληρώνη είς τήν Ελληνικήν Κοινό
τητα Μακρας Γεφύρας, τό ποσόν τών δέκα λιρών κατά ήνα έχρι έξοφλή
σεως τών χιλίων λιρών, τάς οποίας οί* οφείλει διά τήν είς αυτόν έκχώρησιν
τού έν Μουσκίω Καπνοπωλείου ετά τών έν αύτώ επίπλων, πλήν τού χρη α
τοκιβωτίου ου, όπερ ανήκει είς τήν περιουσίαν ου καί το οποίον παρα
134 Μ ιλτιάδου Σαραντή

χαλώ νά σφραγισθή ετά τον θάνατόν ου έχρι της άπο γραφής της περιου
σίας ου, αυτ·ο· όνον χα'ι ούχί τό Καπνοπωλειον, ΐνα ή ζη ιωθή ό είρη έ-
νος ανεψιός ου έχ τοΰ προσωρινού έστω κλεισί ατος.
'Ολόκληρον τήν εις ετρητά, είτε εις τίτλους ή χρεώγραφα περιουσίαν
ου ετά τήν έκκαθάρισιν αυτής και ετά τήν άφαίρεσιν τών διαφόρων πο
σών, τά όοτοΐα εγκαταλείπω διά τής παρούσης διαθήκης ου είς τήν αδελ
φήν ου χα'ι εις τοΰς ανεψιούς ου, άφίνω εις τό Οικου ενικόν Π ατριαρ
χείο ν Κωνσταντινουπόλεως υπό τόν δρον νά κατατεθή ή περιουσία ου αΰτη
είς Τράπεζαν τής εκλογής τών εκτελεστών τής διαθήκης ου και οί τόκοι
αυτής νά χρησι οποιούνται, ώς καί τά εισοδή ατα τά έκ τής κτη ατικής ου
έν Καΐρω περιουσίας, δηλαδή νά έςοδεύωνται οί τόκοι προς συντήρησιν τού
έν Μακρα Γέφυρα Λα παδσριδείου Εκπαιδευτηρίου καί τών παραρτη άτων
αυτών πλήν 10ο) ο όπερ θά ένη είς τήν Τράπεζαν προς αύξησίν τού κεφα
λαίου καί 5ο)ο θά χρησι οποιή τό Οικου ενικόν Πατριαρχεΐον, ώς βούλεται.
ιατάσσοο τούς έκτελεστάς τής διαθήκης ου νά ετρώσι έκ τών είσοδη-
άτοον τής περιουσίας ου είς τήν Κοινότητα Καΐρου και έν όσα> ΰφίσταται
αυτη, λίρας ’Α γγλίας 20 κατ’ έτος.
Έ άν άπό τοΰς ανωτέρω συγγενείς ου εύρεθή τις καί δέν ευχάριστηθή
άπό εκείνο, δπου εγώ έ τήν θέλησίν ου τού άφίνω καί προσβάλη τήν δια
θήκην ου ταύτην, ό τοιοΰτος νά έκπίπτη εντελώς δλων τών δικαιω άτων
του καί τό ερίδιόν του νά λα βάνωιοτ τά Λα παρίδεια Σχολεία τής πα-
τρίδος ου.
Καταρώ αι δέ έκ βάθους ψυχής, πάντα ή έτερον ή ξένον, δστις ήθε-
λεν ένεργήση τι ή παρέ βη προς άκύρωσιν τής παρούσης διαθήκης ου.
’Ε πί τής κεφαλής τού τοιούτου νά έπιπέση ή θεία άρά καί ή δίκαια
άγανάκτησις τών ευεργετού ενων διά τής διαθήκης ου ταύτης απόρων
παιδιών τής πατρίδος ου.
Ταύτα έχιο νά διατάξου καί τίποτε άλλο. Έκτελστάς τής διαθήκης ου
ταύτης διορίζοο τήν Α. Θειοτάτην Π αναγιόητα τόν Οικου ενικόν Π ατριάρ
χην ’Ιωακεί τόν Γ ', ώς καί τήν Α. Σεβασ . τόν Μητροπολίτην Ήρακλείας
κ. Γρηγόριον καί ετά τήν παραίτησιν ή τόν θάνατον αυτών τοΰς διαδό
χους των έν τω Οίκου ενικώ Θρόνω καί έν τή Τερα Μητροπόλει Ήρακλείας.
’Επίσης διορίζω έκτελεστάς τής διαθήκης ου ταύτης έν Καΐρω τοΰς
αξιότι ους κ.κ. Νέστωρα Τρανακαλήν, ’Αλέξανδρον Ρόστροβιτς καί Ίοοάν-
νην α ασκιάδην ετίά, τήν παραίτησιν δέ ή θάνατον αυτών διατάσσω 6
Οικου ενικός Π ατριάρχης νά προβαίνη ελευθέριος είς τόν διορισ όν τών
διαδόχιον αυτών.
Συνιστώ είς τούς έκτελεστάς τής διαθήκης ου ταύτης τόν άνεψιόν ου
Άνδρέα,ν Πολυχρονιάδην, ά)ς πρύσωπον πάσης ε πιστοσύνης δυνά ενον νά
Πεο'ι κληροδοτή ατος τοΰ Λ α παδαρίδου Ά ν δ ρ . 135

φανή χρησι οταιτον είς τήν διαχείρισιν τής κτη ατικής ου εν Καίριο πε
ριουσίας.
Τους ανωτέρω έκτελεστάς τής διαθήκης ου παρακαλώ νά δέχθώσι
τδ βάρος αυτό και έκτελέσωσι τήν παρούσαν ου κατά γρά α,.
Ή παρούσα ου διαθήκη έγράφη κατ’ εντολήν ου κα'ι καθ’ ΰπαγό-
ρευσίν ου υπό τοΰ ενταύθα δικηγόρου κ. Κωνσταντίνου Αναστασία,δου,
δστις προσυπογράφει ταΰτην ετ’ έ οΰ ε,ίς δλας τάς σελίδας έν Κα,ΐρω σή ε
ρον εικοστήν πρώτη ν τοΰ ηνός Φεβρουάριου (νέον ή ερολ.) τοΰ χιλιοστού
έννεακοσιοστοΰ έκτου έτους «1906» η έραν τής έβδο άδος Τετάρτην έν τή
οικία τοΰ γα βροΰ ου Γεοοργίου Βουτυρά,κη, κει ένην παρά τήν οδόν Μωχά-
ετ Ά λή, πλαγίως τής Αιγυπτιακής Βιβλιοθήκης κα'ι ένορία.ν τοΰ ΙΙατριαρ-
χικοΰ Ναοΰ τοΰ 'Αγίου Νικολάου και τήν οποίαν βεβαιώνω κα'ι πάλιν δτι
είναι ή τελευταία θέλησίς ου κα'ι άποτελεϊται άπό σελίδας διόδεκα, έκ τών
οποίων αίϊ ένδεκα είναι γεγρα έναι και υπογράφω.
Ό γράψας ό διαθέτης

Κ Ν ΣΤ, Α Ν Α Σ Τ Λ Σ ΙΑ Η Σ A. Ν. Λ Α Μ Π Α Α ΡΙ Η Σ
 ΘΕΟ ΟΣΙΟΥ Μ Α Υ Ρ Ο Μ Μ Α ΤΗ
ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΒΟΥΛΓΑΡΙΑ (1878-1908)

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Ο ί "Ελληνες έγκατεστάθησαν στήν σύγχρονο Βουλγαρία (άλλοτε Β.

Θράκην καί Μυσίαν) τον V I I καί V I αιώνα π.Χ., όταν ή Μίλητος, τά Μέ
γαρα καί άλλα,ι έλληνικαί πόλεις έκτισαν τάς αποικίας τιον στάς άκτάς τοΰ
Εΰξείνου Πόντου ( = Μαύρης θαλάσσης), δηλαδή χίλια χρόνια προ τής
έ φανίσεως τών Βουλγάρων στήν χερσόνησον τοΰ Αί ου.
Ό πληθυσ ός τών Ελλήνων άνήρχετο σε 150.000— 200.000 άτο α,
ξοΰσαν δέ κατά άζας στά δυτικά παράλια τοΰ Εΰξείνου Πόντου, στήν περιο
χήν Φίλιππου πόλεως καί περιοχήν Καβακλή. Α ί άσχολίαι των ήσαν: αλιεία
(Μεση βρία καί Σιοζόπολις), ή α πελουργία, γεωργία καί άλατοπαραγιογή
(άλυκαί Ά γχιάλου). Σ ’ δλας τάς έλληνικάς πόλεις, κω οπόλεις καί
ελληνικά χωρία έλειτούργουν ελληνιστί οναστήρια, εκκλησία,ι καί σχολεία
διατηρού ενα δι’ εξόδων τών ελληνικών κοινοτήτων, ή δέ βουλγαρική κυ-
βέρνησις δέν έχορήγει ουδέ έν λέβι (νό ισ α βουλγαρικόν) πρός συντήρη-
σιν τών ελληνικών δη οσίων ιδρυ άτων, ούτε καί έκανε κανέν δη όσιον ερ-
γον στάς έλληνικάς περιοχάς. Ή Βουλγαρία διά τους "Ελληνας ήταν κα,κή
ητριά, ενώ αυτοί νο οταγείς, φιλήσυχοι καί εργατικοί πολίται έξετέλουν τυ-
φλώς τάς κρατικάς των υποχρεώσεις (στρατ. θητείαν καί φόρους).
Ο ί Βούλγαροι έφθόνουν καί έ ίσουν τους εΰη εροΰντα,ς "Ελληνας,
τούς οποίους ήθελον έ κάθε τρόπον νά εκδιώξουν άπό τήν Βουλγαρίαν καί
•νά τούς καταστρέφουν οίκονο ικώς. Οί "Ελληνες εξέλεγαν δύο βουλευτάς
στήν βουλγαρικήν Σο πράνιε (βουλή) (επαρχία Ά γχιάλου καί επαρχία Κα
βακλή). ’Εκκλησία,στικώς οί "Ελληνες τής Βουλγαρίας άπετέλουν πέντε (5)
έλληνικάς ητροπόλεις, αί όποΐαι ΰπήγοντο στό Οικου ενικόν Πατριαρχεΐον
ήτοι: 1) ελληνική ητρόπολις Ά γχιάλου, 2) ελληνική ητρόπόλις Βάρνας,
3) ελληνική ητρόπολις Μεση βρίας, 4) ελληνική ητρόπολις Σο^ζοπόλεως
καί 5) ελληνική ητρόπολις Φιλιππουπόλεως, περί τών οποίων γίνεται λε
πτο ερής λόγος περαιτέρω. Οί "Ελληνες τής συγχρόνου Βουλγαρίας ο ιλούν
είς ίδια ιδιώ ατα γλωσσικά, όχι πολύ διαφέροντα. Οί "Ελληνες τών παρα-
λίοον δ ιλοΰν τό ίδίοι α Κων)πόλεως, ενώ Καβακλιώ«αι, Στενι αχϊται (τοΰ
έσο)τερικοΰ, άλλο Ιδίω α βορειότερου. Σχολεία Ελληνικά,
Ο ί Έ λ λ η ν ε ς στή σύγχρονο Β ουλγαρία (1878 - 1908) 137

1) Ή έλληνική ητρόπολις Ά γχιάλου.

"Εδρα τής ητροπόλεως ήτο ή πόλις Ά γχίαλος, ή όποια έπί βυζαντινών

χρόνων έλέγετο ό Ά χωλός καί ή Ά χελώ, δ δέ κάτοικος Άχεληνός, τδ όποιον
είναι παραφθορά τής λέξεως Ά γχίαλος. Ό πρώτος άναφερό ενος επίσκοπος
ήτο ό επίσκοπος Σωτάς άναφερό ενος υπό Ευσεβίου στήν εκκλησιαστικήν
ιστορίαν του. Τελευταίος δέ ητροπολίτης ό Βασίλειος Γεωργιάδης έκ Χαλ-
κηόόνος άπο (1895— 1906) 30 ’Ιουλίου, η έραν τής καταστροφής τής Ά γ
χιάλου υπό τών Βουλγάρων.
Καθεδρικός ναός ήτο στάς άρχάς ό ναός τών Ταξιαρχών, ό οποίος τό
1897 έκάη δτα.ν απούσιαζε ό ητροπολίτης στήν Κων)πολιν ώς συνοδικός,
έ πρισθείς υπό Βουλγάρων κατόπιν δέ έγινε ό νεόκτιστος ναός τής Κοι ή
σεως τής Θεοτόκου (Π α ν α γία ς). Ά λ λ α ι εκκλη,σίαι ήσαν: τών 'Α γίων Θεο
δώρων, τοΰ Χριστού Σωτήρος (Μετα ορφώσεως) καί τά παρεκκλήσια Χα
ριτω ένης καί Α γ ία ς Ά ν ν η ς , ολα,ι δέ έκκλησίαι εκτός τής εκκλησίας Χρι
στού έκάησαν τό 1906. Ή ητρόπολις άπετελεϊτο άπό τής πόλεως Πύργον,
Ά γχίαλον καί τά χω ρ ία : Εύσταθοχώρι, Νταουτλή, Άληκαριά, Ά τρα νδα ,
Σκεπαστό, Χοτζα άρ. Μοναστήρια υπήρχον δύο τής Α γ ία ς Αναστασίας έπί
νησίδος σταυροπηγιακόν, άρπαγέν υπό τών Βουλγάρων τό 1901 καί δεύ
τερον τό κοινοτικόν τοΰ Α γίου Γεωργίου κτισθέν ύπό 'Ελλήνων τό 1858,
άπέχον τής Ά γχιάλου ή ίσειαν ώραν.
Ά πό τών άρχαιοτάτων χρόνων, οπως λέγει ό Παπαρρηγόπουλος, υπήρ
χαν άλυκαί αί όποια,ι προ ήθευον άλας ολην τήν Βουλγαρίαν. Α ί άλυκ.αί
εύρίσκοντο σέ τρία έρη: 1) Κοντά στήν πόλιν Ά γχίαλον (Σούδα, Σαυρός),
2) τοποθεσία χωνιάτικο τοΰ Σπύρου πασά Μυκρατζά καί Μπαλουζόγλου, Τ)
τοποθεσία Γκερένη τών Αιονυσιαδών, Κ. Μαυρα άτη καί Γκεραλίδων.
Τό άλας ήτο -ψιλό κατάλληλο πρός πάστωσιν ψαριών πού πιάνονταν στις πό
λεις Μεση βρίας καί Σωζουπύλεως. 'Τπήρχον επίσης ία ατικαί πηγαί (λά
σπη) πού έθερα,πεύοντο οί πάσχοντες άπά αρθριτικά καί ρευ ατισ ούς. Ή
Ά γχίαλος ήτο λουτρόπολις, δπου προσήρχοντο οί έκ τοΰ εσωτερικού Βούλ
γαροι. 'Η επαρχία Ά γχιάλου εξέλεγε 1 βουλευτήν στήν βουλγαρικήν Σο -
πράνιε άλλοτε έλληνα, άλλοτε βούλγαρον. "Ελληνες βουλευταί ήσαν ο Κω-
στάκης Σταυρίδης καί ό Άχιλλεύς Μαυρίδης φιλιππουπολίτης.
"Ηκ ασεν ή Ά γχίαλος έπί ρω αιοκρατίας έπί τών ρω αίων αύτοκρατό-
ρων τών προστατευσάντων αυτήν: Μάρκου Ούλπίου Τρανού, ϋνο ασθεΐσα
Ούλπία (102— 106 .Χ.) ακικοί πόλε οι καί τοΰ ρω αίου αύτοκράτορος
Σεπτι ίου Σεβήρου καί τοΰ υίοΰ αύτοΰ Ποπλίου Σεβήρου Γέτα (192 .Χ.)
καί οί αγώνες αυτής ώνο άσθησαν Ν ύφαια Σεβήρια πρός τι ήν α,ύτών.
Έ π ί βυζαντινών χρόνων ό ’Ιουστινιανός επεσκεύασε τά τείχη καί ή αύτο-
138 Θεοδοσίου Μαυοο άτη

κράτειρα Ειρήνη έκτισε (716 .Χ.) αυτήν έκ νέου καταστ ραφ εΐσαν υπό σει
σ ού. 'Τπήρχον δυο κάστρα παλαιόν m l νέον. Έ ν γένει αίί πόλεις Ά γχίαλος,
Μεση βρία, Σωζούπολις επί βυζαντινών ήσαν κάστρα οχυρω ένα, πόλεις έ
τείχη και τάς οποίας ετεχειρίζοντο ώς θαλάσσια ορ ητήρια προς διεξαγω
γήν πολέ ων εναντίον τών Βουλγάρων. ιεξήχθησαν δέ και πολλαί άχαι
ετά δέ ήτταν τών Ελλήνων τά κάστρα αυτά περιείρχοντο εις χεΐρας τών
Βουλγάρων. Τότε έν έρος τοΰ πληθυσ ού διέφευγε, το ένον δέ έρος άπή-
γετο αιχ άλωτο ή έσφάζετο καί είσήγοντο φρουρά καί πληθυσ ός βουλγα
ρικός. Τούτο έπιβεβα,ιούται έκ της εκστρατείας του Ά εδαίου τής Σαβοΐας,
Πρασίνου κό ητος (1368) όταν κατέλαβε τά έρη ταύτα καί επέβαλε πολε
ικήν χρη ατικήν άποζη ίωσιν καί άπελευθέρωσιν έκ τής αιχ αλωσίας τόν
συγγενή βυζαντινόν αύτοκράτορα, Ίω άννην.
Ή Ά γχίαλος έδωσε εις τό έθνος δυο πατριάρχας: Τόν Ιερε ίαν τόν
Β ' (1529— 1595), πατριαρχεύσαντα τρις: α) 1572-1579, β) 1580-1584,
γ ) 1586-1595. Είχεν βαθεΐαν θεολογικήν όρφωσιν και σχέσεις έ λουθηρα
νούς θεολόγους. Το 1589 εταιβάς στήν Ρωσσίαν έχειροτόνησε τόν ητρο
πολίτην Μόσχας ’Ιώβ εις Πατριάρχην.
β) τόν πατριάρχην Ιεροσολύ ων Πολύκαρπον 1809 - 1828. Έπε-
σκεύασε διά πανελληνίου εράνου τόν ναόν τής Άναστάσεως παρά τήν άντί-
στασιν Λατίνων καί ’Αρ ενίων. Έ τάφη στό Νεοχώρι Κο3ν)πολεως. Ά πό
τούς ητροπολίτας Άγχιάλου, διεκρίθη ό τελευταίος Βασίλειος Γεωργιάδης,
εγάλης θεολογικής καί φιλολογικής ορφώσεως έκ Χαλκιδόνος Κων)λεως
γεννηθείς το 1846. Τελειόφοιτος τής θεολογικής Σχολής τοΰ Πανεπιστη
ίου Α θηνώ ν εταβάς είς Γερ ανίαν συνεπλήρωσε τάς σπουδάς του άκού-
σας αθή ατα παρά τω διασή α) παλα,ιοκαθολικώ καθηγητή Ντίλινγκερ.
Έπιστρέψας είς Φανάρι διωρίσθη διευθυντής τής 'Ιερατικής Σχολής, συν
τάκτης τής «’Εκκλησιαστικής ’Αλήθειας» καί ιεροκήρυξ τοΰ πατριαρχικού
ναού. Τό 1890 (8 Αύγουστου) έξελέγη ητροπολίτης Ά γχιάλου έχρι τό
1906 (30 ’Ιουλίου). Κατόπιν διατελέσας ητροπολίτης Πελαγωνίας, Ν ί
καιας τό 1925 Οικου ενικός Π ατριάρχης υπό τό όνο α Βασίλειος Γ '. Είχε
εγάλην βιβλιοθήκην καί χειρόγραφα, τά όποια έκάησαν κατά τήν πυρπό-
λησιν τής Ά γχιάλου. Ή ητρόπολις είχε κώδικα, ό οποίος έκλάπη υπό τού
βουλγαρο ακεδόνος Γρηγορίου Άστερίου εκ Ζαγοριτσάνης καί άγνωστον τι
άπέγινεν.
Ή φή η τού ητροπολίτου: Τού σεβασ ιωτάτου καί θεοπροβλήτου η
τροπολίτου τής άγιωτάτης ητροπόλεως Ά γχιάλου ύπερτί ου καί έξάρχου
πάσης Μαύρης Θαλάσσης η ών δέ πατρός καί ποι ενάρχου πολλά τά έτη.
O t "Ε λληνες στή σύγχρονο Β ουλγαρία (1878 - 1908) 139

Μ ΙΧΑΗΛ Κ Α Ν Τ Α Κ Ο Τ Ζ Η Ν Ο Σ

Κατά τον 15 αιώνα .Χ. στήν Ά γχίαλο ζοΰσε 6 Μιχαήλ Καντακου-

ζηνός απόγονος βυζαντινών αύτοκρατόρων, έχων έκεΐ άνάχτορον χαι πλου-
σιώτατος, τοΰ όποιου τά χτή ατα, έφθαναν έχρι ουνάβεως. "Ηταν φίλος
τοΰ Βεγάλου Βεζύρη Σοχολή (1560— 1575).
Πραγ ατευτής τοΰ Σουλτάνου, διά τήν ευφυΐαν του όνο ασθείς Σεϊτά-
νογλου. Ή το φιλο ουσος χαι προστάτης τών λογίων έλλήνων τής εποχής
του, διετήρει σχολεΐον καί είχε εγάλη ν βιβλιοθήκην. ' ς φαίνεται τά πλού-
τη του άπέχτησεν ε πορευό ενος τό ονοπώλιο ν τοΰ άλατος. Συκοφαντηθείς
ότιήθελε νά γίνη βασιλεύς (χατά τόν α,πόντη) το 1574 έ'κρε άσθη προ
τής θύρας οτΰ ανακτόρου του, ή δέ περιουσία του κατεσχέθη καί ό ικρός
υιός του εστάλη εις τήν Κων) πολιν.
ιεσώθη στήν συλλογήν Κλώντ Φουριέλ (σελ. 155-156) συνταχθέν ε
τά τόν απαγχονισ όν του εξιστορούν τά σχετικά τοΰ βίου και απαγχονισ ού
τοΰ Μιχαήλ Κα,ντακουζηνοΰ. “Εχει 22 στίχους κα'ι α,ΰτολεξί (ΚΙ. Faurial
ελληνικά δη οτικά τραγούδια οιτΰ Κυρίτση Μιχάλη) :
Θέλω νά χάτσω νά σάς πώ, πολλά νά θα αχθήτε,
τις ήταν που τόν έλεγαν Κυρίτσης δ Μιχάλης.
Καί κάθονταν στό σπίτι του κακόν δέ είχε δ νους του.
"Ενα ροκά άνέγνωσαν έσα εις τό διβάνι

Είπαν τόν κόσ ο χάλασε, τόν πόλε ο γυρεύει

ώς τ ’ άκου σεν δ βασιλιάς πολλά τόν κακοφάνη
Μηνά τόν Καπιτσί παση γοργά τόν συντυχαίνει.
Γοργά νά πάς στον Ά χελόν στό σπίτι τοΰ Μιχάλη,
ε'κεΐ ε πρός στήν πόρτα του νά δής νά τόν κρε άσης.

Και τόν ικρόν τόν υιόν νά δής νά τόνε πιάσης,

φυλάγου κ’ απ’ τό πράγ α του βελόνι νά ή χάσης.
Μεσάνυχτα ξεπόρτησε στον Ά χελόν έπήγε.
Σ άν τόν εΐδεν δ Μιχαλά πεης έπροσηκιόθηκέν τον,
ώσάν πουλίν επέταξε σάν σαγίτα πήγε.

— Ή ρ θ ε ς καλώς αφέντη ου κάτσε νά γιο ατίσης.

— έν ήρθα γώ γιά τό φ αγί ουδέ γιά τό ποτήρι,
τόν λόγο ποΰπε δ βασιλιάς, τό θέλη α νά κάνω
καί τό σχοινίν έπέτα,ξε καί τόν λαι όν τ’ εύρήκε.
Κ ’ ευθύς ε πρός στήν πόρτα του πιάνει τον καί κρε ά τον.
140 Θεοδοσίου Μ αυρυ άτη

Καί τον ικρόν του τόν υιόν είδεν καί ιόν πιάνει.
Στό κάτεργο τόν έβαλε έ ολον του τόν βίον.
Ό απάνθρωπος απαγχονισ ός τοΰ Μ. Καντακουζηνοΰ εξηγείται απλώς
διά τής συνήθους βαρβάρου απληστίας τών Τούρκων πρός κακοποίησιν καί
κατάσχεσιν εγάλης περιουσίας χριστιανού, ή ψευδής δικαιολογία α έσως
θά βρεθή.
Στήν Ά γχίαλο υπάρχουν πολλοί ανε ό υλοι καί γλάροι στις στέγες
τών σπιτιών.
'Ιστορίαν τής Ά γχιάλου πρώτος έγραψεν Θε ιστοκλής Παρασκευό-
πουλος τό 1881.
Επίσης καί οι:
Άδα άντος Άναγνωστόπουλος καί Μαργαρίτης Κωνσταντινίδης στήν
«Νέα Η έρα Τεργέστης» 1906.
'Ιστορίαν τής καταστροφής τής Ά γχιάλου δ ράκος Μαυρο άτης.
'Ιστορίαν τής καταστροφής τής Άγχιάλου καί περί διωγ ών ό Κων
σταντίνος ’Ε ανουήλ ίδη ς.
Κατάλογον ητροπολιτών Ά γχιάλου ό ητροπολίτης Σ ύρνης Βασίλειος
Αστεριού. Π ερί άρχ. επιγραφών τής άρχ. Ά γχιάλου, περί άρχαίων νο ι
σ άτων, περί ηθών καί εθί ων τής παλ. Ά γχιάλου. Π ερί οναστηριού τής
Ά γ ια ς Αναστασίας δ Θεοδόσιος Μαυρο άτης είς τάς θρησκευτικός ελετάς.
"Εχει τώρα δύο συνοικισ ούς 1) Νέα Ά γχίαλος παρά τόν Βόλον 19 χλ .,
2) Νέα Ά γχίαλος κοντά στήν Θεσσαλονίκην 15 χλ .
Μετά τόν ε πρησ όν τής Ά γχιάλου έγινε νέα ρυ οτο ία τής πόλεως,
δ ητροπολιτικός ναός τής Π αναγίας κατεδαφίσθη, τό νερό τό έφεραν ιός
τήν συνοικίαν Χριστού. Τό παρθεναγωγεΐον έπεσκευάσθη, επίσης έπεσκευά-
σθη τό έξωθεν τής πόλεως έργοστάσιον οινοποιίας Γ. ια αντοπούλου, τό
όποιον εργάζεται. Στό οναστήρι τοΰ άγιου Γεωργίου έγινε συνοικισ ός
προσφύγων, δπιος στήν Σόκα δ συνοικισ ός Παπάριβο. Σιδηρόδρο ος συν
ενώνει τήν Ά γχίαλο έ τόν Π ύργο πρός εταφοράν τοΰ άλατος, ή δε θα-
λασσία επικοινωνία τών πόλεων γίνεται διά ικρών άκτοπλοϊκών άτ οπλοίων.

2. Έλληνική Μητρόπολις Βάρνης

Είχεν έδραν τήν πόλιν Βάρναν, ή όποια άρχαιόθεν ώνο άζετο ’Οδησ
σός, άποικίαν τών Μιλησίων κτισθεΐσαν τό 585 π, X. στήν χώραν τών
Κροβύζων.
Πρώτος επίσκοπός της άναφέρεται δ άγιος άπόστολος Ά π ρ ιο ς ζήσας
τόν β' αιώνα .Χ., δ δέ τελευταίος ητροπολίτης Πολύκαρπος, στον όποιον
δέν επετράπη ύπό τών βουλγαρικών αρχών ή έξοδος έκ Βάρνας (1506).
O t "Ε λλη νες ιττή σύγχρονο Β ουλγαρία (1878 - 1908) 141

Μεταξύ τών ητροπολιτών Βάρνης ήτο καί δ ετέπειτα. Οικου ενικός Π α

τριάρχης ’Ιωακεί ό Γ '.
"Αλλαι έκκλησίαι ήσαν: δ "Αγιος Γεώργιος, δ "Αγιος Νικόλαος, ή
αγία Παρασκευή καί ή Κοί ησις τής Θεοτόκου (Π α να γία ς). Ό ναός
τοΰ αγίου ’Αθανασίου ετετράπη υπό τής νϋν κο ουνιστικής αρχής εις
ουσεΐον καί επί τόπου έγιναν άνασκαφαί έ πολλά αρχαιολογικά ευρή ατα.
Ή ητρόπολις Βάρνης άπετελεΐτο· άπό τήν πόλιν Βάρναν, τό Μπαλτσίκ,
Ντό πριτς, Καβάρναν, Γαλατάν καί τά χωρία Κοζάκος καί Μπάνα. Είχε
δύο κοινοτικά οναστήρια 1) τοΰ αγίου η ητρίου άπέχον 7 χλ . τής Βάρ
νης καί τό όποιον έξεβιάσθη ή ελληνική κοινότης νά δωρήση εις τόν πρώ
τον ηγε όνα τής Βουλγαρίας ’Αλέξανδρον Βάτε βεργ, τώρα δέ είναι οίκος
άναπαύσεως διά τάς διακοπάς εργατών. 2) Τοΰ αγίου Κωνσταντίνου άπέ
χον 10 χλ . τής Βάρνης έγινε πλάζ. Στήν Βάρναν υπήρχε ελληνική λέσχη,
βιβλιοθήκη, τριλόπτωχος ένωσις κυριών.
Κατά τούς ανθελληνικούς διωγ ούς 1906 καί 1914 δλαι αί ελληνικαί
εκκλησία ι καί τά ελληνικά σχολεία ετετράπη σαν σέ βουλγαρικά καί κατε-
σχέθη δλη ή περιουσία τής ελληνικής κοινότητος. Ή Βάρνα στήν αρχαιό
τητα έκοψε νο ίσ ατα αργυρά καί χάλκινα έ τό άρχαϊον δνο α Όδυσσός,
τό οποίον άγνωστον άν έχη σχέσιν έ τόν Όδυσσέα βασιλέα τής ’Ιθάκης,
ίσως είναι τό δνο α τοΰ κτίστου τής αποικίας. Τό όνο α Όδυσσός τό ήλ-
λα,ξε επί βυζαντινών χρόνων, οί "Ελληνες χριστιανοί ήλλαξαν τά ονό ατα
τών πόλεων, τά όποΐα είχον σχέσιν έ τήν ειδωλολατρείαν δπως τά τοπωνύ
ια Τό ις είς Κωνστάντσα, Κάλλατης είς Μ αγγάλια, ’Απολλωνία είς Σω-
ζούπολις, Ά γχίαλος είς Άχελόν. Ε πίσ ης στήν αρχαιότητα ή Όδυσσός συ -
ετεΐχεν στήν ΙΙεντάπολιν τών δυτικών ακτών τοΰ Εύξείνου, ή οποία Π εν-
τάπολις άπετελεΐτο από τάς πόλεις Τό ις (Κωνστάντσα) Κάλλατης (Μα,γ-
γάλια), Όδυσσός (Β άρνα), Μεση βρία καί ’Απολλωνία (Σωζούπολις).
Στήν Βάρναν ζοΰν οί τουρκότρωνοι ορθόδοξοι Καγκαοΰζοι, ώς λέγον
ται οί απόγονοι τών εκχριστιανισθέντων Κουβάνων.
Μέθοδον προς έκ άθησιν τής βουλγαρικής γλώσσης έν Βάρνη έξετύ-
πωσεν δ ’Αναστάσιος Γ. Οικονό ου.
'Ιστορίαν Βάρνης έγραψε δ διδάσκαλος Ί ω . Νικολάου, Όδυσσός 1894.
Χρονικόν Βάρνης έγραψε ή . Παρουσιάδη 1856.
Ή Βάρνα είναι ή εγαλυτέρα λουτρόπολις τής Βουλγαρίας, έχει δέ
καί ναυπηγείο. 'Ιστορίαν Βάρνης έγραψαν οί καθηγηταί Μ. Μαραβελάκης,
Α. Βακαλόπουλος, έκδοσις Ε ταιρείας Μακεδονικών Σπουδών 1955. Έ ξε-
δίδρτο καί ελληνική έφη ερίς « Ή Όδησσός».
142 Θεοδοσίου Μαυρο άτη

3. Ελληνική ητρόπολις Μεση βρίας.

Ή έδρα τής ελληνικής ητροπόλεως Μεση βρίας ήτο ή πόλις Μεση

βρία κοινώς Μεσέ βρία αποικία Μεγαρέων ία έκ τών πόλεων τής Πεντια-
πόλεως τών δυτικών ακτών Εύξείνου Πόντου, ή δποία σκοπόν είχε τήν ύπε-
ράσπισίν τής ανεξαρτησίας τιον πόλεων Τό ις (Κωνστάντσα), Κάλλατης
(Μαγγάλια) Μεση βρίας ’Οδησσού (Β άρνης) καί ’Απολλωνίας (Σωζου-
πόλεως) καί τάς επιθέσεις τών πέριξ Θρακών.
Έ δέχθη τον χριστιανισ όν άπό τούς πρώτους .Χ.αιώνας ύπήγετο ώς
επισκοπή στήν ητρόπολιν Άδριανουπόλεοος άλλοτε έ τήν πλησίον Ά γχία -
λον ήτο ηνω ένη είς ίαν επισκοπήν καί τελευταίως (1906) ήτο ηνω ένη
έ τήν ητρόπολιν Άγχιάλου 1906.
Καθεδρικόν ναόν είχε τόν ναόν Κοι ήσεως τής Θεοτόκου (Π α ν α γ ία ς),
έκτος δέ αύτοΰ είχεν 22 ναούς αρχαίους ερειπω ένους κα,ί καταρρέοντας κτι-
σθέντας υπό τών έθορίστων βυζαντινών πριγκίπων ή οναζόντων, τούς
οποίους ή ελληνική κοινότης ελλείψει έπαρκών εσόδων δέν ήδύνατο νά έπι-
σκευάση ή άναστηλοόση. Εσχάτως ή βουλγαρική κυβέρνησις εκ λύγοίν του
ριστικών ανέλαβε τήν άναστήλιοσίν των. ιά τάς πολλάς αρχαίας εκκλησίας
της, ώνο άζετο καί ικρόν Βυζάντιον καί υπενθυ ίζει τόν δικό ας Μυ-
στράν. Σ τις πάχες τής Μεση βρίας γίνεται ση αντική αλιεία ψαριών κυ
ρίως σκου βριών, τσίρων καί παλα ίδας. Τά ψάρια, νωπά ή παστά στέλλον-
ται στό εσωτερικό τής Βουλγαρίας. Στήν Μεση βρίαν έγιναν άνασκαφαί υπό
τής βουλγαρικής κυδερνήσεως καί έκτίσθη ουσειον. Οί κάτοικοι είναι δει
νοί στό έ πόριον. Τό καλοκαίρι είναι λουτρόπολις, όπου συρρέουν έκ τοΰ
εσωτερικού βαύλγαροι διά θαλάσια λουτρά.
Στήν πόλιν Μεση βρίαν υπήρχε αρχαία θαυ ατουργός είκών τής Π α
ναγίας, ή οποία έκλάπη υπό τών βουλγάρων καί άγνωστον πού ευρισκό ενη.
Ή Μεση βρία πολλάκις έπαθεν άπό έπιδρο άς τώιν Κοζάκων, αί οποίο-ι ήρ-
χοντο άπό βορραν έ ονόξυλα ( παγιαντέρια) καί άπό καράβια Βενετίας
καί Γένοβας. Στήν αρχαιότητα έκοψε νό ισ α.
'Ιστορίαν Μεση βρίας έγραψε ό Μαργαρίτης Κωνσταντινίδης στήν
έφ. «Νέα Ή ερα» Τεργέστης 1906. Ή Ε ταιρεία Θρακικών Μελετών τήν
άνετύπωσε έκ χειρογράφου, καί ό καθηγητής Γεώργιος Μέγα,ς τήν άνετύ-
πωσε καταστρέψας γλωσσικώς τό έργον.
'Τπάρχει συνοικισ ός Νέα Μεση βρία έν Μακεδονία κοντά στήν Θεσσα
λονίκην (Βουλγάριεβο).

4. Ελληνική ητρόπολις Σωζουαγαθουπόλεως.

"Εδρα τής ελληνικής ητροπόλεως ήτο ή Σωζοΰπολις ή κοινώς Ζιόπο-

01 'Έ λ λ η ν ες στή σύγχρονο Β ουλγαρία (1878 - 1908) 143

λις, ή οποία στήν αρχαιότητα έλέγετο Απολλωνία έν τώ Εΰξείνω κτισθεΐσα

τόν 7ον αιώνα π.Χ. οπό τών Μιλησίων καί Ροδίων υπό τήν ηγεσίαν τοΰ
φιλοσόφου ’Αναξί ανδρου. Έ π ί χριστιανικών χρόνων άλλαξε τό όνο ά της
εις Σωζοΰπολιν τό πρώτον έτσι άνα,φερο ένη τό 431 .Χ. καί ετά ένα έτος
άναφέρεται υπό τοΰ Προκλέους επισκόπου Σωζοπόλεως· έτσι ετωνο άσθη
διότι στον άσφαλέστατον λι ένα της κατέφευγον έν καιρώ τρικυ ίας τοΰ Εΰ
ξείνου Πόντου τά πλοία καί έσώζοντο. Ο ί "Έλληνες χριστιανοί γενό ενοι
δέν άνέφερον τά τοπωνυ ικά τά οποία ένθΰ ιζον ελληνικήν είδωλολατρείαν
καί ό πολιούχος τής ’Απολλωνίας Άπόλλιον, έλέγετο ’Απόλλων Σωτήρ.
Τελευταίος ητροπολίττις Σωζοπούλεως (1906) ήτο δ ωρόθεος φυγών
είς τήν Άγαθοΰπολιν ή οποία ήτο τότε τουρκική. Ό ητροπολιτικός ναός της
έτι άτο επ’ υνό ατι τοΰ 'Αγίου Γεωργίου, είχε δέ καί άλλας εκκλησίας ώς
άγιος Ζήσι ος, άγιος Ή λίας, Π αναγία, α γία Μαρίνα.
έν είχιε οναστήρια οΰτε κοινοτικά, οΰτε σταυροπηγιακά. Τά άλλοτε
ΰπάρξαντα είς τό εγάλο νησί Ίωάννου τοΰ Προδρό ου κατεστράφησαν τό
1623— 1626 υπό τοΰ τουρκικοΰ στόλου, τδ δέ είς τό α,κρόνησι οναστήριον
τοΰ αγίου Κηρύκου ερείπια τό 1925, ότε ή βουλγαρική κυβέρνησις έκτισε πρα
κτικήν ψαρικήν σχολήν.
Ή έλληνική ητρόπολις άπετελεΐτο άπό τάς πόλεις Σωζοΰπολιν, Ά γα -
θοΰπολιν καί Βασιλείαν καί χωρία Κωστή καί Μπραντίβο όπου κατ’ έτος
έγίνοντο τά αναστενάρια (Π υροβασία).
Κατά τά τέλη Αΰγοΰστου ήρχιζε ή εγάλη αλιεία είς τάς πόλεις τών
τών ψαριών σαρδέλας, σκου πριών, τσίρων καί παλα ίδας έχρι τέλους
Νοε βρίου, τά δέ ψάρια (ιδίως σκου βρία, τσίροι, παλα ίδα, νωπά ή άλα-
ιτσ ένα έστέλλοντο στό εσωτερικό τής Βουλγαρίας (οί τσίροι εΐναι σκου πριά
στεγνω ένα στον ήλιο).
Στήν Σωζοΰπολιν υπό τής βουλγαρικής κυβερνήσεως έγιναν καί γίνον
ται αρχαιολογικοί άνασκαφαί, τών οποίων τά ευρή ατα έστάλησαν στό ου-
σεΐον Σόφιας, τώρα δέ εκτίσθη σήν Σωζοΰπολιν ουσεϊον.
Ιστορίαν Σωζουπόλεως έγραψεν δ Κων)νος Π απαϊωαννίδης καί Μαρ
γαρίτης Κωνσταντινίδης τό 1906 στήν εφη ερίδα Τεργέστης «Νέα, Η έρα»
Έ κδοσις υπάρχει τής Ε ταιρείας Θρακικών Μελετών.
Συνοικισ ός Σωζουπόλεως κοντά στήν Θεσσαλονίκην. Είχε ίαν εγά-
λην βιβλιοθήκην «Πετρίνειον» λεγο ένην, ή όποία διηρπάγη.

5. Έλληνική Μητρόπολις Φιλιππουπόλεως.

Είχεν έδραν ή έλληνική ητρόπολις Φιλιππουπόλεως τήν παρά τόν πο

τα όν 'Έβρον πόλιν Φιλιπποΰπολιν. Έ κ τών πολλών ονο άτων Κενδρινός,
144 Θεοδοσίου Μ αυρο άτη

Θρακικοΰ, Εύ ολπίας, Πονηρόπολις, έπεκράτησε τό Φιλιππούπολις τό άπό

τοΰ Φιλίππου Β ' τής Μακεδονίας πατρός τοΰ Μεγάλου ’Αλεξάνδρου, ό ό
ποιος καταλαβών αυτήν τό 341 π.χ. τήν (οχύρωσε . έ τείχη καίι συνοίκησε διά
τήν υποταγήν τών Θρακών. Τό δέ βουλγαρικόν όνο α ΙΙλόβντιφ εΐναι πλα
στόν άποκύη, α νοσηράς εθνολογικής φαντασίας. 'Η πόλις έφερε αυτό τό
δνο α έπί ρω αιοκρατίας, βυζαντινών χρόνων καί τουρκοκρατίας. 'Ο πρώ
τος επίσκοπος ήτο ό Έ ρ ας, ό πρώτος ετά τήν πτώσιν τής Κων)πόλεως
(1453) εΐναι ό ιονύσιος ο Ιίελοποννήσιος (1455-1483), ο δέ τελευταίος
ητροπλολίτης (1906) δ Φώτιος, ό δέ τοποτηρητής αΰτοΰ έχρι τοΰ 1914,
είναι ό αρχι ανδρίτης Φοπιος Μανιάτης, ό οποίος έξεδιώχθη υπό τής βουλ
γαρικής κυβερνήσεως. Καθεδρικός ναός ήτο τής Α γ ία ς Μαρίνας, έκτος
αΰτοΰ είχε πολλάς και λα πράς εκκλησίας, τοΰ αγίου η ητρίου, αγίου Κων
σταντίνου και 'Ελένης, άγιας Παρασκευής καί Κυριακής, ή οποία ήρπάγη
άπό τούς Βουλγάρους προ τοΰ 1906. Είχε πέντε (5) οναστήρια 1) τής
Κοι ήσεως τής Θεοτόκου (Π α ν α γία ς) Πετριτζονιτίσσης παρά τήν Στενί-
αχον τό όποιον ήρπάγη υπό τών Βουλγάρων τό 1895 σταυροπηγιακόν, κτι-
σθέν τό 1684 έπί αΰτοκράτορος ’Αλεξίου Κο νηνοΰ, 2) οναστήρι άγιοι
’Ανάργυροι παρά τό χωρίον Κοΰκλανα, 3) τό οναστήρι τοΰ αγίου Κηρύκου
παρά τό χωρίον Βοδενά, 4) Τό οναστήρι τής αγίας Παρασκευής, 5) τό
οναστήρι τοΰ αγίου Γεωργίου κοντά στή Μπελάστιτσα.
Ή ητρόπολις Φιλιππουπόλεως άπετελεΐτο άπό τήν Φιλιππούπολιν, Στε-
νί αχον, ελληνικά χωρία, Βοδενά καί Κούκλανα, τά 12 χωρία Καβακλή, άπέ-
χοντα τής ’Αδριανουπύλεως 4 όόοας, τής δέ Φιλιππουπόλεως 14 ώρας 1)
Καβακλή, 2) Καρυαί, 3) Μέγα Μοναστήρι, 4) Μικρό Μοναστήρι, 5) Συνα-
πλή, 6) ’Αη-Μπουνάρ, 7) ρά α, 8) Τσικούρκιοΐ, 9) ογάνογλου, 10) Μέ
γα Βογιαλίκ,1 11) Μικρό Βογιαλίκ, 12) Μουρανδαλή. Περιστερά κουτσό
6?«,αχοι Ταιτάρ-Παρζατζίκι, Χάσκιοϊ κάτ. 22.000. ’Εκλέγει έλληνα βουλευτήν
στήν βουλγαρικήν Σα πράνιε (βουλήν) τοιοΰτοι υπήρξαν ό Σωτήριος ’Αρ-
γυριάδης καί η . Άργυρόπουλος κ.ά. "Εχει συνοικισ όν: Ν. Φιλιππούπο-
λις κοντά στή Λάρισα.
Ή φή η τοΰ ητροπολίτου: Τοΰ σεβασ ιωτάτου καί θεοπροβλήτου
ητροπολίτου τής άγιωτάτης ητροπύλεως Φιλιππουπόλεως, ύπερτί ου καί
έξάρχου πάσης Θράκης ραγοβητίας πολλά τά έτη.
Στήν Φιλιππούπολιν έλειτούργουν τά ελληνικά Ζαρίφεια ιδασκαλεία
δύο πλήρη γυ νάσια, έν άρρένων καί έν θηλέων ετά οικοτροφείου διά τούς
υποτρόφους κα,ί άθη ά ς έκ τών πέριξ ελληνικών κω οπόλεων καί χωρίων.
ιετηροΰντο διά κληροδοτή ατος τοΰ έν Κων)πόλει ευεργέτου Γεωργίου

1 ) Βλέπε δη οσιεύ ατα Έ ταιρ. Θρακιπών Μελετών άριθ. 102.

Ο ι 'Έ λ λ η ν ες στή σύγχρονο Β ουλγαρία (1878 - 1908) 145

Ζαρίφη (έ πληροί)νέτο ό ισθός τών καθηγητών και άλλα, έξοδα), αυτά δέ

έπρο ήθευον έ διδασκαλικόν προσωπικόν τάς έλληνικάς κοινότητας.
Έξεδίδοντο δύο έλληνικαί εφη ερίδες ή αρχαιότερα «Φιλιππούπολις»,
τού η . Κου αριανού έξ ν Ανδρου κα'ι 6 «Μηνΰτωρ» τού Αί ου ή αί «Ειδή
σεις τού Αί ου» τού Σκαρλάτου Κωνσταντινίδη Φιλιππουπολίτη.
"Τπήρχον πολλά σω ατεία και σύλλογοι: ή λέσχη δ «,Όρφεύς» καί ή
ένωσις τιον κυριών «Ευρυδίκη». Οί Φιλιππουπολίται διεξήγον έγα έ πό-
ριον αφού καί είς τήν Καλκούταν τών Ιν δ ιώ ν υπήρχε ε πορικός συνοικι
σ ός Φιλιππουπολιτών.
Έ κ Φιλιππουπόλεως κατήγετο 6 έγας ευεργέτης Γρηγόριος Μαρασλής

Ε λ λ η ν ικ ή Μ α ο ά σ λ ειο ς Σ χ ο λ ή Φ ιλ ιπ π ο υ π ό λ εω ς.

(1831— 1907), δ οποίος έξέδιοκε τήν αράσλειον βιβλιοθήκην υποστήριξών

τούς 'Έλληνας επιστή ονας καί διαφοροτρόπως τα Οικου ενικόν Πατριαρ-
χεΐον καί έκτισε κτίρια τού ελληνικού γυ νασίου Φιλ ίππου πόλεχος καί τήν
Μαράσλειον Π αιδ. ’Ακαδη ίαν ’Αθηνών.
'Ιστορίαν Φιππουπόλεως έγραψαν οί: Κ. Οικονό ου 1819, έκδοθεϊσαν
είς Βιέννην, δ Γ. Τσουκαλάς 1851, έκδοθεϊσαν είς Βιέννην, δ Κοσ άς Ά πο-
στολίδης (Μυρτίλλος) έκτενεστάτην.
'Ιστορίαν Στενι άχου έγραψε επίσης δ Κοσ άς Άποστολίδης.
'Ιστορίαν Καβακλή δέν υπάρχει άλλ’ δ Μιλτιάδης Λουλουδόπουλος έξ
Ά γχιάλου έγραψε Συλλογήν ηθών καί έθί οον (τραγουδιών) Καρυών επαρ
χίας Καβακλή, Βάρνα 1903.

10
146 Θεοδοσίου Μαυρο ατη

6. Ελληνικά οναστήρια επί τής Ροδόπης Ά νατ. Ρω υλίας.

Ά π ο σ τ ο λ ί δ ο υ Μ. Μονή Κοι ήσεως Θεοτόκου Θρακικά Φωτίου Φιλιπ-

πουπόλεως πρός άπόδοσιν ονής Ζ ' τ. σ. 01— 82, Ζ ' τ. σ. 64— 124.
Βαλαβάνωφ Μ. Θρακικά Θ ' τ. σ. 137— 166, Θρακικά Η ' τ. σ.
284— κ. εξής.
’Α ά ν τ ο υ Κ. Μικρά Θρακ. ελετή ατα ονή Βατσκόβου κα'ι τυπικόν
Liuia Petit. Ά ρχεΐον Θράκης Ε ' τ. σ. 88— 89 Μεση βρία Θρακικά 183 σ.
102. Μονή άγ. Κωνήνου καί Ελένης εις ητρόπολιν Λιτίτσης. Αύτοΰ σελ.
100— 102. Ελληνικά χωρία Λιτίτσης.
Κ ο υ ρ τ ί δ ο υ Κ. Θρακικά Ι Γ ' τ. σ. 217— 222. Μονή Κορνοφωλιάς.
Σα οθράκη Ά χ. Μονή Σκαλιωτής τ. I B ' Θρακικά σ. 308— 329.
Κ ο υ ρ τ ί δ ο υ Κ. Μονή Λαδιάς Θρακικά τ. Θ ' σ. 29 Μονή Πετριτσισνι-
τίσσης 1936, σ. 71, ε’ικ. σ. 67, 68, 69.
Μονή άγ. Γεωργίου Θρα,κικά τ. Ε ' σ. 236 κ. εξής.
Μονή Κοι ήσεως Θεοτόκου Θρακικά τ. Ζ ' σ. 50— 82.
Β α λ α β ά ν ω φ Μ. Μονή Βατσκόβου Θρακικά τ. Θ ' σό 137 κ. εξής.
Άρχεΐον Θ ρ ά κ η ς φωτογρ. ονών τ. Β ' σ. αγίων ’Αναργύρων
Κουκλένης.
’Επιγραφή ονής σ. 18— 19 άποτοίχησις ύπό Βουλγάριον οπως προ
φανώς τεθή έν τή θέσει της άλλη Βουλγαρική. Φυλάσσεται ή παλαιά έν τώ
σκευοφυλακίω (βλ. Ά ρχεΐον τ. Β ' σ. 30— 31).
Σ η ε ί ω σ ι ς Μ. Ά π ο σ τ ο λ ί δ η: «Ή υποβολή δέ Βουλγαρικών
έπιγ ραφών εις τάς καταληφθείσας Έλληνικάς Μονάς κα'ι Εκκλησίας είναι
σ υ ν ή θ'η ς. Π άσαι σχεδόν αί έπί εικόνων καί τοιχογραφιών Έλληνικαί
έπιγραφαί η,δ’ αυτών τών ιστορικών εξαιρού ενων άντικατεστάθησα.ν διά
Βουλγαρικών». (Βλ. Ά ρ χ. Θράκ. Άποστολίδης Μ., τ. Β ' σ. 39).
Ή Βουλγαρική αυτή πράξις ατι άζει τήν Βουλγαρικήν επιστή ην.
Ο ΐ Έ λ λ η ν ε ς στή σύγχρονο Β ουλγαρία (1878 - 1908) 447

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

(Ε πικήδειος λόγος)

Κατά τά έτη 190G καί 1914 τών ανθελληνικών διωγ ών έξερριζώθη ό

πανάρχαιος Ιθαγενής ελληνικός πληθυσ ός στήν σύγχρονον Βουλγαρίαν. ΑΙ
έλληνικαί κοινότητες κατηργήθησαν διά νό ου καί αί περιουσίαι των εδη-
εύθησα,ν. Τά ελληνικά σχολεία καί έλληνικαί εκκλησίαι ήρπάγησαν καί οι
ελληνες κληρικοί έξεδιώχθησαν. Ή ελληνική γλώσσα άπηγορεύθη νά δ ι-
λήται. Τά ελληνικά τοπωνυ ικά δλα άντεκατεστάθησαν υπό βουλγαρικών,
έκτος τοΰ ονό ατος τής πρωτευούσης των Σόφιας. 'Ύπό τοιαύτα,ς συνθήκας
οί φιλόνο οι, φιλήσυχοι καί φίλεργοι ιθαγενείς ελληνες, οί έκτελούντες τυ-
φλώς τά;ς υποχρεώσεις τοον πρός τήν βουλγαρικήν κυβέρνησιν ήναγκάσθη-
σαν τά 80% νά έκπατρισθούν γυ νοί καί πένητες στήν πατρίδα Ελλάδα,
ή οποία ώς φιλόστοργος ητέρα τούς έδωσε γα,ίας καί τούς έβοήθησε νά εγ
κατασταθούν εδώ ελεύθεροι, νά κτίσουν νέας πατρίδας καί συνοικισ ούς. Οί
έναπο είναντες "Ελληνες 20% ώς ανθάνοϋ εξεβουλγαρίσθησαν ή έκβουλγαρί-
ζοντα.ι σύν τώ χρόνω. Τό φανατικόν βουλγαρικόν ίσος κατά παντός ελληνι
κού ήλλατώθη κατά πολύ άλλ’ ύφίσταται ακό η καί δέν έξηφανίσθη εντε
λώς, ίσιος διότι έπεκράτησαν καλλίτερατ Ίδέαι, δτι οί "Ελληνες εταδοόσαν-
τες σ’ αυτούς τόν πολιτισ όν διά τού χριστιανισ ού έπί τουρκοκρατίας διε-
τήρησαν καί έσωσαν αυτούς ώς έθνος έκ τού άφανισ ού, ενώ οί ενα,πο είναν-
τες κοντά τού ποτα ού Βόλγα Βούλγαροι, καίτοι εσχη άτησαν ανεξάρτη
τον βουλγαρικόν κράτος λαθόντες τόν ισλα ισ όν έξηφανίσθη σαν ώς έθνος.

Ά νεγνώσθη 26 X II 1965
Θ Ε Ο Ο Σ ΙΟ Σ M IX. Μ Α ΤΡΟ Μ Μ Α ΤΗ Σ
 Τ Α Κ Η Α Κ Ρ ΙΤ Α

ΘΑΝΑΣΗΣ ΚΑΤΡΑΠΑΝΗΣ
Ή ζωή κ α ί τ ό έ ρ γ ο το ΰ π οιητή τή ς Θ ράκης

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

Π άνε αρκετά χρόνια πού σέ κάποιο γραφείο ιας η όσιας υπηρεσίας

στήν ’Αθήνα, έτυχ,ε νά κάνω τήν γνωρι ία ενός πολύ θερ ού φίλου καί
θαυ αστή τοΰ λησ ονη ένου ποιητή τής Θράκης τοΰ Θανάση Κατραπάνη.
Ό Κατραπάνης ξεχωρίζει ανά εσα άπ’ τή ποίηση τής Θράκης γιά τήν Ιδιορ
ρυθ ία. του. Είναι ό κατ’ εξοχήν ποιητής τοΰ βουνού καί τοΰ λόγγου. Οί
στίχοι του έ τήν ιδιω ατική συχνά γλώσσα τους υρίζουν έξοχή. Θά πο
ρούσε κανείς χωρίς νά φανή υπερβολικός νά τόν χαρα,κτηρίση σάν τόν «Κρυ-
στάλλη τής Θράκης». Τόν ηηλο λοιπόν τοΰ αξέχαστου, τοΰ αλησ όνητου, —
τοΰ άγνωστου σχεδόν στο πολύ Ελληνικό πνευ ατικό κοινό θά λέγα ε ποιη
τή Θανάση Κατραπάνη, — είχα τήν ευτυχία νά γνωρίσω στήν ’Αθήνα. Στήν
’Αθήνα, λέγω, γιατί αυτός είναι άπό χρόνια κάτοικος τής ΙΙόλης.
— Είναι καλά έγκαταστη ένος έκεΐ άλλα οί δουλειές του τόν αναγκά
ζουν νά επισκέπτεται συχνά τήν ’Αθήνα. Σέ ιά λοιπόν άπ’ τις επισκέψεις
του έτυχε νά τόν συναντήσω. Ή χαρά ου ήταν απερίγραπτη πού έκανα τή
γνωρι ία τοΰ θαυ αστή τοΰ αλησ όνητου ποιητή πού είτε στά τραγούδια
του ι είται τό δη οτικό τραγούδι, είτε δίνει εικόνες τής έξοχης καί τών
βουνών τής Πατρίδας του, άς είναι τόσο άγαπητός καί αξιοπρόσεκτος. Ό
φίλος ου έχει ε φάνιση λογίου άνδρύς. ΤΙ ο ιλία του καί ή συ περιφορά
του γοητεύει τόν συνο ιλητή. ’Εκείνο δ ως πού οΰ έκανε ιδιαίτερη εντύ
πωση ήταν τό παράπονό του πού τό έξέφρασε ι ’ ένα ξεχωριστό τακτ. « έν
βρέθηκε», οΰ είπε, «ούτε ένας πνευ ατικός άνθρωπος νά γράψη καί νά
κάνη γνωστό τό έργο τοΰ Θανάση Κατραπάνη;» Πέρασε άρκετός καιρός
άπό τότε πού τόν συνάντησα. Π άρα πολύς καιρός... Μιά έρα δέν ξέρω
κι’ εγώ πώς οΰ έπεσαν, στά χέρια ου ερικά βto γραφικά στοιχεία καί οί
ποιητικές συλλογές τοΰ ποιητή Θανάση Κατραπάνη.
Θυ ήθηκα άθελα τόν λησ ονη ένο ποιητή. Θυ ήθηκα τό δίκαιο παρά
πονο τοΰ θαυ αστή του καί φίλου ου Κωνσταντινουπολίτη. έν ξέρω κ ι’
έίγώ πώς ένοιωσα τήν ενδό υχη διάθεση ν ’ άφιερώσω ένα ικρό βιβλιαράκι
γιά τόν «Κρυστάλη τής Θράκης»!.. Γ ιά τόν εραστή τοΰ δη οτικού τραγου
διού πού έ τόν ’Ιωσήφ Ραφτόπουλο αζί, έχουν κριθή πώς βρίσκονται πάν
τα κάτω άπό τήν ε φανή επίδραση τής δη οτικής ούσας γράφοντας ποιή
Ή ζωή κα'ι τό εργο τοΰ ποιητή τής Θράκης Θ. Κ ατραπάνη 149

ατα ειδυλλιακά, φυσιολατρικά, κι’ εκ.α α τήν προσπάθεια, νά καταστήσω

γνωστό, ότι πόρεσα νά συγκεντρώσω από τήν ζωή τοΰ ποιητή καί τό εργο
του. Ή συ βολή αυτή άς θεωρηθή αζί έ τίς άλλες σάν ένα ακό η πε-
ιραδάκι στό Θρακιώτικο πνευ ατικό οικοδό η α, έ αποτέλεσ α, νά γνωρί
σουν οί νεοέλληνες πνευ ατικοί ας άνθρωποι, έναν ακό η αντιπροσωπευ
τικό τύπο τής πνευ ατικής Θράκης. Τόν άγνωστο έχρι τώρα ποιητή τής
εξοχής τόν Θανάση Κατραπάνη! "Έτσι κ ι’ εγώ κάνοντας αυτό τό χρέος δίνω
στό θαυ αστή καί φίλο ου τήν ευχαρίστηση ά καί τήν βεβαίωση, πώς ό
Θανάσης Κατραπάνης δέν πέθανε. "Οτι ζή δέ τό έργο του τό ποιητικό, πού
πάντα θά τόν ζωντανεύη.
Τ. Α Κ Ρ ΙΤ Α Σ
ΕΙΣΑΓ ΓΗ

Γι,ά νά γνωρίση κανείς καί νά νοιώση ένα Θρακιώτη ποιητή ή πεζο-

γράφο, πρέπει κατά τήν γνιό η ας νά γνωρίση πρώτα, τή Θράκη. Τή χώρα
δηλαδή στήν οποία γεννήθηκε ή πνευ ατική οντότητα καί που είδε γιά
πρι.ότη φορά τόν ήλιο, που άνατράφηκε καί που θεωρείται αξιαγάπητη καί
νοσταλγική. 'I I Θράκη θεωρείται σάν ή κοιτίδα τής θρησκείας τών ’Αρ
χαίων Ελλήνων. Έ κεΐ κατά ιά παράδοση αρχαϊκή, άνεπτυχθηκε ή ’Ορφική
Λατρεία. Έ κεΐ ό Θεός ιόνυσος στεφανιο ενος έ κλή ατα καί περιστοιχι-
ζό ένος άπό Βάκχου ς καί Σατυρους καί βακχίδες καί αινάδες, καθιέρωσε
τή υστηριαική, τήν Βακχική! τή ιονυσιακή λατρεία.!.. ’Από ένα αυτό
χρη α είδυλιακό έρος της — τήν Π ιερία, — όπου βρίσκονταν καί οί Π ιε-
ρΐδες Μούσες ξεκίνησεν ένα πουλούκι Θεών καί πήγε κι έγκατεστάθηκε
στον "Ολυ πο. ΙΙολύ δικαιολογη ένα καί έ υπερηφάνεια ό Γ. Βιζυηνός σ’
ενα ποίη ά του πού τό τιτλοφορή: «Θρακών άσ α», ψέλνει έ ιά άδολη
αφέλεια:
«Ά πό τή Θράκη βρέ παιδιά
έβγήκεν ή Θρησκεία...»
Ή θρησκεία αυτή ξεκινώντας απ’ τή Θράκη, κυριάρχησε στήν Α ττική,
εταλα παδεύτηκε δέ στήν ’Ιταλία καί Σικελία: Ή Θεολογία τών νέων
θρησκευτικών κοινοτήτων, βρισκότανε στά ποιή ατα τού Ό ρφέα! Τού θρα
κιώτη Ό ρφέα. πού ζωντανός κατέβηκε στον "Άδη, καί πού συνεπώς ήταν
ένας ασφαλής οδηγός τής ψυχής στό δρό ο της πρός τό «Επέκεινα». Σκο
πός τών ’Ορφικών οργίων (όργια ση αίνει υστήρια — καί τά όργια δέν
είναι κατ’ αρχήν οργιαστικά), ήταν ή κάθαρση τής ψυχής τού πιστού. ’Έ τσι
ή ψτ'χή λυτρωνόταν άπό τόν κύκλο τών γεννήσεων, τών διαδοχικών ετεν-
σαρκώσεων. Τί υποβλητικός συ βολισ ός!
Ή Θράκη, λοιπόν, αυτή ή προϊστορική Θράκη, ητέρα τών υψηλών
150 ' , Τ , ’Α κρίτα

αυτών θρησκευτικών ιδεών, ή Βυζαντινή Θράκη, ή Θράκη τών τελευταίων

περιπετειών, ή τραγική, ή ένδοξη Θράκη, βρίσκεται καί θά βρίσκεται πάν
τα, αιώνια στή σκέψη ας.
Ή Θράκη έπειτα έχει ένα χει ώνα όνειρο! Τήν εποχή αυτή αγκαλιά
ζει κάτασπρη ή νυφούλα τοΰ Βορρά, τό δέ καλοκαίρι της, είναι δροσερό κα,ί
ευχάριστο. Μιά οργιαστική βλάστηση τήν άνοιξη, σκορπίζει στους κατοί
κους ύριες χαρές, καί ψιθυρίζει λόγια απόκοσ α σ’ όσους τήν Επισκέπτον
ται. Τό φθινόπωρό της αναδεύει στην ατ όσφαιρα υρουδιές ύρτων καί
σχίνων. "Εχει καταπράσινες καί πολύ εύ ορφες πεδιάδες. Πλούσια σέ ορυ
κτό πλούτο βουνά. Ποτά ια καί λί νες γραφικές, έ πλούσια αλιεύ ατα.
Κατάφυτες, καταπράσινες όχθες, όπου χιλιάδες πεταλούδες στ’ ανθισ ένα
δέντρα, παίζουν ένα ατέλειωτο τρελλό ερωτικό κυνηγητό, ενώ επιδεικνύουν
τις πολύχρω ες φορεσιές τους.
Ανά εσα στήν ’Ανατολική καί υτική Θράκη ένας εγάλος ποιητικός
ποτα ός πού ξεκινάει άπ’ τήν οροσειρά τής Ροδόπης,— ό ιστορικός "Εβρος,—
έρχεται έ νωχέλεια καί κα άρι νά χυθή σ,τό Θρακικό πέλαγος σιγοτρα,γου-
δώντας τά περασ ένα εγαλεία τής Θράκης. Π ώ ς έσα σ’ ένα τέτοιο ορ
γιαστικό φυσικό περιβάλλον νά ή,ν ε πνευσθή ό ποιητής, αρχίζοντας νά
ψέλνη τά θαυ άσια τού Θεού, πού έ τόση απλοχεριά, έχει σκορπίσει στήν
Θράκης Νά γιαπί οί περισσότεροι ποιητές της είναι φυσιολάτρες!..
Οί ασύγκριτοι πίνακες τών τοπίων τής Θράκης αποτελούν τά κατα-
πράσινα καί ειδυλλιακά τα πλώ προστά στά όποια δέν πορούσαν νά εί
νουν ασυγκίνητοι οί Θράκες ποιητές καί πεζογράφοι, καί νά ή ζω γραφί
σουν σάν πνευ ατικοί ζωγράφοι πού είναι όλοι οί ποιητές έ τήν χρυσή πέννα
τής φαντασίας τους έ τούς στίχους τους, όλα αυτά τά θαυ άσια τής φύ-
σεως τής γραφικής πατρίδας των τής Θράκης... "Ενας απ’ αυτούς τούς θαυ
αστές κα,ί λάτρεις τής Θρακικής εξοχής, ήταν δπως τονίσα ε καί ό ποιη
τής Θανάσης Κατραπάνης. Καί τώρα έπειτ’ απ’ αυτά άς ασχοληθού ε έ
τή ζωή καί τό έργο τού ποιητή τής θρακιώτικης εξοχής.

2. Η Ζ Η Κ Α Ι ΤΟ Ε Ρ Γ Ο Τ Ο Τ

Ό Θανάσης Κατραπάνης γεννήθηκε στό γραφικό, στό ειδυλλιακό, χω

ριό στήν «Στράντζα» στά 1876 κα,ί άνατράφηκε στήν «Τσαντώ τής Π ερ ι
φέρειας Σηλυβρίας τής ’Ανατολικής Θράκης.
Στή Θράκη, τήν πολιτεία’ κα,ί τήν εγαλύτερη κω όπολη, τήν ονο
άζουνε χαριτολογώντας «Χωριό», γιατί δέν υπάρχουνε καθόλου ικρά χω
ριά, στήν απέραντη Θρακική πεδιάδα, έ τήν έννοια τών χωριών (γειτο
νιών) πού υπάρχουνε π.χ. σέ ερικά έρη τής Νότιας Ελλάδας καί στήν
Ή ζωή χα'ι τό εογο τοΰ ποιητή τή ς Θράκης Θ. Κ ατραπάνη 151

Κρήτη. Γ ι’ αυτό βλέπου ε πώς κι' ό Βιζυηνός τήν Ιστορική καί εγάλη
πολιτεία στήν οποία γεννήθηκε — τήν Βιζύη, — τήν άποκαλεΐ χαριτω ένα
καί υποκοριστικά καί εταφορικά «Χωρίο» όταν λέει σέ κάποιο το τρα
γούδι του. Ά πό τής Θράκης τά χωριά... σάν τήν Βυζώ κανένα...». ’Έτσι
καί ή «Τσαντώ» ή πατρίδα τοΰ Κατραπάνη. «Χωριό» λεγότανε ά άπ’ τά
παλαιά σπίτια που είχε έτσι όπως ξεπρόβαλλε έσα άπό τό οργιαστικό πρά
σινο τής θρακικής εξοχής έ τά κατάλλευκα σπιτάκια της έ οιαζε σάν ικρή
παρα υθένια πολιτεία. Ή τ α ν δ ως καί αρκετά προοδευ ένη κ ι’ εκπολιτι
σ ένη, ή «Τσαντώ», έφ’ δσον βρισκότανε κοντά στήν Σηλύβρια καί φυσικά
κοντά καί στήν Πόλη.
"Αν καί δέν έτυχε εγάλης ορφώσεως ό Θανάσης Κατραπάνης, ή
αγάπη του προς τά γρά ατα καί ή παρα ονή του κοντά στο διακεκρι ένο,
στό σοφό γιατρό τής Πόλης, τόν Φ. Φωτιάδη, τόν έκανε νά έπιδοθή στή
λογοτεχνία καί νά φανερωθή ποιητής... ’Αρκετά σω ατώδης έ εγάλη
υϊκή δύνα η, ’ ένα παχΰ ουστάκι καί έ πυκνά αλλιά, έδινε την εικόνα
καλοζωισ ένου έ ποράκου άλλον, παρά ποιητή. Ό Κατραπάνης έ τήν έ -
φάνησί του τήν αστική, τήν ήρε η, ξεγελούσε. Κανένας δέν φανταζότανε
πώς κάτω άπ’ τό γαλήνιο αυτό παρουσιαστικό κρυβότανε ένα ποιητικό ηφαί
στειο! Ναι σωστό ήφαίστειο ήταν ή ψυχή τοΰ Κατραπάνη. Σάν έσ ιγαν τά
γραφτά πυκνά του φρύδια, χίλιες ε πνεύσεις έ ήφαιστιακή φλόγα τον
έκαναν ν ’ άραδιάζη στίχους καί στίχους πάνω σέ δτι έβρισκε. ’Α π’ τις δλό-
ασπρες κόλλες έχρι τό στρατσόχαρτο τοΰ πειό ταπεινού πακάλικου. ΊΦ
ζωή του ήταν γε άτη περιπέτειες. ’Ά πειρα δέ είναι τά είπεισόδια καί τά
ανέκδοτα τής ζωής του...
"Οπως άναφέρθηκε καί προηγου ένιος, δ Θανάσης Κατραπάνης γεν
νήθηκε στήν «Στράντίζα»,, κι’ άνατράφηκε στήν «Τσαντώ» τής Ανατολικής
Θράκης άπό πλούσιους γονείς κτηνοτρόφους καί ζωε πόρους. Οί σπουδές
του ήτανε φτωχικές, γιατί στά χρόνια εκείνα —- δπως αναφέρει σέ ιά ο ι
λία του δ Γ. Θεοδωρίδης πού έκανε στό παρελθόν γιά τόν ποιητή — ή παί
δευση ήτανε λιγάκι περι(ορισ ένη.
Αυτό δ ως τό πράγ α δέν στάθηκε ε πόδιο στήν κατοπινή ζωή του,
γιατί άρχισε νά διαβάζη όνος του, καί κατόρθωσε έτσι σιγά - σιγά νά
διαβάση τοΰς πειό πολλούς 'Έλληνες συγγραφείς καί ποιητές ώς τήν εποχή
του, καθώς καί τήν ιστορία καί τή υθολογία τής Α ρχαίας Ελλάδος. Ή
αγάπη του γιά τά γρά ατα καί τήν ιστορία δέν έσβυσε ώς τά τελευταία
χρόνια τής ζωής του, κατά τά δποϊα εξακολουθούσε νά διαβάζη άκό α αρ
χαίους ποιητές, καί καταγινόταν έ τά έργα πολλών ξένων συγγραφέων.
Κατώρθωσε έτσι χάρις ακριβώς στήν ελέτη του αυτή ν ’ άποκτήση γνώσεις
15'2 Τ . ’Ακρίτα

τίς όποιες Μ ζήλευαν πολλοί λόγιοι, που τελείωσαν γυ νάσια ίσως κα'ι
Πα/νεπιστή ια.
Τό ποιητικό του «πιστεύω», το θερ ό του ποιητικό σύ βολο, ήταν ή
εγάλη του αγάπη γιά τό λαό. Πάντα· ήθελε νά τόν πλησιάζη δ ζωηρός αυ
τός ποιητής τής Πόλης, νά βάζη τό αυτί στήν τεράστια εγάλη καρδιά του,
νά νοιώθη τά καρδιοχτύπια του. Τις χαρές κ,αί τούς πόνους του. Σέ ιά ρί α
του αρχίζει έ τήν αποστροφή: «Βάλε τ’ αυτί σου στό λαό, κι’ έτσι πιά,σε τήν
πένα...» Αυτός ήταν δ πόθος του καί ή λαχτάρα του καί τό πιστεύω του,
καί γ ι’ αυτό αγωνίστηκε καί στάθηκε ένας άπό τούς πρωτοπόρους γιά τήν
διάδοση κ,αί τήν επικράτηση τής ζωντανής γλώσσας τοΰ λαοΰ.
Ό Θανάσης Κατραπάνης άπό τήν πρώτη του ε φάνιση στό στίβο τής
τέχνης, ένα οναδικό πράγ α έβαλε γιά πυξίδα στήν ποιητική προσπάθεια
Νά πλησιάση τόν λαό. Νά τόν ελετήση. Νά ζωγραφίση έ στίχους τά αι
σθή ατα του οπως τά αισθάνονταν δ ίδιος, οπως ακριβώς τά τραγουδάει κι’
αυτός δ ίδιος δ λαός βγαλ ένα άπό τά βάθη τής καρδιάς του. Αυτά δέν
πρέπει κανείς σκεπτικιστής νά τά κρίνη σάν υπερβολικά, όταν δι,αιβάση ένα
απόσπασ α άπό ιά επιστολή πού τοΰ έγραψε δ εγάλος Ψυχάρης όταν τοΰ
έστειλε ιά άπ’ τίς ποιητικές του συλλογές:
«J I ίστη, τέχνη καί ποίηση — τοΰ έγραφε — όλα. ταχείς. Α έσως σέ
κατάλαβα. Θ ’ απόχτησης ακό α περισσότερη πρωτοτυπία. Γιατί άντίς νά
χάνεσαι έ φιλοσοφίες καί συ βολισ ούς, λες τά πράγ ατα οπως είναι, καί
οπως τά νοιώθης καί τά είδες. Μέ τά άτια σου τά βλέπεις. Μέ τήν καρδιά
σου τά νοιώθης, καί γρ ά φ εις:
«Βλέπεις οσχάρια πά στά αστάρια γονατιστά,
στή βυζαξιά τους σειούν τήν ουρά τους άνε ιστά...»
Ξέρεις πού είναι ωραία στροφή, καί βλέπω έ χαρά ου ποΰ στή γλώσσα προ
σέχεις αλύπητα,;» Αυτά τοΰ έγραφε ό Γιάννης Ψυχάρης.

8.— Ο Ι Α Γ Ν Ε Σ Τ Ο Τ Γ ΙΑ Τ Η Γ Λ ΣΣ Α

'Έκανε λοιπόν αληθινό αγώνα γιά τήν επικράτηση τής η οτικής γλώσ
σας. ’Αναφορικά έ τόν αγώνα αυτό τοΰ ποιητή γιά τήν γλώσσα άλλη ιά
κορυφή διανοητική δ ’Αλέξανδρος Π άλλης τοΰ γράφει, στέλνοντας του καί
ιαν Ίλιάδα έ ιδιόχειρη άφιέρωσί το υ :
8 τοΰ Χριστοΰ 1906, Τατόϊ
«Φίλε Κατραπάνη,
Χάρηκα, πού είδα τό γράψι ό σου καί πού διάβασα τά γερά σου λόγια.
Σάν έχω ε αζί ας παλληκάρια σάν έλόγου σου, δέν έχει φόβο. Ή νίκη
είναι δική ας. Θά σοΰ στείλω ιάν Ίλιάδα δε ένη καί υπογρα ένη έ τό
Ή ζωή καί το ές>γο τοΰ ποιητή τή ς Θράκης Θ. Κ α τρα τά νη 153

χέρι ου, ώστε νά έ θυ άσαι κάθε φορά που οΰ κάνεις τήν τι ή νά έ

διαβάζης .. Μά ονάχα θά περάσουν 3— 2 εβδο άδες γιά νά δεθή.
Ελπίζω πώς θά γνωρισθοϋ ε ιά έρα. Σ άς άσπάζο αι πρόθυ ος.
Χρόνια πολλά καί καλά,
’Αλέξανδρος Π άλλης»
Μονάχα ό Ψυχάρης ονάχα δ Π άλλης τοΰ γράψανε; Κ ι’ άλλοι πολ
λοί πνευ ατικοί άνθρωποι ασχολήθηκαν έ τον Θανάση Κατραπάνη καί
τδ έργο του.
Ό κριτικός Χρηστός ελής που έγραφε στο πολίτικο καί φιλολογικό
περιοδικό «Επίκαιρος», έ τό ψευδώνυ ο Χαρικλής, νά τί έγραφε σέ ιά
στήλη σχολίων σχολιάζοντας ένα ποίη α τοΰ Κατραπάνη που ειχε τίτλο
«Ξαλώνισ α». "Έγραφε σ’ ένα γρά α του σ’ ένα φίλο· του πού τόν λέγανε
Νΐκο, καί είχε η ερο ηνία 20 τ ’ άλωνάρη!·
«Στ’ αλώνια. Μέ θαρρείς ό ως κι’ είναι τά αρ αρω έ να αλώνια τών
δη οτικών ας, τραγουδιών. ’Εδώ δέν παλεύουν Λιγενήδες έ τόν Χάροντα,
ή δέ βογγούνε τά βουνά κι’ άνατρο άζει υ “Αδης. ’Εδώ παλεύει δ ζευγάς
γιά τδ ψω ί κ ι’ άργοβογγά τδ βώδι ζε ένο στήν άλωκώνα.
Οί θυ ωνιές, πελοόριες ξανθοκοποΰν στον ήλιο, καί τά παιδιά ξυπό
λυτα κουβαλούνε τά δε άτια. Κ αί δός του γυρνά ή άλωκώνα, ονότονα,
αδιάκοπα, κουραστικά, καί δ ζευγάς ήλιοκα , ένος κάτω απ’ τό λιοπύρι
τό εση εριανό, ορθός στήν άλωκώνα, σάν προύτζινο άγαλ α κάποιου υθι
κού θεού! δός του κέντρα έ τήν βουκέντρα, κ ι’ αδιάφορα σφυρίζει ένα
τραγούδι. Καί βλέπεις τό βώδι τδ κοκαλλάρικο, ν ’ άνε ίζη τήν ουρά του.
Νά γυρνά παραπονιάρικα καί θλι ένα τά άτια του καί νά ουκα,νίζη
νυσταγ ένα, πάνω στήν κάψα τού εση εριού.
Θυ άσαι τδ «Ξαλώνισ α» τοΰ Κατραπάνη; Θαρρώ νά τό διάβασες. Έ γώ
τδ ξέρω απόξω. Καί τδ λέω τώρα καί τδ ξαναλέω γύρω απ’ τ ’ αλώνι, ανά
εσα στ’ ανήσυχα τά ορνίθια πού ανακατεύουνε τά σκύβαλα...
«Π αύεις δουκάνι;
θ ’ ακουστή τδ ερωτικό δερ όνι
τό φκιάρι πού χαρ πόνει
τό στάρι τό ξανθό...»
Καί τειλεκάνοντας τδ γρά α αυτό σχόλιό του δ τεχνοκρίτης Χρηστός
ελής, καταλήγει συ περασ ατικά γράφοντας στον φίλο του: «Τί λες; έν
είναι ωραίο·; έν είναι ζωγραιφικώτατο; έν σού φαίνεται σάν νά βγήκε
όλόΐσα άπό τήν λαϊκή ψυχή; Μπράβο τού Κατραπάνη πού κατέβηκε ώς τά
κατάβαθα τής λαϊκής ψυχής. Ώ ς τά παρθένα βάθια τής Ρω αίϊκης καρ
διάς...» Αυτά ιού έγραφε κ ι’ ό ελής.
Τό πρώτο σκίρτη α τού ποιητή γιά τήν επικράτηση τής δη οτικής
154 ( Τ. Ά κ ρ ιτα

γλώσσας, παρουσιάστηκε δταν φοιτούσε ακό η στό σχολεισ καθισ ένος στά
αθητικά θρανία. Ά πό τότε φάνηκε ο ενθουσιασ ένος του... Ξεπεταρούδι
ακό η στην λογοτεχνία καί την ποίηση, διεπίστωσε πόJς ήταν αδύνατο νά
γράψη κανείς κάτι, χωρ'ις νά εταχειρισθη τή γλώσσα τοΰ λαοΰ. Τήν
γλώσσα πού τήν νοιώθουν όλοι. Που εΐναι προσιτή σ’ όλα τ’ αυτιά, κι’ εΰ-
κατάληπτη άπ’ όλο τόν κόσ ο.
Και νά ώς πού έφθασε ή προσπάθεια και ό ενθουσιασ ός και το πί
στευαν τοΰ νεαρού τότε ποιητή. Ο ι συ αθητές του και οί συ νταξ ιώτες του
λένε πώς έκανε ενα αλφαβητικό κατάλογο — πού σώζεται ακό η καί ώς τα
σή ερα — στον οποίο έγραφε τά ονό ατα τών θερ ών οπαδών του, κι’ ανάγ
καζε αυτούς νά υπογράφουν: ΙΙώ ς θά είνουν αιώνια πιστοί στις αρχές, τις
όποιες αγκάλιασαν καί πώς θ ’ αγωνιστούν όσο πορούν γιά τήν επικρά
τηση καί διάδοση τής δη οτικής. Τής ζωντανής γλώσσας τοΰ λαοΰ... Ό
Θανάσης Κατραπάνης άρχισε νά πρωτογράφη στά 1906, καί δέν άργησε
νά βρή φιλοξενία στις πλούσιες σελίδες τοΰ «ΝΟΤΜΑ» τοΰ η ητρίου Ταγ-
κόπουλου στά 1907 — όπου δη οσίευε ταχτικά ποιή ατά του.
Σσ «ΝΟΤΜΑ» τήν εποχή εκείνη έγραφε ή αφρόκρε α τής Ελληνικής
διανόησης. Μέσα σ’ έ'κείνους πού έγραφαν, ξεχώριζαν όνο αστοί ποιητές καί
συγγραφείς, όπως: οί Κωστής Παλα ας, Ψυχάρης, ’Αλέξανδρος Πάλλης,
Ά ργύρης Έφταλιώτης, Ά νδρέας Καρκαβίτσας, Μαλακάσης, Φ. Πολίτης,
Νικ. Ποριοότης, Νικ. Ποριώτης, Σ(οτ. Σκίπης, "Αγγελος Σικελιανός κ.ά.
Έ κεΐ βρίσκει, κανείς ερικά άπό τά πρωτόλεια τοΰ ποιητή εταξύ τών ο
ποίων τό χαριτω ένο καί δροσερώτα,το τ ή ν : «Ερωτική σκέψη» πού δη οσιεύ-
θηκε στό «ΝΟΤΜΑ» στις 4 Μαρτίου τοΰ 1907 (άριθ. φύλ. 237). Σ ’ αυτό
έσ’ τήν ονειροφαντασία, του ορα ατίζεται τήν καλή του, αλλά απογοητεύε
ται καί. θρηνεί όταν στό ξύπνη ά σου έσα στή νύχτα αντιλα βάνεται πώς
ήταν ψέ α καί όνειρο. Γ ι’ αυτό θρηνεί στό τέλος έ τούς παρακάτω αρι
στοτεχνικούς στίχους:

«Ξαφνικά έσ’ τόν ύπνο σάν ξυπνώ

όλα ψεύτικα τά βλέπω καί θρηνώ...»

4.— ΜΙΑ Σ Τ Ν Τ Ο Μ Η Α Ν Α ΡΟ Μ Η Σ Τ Ο Ε Ρ Γ Ο Τ Ο Τ

Εκείνο πού εΐναι αξιοπρόσεκτο στό έργο τοΰ ποιητή εΐναι ή εργασία
του πάνω σέ πολλά θέ ατα που είναι ξέχωρα όλως διόλου τό ένα άπ’ τό
άλλο. Ό Κατραπάνης δουλεύει θαυ άσια τό στίχο του σέ ποιή ατα λογιών -
λογιών καί διαρίνεται γιά τήν εγάλη του παρατηρητικότητα πάνω στά
θέ ατα πού δουλεύει. Ό Ά θανάσης Κατραπάνης καί στά τελευταία του
Ή ζωή κ αί τό εργο τοΰ ποιητή τή ς Θράκης Θ. Κ ατραπάνη 155

χρόνια, ακολουθούσε τήν παληά ποιητική σχολή, τήν οποία έννοιωσε, καί δέν
θέλησε στον επίλογο πειά τής ποιητικής του ζωής ν ’ άκολουθήση καινούρ
γιους δρό ους κα'ι συστή ατα.
"Έτσι βλέπο ε τόν ποιητή νά γράφη αδιάκοπα και νά παρακολουθή
στά λευκά γερατειά του όλες τ'ις σύγχρονες εκδηλώσεις τής ζωής, γραίρον
τας στίχους γιά πράγ ατα, στά οποία, ίσιος καί πολλοί απ’ τους νέους νά
ην έδιναν τήν προσοχή πού θά έπρεπε. Ινι’ έτσι βλέπου ε τόν ανδρα καί
αθώο ποιητή νά φτιάχνη στίχους πάνω στο κάθε τι, καί νά εκδηλώνη σέ
κάθε ευκαιρία τά απλά αίσθή ατά του, τραγουδώντας καί τίς πειό ικρές
καί αθώες παραξενειές τοΰ κόσ ου.
Χαρακτηριστικό τής αδυνα ίας του αυτής είναι ένα ποίη ά του γρα
ένο γιά τά ιεθνή καλλιστεία! Καί χαρισ ένο στήν βασίλισσα τής ό ορ-
φιάς! X’ α,ύτό αφού εξυ νή τήν ο ορφιά — σ’ οποία χώρα κι’ άν ύπάρχη —
κι’ όποιονδήποτε τόπο κι’ άν έκπροσωπή, — καταλήγει σ’ ένα άριστουργη-
ατικό δίστιχο ετά τήν βράβευση τής καλλονής. Στήν πειό ό ορφη κο-
πέλλα, τήν βασίλισσα τής ο ορφιάς!... τραγουδώντας:
«Καί τιόρα ή πατρίδα σου σκύψε γιά νά σοΰ βάλη
τής καλλονής τ’ άθάνατο τής δάφνης τό στεφάνι...»
Ή αγάπη τοΰ Κατραπάνη γιά τήν ποίηση καί τή γλώσσα τοΰ λαοΰ,
τόν έκαναν γρήγορα νά κερδίση τήν αγάπη καί τήν ε πιστοσύνη τών εργα
τών τής πέννας.
Κ ι’ έτσι κατόρθωσε γρήγορα νά ξεχωρίση ' έ τόν Μαιτρ - Ψυχάρη,
τόν η ήτριο Ταγκόπουλο, τόν ’Αλέξανδρο Πάλλη — όπιος είδα ε — τόν
Τανταλίδη καί άλλους, πού έξετί ησαν καλά τό έργο του καί στάθηκαν στό
πλάι του βοηθώντας τον στήν εξέλιξή του.
Νά τί έγραφε ό «ΝΟΤΜΑΣ» στις 2 Μα'ίου τοΰ 1910 (άριθ. φΰλ. 390)
όταν ο Κατραπάνης έστειλε ένα αντίτυπο τής συλλογής του «Τά τραγούδια
τοΰ Στρατιώτη» δη οσιεύοντας σύγχρονα καί ιά εγάλη φωτογραφία τοΰ
ποιητή: «Έ να βιβλιαράκι ικρούτσικο άς στάλθηκε άπό τήν Πόλη. «Τά τρα
γούδια τοΰ Στρατιώτη». Μικρούτσικο ά θαυ ατουργό. Πουλήθηκε στήν
Πόλη ιά δεκάρα. Ή π ριότη έκδοσί του, δέκα χιλιάδες αντίτυπα, εξαντλή
θηκε σέ λίγες έρες. Έ γ ιν ε καί δεύτερη έκδοσι άπό άλλες τόσες χιλιάδες.
Π άει κι’ αυτή. Τόν Θανάση Κατραπάνη άς τόνε ζωγράφισε καί άς τόν γνώ
ρισε πέρυσι ό «Ίξίονας»(φιλολογικό ψευδώνυ ο τοΰ η . Ταγκοπούλουί στά
φΰλλα 342 καί 348. Τόν ξέρουν οί «ναγνώστε τοΰ «ΝΟΤΜΑ» άπό τά τρα
γούδια του πού κάθε τόσο δη οσιεύο ε. 'Ο Κατραπάνης είναι καί φανατικός
εργάτης τής ιδέας έ τήν πέννα. Πολλές φορές καί έ τή γροθιά — όπως
δά χρειάζεται σή ερα πού οί Μυστριώτηδες ξαπολύσανε τί] γλώσσα τους...»
 Το έργο τοΰ Κατραπάνη είναι αρκετά εγάλο και πολυποίκιλο. Συνερ
γάστηκε σέ πολλά περιοδικά κι’ εφη ερίδες τής Πόλης, καθώς και στ’ ακό
λουθα: «Σκόρπιός», «’Έθνος», «Περίδρο ος», «Θάρρος», «Πρόοδος», «11α-
τρ'ις» κλπ., όπου έγραφε έκτος άπό τό όνο ά του καί έ τά έξης ψευδώνυ α:
«Πάνος», «Κάτρα - Στράντζαλης», «Θ. Κάπα», «Σηριντξιώτης», «Σκόρ
πιός» κλπ. Προ πάντων δ ως έγραφε στό «ΝΟΤΜΑ». ’Έ γραφ ε εξακολου
θητικά. Έ κεί βρίσκου ε και τά καλλίτερα του τραγούδια, δπω ς: «Τήν ερω
τική σκέψη», τήν «Λησ ονη ένη κληρονο ιά», τόν ’Αξέχαστο Ζυυφρέ»,
«Τό ξαλώνισ, α», «τόν Μουσικό», καί άλλα πολλά, πού φυσικά θά ήταν
αδύνατο νά τ ’ άπαριθ ήσω ε όλα.
Μερικά άπ’ τά τραγούδια του, όπως: «Γιά τήν γλυκειά πατρίδα» καί
«ό φρουρός» άπ’ τήν συλλογή «Τά τραγούδια τοΰ στρατιώτη», τονίσθηκαν
σέ ουσική άπ’ τόν διακεκρι ένο τής ΓΙόλης Κί ωνα Μπέλλα καί άλλα άπό
τόν άκαδη αϊκό ουσικό Μανώλη Καλο οίρη.
Τ ’ ανέκδοτα ποιή ατα άπ’ τό έργο του είναι δυστυχώς τά καλλίτερα
καί τά περισσότερα, πού υπάρχει ελπίδα νά έκδοθοϋν χάρις στις φιλό
τι ες φροντίδες τοΰ γυιοΰ τοΰ ποιητή Κων)τίνου Κατραπάνη. Εΐναι δέ τ ’ ακό
λουθα: «Χίλιες καί ιά παροι ίες», «τά τραγούδια τής αγάπης», «Τ’ άνθοτρά-
γουδα», «Τά κρασοτράγουδα», «Τ’ ανοιξιάτικα — Φθινοπωρινά — Καλο
καιρινά — καί Χει ωνιάτικα». Καθώς καί «Τά χρυσόλογα». Ό Κατραπά
νης έγραψε έ'πίσης καί δυο θεατρικά έργα «Τόν ’Ανθέ ιο Τραλιανό» ονό
πρακτο δρά α, καί τό «Εθνικό πανόρα α», τρίπρακτο λυρικό δρά α. Καί τά
θεατρικά του αυτά έργα, δυστυχώς, είνανε ανέκδοτα. ’Έ γραψε επίσης καί
κά ποσα σατυρικά ποιή ατα τά περισσότερα, άπό τά οποία τά βρίσκου ε
στά κρασοτράγουδα του, καθώς καί στά Βακχικά.
Μερικά άπ’ τά έργα τοΰ Θανάση Κατραπάνη δυστυχώς πέρασαν απα
ρατήρητα άπ’ τό άναγνιοστικό κοινό

5.— Π Σ Β Λ Ε Π Ο Τ Ν ΚΑ Ι Κ Ρ ΙΝ Ο Τ Ν Ο Ι Π Ν Ε Τ Μ Α Τ ΙΚ Ο Ι
ΑΝΘΡ Π Ο Ι ΤΟ Ν Θ Α Ν Α ΣΗ Κ Α Τ Ρ Α Π Α Ν Η & ΤΟ Ε Ρ Γ Ο Τ Ο Τ

Πολλοί όπως είδα ε καί όπως θά δοΰ ε πρόσεξαν κι’ έσχολίασαν τό

εργο τοΰ Θανάση Κατραπάνη. Καί κορυφές τής διανόησης καί τής τέχνης,
καί άγνωστοι στό πολύ κοινό πνευ ατικοί άνθρωποι. Ποιητές, επιστή ονες,
δη οσιογράφοι καί κριτικοί καί λογοτέχνες, έγραψαν γ ι ’ αυτόν σέ πολλές
έφη ερίδες καί περιοδικά, τοΰ εσωτερικού καί τοΰ εξωτερικού. Χαρακτηρι
στικό ιδιαίτερα — γ ι’ αυτό καί τό παραθέτο ε κ ι’ αυτό αυτούσιο — είναι τό
ση είω α πού έγραψε γιά τόν Κατραπάνη παίρνοντας άφορ ή άπό τήν ποιη
•Η ζωή v.al το έργο τοΰ ποιητή τή ς Θράκης Θ. Κ ατραπάνη 157

τική του συλλογή «Τ’ αηδόνι τού Βοσπόρου», ό Γιάννης Χαλκέ ας στήν εφη
ερίδα «’Ανατολή» τής ’Αλεξάνδρειάς.
Νά περίπου τί έγραφε ο συ πολίτης του, άπό τήν Αίγυπτο έ νοσταλγία.
«Σή ερα πρω'ί - πρωί έσα στό άποπνυκτικό ρουτινιέρικο περιβάλλον τού
γραφείου ου, φύσηξε καθαρό, ζωογόνο αεράκι... Τό αεράκι αυτό περιχυ ένο
χίλιες δυο ευωδιές τών διαφόρων άνοιχτόκαρδων εξοχών τής Πόλης ας τής
αγαπη ένης, ξεχύθηκε όλις άνοιξα τό κο ψό βιβλιαράκι «Τ’ αηδόνι τού Βο
σπόρου» πούχ,ε τήν καλωσύνη νά ού στείλη αζί ’ ένα κλαράκι πεύκου, ό
συντοπίτης ου ποιητής Θανάσης Κατραπάνης. «Τ’ αηδόνι τού Βοσπόρου»
έχει ι έσα του όλες τις Πολίτικες ο ορφιές!... Φυλλο ετρώντας το, παρατηρώ
πώς ό ποιητής του είναι, κυνηγός τοΰ ωραίου. έν αφήνει τίποτε ατραγού
διστο, δταν τούτο είναι συνδεδε ένο έ τήν ο ορφιά...
Φυσιολάτρης φανατικός ό ποιητής, ζή γιά τή φύση. Τήν αγκαλιάζει.
Καί έσα στά δάση, στις πευκοφυτε ένες πλαγιές, ή στά χω ένα έσ’ τούς
θά νους δρο άκια τού έρωτα, βρίσκει δ ποιητής ησυχία ή παρηγοριά τραγου
δώντας :
«Μέσα, στά πεύκα στά δασά έν όνειρο χα ένο
ούπαν εδώ δέν βρίσκεται αγάπη γιά τόν ξένο.
Τραβώ κ ι’ εγώ στ’ από ερα σέ ιά σκιά φωληάζω,
τήν φύση σάν ιά κοπελιά άρπώ καί αγκαλιάζω...»
Καί συνεχίζει δ Κων) πολίτης Γιάννης Χαλκέας:
«... Άφοσιω ένος ψυχή καί σώ ατι στή φύση... Κα,ί τί φύση!.. Μιά φύση
υπερούσια πού δπου καί νά γυρίση κανείς τό κεφάλι αισθάνεται τήν ανάγκη
νά υποκλίνεται ευλαβικά προστά στήν ο ορφιά! Ό ποιητής σκορπάει ζερ
βόδεξα τούς γλυκούς ήχους τής λύρας του. Μάς φέρνει στού Μπεϋκόζ τά
ό ορφα βουνά έ τά δασά πλατάνια, έσα στά γρασίδια τ ’ ανθηρά τού «Κύ-
θαρη». Στο «Φερήκιοϊ»! “Οπου ό έρωτας έ τά φιλιά καί ’ αγκαλιά πεθαί
νει. Άκού ε τό υριόστο ο τραγούδι τιον πνεύκων «τών Πριγκηπόνησων»!
Τό φλοίσβο τών κυ άτων, τών αγευτικών άκρογυαλιών τής θάλασσας «τού
Μαρ αρά», καί βλέπου ε τούς γλάρους νά έρωτεύωνται στό λι άνι.
Ευτυχισ ένος ό ποιητής πού έ εινε στό πραγ ατικό εκείνο ποιητικό πε
ριβάλλον... Ευτυχισ ένες κι’ οί Πολίτικες φυσικές ο ορφιές πού είχαν τήν
τύχη νά τραγουδηθούν άπό ένα ευγενικό καί τρυφερό· εραστή σάν τόν Θανάση
Κα,τραπάνη...
Τό απλό συ παθητικό βιβλίο του, το γιο άτο αγάπη καί καλωσύνη πού
έ έκανε νά νοιώσω ιάν απέραντη χαρά ζυ ω ένη έ τόν πόνο τής νοσταλ
γίας, θά είνη γιά πολύν καιρό επάνω στο γραφείο ου».
Καί τελειώνει έ ιά νοσταλγική δίψα δ Γιάννης Χαλκέας:
«... Θά ρουφήξω όλη τή δροσιά κα,ί την χάρη τής Πολίτικης φύσης πού
158 Τ . Ά κ ρ ιτα

περιέχει. Κ ι’ όταν πειά πορέσω νά κορέσω τήν δίψα τής νοσταλγικής ψυχής
ου, θά τοποθετήσω στήν βιβλιοθήκη». Καί διερωταται καταλήγοντα»: «Θά
τδ κτορθώσιο ό ως;...»
Τον Μάιο τοΰ 1909 στο φΰλλο 342 (σελ. 5 παρ. σ τ') δ η ήτριος Ταγ-
κόπουλος έγραψε στο «ΝΟΤΜΆ» έ τό γνωστό φιλολογικό ψευδώνυ ό του
«Ίξίονας» σ’ ένα άπό τά πολλά ση ειώ ατα του στή στήλη τών σχολίων, τά
παρακάτω γιά τόν Θανάση Κατραπάνη, απευθυνό ενος έ συνεχείς επιστο
λές σέ κάποιο φίλο του.
21 τοΰ Μάη, πρωί
«Σοΰ ίλησα καί άλλοτες γιά τόν Θανάση. Θά σοΰ ιλήσω γιά δαυτονε
κι άλλες πολλές φορές. Ε ιν’ ένας περίεργος τΰπος που οΰκανε βαθειά εντύ
πωση. Π ή γα χτες σ'τίς 4 στοΰ γιατρού. Ό γιατρός έλειπε από προχθές
στό νησί. Τώξερα, ά βρήκα τόν υπηρέτη του τόν Θανάση. Καί γ ι’ αύτόνε ίσια
- ίσια πήγα... Ό Θανάσης είναι ίσα ε τριάντα χρονώνε. Γίγαντας στό κορ ί
καί στήν ψυχή, καί δη οτικιστής φανατικότατος. Μέ δέχτηκε στήν τραπε
ζαρία. ’Έ φερε δυο πουκάλες πύρα καί — τό θερίο — ένα άτσο χειρό
γραφα καί άρχίνησε νά οΰ διαβάζει τό δρά α του...
Π ώ ς τό λένε τό δρά α του; έν θυ ού αι τώρα. Θυ ά αι ονάχα, πώς
το κύριο πρόσωπο λέγεται «Βυθογύριστος» καί συ βολίζει τήν εθνική ψυχή
που κατεβαίνει στούς βυθούς τής παράδοσης, καί γυρίζει φέρνοντας ας ότι
χρήσι ο ή εθνικό ανασέρνει απ’ αυτούς. Αί δέν είναι οναδικό τό σύ
βολο; Μά καί τόνο α τί χαρακτηριστικό! Τό δρά α του είναι έξω φρενών.
"Ατεχνο, φλύαρο, πόσικο σέ πολλές εριές. Μά έχει σκηνές σκόρπιες δώ
και κεί αληθινά Σαιξπήρειες, κι’ έχει κο άτια — λυρικά ’ιδίως — πού σέ
κάνουν καί βγάζεις έ σεβασ ό τό καπέλλο σου. Τόν έβαλα καί έγραψε έ τό
χέρι του καί έ τήν ανορθογραφία του, σέ τοΰτο δώ τό κορδενάκι. ένα τρα
γούδι από τό δρά α του.
— «Μπρε Θανάση, τοΰ είπα, έγινες καί γιατρός;»
— «'Ό ,τι θέλησα έγινα. Μοΰ άποκρίθηκε. ’Ορθογραφία ονάχα δέ θέλησα
νά άθω, καί γιαυτό καί δέν έ αθα». ’Έ χει διαβάσει καί έχει χωνέψει τόσα
καί τόσα, πού όντας σοΰ ιλάει ξεγελοιέσαι καί θαρρείς πώς κουβεντιάζεις
έ ορφω ένο άνθρωπο. Καί ήγαρις δέν είναι ορφω ένος; έν έχει δηλαδή
αληθινή όρφωση; ’Ό ντα ς φύγα ε άπό τό σπίτι... Μά τά παρακάτω άφησε νά
σοΰ τά πώ στήν άλλη ου λιγόλογη...
«ΙΞΙΟΝΑΣ»
Καί ακολουθεί ή συνέχεια τής έ'πιστολής τοΰ Ίξ ίο ν α (Δ. Ταγκοπούλου)
πρός τόν φίλό του πού άναφέρεται πάλι στον Θανάση Κατραπάνη, πού δη ο-
σιεύθηκε στό φύλλο 348 (σελ. β παρ. 1) στον «ΝΟΤΜΑ» τοΰ 1909. Γράφει.
«Η ζω ή κ αί τώ έργο τον ποιητή τή ς Θράκης Θ. Κ ατραπάνη 159

11 τοΰ Θεριστή 1909

«Π ά ε στό Βόσπορο; Π ά ε έ «’ α άξι.
ειλινό Μαγιάτικο καί αγε, ένο. Ό Θανάσης διέταξε καί τόν ακού
σα ε. Κ αί πήκα ε στ’ α άξι. Εϊ,τανε αζί ας κι’ ό ..., ένας εξυπνότατος
δασκαλάκος, γιο άτος φωνή, ιδέες, καί άγάπη γιά τήν φιλολογία ας. Γρά
φει κι’ ά ορφα. ’Ά ς είναι. Τ ’ α άξι ξεκίνησε, καί δρό ο γιά τό πα,ραδεισένιο
«Άρναούτκιοϊ». Ό ... έ ραίτησε γιά κάποιο... γρα ατικό... ζήτη α,. ’Ανα
τρίχιασα... «Ξέρεις στίχους παιδί ου; Λέγε. Ά λοιώ ς βουβάσου...» Κ ι’ ό
... πού ολάκερους τό ους βιβλία έχει αποθηκέψει στό υαλό του, άρχίνησε
ν’ άπαγγέλη στίχους πού τούς αγαπούσε κα,ί πού έ συγκινούσανε ζωντανεύον
τας ου αγαπη ένες θύ ησες.
Καί τ ’ α άξι γλυστρούσε πάνω σέ όνειρο. Μέσα στον Παράδεισο τα
ξιδεύα ε κ ι’ οχι πάνω στήν γής. Θεέ ου! Τ ί ζουγραφιές ήτανε κείνες! ε-
ξιά-ζερβά, Σουλτάνικα παλάτια, περί ορφα! Μύστη ριώδικα! Παρα υθένια!..
Σειρές ατέλειωτες άπ’ ήσκερά πλατάνια, κ ι’ α άξια γιο άτα χανού ι-
σες, καί δρό οι γιο άτοι κατάσκοπους τού... Γιλντίζ!.. έν παρασταίνοντα,ι
ούτε έ λέξεις, ούτε έ χρώ ατα ολ’ α,ύτά. Κανείς ά κανείς ίσα ε τώρα δέν
τό κατάφρεν,ε νά άς πή τί εΐναι Πόλη!
Κανείς, δσο εγάλος συγγραφέας και ποιητής κι’ άν ήτανε δέν τά
κατάφερε. έν ευτύχησε νά άς δώση τις Τ Ρ Ε ΙΣ ονάχα γρα ές πού
χρειάζονται γιά νά άς τις ζωγραφίση. Τρεις ονάχα γρα ές. ’Ό χ ι περσό-
ρες. Κ ι’ δ ως αυτές τις τρεις γρα ές θά τις καρτερή γιά αιώνες ακό α ό
κόσ ος... Κ ι’ έτσι ή Πόλη, «η νύ φη», «ή Βοσπορίτισσα», η «Μία» γιά αιώ
νες άκό η θά νήσκει άζουγράφιστη... Π ρέπει νά τήν ϊδή κανείς ( ά πρέ
πει καί νά τήν βλέπη) γιά νά τήν γνωρίση. ’Ίσ ω ς οί τόνοι τής Μουσικής
ενός Μπετόβεν θάπιαναν τή ζουγραφιά της καί θά άς τήν χάριζαν...
Τ ’ α άξι κυλάει πάνω στά καλντερί ια τού «Όρτάκιοϊ»... Βρισκό αστε
άπ’ σξω άπό τήν αρ αρένια, πόρτα. Θά α ο ορφιάς καί τέχνης τών
παλατιώνε τού «Νταλ ά Μπαξέ». Τό Βοσποριανό τ ’ άγέρι, γλυκοχαιδεύει
τήν ψυχή ας. Τά πουλιά άπ’ τούς Παραδεισέ,νιους κήπους τού Γιλντίζ,
άποχεραιτούνε έ τό υστερνό τους κελάδη α τόν ήλι,ο κ ι’ ό ... άπαγγέλνει
στίχους... Κ ι’ δτα,ν φθάοα ε στό «Άρναούτκοϊ», καί καθίσα ε στ’ άκρο-
γυάλι, βουβαθήκα, ε κι’ οί τρεις, κι’ άφήσα ε ,τό εγάλο ζωγράφο καί το
εγάλο ποιητή τό Βόσπορο, νά άς ξεδιπλώνη ζουγραφιές ξωτικές καί νά
άς τραγουδεΐ νεραϊδένια τραγούδια...»
Καί συνεχίζει πάλι:
Πόλη, τήν ΐδια έρα
Π ηγαίνοντας στό «Άρναούτκοϊ» ή α αξά ας περνούσε ανά εσα άπό
παλάτια κ ι’ άπό χαρέ ια, έ τούς άψηλούς τοίχους — αληθινά τειχιά κάσ
160 ι Τ , Α κ ρ ίτα

τρου. — Π ίσιο ά π ’ αυτούς τούς τοίχους στενάζει ή σκλαβω ένη ή ο ορφιά

καί ή λευτεριά. Οι χανού ισσες, δέν είναι γυναίκες... έν είναι άνθρωποι...
Είναι άπλά όργανα τής άντρίκεια,ς κτηνωδίας... Κ ι’ είναι τόσο ό ορφες!..
“Οπως τά πρόβατα, έτσι κ ι’ αυτές. Τ ις αφήνουν πού καί πού νά βγα,ί-
κοπάδια - κοπάδια, δέκα - δέκα, είκοσι - είκοσι αζί νά πηγαίνουν σέ έρη α
άκρογυάλια, ή σέ παρά ερες πρασινάδες, ν ’ άνασαΧνουνε λίγο τδν ελεύ
θερο γέρα... Π ηγαίνοντας άπδ τδ «Χαϊδάρ - Πασσά» στο «Μάλ - Τεπέ»
έ τδ σιδερόδρο ο, καί περνώντας Τουρκοχώρια, τις έβλεπα έτσι στά χωρά
φια τδ δείλι νά βόσκουνε τή λευτεριά... Κ ι’ 6 «Κισλάρ - ’Α γάς — ένα,ς
ασχη ο ούρης άράπαρος — έ τδ βούρδουλα στά χέρια, γιά νά χαϊδεύη τά
τρυφερά τους τά κορ ιά, όταν οί ατιές τους παραστρατίζουνε...
Τις βουρδουλιές αυτές τις ακούσε ιά έρα δ Θανάσης. Π ήγαινε στο
«Γιλντίζ» αζί έ τδ γιατρό πού ήτανε νά κάνη εγχείρηση σέ κάποια κόρη
τού άδλεφού τού Σουλτάνου. Μόλις πήκανε στήν περιοχή τοΰ «Γιλντίζ»
τούς ζυγώνει έναςΤοΰρκος αξιω ατικός καί λέει στον γιατρό — πούχε ση
κω ένα τά ουστάκια του τον ανήφορο ά-λά-Κάϊζερ: «Έφέντη. Νά κατ,ε-
βάστε τά ουστάκια σας, γιατί δώ έσα, δέν επιτρέπεται σέ κανένα νά
παίνη ’ άνεβασ ένα, τά ουστάκια...» Κ ι’ δ γιατρός: «Τί φταίω γώ σάν
6 ’Αλλάχ ού έφτιαξε έτσι τά ουστάκια ου;» Κ αί προχώρησε. Ό Θανά
σης κρατώντας τήν θήκη έ τά εργαλεία ακολουθούσε κουνώντας τά χέρια
του..- «Αί τσελέπη». Τού λέει άλλος αξιω ατικό». « έν επιτρέπεται νά
κουνάς τά χέρια σου δώ έσα. Σταύρωσε τα γλήγορα...» « έν πορώ νά
τά σταυρωσω, γιατί θά ού πέσουν τά εργαλεία...» Ό αξιω ατικός βρήκε
φαίνεται λογικά τά λόγια τού Θανάση κ ι’ έτσι. τόν άφησε νά βιαιδίζη λε
βέντικα στους Σουλτάνικους κήπους — δπου δλα τά χέρια είναι σταυρω
ένα, κ ι’ δλα τά ουστάκια κ ι’ οί ψυχές γυρ ένα τόν κατήφορο... ’Ά ς είναι.
Παραστράτησα. Νά γυρίσω σέ κείνο πούθελα νά πώ. "Οταν πήκε δ για
τρός έ τδν Θανάση στό Π αλάτι γιά τήν εγχείρηση, οί χανού ισσες στρι-
ωγ ένες πίσω άπό τά καφάσια φώναζαν Τούρκικα: «Τί ό ορφος άντρας»...
«Τί λεβέντης!..» Κ ι’ 6 Θανάσης, πού είναι αληθινά ο ορφάνθρωπος τά-
κουγε αυτά καί κα άρωνε. "Οταν ξάφνου ακούει καί κάτι άλλο, πού τόν
έκανε ν ’ άνατριχιάση... "Ακούσε άγριες βουρδουλιές, κι’ ακούσε τις χανού
ισσες νά ξεφωνίζουν καί νά λαχταρούν απ’ τόν πόνο... Τά πρόβατα είχανε
λοξοδρο ήσει κι’ δ «Κισλάρ - Α γάς» τά γύριζε έ τις βουρδουλιές στον
ίσιο δρό ο... Στον δρό ο τής χτηνώδικης σκλαβιάς... "Οταν άς τά διηγό-
τανε αυτά δ Θανάσης, δέν πορώ νά πάρω όρκο, πώς δέν κα άρωνε λίγο
πού δαρθήκανε τόσα ό ορφα κορ ιά γιά χάρη του...»
«I Ξ I Ο Ν Α Σ»
Αύτά έγραφε ό «Ίξίονας» ( η . Ταγκόπουλος) κι’ έτσι τδν έβλεπε
Ή ζω ή καί το εργο τοΰ ποιητή τή ς Θ ράκης Θ. Κ ατραπάνη d6l

καί τον έκρινε τον Θανάση Κατραπάνη. Κ ι’ άλλοι πολλοί οπως είδα ε δ ως
κι’ οπως θά δού ε «γράψανε καί έκριτικάρανε ερικά ή γενικά τό έργο
του έκτος απ’ τούς κορυφαίους διανοου ένους πού άναφέρα ε στήν αρχή.
Ε πίσ ης παραθέτο ε ένα σχόλιο γιά τόν ποιητή πού γράφηκε άπό τόν
Β. Ίίλιάδη στις 2 Μαρτίου του 195.8 στήν Εφη ερίδα «Βή α» τών ’Αθη
νών: 'Ένας ακό η θρακιώτης ποιητής λησ ονη ένος άπό τους περισσοτέρους.
Ό Θ. Κατραπάνης άπό τό χωριό «Τσαντώ» τής Βιζυης, έ λίγα γρά ατα
πού είχε διδαχτή στό η οτικό σχολείο τής πατρίδας του, έπήγε στήν Πόλη.
Έ κεΐ προσελήφθη ώς ικρός υπηρέτης στό σπίτι τοΰ γιατρού καί γνω
στού γλωσσολόγου δη οτικιστού Φώτη Φωτιάδη. 'Ο γιατρός δέν άργησε νά
άντιληφθή οτι δ ικρός υπηρέτης του έγραφε στίχους, καί ακό η περισ
σότερο δτι οί στίχοι του αυτοί αρτυρούσαν ταλέντο εξαιρετικό. Τόν προέ-
τρεψε νά συνέχιση καί νά διαβάξη. Καί δέν άργησαν νά έλθουν εις φώς τής
δη οσιότητος οί στίχοι τού Κατραπάνη.
Ή σ α ν στίχοι λαϊκοί στήν αρχή. Α ργότερα δ ως έγραψε καί λυρικά
τραγούδια πού εδη οσιεύθησαν στό «ΝΟΤΜΑ» καί σέ άλλα περιοδικά τής
Πόλης καί τής Σ ύρνης. Χαρακτηριστικά υπήρξαν τά λιανοτράγουδα πού
έγραψε γιά τόν Κλήδονα:

«Βασιλοπούλα νάσουνα, καί Ρ ήγα θυγατέρα

πάλι θά καταδεχόσουν νά πής ιά καλη έρα».

« Ή Ξάνθη βγάζει τόν καπνό, κορίτσια ή Καβάλα

τό έλι άπ’ τά χείλια τους κυλάει στάλα - στάλα».

«Τή νυχτικιά σου κρέ ασες

επάνω στήν ταράτσα
νά ’ άγκυλώσης τήν καρδιά
Ταταυλιανή κεράτσα...

Ειχε ιά δη οτικότητα ώς λαϊκός ποιητής 6 Κατραπάνης ιδίως στήν

Πόλη. Τόν άπερρόφησε δ ως κ ι’ αύτόν τό ε πόριο, καί έδειξε άπιστία στή
λαϊκή ούσα του, πού δέν τόν έπρόδωσε εν τούτοις α.ύτή γρήγορα, γιατί στά
καλά χρόνια τής Πόλης, δταν βγάζανε τόν Κλήδονα, τό βράδυ τού ’Ά η -
Γιαννιοΰ, κοπέλλες καί νέοι άπάγγελαν πολλά άπό τά δίστιχα αυτά τού
άγνωστου στούς περισσότερους ποιητή.
Νά τί έγραφε άκό η ό εκλεκτός λογοτέχνης Θ.Κ. Μαρκουΐζος γ ι’ αύ
τόν ετά τόν θάνατό του στό εγκυκλοπαιδικό η ερολόγιο τής Πόλης «ή Ζωή» :
«"Ηταν πολύ κοντά ας δ Θανάσης Κατραπάνης, κι’ αύτό άπετέλεσεν
ένα ε πόδιο γιά νά τόν γνωρίσου ε καλά. Γ ια τί πολλές φορές ή όνη άπό-

11
162 Τ . *Ακρίτα

στάση χρόνου και τόπου δίνει τήν απαραίτητη προοπτική γιά ιά καλή γνω
ρι ία, Γ ιά ιά πραγ ατική εκτί ηση...
'Ό σο περνά ό ως ο καιρός άπό τήν πικρή ή ερα τοΰ θανάτου του, τόσο
ή ποιητική του φυσιογνω ία φωτίζεται καί γίνεται περισσότερο ανάγλυφη...
Γ ια τί ό Θανάσης Κατραπάνης είναι αληθινά ποιητής όπως αληθινό λουλοϋδι
είναι τό θυ άρι, κ ι’ όπως πραγ ατικός τραγουδιστής εΐναι ό Τζίτζικας...
Γε άτος άπό αισθή ατα. Πλη υρισ ένος άπό τήν άγάπη τής ζωής
άναζητοϋσε σ’ αυτήν κάθε θέλγητρο... Έδονείτο σε κάθε εντύπωση τοΰ
έίξωτερικοΰ κόσ ου, καί σέ κάθε άνάβλυσ α τοΰ εσωτερικού). Κ ι’ ό πλοΰτος
αυτός τών εντυπώσεων, τών ενθουσιασ ών, τών συναισθη άτων, τόν έκανε
νά γράφη... 'Τπάκουε σέ ιαν άνάγκη όταν έγραφε τοΰς στίχους του, γ ι’
α,ΰτό ακριβώς δέν εφρόντιζε νά τοΰς λαξεύη...
ΟΊ στίχοι ήτανε ή αναπνοή γ ι’ αυτόν... Μόνον δε ή άνάγκη τοΰ άέρα
κανονίζει τήν αναπνοή ας καί όχι ό... ξένος ρυθ ός. Καί καταλήγει συ πε
ρασ ατικά ό εκλεκτός λογοτέχνης: «Ή γονι ότης του κυρίως σ’ αυτό οφεί
λεται όπως καί ή φυσικότης τών στίχων του»...
Έκτος άπ’ τά τραγούδια ποΰ παραθέσα ε παραπάνω, υπάρχουν κι’
άλλα ό ορφα καί δίστιχα, καί πάρα πολλές παροι ίες έ φιλοσοφικό περιε
χό ενο... Ε ΐναι ό ως άδύνατο ν ’ άραδιάσω ε σ’ αυτό ας τό βιβλίο τό ποιη
τικό περιεχό ενο όλων τών συλλογών του. Γ ι’ αυτό τόν λόγο θ ’ άρκεστοΰ ε
στήν παράθεση ερικών ονάχα άπό κάθε συλλογή του χωρίς νά τά σχολιά
σα ε γιά νά δώσου ε ιά κάπως ολοκληρω ένη εικόνα τοΰ όλου έργου του.
Κ ι’ άρχίζου ε άπό τά τραγούδια τής πειό παληάς ποιητικής συλλογής του
απ’ τά «Λουλούδια τής Θράκης» πού κυκλοφόρησε τσ 1906. Στήν άρχή έ’κτός
άπό ένα πρόλογο ποΰ άναφέρεται στή γλώσσα καί τόν οποίον παραθέσα ε
στό οικείο κεφάλαιο, προτάσει ένα έ ετρο ποΰ φέρνει τόν τίτλο «Φτωχή ου
λύρα» ποΰ έχει φυσικά κάποια σχέση πάλι έ τήν γλώσσα τοΰ λαοΰ καί τόν
ποιητή, καί άκολουθοΰν όλα τά άλλα τής συλλογής.

Ά π ’ τή συλλογή «Λουλούδια τής Θράκης» ( ’Αθήνα 1906).

1.— ΦΤ ΧΗ M OT Α Τ Ρ Α
Φτωχή ου λύρα ό λαός Σΰ δίνεις θάρρος άφαντο
παρηγοριά σέ δίνει ή κόρδα σου τονίζει
τις πίκρες του άφίνει πολλούς τοΰς δαι ονίζει,
αζύ σου τραγουδά. έσΰ δέν τοΰς κοιτάς.
Γελά, λυπάται, χαίρεται Τ ’ αφτί τους ρίχνουν στή φωνή
καί σΰ τόν κα αροόνεις τά 'βλέψη τους στήν πένα
στοΰς άσκεφτους ξα ιόνεις ά σΰ κοιτάζης ένα
καί όνο έ δηγά. γιαφτόνα προσπαθείς.
'ΤΤ ζω ή καί τό έργο του ποιητή τή ς Θράκης Θ. Κ ατραπάνη

2— Α Γ Ρ Ο Τ ΙΚ Η Ε ΙΚ Ο Ν Α
Ή φύση θάλλει Παίζουν τ ’ αρνάκια
ό ήλιος προβάλλει κυλούν τά ρυάκια
στή στολισιά. στον ποτα ό.
Φυσά τ ’ αγέρι, Χτυπούν τά κουδούνια
κυλά απ’ τή φτέρη εσ’ τ ’ άκροβούνια
δλη ή δροσιά. στ’ άγελαριό.
Λαλούν τ’ αηδόνια Βλέπεις ουσκάρια
έ τά τρυγόνια πά στά αστάρια
έσ’ τά κλαδιά. γονατιστά
Τραβά ’νας γρίπος στή βυζασιά τους
σκορπάει 6 θρύ πος σιούν τήν ουρά τους
τήν ευωδιά. άνε ιστά.
Παντού χορτάρι
έ τδ θυ άρι
οσκοβολά
Π ό δώ λουλούδια,
πδ κεΐ τραγούδια.
"Αχ! Τ ί χαρά!..
(Ά π ο τήν ποιητική του συλλογή
3. «ΤΑ Τ Ρ Α Γ Ο Τ ΙΛ Τ Ο Τ Σ Τ Ρ Α Τ Ι Τ Η » 1910)
Ο ΝΕΟΣ ΣΤ ΡΑ Τ Ι Τ Η Σ
Μην κλαΐς γλυκειά ου άννα Καί ’ ανάγκαζε νά φεύγω
πού έ παίρνουν στο στρατό έσ’ τά ξένα νά γυρνώ,
άπό χρόνια λαχταρούσα νά ξεχνώ τούς συγγενείς ου
τό σπαθί γιά νά κρατώ. άνα ου, νά σέ ξεχνώ.
I I ιά ραγιάς δέν εΐ αι τώρα, Π ιά ραγιάς δέν εί αι τώρα
εΐ αι λέφτερος Ρω ιός. εί αι λέφτερος Ρω ιός.
Θά έ διεΐς όταν έ κράζει, Θά έ διεΐς δταν έ κράζει
ή πατρίδα ου «ε πρός». ή πατρίδα ου «ε πρός».
Π ού τής πάγωνε τό αί α Τήν ωραία ου πατρίδα
τόσα χρόνια ή σκλαβιά άνα ου τήν αγαπώ
κ ι’ είχε σύντροφο τόν τρό ο σ’ άλλονα δέν τηνέ δίνω
καί συντρόφισσα τή βιά. κάλλιο τώχω νά χαθώ.
Π ιά σ’ άφίνω γειά καί φέβγω
φέβγω πάω στον στρατό,
άπό χρόνια λαχταρούσα
ΐό τουφέκι νά βαστώ.
164 ’Ακρίτα

(Ά π δ τήν ποιητική του συλλογή

«ΤΜ ΝΟΣ Σ Τ Η Ν Γ Τ Ν Α ΙΚ Α 1910»
περιλα βάνει καί τά ’Αγροτικά καί τις παροι ίες)

3.— Ο Π Τ Α Σ ΙΑ

Ξαπλω ένη σάν νεράιδα ’Ή ουν τόσο εθυσ ένος

οΰ ’ οιάζε πάνω στο κύ α,
τή ζοοή ου βή α - βή α
τήν τραβούσε χαρωπή,
κι’ έβλεπα τή συλλογή ου
νά πετά στήν ο ορφιά της
κάτι θέλησε ή καρδιά της
στήν καρδιά ου γιά νά πή.
έσ’ τδν έρωτά ου φίλοι
πού έβλεπα πάνω στά χείλη
τή ροδόχρυσή δροσιά.
Το φιλί σάν πεταλούδα
άσπρο νά τήν τριγυρίζει
κ ι’ ή ψυχή ου ν ’ άνε ίζη
τά δασά της τά αλλιά.

Π ού ’ταν σάν παρθένα δάση,

σάν φ εγγάρι ή ορφή της
πού εθάει τή ζωή
τδ τρε ουλιαστό της σώ α
ού ’ οιάζε σάν τδ λιβάδι
καί εσ’ στ’ άνθια του νά θάβη
τή σβυσ ένη ου ψυχή.

Σ Τ Ό ΝΕΡΟΜ ΤΛ Ο ( ’Α π’ τ’ ’Αγροτικά)

Ή πέτρα γυρίζει χτυπούν τά ταχτάκια

γυρνούν τά γεράκια έ βλέψη σκληρή.
Ο ί κλώσσες δρ ούνε, πουλάκια τρο άζουν
κρυφτήτε φοονάζουν έ·δώ> στά φτερά.

Ο ί χήνες στ’ αυλάκι βουτώντας ιλούνε,

κ ι’ οί πάπιες γελούνε κουνούν τήν ουρά.
Π ο ιά - ιά τους βγαίνουν σά νάν’ κουρε ένες
σά νάν’ γερασ ένες χτυπούν τά φτερά.

Βα,θράκια κοάζουν, σκυλάκια γαυγίζουν

γαϊδούρια γκαρίζουν κι’ δλα τους αρνια.
Όρ ούν χελιδόνια σι οΰνε τ' αυτιά του
κ ι’ αύτδς έ τή βιά του στο ύλο γυρνά.
Ή ζω ή κ αί τό έργο τοΰ ποιητή τή ς Θράκης Θ. Κ ατραπάνη 165

Καί γύρω στις λεύκες πουλιά τσιτσιβίζουν

στά κλωνιά τους χτίζουν ι έ χόρτα φωλιά,
Περδίκια σκιρτούνε σέ κά πους, σέ ράχια,
καί τ’ άνθη, τά στάχυα σκορπούν υρωδιά.

Λευκά περιστέρια γυρίζουν κοπάδια

καί έσ’ τά λειβάδια δρεπάνι γυρνά.
Π ώ ς γέρνουν τά χόρτα έ λύπη έ πόνο
καί πάλαι, στό χρόνο θ ' ανθίσουν ξανά.

( ’Α π’ τήν ποιητική συλλογή

«Ο Κ Λ Η ΝΑΣ»
Κων)πόλις 1930 Σατυρικά — Αίνίγ ατα)
Στον Πρόλογο τής συλλογής του αυτής αναφέρει ό ποιητής τά εξής:
«Αυτά τά λέν στον Κλείδωνα,»
«’Από αυτήν τήν παροι ίαν αρχίζω κι’ εγώ αυτά τά ολίγα ου λόγια:
« Ό Κλήδωνας είναι άπό τών αρχαιότατων χρόνων γνωστός καί αγα
πητός άπό τόν λαό, καί πάρα πολύ ωφελήθηκε ή ποίησις άπό τόν Κλήδωνα,
διότι κάθε πόθος, καί πάθος άναλόγως βγάζει τόν στίχο του καί αυτά θά
τά βρήτε στού λαού τά χείλη, καί προπάντων οί στίχοι αυτοί καλλιεργούνται
στά χωριά καλλίτερα άπό τις πολιτείες. Σ έ πολλούς Κλήδωνας έσα σέ
πολιτείες εύρέθηκα ,καί ό ως τά θαλασσοόνουν στή στιχουργία. Γ ι’ αυτό τό
έθεώρησα. καλό νά εργασθώ επάνω στό θέ α αυτό, πού νά ή χαιθή αυτό
τό ωραίο έθι ο καί πολύ ωφέλι ο γιά τήν νεότητα, γιά νά ένώση δυο αθώες
καρδιές.
« Ό σκοπός είναι αυτός, κ ί όχι πώς θέλοο νά δείξω τήν στιχουργική ου
δεινότητα. Τήν θεωρώ ηδα ινή δπιος ίσως καί πολλοί άλλοι. Έ ν α πράγ α
λέω ονάχα:
'Ό λ α νε χρησι ώτατα
δσα νε πάν στή Γης,
φτάνει νά ξέρη τί ζητά
τό άτι τής ζωής.
Θ. Κ Α Τ Ρ Α Π Α Ν Η Σ
Αυτά τά λόγια αναφέρει στον πρόλογο τής συλλογής του, δπως ανέ
φερε πού φέρνει τόν τίτλον « Ό Κλήδοτνας» καί πού τελειώνει έ τό παρα
πάνω τετράστιχο. Μπροστά άπό τόν πρόλογο καί κάτω ακριβώς άπό τόν τί
τλο, γράφει κι’ ένα χαρακτηριστικό έξάστιχο. Τό παραθέτω:
Καί τά τραγούδια λόγια νε Στήν πληγω ένη τους καρδιά
τά λέν οί παθιασ ένοι, ονάχα, ή θλίψις ένει
γιά νά βρούνε γιατρικό. καί όνειρο πικρό, Θ. Κ.
166 Τ , ’Ακρίτα

Κ ι’ ερχό αστε στο άράδιασ α τών τετραστίχων τής συλλογής τοΰ Κλή-
δωνα. Εΐναι δ ως τόσα πολλά, ώστε παραθέτο ε τά δυο κυριώτερα. Τά πειό
χαρακτηριστικά.
Κ ι’ ό Κλήδωνας α νο ίγει:
Α νοίξατε τόν Κλήδωνα ’Α ίλητο ’νε τό νερό
ν’ ακούσετε τραγούδια, πού ’νε στό πακηράκι
ενα λουλούδι διάλεξα όλος ό κόσ ος χαίρεται
απ’ δλα τά λουλούδια. κι’ εγώ πίνω φαρ άκι.

( ’Α π’ τή συλογή του «Τ’ Α Η Ο Ν Ι Τ Ο Τ Β Ο Σ Π Ο Ρ Ο Τ » )

(ΙΙόλη 1938)

Στό πρώτο φύλλο τού βιβλίου αυτού τής τελευταίας αυτής ποιητικής
συλλογής τού Θ. Κατραπάνη αναγράφεται ενα απόσπασ α λιγόλογο τού
Γιάννη Ψυχάρη άπ’ τό γρά α του στον ποιητή πού άναφέρτι «κείνο τό
χαρακτηριστικό πού οπως είδα ε τού έγραφε:
«Ά ντίς νά χώνεσαι έ φιλοσοφίες και συ βολισ ούς
λέγε τά πράγ ατα οπως είνια ή οπως τά βλέπεις...»
I. Ψ Τ Χ Α Ρ Η Σ
Μετά άπό α.ύτό, ακολουθεί ένας πρόλογος τού λογοτέχνου Θ. Μ'. Μαρ-
κουΐζου κι’ έπειτα αρχίζουν τά τραγούδια τής συλλογής. Φέρνει τόν τίτλο
« Π ΙΚ Ρ Α ΛΟΓΙΑ». Τόν παραθέτω κ ι’ αύτόν αυτούσιο έ τήν Ιδιόρρυθ ο
άρθρογραφία του. Μας λέγει:
« Ή χώρα πού ξέρου ε δλιγώτερο, ώρισ ένως είναι ή δική ας χώρα.
Αυτό δέν είναι όνο ιά παράλειψι καθήκοντος, εΐναι καί ιά αδικία στον
εαυτό .ας, δταν ή χώρα πού περιφρονού ε, πού α ελού ε, πού παραγνωρί
ζο ε σάν τήν δική ας, εΐναι γε άτη άπό καλλονές, πλούσια σέ φυσικές
εταπτιόστις, κατήφοροι άπό θέλγητρα, εΐναι στολισ ένοι άπό τίς τρυφερό
τερες σκηνές, πού έπλεξεν ό ύθος καί ή Ιστορία άπέθεσε.
— Καί εϊς, ένοχοι γιά τήν άδιαφορία ας αυτήν περνού ε άσυγκί-
νητοι στήν ο ορφιά της, γιά ν ’ άφήσου ε τούς ξένους νά γίνουν θαυ ασταί
τής πατρίδας ας, δταν έ εύλάβεια, έ ενθουσιασ όν καί έ πόθο, σχίζουν
τόν ωκεανό γιά ν ’ άπολαύσουν εκείνο πού ε είς δέν καταδεχθήκα ε νά λα
τρεύσω ε. Καίι ξού ε άντίκρυ στήν εύ ορφιά, πεζοί πλάγι στήν ποίησή της
ασυγκίνητοι, χωρίς νά νοιώθου ε τό βαυκάλι,σ α τού κύ ατος πού σβύνει
στήν ά ουδιά, καί χωρίς ν ’ άκού ε τόν θρύλο πού ιλεϊ έ ύρια στό ατα
από τών δένδρων τά φύλλα.
— εν χάνει τίποτα ή εύ ορφιά άπό τό εγαλείο της. έν χάνει τίποτε
ή Ιστορία άπό τήν άδιαφορία ας. έν λιγοστεύει ή διαφάνεια του ουρανού
Ή ζω ή καί τό εογο τοΰ ποιητή τή ς Θράκης Θ. Κ ατραπάνη 167

άπδ τήν απάθεια ας. Οί αδικη ένοι εΐ εθα έ εις που ζού ε πλάγι στήν
Κασταλία, καί δ ως βρέχου ε τά χείλη ας έ τελ ατώδη νερά, ε είς που
φράζου ε τ ’ αυτιά ας στήν υπέροχη συ φωνία.
— Ξέρετε τό ΰθο της κατσίκας πού δέν είναι ύθος, άλλα ιά συχνή
πραγ ατικότητας Τήν κατσίκα αυτήν τήν έδεσεν δ βοσκός της 1 ένα α
κρύ σχοινί στον κορ ό ενός δένδρου.
Γύρω τό χλωρό χορτάρι, πλωνότανε άφθονο, γιά νά χορτάση καί νά
ξεδιψάση τό ζώο εκείνο. Μ’ αυτό ακριβώς. Γ ιατί ήτανε κοντά του τό περι-
φρόνησε. Τέντωσε τό σχοινί του, καί γύρεψε νά βρή κάτι άλλο ακρύτερα.
'Ό τα ν δ βοσκός γύρισε, βρήκε τήν κατσίκα του πνιγ ένη νά κρέ εται άπό
τό σχοινί της στά πλάγια ενός κρη νού. Π έθανε νηστική καί διψασ ένη.
— έν ξέρω γιατί κάθε φορά πού παίνω στά κατά εστα άπό κόσ ο τό
καλοκαίρι βαπόρια τού Βοσπόρου, θυ ού αι πάντα τόν ύθον αυτόν, πού
δέν είναι ύθος.
Γ ιατί τάχα;
— Μά πώς νά ήν τόν θυ ηθώ, όταν θωρώ τούς ταξιδιώτας νά περνούν
προς τήν αγεία καί τήν καλλονή, προς στον θρύλο καί τήν ιστορία, κά
ποιον, κοι ισ ένον σέ ιά γωνιά, άλλον νά φλύαρη ανούσιες ο ιλίες, τρίτον
νά διαβάζη ιάν — δανεικήν κι’ αυτήν — εφη ερίδα στό πλαγινό του, νά
έρωτοτροπή σαχλά, καί τόν γείτονά του νά κάνη λογαριασ ούς στό ση ειω
ατάριό τους
— "Ολοι αυτοί — λένε έ τόν νού τους — πώς ταξιδεύουν... Κ ι’ όταν
βγουν στό χωριό πού κατευθύνονται, έναν θά ρουφήξη τό καπηλειό, άλλους
ή τζάζ τού πάρ, κι’ άλλους τό χαρτοπαίγνιο.
— Σ τις χιλιάδες εκείνες τών άνθρώπων πού ταξιδεύουν, πού «κάνουν
εκδρο ή» βλέπω όνο τά διψασ ένα καί πεινασ ένα στο άχια, Τις φλέβες
τις τεντω ένες άπ’ τόν πόθο τής σάρκας. Τά υαλά τά θολω ένα άπό τις
πρακτικότητες τούς υπολογισ ούς. Καί δέν βλέπο:» τήν ψυχή πού γυρεύει νά
ξαποστάση στις εναλλαγές τής φύσεως. Σ τις φωτοσκιάσεις τών αίθιερίων π ι
νάκων. Σ τις θωπείες κάποιου φευγαλέου ονείρου. Σ ’ ότι τέλος αποτελεί τήν
τροφή τού εκείνου έγιο ας. Πού είναι στο άχι. Συ φέρον. Έ πίδειξις.
— Νά γιατί στό διάβασ α τής συλλογής αυτής, ενός άπλού επιβάτου
τού ίδιου εκείνου βαποριού — δ ποιητής τό θέλει βάρκα — στό φυλλο έτρη α
τών λυτών καί άπέρριττων αύτών στίχιον, πού θά διαβάσετε στις επό ενες
σελίδες, αίσθάνθηκα ιάν βαθειά άνακούφισι, καί ιάν ανείπωτη χαρά.
— Μέσα σ’ αυτήν ηύρα τήν ψυχή πού άταια γύρευα. Ηύρα,τήν ποίηση
όχι τού ποιητή πού τήν έχει επάγγελ α, πού ζή ’ αυτήν, πού τήν θεωρεί γυ
ναίκα του, καί στήν οποίαν ύποχρεοκι,κά δουλεύει. Ά λλα τήν ποίησι τού ατό
168 Τ. ’Ακρίτα

ου, που αποτελεί τήν εναλλαγή στήν πρα.κτικότητα. Το ξεκούρασ α άπό τήν
βιοπάλη. "Ενα τάνυ α δε ένων φτερών.
■
— Ή φλογέρα τοΰ βοσκού πού άκούγεται στήν νάρκη τής νύχτας δέν
είναι ουσική. Είναι κάτι ανώτερο. Είναι ένα φτερούγισ α τού ατό ου προς
τό ιδανικό. Είναι ή υποβλητική Ίξωτερίκευσις ενός υστικού, δινω ένου
κόσ ου...
— Κα'ι ό ουσουργός — ένας Σοπέν, ένας Μπετόβεν — σάν βρεθή τυ
χαίος διαβάτης τοΰ δάσους, θά στα ατήση τό βή α του, και θά ροφήση τούς
ελιχρούς τόνους τής ποι ενικής φλογέρας.
— Έστα άτησα κ ι’ εγώ, χωρίς νά εί αι ουσικός, ή ποιητής, στήν συλ
λογή αυτή τών στίχων, και τήν χαιρετίζω έ βαθειά άνακούφισι. (Θ. Κ.
Μα,ρκουΐζος).

Χ Α ΙΡ Ε Τ ΙΣ Μ Ο Σ Σ Τ Ο Ν Β Ο Σ Π Ο Ρ Ο

Φιλόξενε ου Βόσπορε, Κ ι’ εγώ γιά τήν αγάπη σου

δπου κρατάς στά χέρια, έπρόβαλ’ έδώ πέρα
σάν δίσκους τις δυο ηπείρους νά ίδώ τό ρέ α πώς κυλά
προσιρέροντας στ’ αστέρια, πού πόθησα ιά έρα.

όλες τις έ ορφάδες σου Τραγούδι τού γλυκού φλοισβού

πού βλέπει ή ατιά ου πού σβύνει εσ’ τήν πλάνη
κ ι’ εγώ διαβάτης ακρυνός Κ ι’ δπου ό άφρός του γίνεται
τις κρύβω στήν καρδιά ου. εδώ κι’ έκεΐ στεφάνι.

πού ή ροδοδάχτυλος Αυγή Κ ι’ ή βάρκα στή νεροσυρ ή

δταν τις άντικρίση δέν ξέρει πού διαβαίνει
τ ’ αηδόνι κι’ ό κορυδαλλός σάν τήν ψυχή ου Βόσπορε
τό ρίχνουν στό εθύσι. κι’ αυτή ναι εθυσ ένη.

Καί κελαϊδώντας χάνονται Π ού ακούει στό ήλιόγερ α

στ’ άχνόπεπλα Ουράνια, νά κελαϊδοΰν τ’ αηδόνια
πού στις αγάπης δέν πορεί πού λες, κ ι’ άς ήταν ή ζωή
νά ζήση τήν δρφάνεια.. ’Αθάνατη, αιώνια!..

— Κλείνοντας τέλος τά δσα άναφέρα ε γιά τήν ζωή καί τό έργο τού
Θανάση Κατραπάνη τού εξαίρετου αυτού ποιητή τής εξοχής, έχο ε νά προσ-
θέσω ε τά εξής: Ό Θανάσης Κατραπάνης δέν υπάρχει πειά...
Πέρασα,ν αρκετά χρόνια απ’ τήν η έρα πού όλως διόλου απρόοπτα'έ’γ κα-
Ή ζωή καί τό εργο τ ο ΐ ποιητή τή ς Θράκης Θ. Κ ατραπάνη 169

τέλειψε τήν ζωή... Ώ ς τά γειρατειά του δ ως δέν έπαυσε νά τραγούδα σάν

τδ τζιτζίκι. Σάν τον περιπλανώ ενο τροβαδούρο τής ζωής και τής φύσης.
’Ά φ ησε δ ως πίσω του ένα θαυ άσιο εργο πού θά εΐνη αξέχαστο. Καλόκαρ
δος ο Κατραπάνης. ’Άδολος! Άνοιχτόκαρδα, σκορπούσε γύρω του τήν αγάπη
κ ι’ αποτελούσε εξαιρετικό πρότυπο καλού πατέρα, και κοινωνικού ανθρώπου.
— Τό σπίτι του ήτανε πάντα ανοιχτό γιά τόν καθένα, και στή ικρή του
καθαρούλα έντρυφούσαν δλοι όσοι αγαπούσανε τήν πνευ ατική ζωή. Συχνά
στό σπίτι του γυνόντουσαν έκτος άπό τ'ις οικογενειακές και φιλικές συγκεν
τρώσεις κα'ι άλλες γύρω άπ’ τήν τέχνη και τήν ουσική.
Ό Θανάσης Κατραπάνης — οπως και τόσοι άλλοι συγγραφείς κα'ι ποιη
τές — δέν υπάρχει πλέον.
’Έσβυσε ιά έρα έ τό χα όγελο στή χείλη περιτριγυρισ ένος απ’ τήν
οικογένεια του, κ ι’ άπ’ δλους τούς γνωστούς του πού τον αγάπησαν αληθινά,
ακολουθώντας τόν κύκλο τής ζωής. Τήν οίρα τού ανθρώπου...
— Ή τ α ν ένας εργάτης τής Πολίτικης ιδίως λογοτεχνίας κι’ ένας δου-
λευτής τής πέννας απ’ τούς πειό φανατικούς. Γιά τούς νέους δέ, ήταν κάτι
παραπάνω. Ή τα ν έκεΐ ό πρωτοπόρος στον αγώνα τής γλώσσας. Ή τ α ν ό
αγωνιστής! Γ ι’ αυτό οί νέοι τής Πόλης, θά προφέρουν πάντα έ σεβασ ό
τό ονο ά του Θάχουνε έσα στήν ψυχή τους χαραγ ένη ανεξίτηλα τήν ει
κόνα του! Γιά τούς αγώνες του γιά τήν γλώσσα τά φιλότι α πνευ ατικά παι
διά τής Πόλης, θά τού χρωστούνε βαθειά ιά αιώνια ευγνω οσύνη και θά
διατηρούν έσ5 τήν ψυχή τους τήν πειό γλυκεία ανά νηση γιά τόν ευγενικό
πρωτοπόρο!.. Ό Κατραπάνης δέν υπάρχει πειά. 'Τπάρχουν δ ως καί θά εί
νουν αλησ όνητα στίς έλλουσες γεννηές, ή αγάπη του γιά τήν γλώσσα. 01
αγώνες του γ ι’ αυτήν... Τό έργο του!
Μά τό κυριότερο, ή εγάλη αγάπη του γιά τούς ανθρώπους! Γ ιά τήν
ζωή!.. Π ρο παντός ή ?ωιτρεία του γιά τήν φύση!.. Γ ιά τήν έξοχή!..
Γ ι’ αυτό πολύ δίκαια τού δόθηκε δ τίτλος: «τού ποιητή τής έξοχης»...

Τ. Α Κ Ρ ΙΤ Α Σ
 ΘΕΟΔΩΡΟΣ ΚΑΣΑΠΗΣ
Δημοσ ιογρά φ ος δράσα έν Κω νστα ντινουπ όλει (1835—18?7)

Έξέδωκε τάς έξης εφη ερίδας:

« Ό Κ ο υ δ ο υ ν ά τ ο ς » (σατιρική)
Τ σ ι γ κ ι. ρ α κ λ ή Τ α.τ· ά ρ (σατιρική, τουρκική έκδοσις τού Κουδου
νάτου )
Μ ώ ο ς ( σατιρική)
Χ α γ ι ά λ (σατιρική, τουρκική έκδοσις τοΰ «Μώ ου»)
Ό ι ο γ έ ν η ς (σατιρική)
Λ έ Ν τ ι ο ζ έ ν (σατιρική, γαλλική έκδοσις τοΰ « ιογένους»)
Ν τ ι ο ζ έ ν (σατιρική, τουρκική έκδοσις τοΰ « ιογένους»)
Ί σ τ ι κ π ά λ (πολιτική, έκδοθείσα τουρκιστί)

Μεγάλη Ελληνική ’Εγκυκλοπαίδεια Π . ρανδάκη (Τό . 13, σελ. 931)

Κ α σ ά π η ς Θ ε ό δ ω ρ ο ς . Έ λλην δη οσιογράφος, διακριθείς εν Κιον-
σταντινουπόλει κατά τά τελευταία έτη τής βασιλείας τοΰ σουλτάνου Άβδοΰλ
Ά ζ ίζ καί τά πρώτα τοΰ Άβδοΰλ Χα ίτ. Κατήγετο έκ Καισαρείας, έσπούδασε
δέ έν Παρισίοις, οπου καί έ εινε κατ’ άρχάς προσληφθείς ώς ιδιαίτερος γρα -
ατεΰς τοΰ ’Αλεξάνδρου ου ά πατρός, τόν όποιον συνώδευσεν είς διάφορα τα-
ξίδιά του καί κυρίως είς ’Ιταλίαν κατά τήν κίνησιν τών Γαριβαλδινών. Ό
ου άς ό ιλεΐ περί αΰτοΰ είς έν τών έργων του γρ ά φ ω ν : «Μοο ami Theo
dore», Έπανελθών είς Κωνστα,ντινοΰπολιν έγινε καθηγητής τής γαλλικής
είς τουρκικός σχολάς. Ά π ό τοΰ 1870 έ!ξέδιδε τήν σατιρικήν εφη ερίδα
«iDlogene» κατ’ άρχάς γαλλιστί, κατόπιν δέ καί ελληνιστί ΰπό τόν τίτλον
« ιογένης» καί τουρκιστί. Είς τήν τουρκικήν έκδοσιν συνειργάζετο καί ό
Να ΰκ Κε άλ βέης, ό εγαλύτερος καί πατριωτικιυτερος τών νεωτέρων Τούρ
κων ποιητών. Τό πρόγρα α, τής έφη ερίδος ταύτης ήτο ή σύ πραξις τοΰ
ελληνικού στοιχείου ετά τών Τούρκων χάριν τής κοινής ελευθερίας καί
ευη ερίας διά τής εισαγωγής φιλελευθέρων εταρρυθ ίσεων είς τό τουρκι
κόν κράτος. Ώ ς έκ τής δηκτικότητος τής σατίρας του ό « ιογένης» 'έπαύθη,
τότε δέ ο Κασάπης έξέδωκε τήν επίσης σατιρικήν τουρκικήν εφη ερίδα
«Τσιγγιρντακλή Τατάρ» έ ελληνικήν έκδοσιν ΰπό τόν συνώνυ ον τίτλον
«Κουδουνάτος». ΙΊαυθένΐος καί τούτου έξέδωκε τουρκιστί άλλην σατιρικήν
εφη ερίδα ΰπό τόν τίτλον «Χαγιάλ» («Μώ ος»), διά τής οποίας έ άστιζε
κυρίως τήν φιλύρρο^ον πολιτικήν τού εγάλου βεξύρου Μαχ οΰτ Νεδί
Θεόδωρος Κ ασάπης 171

πασα. Τώ 187*5 ΐδρυσεν ή εοησίαν τουρκικήν πολιτικήν εφη ερίδα, τήν

«Ίστικ πάλ» («Μέλλον»), όπως προπαρασκευάση το έδαφος διά τήν πρδς
εισαγωγήν τοΰ συνταγ ατικοί) πολιτεύ ατος έν Τουρκία εταπολίτευσιν.
Τόσον ή πολιτική, δσον και α,ί σατιρικα'ι εφη ερίδες του Θ. Κασάπη επαύον-
το έπανειλη ένως. Τέλος δέ, έξ αιτίας ιας γελοιογραφίας του «Χαγιάλ»,
διωχθείς υπό τών χα ιτικών αρχών κατεδικάσθη είς τριετή φυλάκισιν (1877).
Φυγαδευτείς ετά τινα καιρόν είς Π αρ ίσιους, εγραφεν έκεΐ είς διάφορα
φύλλα καί έξέδωκεν είς πολλά τεύχη γαλλιστί τδ υπό τδν τίτλον «Lettres a
Said P.ais(ha» (1879) έργον, εν τώ όποίω υπό τόν τίτλον επιστολών πρδς ένα
πρώην υπουργόν καί γενικόν υπασπιστήν τού Άβδούλ Χα ίτ έστηλίτευε τδ
άπολυταίρχικόν τούτου καθεστώς. Έ π ί τινα καιρόν ετέβη είς Νεάπολιν,
οπού έξέδωκε τουρκιστί τήν «Ίστικ πάλ». Περιελθών ο οος είς χρη ατικήν
στενοχώριαν ήναγκάσθη νά δεχθή νά έπιστρέ'ψτ) είς Κωνσταντινούπολην, ύπδ
τόν δρον νά έπαναλάβη τήν έκδοσιν τής εφη ερίδας του. Τεθείς ό ως ύπδ
περιορισ όν, ήναγκάσθη νά δεχθή τήν θέσιν βιβλιοφύλακος τών σουλτανι-
κών ανακτόρων, ώς τοιούτος δέ ετέφρασε πολλά γαλλικά υθιστορή ατα
καί τήν «Ιστορίαν τών Σταυροφοριών» τού Michaud έγραψε δέ καί πρωτο
τύπους υθιστορίας, ώς τό «Χαϊστουτλάρ ρεϊσί» (« Ό ’Αρχιληστής») δπως
χρησι εύωσιν ώς άναγνώσ ατα είς τδν Χα ίτ. Ά πέθανε τώ 1897 έν Κων-
στινουπόλει. Έ κ τών υιών αυτού ό ’Αλέξανδρος Κασάπης είσήλ,θεν είς τήν
διπλω ατικήν υπηρεσίαν τής Τουρκίας, άνελθών έχρι τής θέσε ως τού διευ-
θυντού τού πολιτικού τ ή ατος τού 'Τπουργείου τών ’Εξωτερικών καί παυ
θείς κατά τήν κε αλικήν εταπολίτευσιν τώ· 1923.
Ν. Μ Ο Σ Χ Ο Π Ο Τ Α Ο Σ

N icdphore M o sc h o p o u lo s: LA PR ESSE dans la R enaissance B alka-

nique, E tu d e H istorique, A thenes 1931, R eim pression du «Messager
d ’Athenes», pages 141, 142·, 143, 144.

E t c’est ici quo nous devons situ er l ’a c tiv ite d ’un jo u rn aliste grec,
Theodore C assa p , ed iteu r et re d a c te u r d ’un jo u rn al politique serieux
en m em e tem ps que d ’ une serie de jo u rn au x satiriques en tore, en
francais et en grec. Son ac tiv ite dans le developpem ent de la presse
tu rq u e et dans la lu tte pour la lib erte de la pensee fut· telle, q u ’il
m erite n o tre atte n tio n .
Theodore Cassap, originaire de Cesaree (T urquie d ’Asie), fit ses
etud es en F rance. 11 fu t secretaire d ’A lexandre D um as pere q u ’il ac-
com pagna en Sicile lors de F actio n des G a rib ald ien s. De re to u r en
C onstantinople il se consacra au journalism e. En 1870, il o b tin t la
concession de «Diogene», journal satirique, public d ’abord en francais.
172 Θεόδωρος Κασάπης

puis, sim u ltan em en t en tu rc et en grec. N am yk Kem al bey, le plus

grand poete et p a trio te tu rc de Γ epoque, collaborait a Γ edition tu rq u e.
Le program m e des trois editions e ta it le m e m e : Sous les plaisanteries
de la satire, son a u te u r ch erch ait a in spirer aux T urcs et au Grecs
de T u rq u ie la necessite de tra v a ille r ensem ble pour regenerer l ’E m pire
O tto m an p ar des reformed liberales. Mais les dirigeants tu rcs etaien t
encore loin d ’y songer. Le S u lta n A bdul Aziz e ta it u n souverain au-
to rita ire , entoure d ’une cam arilla dangereuse. Le «Diogenes fu t souvent
reprim ande ou provisoirem ent suspendu et finalem ent supprim e. A sa
place Cassap p u b lia le «Tchingliirdakli T atar» (L e courrier a clochet-
tes), double d ’une ed ition grecque, le «Koudounatos». Apres 27 feuilles,
les deux editions de ce jo u rn al aussi fu ren t supprim ees. .11 re p a ru t
sous le nom de «Hayal» ( Polichinelle) en tu rc et de «Momos» en grec.
L eur circulation fu t tres grande, tellem en t leurs carricatures et leurs
railleries fines p laisaien t au public. Le «Hayal» s’ap p liq u ait su rto u t a
denoncer les abus de M ahm oud N edim p ac h a G rand Vezir, infeode a
la politiq u e russe.1
E ncourage p a r le succes de ses feuilles satiriques, Cassap fonda
en 1875 u n gran d jo u rn al politiqu e tu rc , V «Istikbal» (ΓA venir), qui
d ev a it p re p are r l ’opinion au regim e liberal auquel asp ira it une classe
d ’intellectuels com m e seul m oyen de salut. L ’ <dstikbal» eu t v ite fait
de gagner une grande influence su r I5opinion tu rq u e. Aussi, la cour
ne cessait-elle de le p ersecu ter. S ouven t suspendu, il tra v e rs a it une
periode de suspension au m om ent ou le S u ltan A bdul-A ziz fu t depose.
II re p a ru t le lendem ain avec un article de fete, dans lequel, sans les
nom m er, il lan<;ait l ’an ath em e co ntre les liom m es d ’E ta t qui ne surent
canaliser les bonnes in ten tio n s de ce souverain. C’e ta it les m inistres
du jo u r. Ils n ’oserent persecuter Cassap. Q uelques mois ορτέε, a la
suite d ’un regne tre s co u rt du S u lta n M ourad, A bdul H am id m o n tait
sur le tro n e. Son prem ier b u t e ta it de sup p rim er la C onstitution et la
lib erte de la presse. Le «Momos» et le «Hayal» p u b liere n t une carrica-
ture re p re se n ta n t le «Karagueuse» (P olichinelle), les m ains liees avec
des chaines (la lib erte de la presse d ans les lim ites de la loi). C ette
carricatu re fu t representee com m e une in su lte a la personne sacree du
de S u ltan -C alife. Cassap fu t m is en ju g em en t et condam ne a trois
mois de prison.
E n fu i a P aris, il se m it a ecrire dans la presse parisienne et a
pu blier des b rochures contre le regim e ham idien. Ses «Lettres a Said

l) Ce prem ier m inistre fu t surnom m e par les Turcs Nedimoif.

Θεόδωρος Κασαπης 473

p a c h a » 1) d en oncaient «la m arche tenebreuse» des conseillers intim es

du S u lta n , la «gangrene» d o n t sou ffrait la T urquie, «la plaie qui la
rongea.it et q u ’ il e ta it urg en t de cicatriser».
P o u r quelque tem ps, Cassap alia p ub lier son «Istikbal» a Naples.
N ’e ta n t plus sous la m enace ces ciseaux de dam e A nastasie, il ne
m e tta it plus de g an ts p o u r denoncer les exces et les crim es du regim e
ham idien. II d ev e n ait de plus en plus m anifeste que Cassap consti-
tu a it un d an g er p o u r A bdul H am id. Celui-ci se m it a lui tra sm e ttre
p a r des em issaires diverses prom esses, n o ta m m e n t q u ’il alI ait lui per-
m ettre re p ren d re la p u b licatio n de ses jo u rn au x .
Cassap v c ru t et re n tr a a C onstantinople. A u lieu de l ’autorisa-
tio n prom ise, A bdul H am id lui of frit un po st de bibliothecaire du P a
lais. Le m alheu reux publiciste co m p rit son erreur, rnais il e ta it tro p
ta rd p o u r s’echapper. E n to u re de m o uch ard s, suivi pas a pas dans
to u s ses m o uvem ents, il d u t obtem perer. D esorm ais, sous les apparen-
ces d ’une charge de la cour, il e ta it u n des prisonniers politiques du
Yildiz Kiosk. D u ra n t quinze ans, il p assa son tem p s a tra d u ire des
livres francais pour les lectures du S ultan. C’e ta it su rlo u t des rom ans
d ’av en tu res p o u r lesquels A bdul H am id a v a it une predilection toute
parfciculiere. II tra d u isit, cn tre au tre s en turc, F «Histoire des Croisa-
des» de M ichaud, et il ecrivit un ro m an original «H ai'doudlar reissi»
(le chef des b rigands).
A ccable de m aladie, Cassap m o u ru t en 1897. C’e ta it en plein re
gime ham idien. E t la presse tu rq u e , d o n t il fu t u n des p rincipaux
cham pions, se b o rn a a annoncer sa m o rt p a r une chronique d ’une
ligne. «Le celebre T heodore Cassap est mort». P as u n m ot de son oeu
vre. L a fam euse A nastasie tu rq u e q u ’il av a it tellem en t tournee en ri
dicule, F en terra sans le m oindre honneur.

Π Ρ -p A 19 ’Ιουλίου 1897
(Ή ερησία Έφη, ερις ’Αθηνών)
Ο Β ΙΒ Λ ΙΟ Θ Η Κ Α Ρ ΙΟ Σ Τ Ο Τ Σ Ο Τ Λ Τ Α Ν Ο Τ

Μέ τόν τίτλον τούτον ανήγγειλαν αί βυζαντινοί εφη ερίδες τόν θάνα

τον τον ο οεθνούς Θ ε ο δ ώ ρ ο υ Κ α α ά π η, λόγιον διαπρεπή και δη ο
σιογράφον, δστις έδρασε κα,ί πολιτικιάς eV Τουρκία, άποτελέσας κατά τό
έτος 1877 ένα τών ισχυρών οχλών τοΰ κό ατος τών εταρρυθ ιστών, τοΰ

1) Th. CASSAP : Letlres a Son Excellence Said pacha, chef de la Maison

M ilitaire de S.M.I., le Sultan, M inistre de la Marine, etc. (Paris, Librairie G6ne-
rale), 1877.
174 Θεόδωρός Χ ασάπης

κατόπιν όνο ασθέντος κό ατος της κατά του Σουλάνυ Ά ζ ίζ συνω οσίας,
ού ηγείτο τότε δ πρειώνυ ος Βεξύρης Μ ιδχάτ πασάς.
Ό Θεόδωρος Κασάπης δέν ήτο κοινός τις και ό βίος αύτοΰ συνυφάν
σεις έ ίαν τών δρα ατικωτέρων σελίδων του συγχρόνου πολίτικου βίου
τής Τουρκία,ς υπήρξε γόνι ος είς περιπετείας καί επεισόδια.
Εγκρατής, δσον ολίγοι τών έν Τουρκία Ελλήνων, τής τουρκικής καί
τής γαλλικής γλώσσης, έδειορεΐτο εταξύ τίον λογιών ’Οθω ανών ώς φιλο
λογική προσωπικότης υπερείχε δέ πολλών ένεκεν τής ευφυΐας του καί τοΰ
σκωπτικοΰ αύτοΰ πνεύ ατος.
Τό πνευ ατικόν αυτοΰ τάλαντον άνέπτυξεν ώς συντάκτης τής τότε
ΰπ ’ αυτοΰ έκδιδο ένης σατιρικής έφη ερίδος δ «Μώ ος», ιδίως δέ τής τουρ
κικής αυτής έκδόσεως, ήτις κυκλοφορούσα είς πολλάς χιλιάδας αντιτύπων,
ήτο ή δη οτικωτέρα τών τουρκικών εφη ερίδων τοΰ χρόνου εκείνου, διότι
πρώτος δ Θ. Κασάπης ένεκαινίασεν έν τή τουρκική δη οσιογραφία τήν σά
τιραν, ήν έχειρίζετο ετ’ άπαρα ίλλου τέχνης. Συγχρόνως έγραφε καί έξέ-
διδε τουρκιστί καί πολιτικήν εφη ερίδα, ταύτης δέ καθώς καί τής σατι
ρικής του έφη ερίδος σκοπός καί πρόγρα α ήτον ή κατήχησις τών πολλών
είς τάς εταρρυθ ιστικάς ιδέας, διότι έ'πίστευε τότε, δ άλλως νοή ων άνήρ,
ότι ήτο δυνατόν νά εταρρυθ ιστή ή Τουρκία, νά έπικρατήσωσι δέ έν τή
διοικήσει αυτής καί άρχαί φιλελτύθεραι. Τήν πλάνην ταύτην άδρώς έπλή-
ρωσε κατόπιν, ώς ετά ικρόν θά ίδω εν.
Τό εγχείρη α είχεν, 'εννοείται, πολλούς κινδύνους, ένεκεν τής καί τότε
αυστηρός λογοκρισίας τής ένασκου ένης έπί τοΰ τύπου. Ά λ λ ’ δ Κασάπης
δεξιώς παρέκα πτε τούς σκοπέλους, διά παραβολών δέ καί συ βολισ ών εφθα-
νεν είς τόν σκοπόν, γράφων ό,τι έστοχάξετο.
'Η δη οτικότης τής έφη ερίδος του έπόρισε κα,ί είς αύτόν πολλήν δη οτι
κότητα καί φή ην εταξύ τοΰ λογίου κόσ ου τών ’Οθω ανών, τότε δέ έπεζή-
τησαν τήν γνωρι ίαν αύτοΰ οΊ κράτιστοι τών Τούρκων λογογράφων καί πολλοί
τών άνωτέρων πολιτευό ενων, έν οις καί δ Μιχδάτ πασάς, δ αρχηγός τοΰ
εταρρυθ ιστικοΰ κινή ατος είς όν προσεκολλήθη δ Κασάπης καί ού ήτο
είς τών δραστηρκότερων οπαδών.
Κατά τήν εποχήν ταύτην ή κατά τοΰ Σουλτάνου άντίδρασις έκορυφοΰτο.
Ε ίς τάς συνω οτικός έκείνας ένεργειας δ Κασάπης δέν ήτο βεβαίως ε υη-
ένος, διότι ώς Χριστιανός καί ώς "Ελλην — ήν δέ έκ τών πατριωτικωτέρων
Ελλήνων — δέν εΐλκυεν όλην τήν ε πιστοσύνην τών υψηλών φίλων του,
άλλά καί έκ χαρακτήρος δέν ήτο ικανός νά περιπλεχθή είς τοιαύτας σκευω
ρίας. Καλή τή πίστει έφρόνει, δτι τό εστόν κακών δθοο ανικόν κράτος
ήδύνατο νά εταρρυθ ισθή κατά τάς εύρωπαϊκάς άρχάς επ ’ άγαιθφ καί
τών Τούρκων καί τοΰ Ελληνισ ού καί τών χριστιανών έν γένει, καί όνον
Θεόδωοος Καοάπης 175

διά τόν λόγον τοϋτο παρείχε τήν συνδρο ήν του είς τό ετά ρρυθ ιστικόν
κίνη α.
Ή άντίδρασις γινώσκο εν, δτι κατέληξεν είς τήν έκθρόνισιν τοΰ Ά ξίζ,
είτα 8'έ είς τήν δολοφονίαν ή τόν θάνατον αυτού. Ό άστήρ τοΰ Μιδχάτ πα
σά έ εσουράνει τότε, ετ’ αυτοϋ δέ καί όλων τών φίλων του. Μετά ικρόν
έγενετο ή κω ική εκείνη απόπειρα τής έγκαταστάσεως Κοινοβουλίου έν
Στα πουλ καί τής ιδρύσεως συνταγ ατικού Πολιτεύ ατος. Ό Θ. Κασάπης
έπίστευε τότε, ότι. έπληρούντο οί πόθοι του καί ότι ή άνακαίνισις θά έπέφερε
σύν τώ χρόνφ αγλαούς καρπούς. Ά λλ’ έν τώ πνεύ ατι αυτού ύπελείποντο
δισταγ οί τινές, διά τούτο δέν έπαυσε σατιρίζων τάς συνταγ ατικάς ελευ
θερίας, πρός τάς οποίας έδυσκολεύοντο νά έξοικειωθώσι καί οί άλλον ελεύ
θερός ιρονες τών ’Οθω ανών.
Ή λέξις σ ύ ν x α γ α έδωκεν αύτώ αφορ ήν είς χαρακτηριστικόν λο-
γοπαίγνιον καί είς άφατον γέλωτα. 'Τπέλαβον τότε οί πολλοί τών Τούρκων,
ότι υπό τούς συνταγ ατικούς θεσ ούς ή άλλον υπό τήν οίκτροτέραν παρφ-
δίαν αυτών τά πάντα συνεχωροϋντο, καί ήρξανο άναφαινό εναι καταχρήσεις
καί ακολασία άγνωστος έχρι τής εποχής εκείνης. Ό Κασάπης επληροφό-
ρει τότε τούς άναγνώστας του, δτι ή λέξις Σ ύ ν τ α γ α παράγεται ιεκ τού
σ ί ν τ l γ ι ά γ α (καιρός διαρπαγής) καί τούς συνεβούλευε νά ή απο
ρούν διόλου διά τά συ βαίνοντα.
Ά λ λ ’ υπό τό σύντα.γ α έ’κεϊνο .δέν έλύθησα,ν αί χειροπέδαι τού τύπου,
καίτοι ό συνταγ ατικός χάρτης καθιερού καί τήν ελευθεροτυπίαν, τούτο δέ
εγάλως παρώργιζε τόν Κασάπην. 'Ί ν α σκώψη τήν άθετησιν ναύτην τού
περιωνύ ου συντάγ ατος η έραν τινα έδη οσίευσε εικόνα, παριστώσαν τόν
τουρκικόν «Μώ ον» φέροντα άλύσεις περί τάς χειρ ας, κάτωθεν δέ τής είκό-
νος έγραψεν «Τώρα πλέον ό τύπος είναι ελεύθερος».
'Ο αστεϊσ ός ούτος ύπήρξεν ή αιτία όλων τών κατόπιν συ φορών αυ
τού. Τό σκώ α έθεωρήθη υπό τής λογοκρισίας ώς προσωπική ύβρις κατά τού
Σουλτάνου (όστις ήτο ό νυν Σουλτάνος Χα ίτ) καί τοιαύτη βαρυτάτη κατη
γορία επαγο ένη ποινήν θανάτου, άπηγγέλθη κατά τού Κασάπη, όστις συλ-
ληφθείς καθείρχθη α έσως είς τάς φυλακάς, δπου δι’ άλλας αιτίας εύρίσκον-
το καί τέσσαρες ή πέντε έτεροι τών επιφανών φίλων τού Μιδχάτ πασά,
εξορίστου τότε.
Άνακόψας τό κατ’ αυτού βούλευ α ό Κασάπης διέ ενεν έν προφυλα
κίσει προ έξ ήδη ηνών, αλλά προβλέπων τήν τύχην του, ήρξατο σκεπτό ε-
νος περί δρα,πετεύσεως. Τό επιχείρη α δέν ήτο, εννοείται, εΰκολον, καίτοι
ή πρός αυτόν αύστηρότης δέν ήτο εγάλη. Ά λλ’ ό ως χάρις είς τήν προσω
πικήν ιέγγύησιν φίλου αυτού ίσχύοντος, κατώρθωσε νά λάβη τήν άδειαν
δπως έξέλθη προσκαΧρως τών φυλακών καί έπισκεφθή τήν οίκογένειάν του.
176 Θεόδωρος Κααάπης

’ φεληθείς τής άδειας ταύτης. παρακινηθείς δέ και υπό πολλών έπέβη

η έραν τινα γαλλικού άτ οπλοίου ετη φιεσ ένος και άπήλθεν εις ΪΙαρι-
σίους, δπου κατά τήν νεότητα αυτού έπ'ι ακρόν διέτριψε, διατελέσας εις τών
γρα ατέων τοΰ Αλεξάνδρου ου α (πατρός). Έ κεΐ έξέίδωκε γαλλιστί
φυλλάδιον έπιφραφό ενον «Σύ βουλοί προς τόν Χα ίτ», έν τώ όποίω έςηκο-
λούθει ΰποστηρίζων τάς ετα,ρρυθ ιστικάς αυτού Ιδέας, ούχ'ι δ ως και τό
Σύνταγ α, τό όποιον έστειλεν αυτόν εις τάς φυλακάς, παρ’ ολίγον δέ καί
είς τήν αγχόνην. Μετά τινα έτη κατώρθωσε νά τύχη τής συγγνώ ης τοΰ
Σουλτάνου, πρεσβύτης ήδη λευκανθεις ΰπό τών περιπετειών καί τής πε
νίας, ήν ΰπέστη έν τή εξορία αΰτοΰ, τότε δέ έκλήθη εις τήν υπηρεσίαν τών
Ανακτόρων.
Κα,ί εν αρχή εν εΐχ,εν άνατεθή αΰτω ή διδασκαλία τής γαλλικής γλώσ-
σης εις τοΰς υιούς τοΰ Σουλτάνου, είτα δέ τώ εδόδη καί τό υπούργη α τοΰ
βιβλιοφύλακος. Τόσον πλησίον τοΰ πρώην πολε ίου έφερεν αυτόν ή τύχη ή
άγχίστροφος, αυτός δέ, 6 άκρατος ελευθερόφρων, ό επαναστάτης κατήντησε
θεράπων τοΰ δεσποτικωτέρου Μονάρχου. ’Αλλά καίτοι δ Κα,σάπης έν τή
νέα αΰτοΰ θέσει κα,ί ΰλικώς ή είβετο δα-ψιλώς καί τι ών έτΰγχανεν, είδυσφό-
ρει καί έτηκε,το.
Λέν ήτο ελεύθερος καί δέν ήτο· κύριος τών πράξεων αΰτοΰ, τούτο δέ,
διά τό ανήσυχαν πνεύ α του, ήτο αιτία βαθεΐας ελαγχολίας. Ά ν ε υ τής
παραδειγ ατικής στοργής προς τά τέκνα, του, ουδέποτε βεβαίως θ'ά έστεργε
τήν θέσιν εκείνην, ΰπό τήν οποίαν ετελεΰτησε, κα,ί ήτις ήτο συγχρόνως ή
φυλακή του. ιότι ήτο πράγ ατι δεσ ώτης έν τή ΰψηλή αΰτοΰ θέσει, καί
δέν άπέκρυπτεν άπό κανένα δτι δέν τώ έπετρέπετο νά εταβή πέραν τοΰ
ιπλοκιονίου, δπου είχε τήν κατοικίαν του, τό δέ ιπλοκιόνιον εΰρίσκετο είς
ικράν άπόστασιν άπό τοΰ Γι.λδίζ.
Τοιοΰτος ΰπήρξεν έν όλίγοις δ βίος τών Ελλήνων δη οσιογράφοον
τής Κ ω ν) πόλεοος καί τών ίδιορρυθ οτέρων τύπων. Π λήν άλλων φιλολογικών
έργων, δ Κασάπης ετέφρασεν είς τήν τουρκικήν γλώσσαν καί τόν Μοντε-
χρήστον τοΰ ου α, τό πρώτον έργον τής ελαφρας γαλλικής φιλολογίας τό
εταγλωττισθέν είς τήν τουρκικήν,

ΤΟ ΒΗΜ Α 10 ’Ιανουάριου 1959

Ο Α Τ Θ Ε Ν Τ Η Σ Τ Ο Τ Γ ΙΛ ΙΖ
Σ Κ Ο Τ Ε ΙΝ Α Χ Ρ Ο Ν ΙΑ Σ Τ Ο Τ Ο Π - Κ Λ Π Ο Τ
Τά έργα κα,ί αΐ ή έραι τοΰ ’Αβδοΰλ Χα ίτ
Ο Π ΙΝ Τ Ι - ΧΑΜ ΙΤ

Είπα ε ήδη, οιτ'ι ό όνος πού τοΰ φερότανε έ συ πάθεια καί φιλία
ήταν ό αδελφός του δ Μουράτ. Φαίνεται δ ως πώς κι’ α,ΰτός έβλεπε τήν οριλο-
Θεόδωρος Κ ασάπης 177

χρη ατία τοΰ νεωτέρου αδελφού του καί τοΰ άρεσε νά τον πειράζη γιά τήν
αδυνα ία του αυτή που ήταν περίεργη διά τόν Όσ ανίδη.
’Ανά εσα στά άλλα, δ Μουράτ έσκάρωσε στον αδελφό του καί κάποια
φάρσα, που ασφαλώς θά έπλήγωσε τόν Χα ίτ καί θά τόν έκανε νά ισήση
παραπάνω τόν ισητό πριοτότοκο. 'Ο πρίγκηψ Μουράτ έπεισε ενα "Έλληνα
λόγιο τής .εποχής εκείνης, κάποιον κΰριο Κ α, σ ά π η ή X α σ ά π η, εκδότη
ενός σατιρικού φύλλου πού έφερε τόν τίτλο «Χαγιάλ», νά εταφράση στά
τούρκικα τό «Φιλάργυρο» τοΰ Μολιέρου, καί νά φροντίση νά τύν άνεβάση στήν
τουρκική σκηνή. Φυσικά δεν έ πασε τόν "Ελληνα λόγιο στό βαθύτερο νόη α
τοΰ σχεδίου του. ιότι τότε δ δυστυχής Κασάπης θά προτι ούσε νά καταπιή
όλα τά έργα, οΰ Μολιέρου, παρά νά εταφράση τόν «Φιλάργυρο». Τά κατάφερε
δε δ «φιλοπαίγ ων» Μουράτ νά ύποβάλη στον "Ελληνα σατιρικό τήν ιδέα
νά διασκευάση στά τουρκικά τόν Άρπαγ.κόν τής κλασσικής κω ωδίας σε
Π ι,ντ'ι Χα ίτ. Ό Κασάπης δέν υποψιάστηκε κατά που έβαλε 6 υψηλός συν
εργάτης του. Έδέχθηκε λοιπόν, τήν πριγκηπική ιδέα, καί βάφτισε αφελέ
στατα, τόν Τούρκο «Φιλάργυρο·» ΙΤιντί Χα ίτ πού ση αίνει εξηνταβελόνης
Χα ίτ.
Ό πρίγκηψ Χα ίτ, εννοείται, πού είχε τή υϊγα υιγιάστηκε α έσως.
Καί αζί ’ αύτόν καί δλο τό παλάτι καί ολόκληρη ή Πόλη. Πρώτος - πρώ
τος γλεντούσε έ τή φάρσα του δ ίδιος δ Π ρίγκηψ Χα ίτ.
Φαίνεται, δ πρίγκηψ Άβδούλ Χα ίτ επήρε τήν υπόθεση τόσο κατάκαρ
δα, ώστε έκανε απεγνωσ ένα, διαβή ατα στον εταφραστή τοΰ Μολιέρου νά
ην άνεβασθή ή κω φιδία του στό θέατρο τής Στα πούλ. Ό Κασάπης έσκιζε
τά ρούχα του, δτι δέν εϊχε οΰτε τήν παρα ικρή πρόθεση νά σατιρίση τήν
Αύτοΰ 'Υψηλότητα.
Τό έργο, τέλος, επαΧχτηκε έ τρο ακτική επιτυχία. "Ολη ή Πόλη παρή-
λασε νά τό δή. Ό όνος πού έλειψε ήταν δ ήρως του, δ πρίγκηψ· Άβδούλ
Χα ίτ. Τοΰ τό φύλαξε τοΰ κακότυχου Κασάπη έπί χρόνια. "Οταν ανέβηκε
δ Άβδούλ Χα ίτ στό θρόνο, τόν πρώτο πού θυ ήθηκε νά σιγυρίση ήταν
ό συγγραφέας τοΰ ΙΙιν τί Χα ίτ. Ό Κασάπης ύπέφερε τά πάνδεινα. Άλλά
ακό α σή ερα, στήν Τουρκία, δταν θέλουν νά χαρακτηρίσουν κάποιον γιά
φιλάργυρο, τότε λένε Π ιν τί Χα ίτ.

ΤΟ ΒΗΜ Α 27 Φεβρουάριου 1959

Ο Α Τ Θ Ε Ν Τ Η Σ Τ Ο Τ Γ ΙΛ ΙΖ
Σ Κ Ο Τ Ε ΙΝ Α Χ Ρ Ο Ν ΙΑ Σ Τ Ο Τ Ο Π - Κ Α Π Ο Τ
Τά έργα κ,αί α,ί ή έραι τοΰ Άβδούλ Χα ίτ
(Τ ά βάσανα ενός Έ λληνος λογίου)

"Εχο ε ήδη συναντήσει τόν "Ελληνα δη οσιογράφο καί λόγιο τής ΙΙό

12
178 Θ ε άδ ω ρος Κ ααά πη ς

λης Θεόδωρο Κασάπη. 'Τ πήρξε εκείνος πού έγινε αφορ ή νά απόκτηση δ
Χα ίτ, τήν εποχή πού δέν ήταν ακό α Σουλτάνος, το παρατσούκλι ΓΙιντί -
Χα ίτ, πού ση αίνει Χα ίτ ό Εξηνταβελόνης. Αυτός δ Κασάπης κατέληξε
νά γίνη βιβλιοθηκάριος τού ϊδίου τού Χα ίτ. Θά δού ε πώς. Π ριν απ’ αυτό,
ό ως δέν είναι άσκοπη παρέκβαση νά κάνω ε ένα βιαστικό σκίτσο αυτού τού
Πολίτη λογίου τοΰ περασ ένου αίώνος. Ή Κωνστ αντινούπολη τής εποχής
εκείνης έχει νά άς παρουσιάση αρκετές φυσιογνω ίες ορφω ένων ό ογε-
νών, πού έχουν αρκετούς τίτλους γιά νά προκαλέσουν τό ενδιαφέρον ας.
Ά π ό τις πιο περίεργες είναι αυτός δ Κασάπης.
Καταγότανε άπό τή θρυλική Καισάρεια. Έσπούδασε στήν Ευαγγελική
Σχολή τής Σ ύρνης, καί ύστερα ήρθε στήν Πόλη, όπου έτυχε νά γνωριστή
έ τόν χαλκέντερο συγγραφέα τής Γαλλίας τού 19ου αίώνος, τόν περίφη ο
Αλέξανδρο ου ά (πατέρα). Φαίνεται πώς δ ου άς τόν έπήρε άπό συ
πάθεια. Τόν έκάλεσε στό Π αρίσι καί τόν έβοήθήσε νά εΐσαχθή γιά νά συ
πλήρωσή τις σπουδές του στό Κολλέζ ντέ Φράνς. "Τστερα τον έπήρε κοντά
του ώς γρα ατέα. Είναι γνωστό, ότι 6 ου άς πατέρας είχε ένα ολόκληρο
συνεργείο άπό ανθρώπους έ συγγραφικό ταλέντο, οί οποίοι σκαρώνανε
κάτω άπό τή παγκέττα τού τρο ερού ιγάδος τά υθιστορή ατα του. Είναι
οί λεγό ενοι «Νέγροι». Γιά νά πή σ’ αυτό τό συνεργείο τών «Νέγρων» καί
ένας ξενόγλωσσος σάν τόν Κασάπη ση αίνει πώς κάτι θά άξιζε. Αργότερα
βλέπο ε τόν ου ά αζί έ τόν αναπόσπαστο γρα ατικό του νά ρίχνονται
στήν περιπέτεια τού πολέ ου τού Γαριβάλδι εναντίον τών Αυστριακών.
"Τστερα απ’ όλα αυτά τά δείγ ατα δράσεως, πρέπει νά υποθέσου ε
ότι δ Θεόδωρος Κασάπης είχε ποτιστή έως τό κόκκαλο έ τά ιδανικά τής
’Ελευθερίας. Π ώ ς αυτός 6 αγωνιστής τής η οκρατίας θά καταφέρη νά
έγκλι ατυσθή στό άποπνικτικσ κλί α τής Στα πούλ; ιότι θά έπιστρέψη
εκεί ύστερα άπό λίγο δ Κασάπης. Θά κάνη τό δάσκαλο τών Γαλλικών, καί
θά βγάλη εφη ερίδες, τήν «Χα,γιάλ» καί τήν «Ίστικ πάλ». Φαίνεται δέ πέος
συνεδέθη καί έ τούς κύκλους τών Νεοτούρκων, καί ιδίως έ τόν ποιητή
Ά λή Κε άλ.
Γ ιά έναν άνθρωπο σάν τόν Κασάπη ή ατ όσφαιρα τής Στα πούλ δέν
ήτανε, ασφαλώς, πολύ υγιεινή. Ιδια ίτερ α τά σατιρικά περιοδικά πού έβγαλε
κατά καιρούς — δ «Κουδουνάτος», ό « ιογένης» καί ρ «Μώ ος» — ,τού
δη ιουργούσαν συχνούς πελάδες.
"Οταν ήρθε στό θρόνο δ Χα ίτ, δ Κασάπης είσήχθη α έσως σέ δίκη
γιά ιά γελοιογραφία πού έδη οσίευσε στήν εφη ερίδα του «ίΧαγιάλ» καί
καταδικάστηκε. Αναγκάστηκε τότε νά δραπέτευση, ετη ψιεσ ένος, και νά
καταφυγή στή Γαλλία. Φαίνεται πώς ή γελοιογραφία ήταν ία απλή πρόφαση.
Θεόδωοος Κ ασάπης 179

Στήν πραγ ατικότητα δ Σουλτάνος Χα ίτ τον εκδικιότανε γιά τήν παλιά

υπόθεση τοΰ «Π ιντί Χα ίτ».
Αυτό δέν εΐναι υπόθεση δική ας. Ε ΐναι γνώ η πού διετύπωσε δ ίδιος
δ εγκάθειρκτος Σουλτάνος Μουράτ, 5 αδελφός τοΰ Χα ίτ σ’ έναν άπο τους
σπανίους έπισκέπτας που κατορθώσανε νά επικοινωνήσουν αζί του στο α
κρύ διάστη α, τής φυλακίσεώς του (Κερατρυ: Μουράτ V , Παρίσι 1878).
Ό Μουράτ ρώτησε, εταξύ άλλων, τον επισκέπτη του «τί γίνεται αυτός δ
πνευ ατώδης δη οσιογράφος, δ Κασάπης;» Καί συνεχίζοντας δ Μουράτ
τήν κουβέντα, εΐπε τότε στον συνο ιλητήν το υ :
— Π ιθ ανώτατα νά άγνοή δ Κασάπης για τί τον καταδικάσανε τόσο
αυστηρά, σέ φυλάκιση τριών ετών γιά ιά απλή γελοιογραφία πού παρί-
στανε ,τδν Καραγκιόζη αλυσοδε ένο, καί είχε άπό κάτα) τή λεζάντα: « Ή
ελευθερία τοΰ Τύπου». Ή πραγ ατική αίτια εΐναι ή παλιά νησικακία τοΰ
άδελφοΰ ου εναντίον του.
Κα,ί άφηγήθηκε, τότε ό Μουράτ τή γνωστή ας ιστορία τής εταφρά-
σεως τοΰ «Φιλάργυρου» τοΰ Μολιέρου άπό τόν Κασάπη, έ τόν τούρκικο
τίτλο «ΓΙιντί - Χα ίτ». Ό πρίγκηψ, τότε Χα ίτ, καχύποπτος οπως ήτανε,
έσχη άτισε τήν πεποίθηση οτι 6 Μουράτ είχε βάλει τόν Κασάπη νά ετα
φράση τόν «Φιλάργυρο» γιά νά τόν δυσφη ίση. Έ π ή γε καί τοΰ έκανε σκηνή:
— ’Αναγκάστηκα — διηγείται δ ίδιος δ Μουράτ — νά τοΰ δρκιστώ
επάνω στό Κοράνι δτι ή ουνα αθώος. Καί φαντάζο αι πώς δ όρκος ου
τόν έκανε νά έ πιστέψη. ’Αλλά τό ίσος του εναντίον τοΰ Κασάπη έ εινε
αναλλοίωτο. Καί τώρα άπήλαυσε τήν ευχαρίστηση νά τδ ικανοποιήση. Τόν
ξέρω τόν Χα ίτ — συνεπέρανε δ Σουλτάνος πού κρατιότανε φυλακισ ένος
άπό τόν άδελφό του έ τήν αστήρικτη δικαιολογία ότι εΐναι τρελλός. "Οταν
ιά προκατάληψη έγκατασταθή έσα στο υαλό του εΐναι δύσκολο νά βγή
άπό κ·ετ έσα. Εΐναι άλλωστε εκδικητικός οπως όλοι οΐ θρησκόληπτοι.
Στή Γαλλία, ό Κασάπης άσχολεΤτο έ τά δη όσια πράγ ατα, τής Τουρ
κίας. "Τστερα άπό τδ πάθη α τοΰ Ρωσσοτουρκικοΰ πολέ ου τοΰ 1877 εκδί
δει στό Π αρίσι ιά προσούρα ύπό τόν τίτλο «’Επιστολές πρός τόν ’Εξοχώ-
τατο Σατντ πασά». Ό Σα,ΐντ ήτανε δ έ πιστος καί ικανός πρώτος γρα α-
τεύς τοΰ Σουλτάνου. Ό Κασάπης τάλεγε στον γρα ατικό γιά νά τ ’ άκούη
δ Σουλτάνος. Ό τόνος τοΰ βιβλίου, πού εΐναι γρα ένο σέ θαυ άσια γαλ
λικά εΐναι φιλικός καί νο ι όφρων. Ό συγγραφέας ένδιαφέρεται. γιά τό
καλό τοΰ Σουλτάνου καί τής ’Οθω ανικής Αυτοκρατορίας καί 'έ'κθέτ,ει έ
ελευθεροστο ία τά στραβά πού προκαλοΰν τήν καταστροφή.
"Τστερα άπό λίγο βλέπο ε τόν Θεόδωρο Κασάπη νά ξαναγυρίζη στήν
Πόλη... ετά τι ών. Ό Π ιν τί - Χα ίτ τοΰ κτίζει σπίτι κοντά στό Γιλδίζ
καί τόν έγκαθιστά κοντά του. Τοΰ άπαγορεύει ό ως νά κατεβαίνη έσα στήν
 Θεόδωρος Κ αΰαπης

Πόλη καί νά έπικοινωνή έ κόσ ο. Συγχρόνως t o y διορίζει διευθυντή τής

Βιβλιοθήκης και τοΰ Μουσείου Τέχνης ποΰ είχε φτιάσει έσα στό Γιλδίζ.
καί άλιστα έ ισθό ηγε ονικό — 40 λίρες τό ήνα. Ή έθοδος είναι
χαρακτηριστικά «,χα ιτική». 'Ο Κασάπης δέν ήτανε ούτε ό πρώτος, οΰτε 6
τελευταίος εχθρός τοΰ Μεγάλου ’Αφέντη που απολά βανε τήν γενναιοδωρία
του. Ό Χα ίτ δέν αγαπούσε τά αί ατα, ’ δλο τό επωνύ ιο· τοΰ Κόκκινου
Σουλτάνου, ποΰ τοΰ είχε κολλήσει ή εποχή του. Έσυνήθιξε νά σκοτώνη τοΰς
εχθρούς του έ χρυσές σφαίρες. Καί ονάχα άν καί ’ αυτό άπετΰγχα,νε,
κατέφευγε στά έσχατα έσα. Άλλά καί πάλι έφρόντιζε νά ή γίνεται ποτέ
δ ίδιος ά εσος αίτιος θανάτου. Λένε δτι σ’ δλο τό διάστη α τής α,κράς βα
σιλείας του ονάχα ιά φορά έβαλε τήν υπογραφή του κάτω άπό θανατική
καταδίκη. Ή τ α ν ή καταδίκη ενός ευνούχου φονιά.
Γ ιά νά κλείσω ε τήν περί Κασάπη παρέκβαση, ση εκόνου ε δτι 6
Έ λλην λόγιος, δ όποιος άναφέρεται πολΰ εύφη α στήν Τουρκική Γρα α
τολογία, συνέχισε ώς βιβλιοθηκάριος τοΰ Σουλτάνου τή φιλολογική του δρά
ση. Μετέφρασε τούρκικα τόν «Κό η Μοντεχρήστο» τοΰ ου α, τήν «'Ιστο
ρία τών Σταυροφοριών» τοΰ Μισώ κλπ. ΙΙέθα,νε στά 1897 σέ ηλικία 63 ετών.

Com te Ε. de K E R A T R Y
M OURAD V P rin ce-S u ltan -P riso n n ier d ’e ta t (1840—1878), P aris
1878, pages 287, 288, 289.
Ici M ourad fit une pause e t dem anda, ensuite, avec in te re t ce
que faisait M idhat en E urope, e t com m ent se p o rta it K em al et ou se
tro u v a it le spirituel jo u rn aliste C a ssa p e, condam ne a trois ans de
d eten tio n , parm i les voleurs et les assassins, p o u r u n sim ple dessin
qui re p resen ta it K araghcuz enchaine, avec l ’in s c rip tio n : L a liberie
de la presse dans les lim ites de la loi.
«Cassape ignore sans d oute pourqnoi il a ete juge avec ta n t de
severite, co ntinua M ourad; cel a p ro v ien t d ’une vieille rancune de m on
frere contre lui. E n a d a p ia n t au th e a tre tu rc l ’oeuvre de Moliere, il
in titu la la piece P in ti-H am id , com m e s’ap p e la it u n H arp ag o n legen-
daire do n t on m o n tre la to m be a S cutari. Or A bdul-H am id effendi,
qui se d istin g u ait dans n o tre fam ille p a r u n grand esp rit d ’economie,
c ru t de bonne foi q u ’il s’agissait d ’exposer son individualite, tres peu
saillante il y a cinq ans, a la risee publique. II v in t chez moi et exhala
une colere furieuse contre le tra d u c te u r de I’A vare. Je lui expliquai
que la com cdie n ’e ta it pas ecrite a son in ten tio n , p u isq u ’elle d a ta it de
deux siecles et que ce nom de H am id e ta it en realiLe celui d ’un kho-
d ja celebre p a r ses tra its d ’avarice com m e N asrcddin p a r ses faceties.
Θεόδωοος Κ ασάπης 181

Cassape, rep liq u a m on frere, a u ra it pu to u t aussi biert appeler son

avare M ourad.—Oui, m ais alors il ne Γ a u ra it pas re tta c h e a un sou
venir populaire. - Q u’im porte, il ne m ’a u ra it pas offense, ni faire croire
que vous lui aviez suggere 1’idee de me to u rn e r en ridicule,—P o u r lui
o ter de la te te cette supposition absurde, je fus oblige de ju rer, sur le
K oran, que je n ’etais absolum en t pour rien dans la rep resen tatio n
th c a tra le . Mon serm en t me ju stifia a ses yeux, j ’ai to u t lieu de le pen-
ser, m ais ne ju stifia n u llem en t Cassape, auquel, des ce jour, il voua
une haine opiniatre, q u ’il s’est donne le plaisir de satisfaire... Je connais
A b d ul-H am id II. Une fois q n ’une p rev en tio n s’est em paree de son
e sp rit, il est tre s difficile de l ’en chasser, et, d ’ailleurs, il est vindi-
catif com m e to n s les devots..,».

ΝΕΑ Ε Σ Τ ΙΑ (Τ είχος 879) Ά θή να ι, 15 Φεβρουάριου Γ964 σελ. 220-221

Κ Λ ΕΑ Ν Θ Η Σ ΤΡΙΑίΝ ΤΑΦ ΤΛ ΛΟ Σ ( Ό αληθινός Ρα παγάς)

'Επίσης ας είναι γνωστό ότι συνεργαζόταν σε σατιρικά περιοδικά, όπως

στον «Κουδουνάτο» τοΰ Πολυζέτη, στό « ιογένη» καί στό «Μώ ο» τοΰ Κα
σάπη, στή «Σάλπιγκα» τοΰ Π . Θω ά.
Ή πνευ ατική επανάσταση τής Πόλης, που ακολούθησε τή Γαλλική
εταβολή τοΰ 1870, άν κρίνου ε άπό τους κυριωτέρους αντιπροσώπους της
(Κασάπη, Γαβριηλίδη, Πολυζέτη κλπ.) που ήταν νέοι, σπουδασ ένοι στό
εξωτερικό, κα'ι γύρισαν υη ένοι στις νέες Ιδέες ε πρόγρα α ν ’ αγωνι
στούν σάν διαφωτιστές, καί επίσης, άν κρίνου ε άπ1 τά γραφτά τους, που
έπαιρναν αναγκαστικά κάτω άπ’ τίς συνθήκες τής τουρκικής απολυταρχίας
τή ορφή τής σάτιρας, έξ ού καί τ ’ ά ετρητά, σατιρικά φύλλα ποΰ φάνηκαν
τότε στήν Πόλη, ή επανάσταση λοιπόν τής Πόλης είχε προοδευτικότατο
δη οκρατικό χαρακτήρα, καί οδήγησε στήν πολιτική εταβολή τοΰ 1876, ποΰ
τήν έπνιξε δ τυραννικότατος Σουλτάν Χα ίτ καί ε τίς διώξεις του άνάγ-
κασε πολλούς 'Έλληνες δη οσιογράφους νά φύγουν, όπως είπα ε καί νά 'εγ
κατασταθούν στήν ’Αθήνα.
Περισσότερο άπό τό Γαβριηλίδη στήν ιδεολογία τοΰ Ρά παγά είχε βα-
θιειά επίδραση 6 ανήσυχος, δαι ονικός θά λέγα ε, δη οσιογράφος, λόγιος
καί σατιρικός Θ. Κασάπης (βλ. γ ι’ αυτόν σχετικά τό περ. «Νέον Πνεύ α»
τής Πόλης Α ' 1910, τεΰχ. 12). Αυτός δ επαναστάτης αγωνιζόταν γιά τίς
συνταγ ατικές ελευθερίες στήν Τουρκία καί τήν εφη ερίδα του τήν έβγαζε
σέ τρεις ή πέντε γλώσες (ελληνικά, τουρκικά, γαλλικά, αρ ένικά, έβραιϊκά),
θέλοντας ν ’ αφυπνίσει όλες τίς καταπιεζό ενες λαότητες τής ’Ανατολής
γιά τήν επιτυχία συνταγ ατικών ελευθεριών, πού θά ελάφρυναν τό βαρύ εκ
εταλλευτικό, τρο οκρατικό, απάνθρωπο ζυγό τής απολυταρχίας — πού άπο-
182 Θεόδωρος Κασάπης

τελούσε όνειδος καί στίγ α, στο σύγχρονο πολιτισ ό.

"Ηθελε νά φωτίση όλο τό λαό, ανεξάρτητα άπο τήν εθνικότητά του,
πιστεύοντας ότι οί πολίτικες ελευθερίες θά οδηγήσουν καί στήν εθνική απο
κατάσταση τών υποδούλων. Ό Κασάπης δεν ήρθε διωκό ενος στήν Ελλάδα,
άλλά εφυγε στήν Γαλλία, άπ5 όπου συνέχισε τόν αγώνα του ενάντια στό
χα ιτισ ό, στό τέλος γύρισε στήν Πόλη, όπου γιά νά τόν φι ώσει ο Χα ίτ
τόν εκανε βιβλιοθηκάριο τών ’Ανακτόρων κλπ. κλπ. 'Q Κασάπης ήταν ιά
δύνα η, που άν ερχόταν στήν Ελλάδα θάδινε πολλά, πολύ περισσότερα απ’
τό Γαβριηλίδη. "Ισως νάκανε καί δικό του κό α.
Γ. Β Λ Λ ΕΤΑ Σ
 ΠΟΛΥΔ. ΓΓΑΠΑΧΡΙΣΤΟΔΟΥΛΟΥ

ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΤΗ Σ ΔΟΥΛΕΙΑΣ.-Η ΦΡΙΚΤΗ ΑΓΩΝΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙ-

ΣΜ ΟΥ.-Η ΑΝΘΙΣΙΣ ΤΗ Σ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΚΙ Η ΑΝΑΔΕΙΞΙΣ ΣΠΟΥΔΑΙΩΝ
ΕΛΛΗΝΩΝ, ΠΟΥ ΥΠΗΡΕΤΗΣΑΝ ΠΝΕΥΜ ΑΤΙΚΑ ΤΟ ΔΟΥΛΟ
ΓΕΝΟΣ ΩΣ ΤΗΝ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗ ΤΟΥ 1821

Α '. 01 Τούρκοι πριν πάρουν τήν Πόλη κατεχτησαν καί ξεχύθηκαν σ’

δλη τή Θράκη. Σαύτό τό εγχείρη ά τους τούς εύκόλυνε πολύ τό κο άτιασ α
τής αυτοκρατορίας άπό τούς Φράγκους και τό ξαδυνάτισ ά της. Ε ίναι γνω
στό πό)ς στά 1365 πήραν οί Τούρκοι τήν Άδριανούπολη, αφού πρωτήτερα
κατεχτησαν τή Φιλιππούπολη, τό δια άντι τής Βορείου Θράκης στά 1363,
ύστερα άπό ιάν ά υνα δυνατή τής φρουράς της, πού τήν εξυ νεί καί τό
παλαιότατο τραγούδι τής λαϊκής ούσης, τό δη οσιευ ένο άπό τό ακαρίτη
Ν. Πολίτη, στις «’Εκλογές» άπό τραγούδια τοΰ Ελληνικού λαού.
«Τ’ αηδόνια τής Ανατολής καί τά πουλιά τής ύσης
κλαίγουν αργά, κλαίγουν ταχιά, κλαίγουν τό· εση έρι,
κλαίγουν τήν Άδριανούπολη τήν πολυκρουσε ένη,
οπού τήνε κουρσέψανε τις τρεις γιορτές τοΰ χρόνου,
τοΰ Χριστουγέννου γιά κερί καί τοΰ Βαγιοΰ γιά Β άγια,
καί τής Λα πρής τήν Κυριακή γιά τό Χριστός Άνέστη.
’Έ τσι σκλαβώθηκε καί ή Άδριανούπολη.1
Καταχτώντας την οί Τούρκοι ένοιωσαν τήν έξοχη τοποθεσία της καί
γιαΰτό τήν κήρυξαν πρωτεύουσα τοΰ Ευρωπαϊκού των Κράτους. Κ ι’ άπό
τότε ή Άδριανούπολη είδε έρες δόξης.
Ό καταχτητής τής Θράκης Μουράτ 6 Α ' (1359 - 13.89) ή έχοντας
παλάτι, προσωρινά και ώς πού νά κτισθή τό λα πρό Σ αράγι (Συράκι. τώρα
Έσκι - Σαράι) στή Βασιλική Λιβάδα τών Βυζαντινών (τό άλσος τών Κο-
νηνών), παρό οιο στό ιδυ ότειχο.
’Έτσι. ή Άδριανούπολη άπό τά 1365 - 1453 έγινε ή έδρα εγάλων
Τούρκων Σουλτάνων τής Ανατολής καί άταια δ Ιω ά ν ν η ς δ Ε ' έ πρέσ
βεις στον Π άπα Ούρβανό τόν Ε ' (.1362 - 1370) καί 1 αντιπροσώπους πού
πήγαν στήν ύση, ζητούσε τή συνδρο ή τών Χριστιανικών ηγε όνων έναν-
τιον τους.
Σ ’ αυτή τήν περίοδο, πού έγινε πρωτεύουσα τής δυναστείας τών Όσ α.-
νιδών, ή Άδριανούπολη έφτασε σάκ ή εγάλη καί εγαλείο καί κέρδισε ε
γάλη φή η κ ’ έγινε πασίγνωστη σδλη τήν Ευρώπη καί τήν περ ι έγραψαν
περαστικοί, οδοιπόροι κα,ί περιηγητές.1
184 Π ολυδ. Π απαχοιστοδοΰλου

Οί νέοι κυρίαρχοι τήν καλλώπισαν έ εγαλόπρεπα, δη όσια κτίρια καί

τζα ιά καί τήν (.οχύρωσαν καί τήν άνέδειξαν δεύτερη Πολιτεία τής αυτο
κρατορίας ετά τήν Πόλη. Κιάργότερα άπό παντού ταξίδευαν ηγε όνες καί
αντιπρόσωποι δυνατών ηγε όνων τής Ευρώπης κι Ανατολής σαύτήν, γιά
νά εκλιπαρήσουν κάτι άπό τούς Σουλτάνους ώς τήν άλωση τής Πόλης, ά
καί κατόπι στον 16ον, 17ον, 18ον αιώνα, όταν οί εύρωπαΤοι ηγε όνες (ονό
αζαν τούς Σουλτάνους lie· grand; Sanige-ure, καθώς αθαίνου ε άπό τούς
περιηγητές.
Στήν Άδριανούπολη βασΐλει ε ύστερα άπό Μουράτ τόν Α ' ό Βογια-
ζήτ ό Α ' Γιλντερί (1389-1402) καί τά παιδιά τοΰ Σουλεϊ άν, Μουσά καί
Μ'εχί έτ ό Α ' (1402-1421) πού άλωναν γιά τή διαδοχή καί πολε ούσαν
έξω άπό τά τείχη τής Πολιτείας καί πολύ πλήθος σκοτώθηκε), ό Μουράτ
6 Β ' (1421 - 1451) ύστερα ό Μεχ έτ ό Β ' ό πορθητής (1421-1451) ύστερα
ό Μεχ έτ δ Β ' δ πορθητής (1451-1453), αυτός συνέχισε τή βασιλεία του
στήν Κωνστανιτνούπολη ώς τά 1482. Σ ’ αυτή τήν περίοδο καί κατόπι ή
Άδριανούπολη ειταν πολύ ση ανική καί σπουδαία·. Ο ί πρέσβεις τών υνά
εων παρουσιάζονταν ευλαβικά έκεΐ νά δουν τούς Σουλτάνους στό Σεράγι—·
τό ερειπω ένο τώρα — τής πολιτείας. Έ κεΐ τούς δεχόταν 6 Σουλτάνος καί
είναι γνωστό πώς παίνοντας φοβισ ένοι καί πέφτοντας πρού ητα φιλού
σαν τά κράσπεδα τών ί ατίων τους καί ευλαβικά τούς συνω ιλούσαν. Ά πό
τή Βλαχία ώς τή Μολδαυία κατέβαιναν ηγε όνες καί δεσποτάδες, πού τρο
αγ ένοι παρουσιάζονταν γιά νά παρακαλέσουν δειλά - δειλά νά τούς δεχθή
ο Σουλτάνος. "Ετσι ή Άδριανούπολη έγινε ξακουστή καί ιστορική. Καί όπως
στά βυζαντινά χρόνια ή Θράκη ήταν τό πρώτο στήν Ευρώπη θέ α, έ πρω
τεύουσα τήν Άδριανούπολη, έτσι καί τότε καί τοδρα ώς τίς τελευταίες η
έρες τής Τουρκοκρατίας στάθηκε βάση στρατιωτική γιά τίς δυνά εις τής
τωρινής Τουρκικής δη οκρατίας.
Μέ τά πάρσι ο τής Άδριανουπόλεως πολλές ακό α πόλεις τής Θράκης
αποτελούσαν έρος τού Βυζαντινού κράτους τής Κωνσταντινουπόλεως όπως
ή Σηλυβρία3 πού τήν κατείχε ό η . Παλαιολόγος. Άλλά έ τό πάρσι ο τής
πρωτεύουσας στις 29 Μαΐου 1453 παραδόθηκε κι’ όλη ή Θράκη στό Σουλτάνο
ώς κ ι’ ό Π ύργος κή Σηλυβρία, καί ή θέση τού Ελληνικού στοιχείου έγινε
πλιά σόλη τή χώρα πολύ θλιβερώτερη. Σ τά 1365 οί "Ελληνες τής Ά δρια-
νουπόλεως, υπόδουλοι τοόρα, ζη ιώθηκαν φοβερά καί ήθικά καί υλικά. Οί
εύποροι, οί έ ποροι, οί χτη ατιές, οί τεχνίτες έκτοπίσθηκαν άπό τίς πλού
σιες καί αρχοντικές κατοικίες τους καί υποχρεώθηκαν νά κάθωνται στά γύρω
προάστεια τής πολιτείας, όπου κατοικούσαν οί φτωχές τάξεις, οί ά πελουρ-
γοί, αγρότες, κηπουροί, γεωργοί, ώς που οί Τούρκοι όνοι άρχισαν νά χτί
ζουν έ τόν καιρό τάρχοντικά τους στά προάστεια καί άλιστα στό υγιεινό
Τά χρόνια της δουλείας στή Θράκη1 185

Κιγίκ, όπου κατόπι, χτίσθηκε καί τό άρ ιστού ρ γη ατ ικό Σουλτάν - Σελί Τζα-
ισί, έ τούς τέσσαρες ιναρέδες του, καί νά αδειάζουν τό' άλλο πού τούς
στενοχωρούσε ή στενοσιά του.
Ο ί διάφορες εκκλησίες καί τά οναστήρια π άρθηκαν άπό τούς Τούρ
κους κέγιναν Τζα, ιά καί εντρεσέδες. Ο ί 'Έλληνες όλοι αναγκάστηκαν νά
πληρώνουν διάφορους φόρους, που ό πιο οδυνηρός καί βαρύς ήταν όπως
ξέρου ε, τό παιδο άζω α, για τί αύτό σχη ατίζονταν οί Γιανίτσάροι, οί
φοβεροί αυτοί άρνησίθρήσκοι, πού έσπερναν έ τά γιαταγάνια τους τό φόβο
καί τρό ο στούς άτυχείς υπόδουλους. Κιαύτή ή τρο ερή κατάσταση βάσταξε
ένα αιώνα. Π ώ ς πέρασε ό Ελληνισ ός σαύτά τά κακά χρόνια άν δέ πορού
ε νά τό πού ε, γιατί δέν έχου ε τίς σχετικές πληροφορίες, πορού ε ό ως
νά τό αντέψου ε. Μερικές πληροφορίες περαστικών περιηγητών τού 16ου,
17ου, 18ου αιώνα, ση ειώνουν πώς ζοΰσε άκό α ό Ελληνισ ός καί πώς
άνέπνεε ανά εσα στούς Τούρκους έσα στή Θράκη, ας δίνουν ένα ικρό
δείγ α. Σαύτή τήν πολυστέναχτη περίοδο οί Τούρκοι έχτισαν στήν Άδριανού-
πολη πολυτελή παλάτια, άνάχτορα Σουλτανικά κιάλλα δη όσια χτίρια, πού
τά δούλευαν έ τό α,στίγιο τού Γενίτσαρου καί τού άγά οί δούλοι πρόγονοί
ας, καταπίνοντας σιωπηλά τά πικρά δάκρυα τής δουλείας καί ζώντας έ τήν
πίστη στό Θεό καί τήν προσήλωση στή θρησκεία καί βρίσκοντας παρηγοριά
στήν ελπίδα, τήν έσχατη τών Θεών καί θα περό φως γιά νά δούνε τή θλι
βερή τους κατάσταση4.
Σ άν πάρθηκε ή Πόλη στά ,145ο ή Πρωτεύουσα τών Σουλτάνων ετα-
φέρθηκε οριστικά έκεΐ καί οί 'Έλληνες τής Άδριανουπόλεως κι όλης τής
Θράκης ανακουφίστηκαν λιγάκι. Ή βία τής κεντρικής εξουσίας τών Τούρ
κων αρχόντων εταφέρθηκε κι αυτή στήν Πόλη. "Έτσι άρχεψε ή Ελληνι
κή Κοινότητα νά σχη ατίζεται γύρω στήν εθνική και εκκλησιαστική αρχή
του, τό Μητροπολίτη, γιατί τά προνό ια τής Εκκλησίας απλώθηκαν καί
στούς ητροπολιτάδες κέπισκόπους και στον κλήρο. Οί Τούρκοι ήταν 'υπο
χρεω ένοι νά τούς σέβωνται καί νά τούς τι ούν. ’Έτσι ιδρύθηκαν οί κοινό
τητες καί δη ογεροντίες κι άρχισαν νά ετέχουν στά ε ζ λ ί σ ι α οί δεσπο
τάδες σάν εκπρόσωποι του γένους πού τέλος άπόχτησε ερικά δικαιοηπασ.
στή ζωή.
Οί πληροφορίες που έχου ε άπό τά 1500 κυστερσ. άς λένε ότι ή θέση
τών Ελλήνων στήν Άδριανούπολη, Φιλιππούπολη καί σολη τή Θράκη καλ-
λιτέρεψε. Μέσα στήν Άδριανούπολη άποχτήσαν πρώτα οί 'Έλληνες δεκα
πέντε ’Εκκλησίες οί. εύπορες τάξεις ξανα πήκαν στό κάστρο (άστυ), έχτισαν
τό έγαρο τής ητροπόλεως, όπου ήταν καΓ ή κατοικία τού Μητροπολίτη καί.
τά γραφεία τής Π ο λ ι τ ε ί α ς ή η ογεροντίας, τότε σχη ατίστηκαν οί
συντεχνίες τά έ σ ν ά φ ι α ή ρ ο υ φ έ τ ι α ή σ υ σ τ ή α τ α,
όπως τά γνωρίζου ε αναλυτικότατα άπό τίς περίφη ες συντεχνίες τής Φιλιπ-
186 Π ολυδ. Π απαχ οωτοδούλου

πουπόλεως5 και κατώρθωσαν νά έ πνεύσουν στις αρχές και εξουσίες ε πι

στοσύνη και υπόληψη. Ώργανω ενες οι συντεχνίες και έ φιρ άνια άνα-
γνωρισ ένες παραλάβαιναν τούς τεχνίτες αΐστορες κάθε τέχνης6 κέπεδίω-
καν νά εργάζωνται κοινωνικά γιά τό καλό πρώτα τοΰ έσναφιοΰ καί γενικά
τής κοινωνίας καί Κοινότητος καί γιά τήν περιφρούρηση τών συ φερόν
των τοΰ Ελληνισ ού καί τήν αλληλοβοήθεια, τή συντήρηση τών εκκλησιών,
πτωχοκο είων, νοσοκο είων καί εκπαιδευτικών ιδρυ άτων, δπως τά πολλά
σχολειά πού αύτά ήθελαν νά υψώσουν πνευ ατικά τή φυλή στή θέση, πού
νά φωτίζεται γιά τά περασ ένα της καί νά έπιδιώκη τά ελλού ενά της.
Καί ή ορθόδοξη κοινότητα τής Φιλιππουπόλεως τό ίδιο συστήθηκε ύ
στερα άπό τό πάρσι ό της από τούς Τούρκους στά 1363, άπό τούς Χριστια
νούς πού άπό ειναν καί κατέφυγαν στήν πολιτεία άπ’ άλλου, άντικαθιστών-
τας τήν ονο ασία π ό λ ι ς έ τήν π ο λ ι τ ε ί α Φιλιππουπόλεως. Τονο α πο
λιτεία άντι κοινότητα βρίσκεται ώς τά I860. ’ Ας ση ειωθή δέ πώς ό απλός
λαός δλων τών πόλεων τής Θράκης εταχειρίζονταν ώς τά τελευταία τή
λέξη πολιτεία άντι πόλις.
Οί ελεύθεροι χριστιανοί, σάν έγιναν ραγιάδες (δούλοι) τών ύπερηφά-
νων καταχτητών, συναδερφώθηκαν καί. συγκεντρώθηκαν γύρω στις θρη
σκευτικές αρχές πού τούς άπέ ειναν καί σαύτές κατέφευγαν νά τούς λύνη
τις διαφορές του καί νά τούς έπικυρώνη τις λογής - λογής κοινωνικές οικο
γενειακές τους υποθέσεις καί νά τούς προστατεύη άπό τήν Τουρκική άχορ-
πασιά καί νά τούς δίνη άσφάλεια. Κι όταν έ τό πάρσι ο τής Πόλης άπό τον
καταχτητή άναγνωρίσθηκε ό Οικου ενικός Π ατριάρχης εκκλησιαστικός καί
πνευ ατικός άρχηγός τών ορθοδόξων χριστιανών (τών Ριυ αίων) έ τά
γνωστά πολιτικά (διοικητικά) προνό ια, στάλθηκε καί στή Φιλιππούπολη η
τροπολίτης ό ιονύσιος πρώτα, καί κατόπιν έγινε καί πατριάρχης’’ αυτός
διωργάνιοσε τήν κοινότητα (πολιτεία), άνέλαβε τήν διοΐκησί της άντιπροσω-
πεύοντάς την στις τοπικές διοικητικές άρχές έχοντας τήν ευθύνη γιά τήν νο
ι οφροσύνη καί ύποτέλεια τοΰ εκκλησιαστικού του ποι νίου. ’Έτσι έ τήν
οργάνωση αυτή καί τήν δη ιουργία γύρο.) στούς δεσποτάδες ιας τάξης
πλουτοκρατικής τών ά ρ χ ό ν τ ω ν καί τής δ η ο γ ε ρ ο ν τ ί α ς έ βυζαν
τινούς τίτλους ά ρ χ ω ν, λ ο γ ο θ έ τ η ς, ρ ή τ ω ρ, δ ί κ α ι ο φ ύ-
,λ α ξ, δ ι ε ρ η ν ε ύ ς, σ κ ε υ ο φ ύ λ α ξ, χ α ρ τ ο υ λ ά ρ ι ο ς
κλπ. πού βοηθούσε τόν ητροπολίτη στήν κανονική ζωή τής πολιτείας καί
τήν πρόοδο τήν πνευ ατική τών χριστιανών, ή κοινότητα προώδεψε δη ιουρ
γώντας προσωπικότητες πού άναδείχτηκαν καί άνέδειξαν καί στήριξαν καί
τό Ελληνικό γένος στή Θράκη.
Κάθε συντεχνία είχε ξεχωριστό οίκη α στήν Άδριανούπολη, δπου ήταν
τά γραφεία καί αζεύονταν σέ γενικές συνελεύσεις καί. ταχτικές κέχταχτες
συνεδριάσεις τά ιοικητικά Συ βούλια. Είχαν ση αία καί σφραγίδα, κρα
Τ ά χρόνια τής δουλείας στή Θράκη 187

τούσαν πραχτικά και λογιστικά βιβλία, γιά νά διαχειρίζωντα τά χρη ατικά

κεφάλαια τής συντεχνίας καί γενικά ενεργούσαν κεκα ναν κάθε τι, πού το
προέβλεπε δ γραπτός κανονισ ός κι αποτελούσε τό συνταγ ατικό χάρτη τής
ικρής πολιτείας πού ενεργούσε ανεξάρτητα κα'ι ελεύθερα γιά κάθε ζήτη
α τής συντεχνίας. Αυτό τόν αναγκαίο εσωτερικό σύνδεσ ο τδ)ν έσναφίων,
τόν χρήσι ο γιά κάτι γενναίο κι ωφέλι ο τόν πραγ ατοποίησε ό Π ατριάρ
χης 'Ιεροσολύ ων οσίθεος (1GG9 - 1707), γιατί περνώντας άπό τήν Ά -
δριανούπολη γιά εράνους τού Παναγίου Τάφου, ένδιαφέρθηκε καί έ τήν
συνεργασία τού ητροπολίτη συνέταξε τόν κανονισ ό τής η ογεροντίας.
Σαύτή τή προσπάθεια νά βγή τό έθνος άπό τήν κατάπτωση, που δοκί
αζε, άναδείχτηκαν έσα του εγάλες προσωπικότητες, πού συνέτρεξαν καί
τό ’Οθω ανικό κράτος καί τό έθνος πολύ τ ’ ωφέλησαν. Ή Θράκη ειχε αύ
ρα πιά πολλά προπύργια οποθ καλλιεργούνταν ή Εθνική ιδέα κι άνασυντάσ-
σονταν ή πολύπαθη χώρα κέ φανΐζονταν ιά έλπιδοφόρα άνθιση πνευ α
τική σό'λες τίς κοινωνικές εκδηλώσεις. Ή Θράκη έπεσε σέ δουλεία, ά δέν
θάφτηκε, πληγώθηκε ά οι πληγές της δέν τήν θανάτωσαν. Ο ί Θρακοέλλη-
νες σιγά σιγά άνασταίνουνταν έσα άπό τό χάος καί τήν άφάνεια καί έσα
στήν αδυσώπητη αυτή δουλεία, όχι όνον έζησαν καί στάθηκαν, ά κάτω άπό
τά φτερά τους θέρ αιναν κι άλλες φυλές πού δέν είχαν τότε υπόσταση καί
συνείδηση, καί άποτελοΰσαν ξεχωριστές φυλές έσα στις φυλές— τούς Ριυ-
ούνους. Βουλγάρους, πού άς α φισβητούσαν οί δεύτεροι καί τόν ήλιο οί
ρα στή γή πάνω ώς πάντοτε καί τώρα.
Είναι γνωστό ποιές υπηρεσίες πρόσφεραν οί κληρικοί στον καιρό τής
δουλείας. Τό έθνος συσπειρω ένο γύρω στούς ητροπολιτάδες καί τή ητρό
πολη πορούσε νά ζήση τώρα καί νά εύη ερήση, γιατί οί ητροπολιτάδες εΐ-
ταν ή ψυχή τών κοινοτήτων ας πού ήξεραν πώς νά διευθύνουν πνευ ατικά
καί οικονο ικά τό έθνος ώργανο ένο καί συγκροτη ένο, πειθαρχικό κέργατι-
κό. Σ τά τόσα χρόνια τής δουλείας κι άν φάνηκαν κι άνάξιοι κι αγρά ατοι
καί κακοί δεσποτάδες, ό ως πολλοί διεκρίθηκαν καί διέπρεψαν καί εγαλούρ
γησαν έσα στίς Ελληνικές επαρχίες, όπου οί Τούρκοι σκληροί κι απάνθρω
ποι, εξασκούσαν ιάν αφάνταστη πίεση, ιά βία άλύγιστη καί σκληρή. Τέ
τοιους πολλούς έχει νά ση είωση ή πρόσφατη ιστορία τού δούλου ελληνισ ού,
ή ζωή τόσων κοινοτήτων καί ητροπόλεων, πού τίς άγλάϊσαν καί τίς τί η
σαν πρόσωπα άξιοσέβαστα κι αξιοθαύ αστα, πού άν καί άπό ταπεινά στρώ
ατα τού ραγιά λαού βγαλ ένα, έδειξαν αξιο νη όνευτα έργα, εθνική δρά
ση έσα στή ζωή τεσσάρων αιώνων φοβερής δουλείας. Καί έ τήν αναγνώ
ριση τών δη ογεροντιών σδλες τίς πολιτείες τής Θράκης, άρχησε ή δράση
τους έ κάθε διοικητική, δικαστική καί διαχειριστική πράξη. Σαύτές προστέ
θηκε καί ή εκπαιδευτική λειτουργία. Τά ε πόδια τών Τούρκων στό άνοιγ α
καί τήν λειτουργία τών σχολείων, ή έλληνική ευφυΐα καί δραστηριότητα τά
188 Π ολυδ. Π α παχρω τοδούλου

υπερπηδούσε δπως καί δλες τις δυσκολίες καί έτσι από τόν 15 αιώνα οί Ε λ
ληνικές κοινότητες τής Άδριανουπόλεως καί Φιλιππουπόλεως καί τών άλ
λων πόλεων τής Θράκης αρχίζουν νά έχουν πιά γρα ατοδιδασκαλεία καί
άλληλοδιδαχτικά κι Ελληνικά σχολεία.
Μέσα στήν Άδριανούπολη δίδαξαν, άναφέρεται, 1550 όνο αστοί δά
σκαλοι. ’Έτσι τά Ελληνόπουλα τής Θράκης έ τό νά διδάσκωνται ιστορία,
άθαιναν τις ειδήσεις άπό τή Γαλλική επανάσταση καί δοκί αζαν ευχάρι
στη συγκίνηση γιά τις επιτυχίες της καί ελεεινολογούσαν τόν εαυτό τους γιά
τό δουλικό τους κατάντη α.
Τήν Άδριανούπολη ξαίρου ε πώς έπισκέφθηκε ό Ρ ήγας και ό Ξάνθος,
πού έ τήν προεδρεία τού Μητροπολίτη δίδαξαν τήν εθνική κατήχηση,
σπέρνοντας τόν σπόρο τής ελευθερίας στις καρδιές τών προπατόρων ας.
’Έτσι άρχισε ή Φιλική Εταιρεία νά προχωρή στό έργο της υώντας τους
δη ογέροντες, προκρίτους, προέδρους ( αίστορες) τών συντεχνιών γιά τήν
ελλοντική κίνηση τού έθνους σ’ επανάσταση, γιά νά δη ιουργηθή καί άνα-
φερθή στή ζωή τό ελληνικό χριστιανικό βασίλειο. Είναι γνωστοί οί Θράκες
πού άνακατώθηκαν σαύτή τήν κίνηση9 άπό όλα τά ση εία τής χώρας.
Β '. Ξεχωριστοί Θρακοέλληνες κληρικοί πού δόξασαν καί τί ησαν τό
Θρακικό δνο α καί γενικά τήν πατρίδα τους είναι πολλοί. Άπό τις .ητρο-
πόλεις Άδριανουπόλεως, Φιλιππουπόλεως, Ήρακλείας, Καλλιπόλεως, Κο ο-
τινής, Ξάνθης, πέρασαν ξακουστοί δεσποτάδες, παιδευ ένοι καί πολυ αθείς
καί άλιστα στον ΪΖ ' αιώνα δταν λ.χ. αρχιεράτευε στήν Άδριανούπολη ό
Νεόφυτος πού αλληλογραφούσε έ πατριάρχες, δεσποτάδες, άρχοντες καί
αύτόν τόν Τσάρο άκό α τής Ρωσίας Αλέξιο. 'Ο Κρητικός Αθανάσιος Ά -
υράς, πού έγινε Οικου ενικός Πατριάρχης καί ό ιονύσιος, πού λόγοι του
τυπώθηκαν στή Βενετία, καί ό Νικηφόρος ό Ά ρ α ψ , πού ήξαιρε γλώσσες
πολλές κι ό Κύριλλος ό Σερ πετζόγλου, κι ό ωρόθεος 6 Πρώιος κι άλλοι10.
Τέτοιους δεσποτάδες έχοντας ή Θράκη δέ πορούσε τά ην άποχτήση παι
δεία καί σχολειά καλά καί θαυ αστούς δασκάλους, πού δη ιούργησαν πολ
λούς λόγιους άνδρες καί διαπρεπείς στά γρά ατα, είτε ήταν κληρικοί είτε
λαϊκοί. Αυτοί τί ησαν τά Ελληνικά γρά ατα καί τήν πατρίδα τους Θράκη,
τή χώρα αυτή πού άπό τήν άρχαιότητα συνδέεται ετά έ τήν όλη Ελλάδα.
Αυτοί ποί αναν τήν Εκκλησία σέ δύσκολες ώρες καί καιρούς, συγκράτησαν
γύρω τους συ αζω ένο τό ποί νιό τους, κυβέρνησαν δίκαια καί πατρικά τό
λαό τους καί. τόν ώδήγησαν στό τέρ α τής σωτηρίας τής Ελληνικής φυλής,
δη ιουργώντας σχολειά καί διατηρώντας άσβεστη τήν παιδεία.
Ά πό τούς δεσποτάδες αυτούς πού διέπρεψαν ση ειώνου ε πρώτο τόν
Ι ε ρ ε ί α Τ ρ α ν ό , έναν άπό τούς διαπρεπείς κέπιφανείς ιεράρχες, πού
επάξια κατέλαβαν καί λά πρυναν τόν πατριαρχικό θρόνο. Ό 'Ιερε ίας γεν
νήθηκε στήν Άγχίαλο στά 1536 άπό οικογένεια, πού έφυγε άπό τήν Πόλη,
Τ ά χρονιά τη ς δουλείας «τη Θράκη 189

τήν οικογένεια τών Τρανών. Σπούδασε στήν πατρίδα του κύστερα στή Π ό
λη στήν Πατριαρχική ’Ακαδη ία. ιακρίθηκε στούς εσχάτους κινδύνους κα'ι
γιά τό ζήλο του, γιά τό γένος κα'ι τήν ορθοδοξία. Τις αρετές του τις έδειξε,
δταν αναγορεύτηκε Π ατριάρχης στά 1573 όλις τριάντα ετών, γιά νά δια-
δεχθή τό Μητροφάνη τόν Γ ', κατήργησε τή σι ωνία καί τό έ βατοίκιο πού
πολύ εξευτέλιζαν τά Μ. Εκκλησία. Εύτρέπισε καί καλλώπισε τά πατριαρ
χεία καί πρώτος προσπάθησε νά ίδρυση τυπογραφείο, πού αταιώθηκε .άπό
τούς αντιπάλους του συνοδικούς. Μά καί Π ατριάρχης ελετούσε καί σπού
δαζε έχοντας δασκάλους τό Ζυγο αλά καί τό Μινδόνιο, λόγιο γιατρό καί α
θη ατικό. Καί χαλώντας γύρω του τούς λόγιους τού Γένους, τούς έκα νε συν-
εργούς στά εγάλα του σχέδια. Περιώδευσε τίς επαρχίες αψηφώντας κάθε
κίνδυνο, τήν Πελοπόννησο, Μακεδονία, Θράκη, κέτσι. ανύψωσε τόν εθνικό
καί θρησκευτικό δεσ ό τού έθνους. Σαύτόν οί Λουθηρανοί πρόβαλαν τό ζή
τη α τής Ένώσεως τών εκκλησιών, πού δέ πόρεσε νά γίνη τίποτε, γιατί, οι
προθέσεις τους ήταν ανειλικρινείς. Μένει ιστορικό τό γρά α του σαΰτούς
πού έλεγε «Τήν η έραν ούν πορευό ενοι, ηκέτι έν περί δογ άτων, φιλίας
δέ όνης ένεκα εί βουλητόν, γράφετε». Ό Μητροφάνης πέτυχε στό εταξύ
νά τόν κατεβάση άπό τό θρόνο, άλλά ετά εννέα ήνες ξαναεκλένεται Π α
τριάρχης. Μά πάλι τόν κατεδίωξαν καί τόν έρριξαν στις φυλακές. Καί δ ως
γλύτωσε καί ξαναγύρισε στό θρόνο του άπηλλαγ ένος άπό κατηγορίες. Ξα-
ναδιώχτηκε άπό τό Θεόληπτο, πού έγινε πατριάρχης καί στις η έρες του πή
ραν τόν Πατριαρχικό ναό τής Πα ακάριστου. Τίποτε δ ως δέν τόν έκα
ε νά χάση τό αδά αστο θάρρος του γιά νά ξανασηκώση τή Μεγάλη ’Εκ
κλησία άπό τήν υλική καί ηθική κατάπτωση. Στά 15,88 ταξίδεψε στή Μόσχα
έ εγάλες τι ές, δπου καί χειροτόνησε Πατριάρχη τής Ρωσίας. Γυρίζον
τας στήν Πόλη τόσο απογοητεύτηκε άπό τήν κατάσταση τής ’Εκκλησίας,
ώστε θέλησε νά παραιτηθή, άλλά δέν τδκα ε γιατί τόν ε πόδισε 6 ίδιος ό
Σουλτάνος. Στήν τρίτη πατριαρχεία του έλληνοπρεπώς τήν τε εκκλησίαν καί
τό έθνος ποδηγετήσας είς τάς ουρανίους ονάς άπέστη (1594 - 1596) ό
πράγ ατι, όνό ατι καλός εκείνος εθνάρχης ό «Τρανός», οπως λέγει ό Κ. Ν. Σά-
θας. ’Έγραψε πολλά καί καλά, πολλά έκα ε γιά τό δύσ οιρο έθνος καί ή ζωή
καί τό έργο του θά γεννά κατάπληξη καί. θαυ ασ ό1’.
Ό Μ ε λ έ τ ι ο ς I I α τ ρ ι ά ρ χ η ς Ιεροσολύ ων άπό τήν Αίνο12 γεν
νήθηκε στό τέλος τού 1Ζ' αιώνα. Σπούδασε πιθανότατα στήν Άδριανούπο-
λη καί στήν Πόλη. Κατόπι πήγε στά 'Ιεροσόλυ α δπου ήταν κι άλλοι πολλοί
Θράκες στήν άγιοταφική άδελφότητα. ’Έγινε πατριάρχης στά 1731, προστά
τεψε τά ιερά προσκυνή ατα, πού ζητούσαν οί ισχυροί, τότε ’Αρ ένιοι νά τά
καταλάβουν. Παραιτήθηκε στά 1737 αφού πατριάρχεψε 6 χρόνια.
Ό Θ ε ό κ λ ε ι τ ο ς Π ο λ υ ε ί δ η ς Άδριανουπολίτης. Ό Π ολυείδης
είχε γονείς εΰκατεάστατους, άλλά ό ίδιος έγινε οναχός καταφεύγοντας στον
190 Πολυδ. Παβΐαχριστοδούλου

"Άθω στή Μονή Ίβήρων. Έκεΐ χειροτονήθηκε ιερέας άπό τόν Μητροπολί
την Λή νου Ίωαννίκιο κατέφυγε στήν Ουγγαρία δπου έχρη άτισε πέντε
χρόνια εφη έριος τών Ελλήνων στήν Τοκάϊκα. Στά 1725 γύρισε στή Μακε
δονία κέγινε χοροεπίσκοπος Πολυανής καί Βαρδάρων. Στά 1731 άνεχώρή
σε στή Γερ ανία καί Ρωσία, δπου έπεδίωξε νά δη ιουργήση φιλελληνική κ ί
νηση. Γιά τό Θεόκλειτο Πολυείδη, πού ήταν ένας άπό τούς αφανείς ήρωες,
και τό έργο του δέν εκλαϊκεύτηκε ακό α καί ή εγάλη του φυσιογνω ία δέν
έγινε γνωστή, έχουν γραφή τελευταία πολλά καί δη οσιεύθηκε «τό λεύκω ά
του έν Γερ ανία» άπό ανέκδοτον κώδικα13. Ό αρχι ανδρίτης Θεόκλειτος
Π ολυείδης ανήκει στή χορεία τών κληρικών, πού κάτω άπό τό ράσο έκρυβαν
τή φλόγα τοΰ πατριωτισ ού ώς Ιεραπόστολος ετέδιδαν φλόγες ιερού ενθου
σιασ ού στά πλήθη τών χριστιανών. «Ώνειροπώλησεν λέγει ό συγγραφέας,
έκ τών πρώτων τήν άπελευθέρωσιν τού γένους ώς έ όχθησεν εΐπερ τις καί άλ
λος, προς τόν σκοπόν τούτον λόγω τε καί εργω» αυτός έγραψε τόν Α γα θά γ
γελον «Αγαθάγγελου ιερο ονάχου προφητεία γεννηθεΐσα έν Μεσσήνη τής
Σικελίας τό 1279».
Ό Π ο λ ύ κ α ρ π ο ς (1808 - 1,827) Π ατριάρχης Ιεροσολύ ων. Στις
έρες του πολλά έπαθαν τά 'ιερά κει ήλια τής ορθοδοξίας καί έπιχείρησε έ
εθνικούς εράνους νά τά ξαναχτίση καί νά καλλιτερέψη τή θέση τών χριστι
ανών. Πατριάρχεψε ακριβώς στήν Ελληνική ’Επανάσταση, όταν προτεστάν-
τες καί καθολικοί πολλοί έβλαψαν τόν θρόνο καί τούς Χριστιανούς. Πατρι-
αρχεύοντας πολλά ύπέφερεν ο Πολύκαρπος, ιός πού πέθανε στά 1827 χωρίς
νά προφθάση νά δή τό γένος λεύτερο.
Ό ’Α θ α ν ά σ ι ο ς ό Ε '. Πατριάρχης, διδάσκαλος τού Πολυκάρπου
στά Ιεροσόλυ α. Γεννήθηκε στή Ραιδεστό στά τέλη τού Ι Η ' αιώνα. Σά
σπούδασε προσκολλήθηκε στό Τεροσολυ ατικό Μετόχι, τοΰ Βοσπόρου. ό Π ο
λύκαρπος τόν κάλεσε στά "Ιεροσόλυ α καί τόν έστειλε στήν Ίβηρία, δπου
τό Πατριαρχείο είχε πολλά ετόχια. Τά χρέη τού Πατριαρχείου ήταν πολ
λά κοί δανειστές δυσκόλευαν τόν Πατριάρχη. Μά καί. οι Καθολικοί, οί ία
α ρτυρ ά ε νοι καί οί ’Αρ ένιοι πολλές δυσκολίες δη ιουργούσαν στό έργο
του. ’Από τίς ενέργειες άλιστα τών καθολικών δη ιουργήθηκε, δπως ξαί-
ρου ε, ό Κρι αϊκός πόλε ος στά 1854 - 56. Τό Πατριαρχείο έ τή φτιύχεια
πού είχε, πουλούσε τά κτή ατά του, έδινε ενέχυρο τά πολύτι α σκεύη τού
θρόνου καί ζητούσε τή βοήθεια τών Ελλήνων. Στά 1827 πάνα» στις δύσκολες
ώρες αυτές τού Πατριαρχείου έγινε πατριάρχης ό ’Αθανάσιος καί πόρε
σε νά καλλιτερέψη τά οικονο ικά έ τίς συνδρο ές τών χριστιανών. Π έθα
νε στά 1844 άφοΰ πατριάρχεψε 17 χρόνια.
Ό Κ ύ ρ ι λ λ ο ς ό ς ' άπό τήν Άδριανούπολη. Γεννήθηκε στά 1775
καί σπούδασε στήν πατρίδα του. Χειροτονήθηκε διάκος άπό τό ητροπολίτη
Καλλίνικο (1780 - 1792) τόν κατοπινό οικου ενικό Πατριάρχη. (1801 - 06
Τ ά χρονιά τή ς δουλείας στή Θράκη 491

καί 1863 - 1,8). τδνο ά του ήταν Κωνσταντίνος Σερ πετζόγλου, υπηρέτησε
διάκος σέ πολλούς δεσποτάδες καί πολλές ητροπόλεις. Στά 1803 έγινε η
τροπολίτης Ίκονίου, δπου πρ'όσψερε εγάλες υπηρεσίες στούς Τουρκόφω
νους "Ελληνες τής επαρχίας έ τίς συνεχείς κι αδιάκοπες διδασκαλίες του.
Στό θρόνο Άδριανουπόλεως προβιβάστηκε στά 1810. Στήν πατρίδα του ερ
γάστηκε έως δτου στά 1813 έγινε πατριάρχης ιός Κύριλλος ό ς ' διάδοχος 'Ι
ερε ία τού '. Στά 1818 παραιτήθηκε καί γύρισε νά ήσυχάση στήν Άδρι-
ανούπολη ώς τήν έκρηξη τής Ελληνικής έπαναστάσεως δτε καί κρε άστηκε
άπό τούς Τούρκους έ τόσους άλλους άρτυρες τής ελευθερίας καί τής θρη
σκείας (18 Άπριλ. 1821 ) 14, Ό Κύριλλος ήταν πολύ λόγιος καί πολύ φιλο-
γενής άνθρωπος καί τέτοιον τόν κρίνουν δλοι ο ιστορικοί τών νεωτέρων
χρόνων, έγραψε καί ερικά συγ ρά ατα15.
Ό Ά γ α θ ά γ γ ε λ ο ς οικου ενικός Π ατριάρχης Άδριανουπολίτης.
Γεννήθηκε τόν Ι Η ' αιώνα καί σπούδασε στά σχολεία τής πατρίδος του έχον
τας συ αθητή του τόν Κύριλλο ς '. Χειροτονήθηκε πρώτα ιερέας τής ελλη
νικής Κοινότητος Μόσχας. Έκεΐ έ αθε τά Γωσικά καί στά 1.815 χειροτονή
θηκε δεσπότης Βελιγραδιού, δπου έ εινε ώς τά 1825. Ά πό τό Βελιγράδι
έφυγε, γιατί συγκρούστηκε έ τόν ηγε όνα Όβρένοβιτς καί πήγε δεσπότης
Χαλκιδόνος 1825 - 1826. Στά 1826 ανέβηκε στόν Πατριαρχικό θρόνο, άλ
λά παύτηκε, γιατί δέ πόρεσε νά καταπαύση τήν 'Ελληνική επανάσταση
κέξιορίστηκε στήν Καισάρεια, άρραιστος γύρισε στήν Άδριανούπολη δπου
καί πέθανε στά 1832. Π ίταν πολύγλωσσος καί γνώριζε τά Σλαυικά, Γαλλι
κά, Τουρκικά καί ξέχωρα τά Ρωσικά πολύ καλά. Μέ τίς Ικανότητες του αυ
τές πολύ ωφέλησε τό γένος.
Ό Ά θ α ν ά σ ι ο ς Μ ι χ α ή λ Τ α τ λ ί κ α ρ η ς Ρ α ι δ ε-
σ τ η ν ό ς. Στά 1783 έγινε ητροπολίτης Αθηνών. Ά πό τάς Αθήνας
έφυγε αναγκαστικά, γιατί στά 4 χρόνια τής άρχιερα,τείας του συγκρούσθη-
κε έ τόν ’Ά γγλο πρόξενο Προκόπιο Μηνά. Στό θρόνο του ξαναγύρισε στά
1792 - 99, δταν πια τόν διαδέχτηκε ό Γρηγόριος ' ό Μυτιληναίος πού φη
ίζονταν ώς άνθρωπος πολύ λογικός, ειδή ονας τής Ελληνικής καί Τουρ
κικής, ά καί ώς πολύ πεισ ατάρης. ’Έγραψε «Πατρίδος εγκώ ιου ή κατ’
άσκησιν παιδείας πρός τούς συ πολίτας αυτού Ραιδεστηνούς απευθυνό ε
νο ν» πού τό δη οσίεψε ό Παρανίκας. Ανεψιός του ήταν ό Ιωάννης Τακλί-
καρης, πού δίδαξε στις Άθήνες στά 1.808 καί 1817, 1823, 1824.
Ό Μ α τ θ α ί ο ς άπό τήν Αίνο πού γεννήθηκε στά έσα τού 1ΡΓ αι
ώνα. Σπουδασ ένος στή Μ. τού Γένους Σχολή χειροτονήθηκε διάκονος καί
διωρίστηκε στή ίδια Σχολή δάσκαλος τών γρα ατικών. Έ ζηοε έ θαυ α
στή σε νότητα. Στά 1807 προχειρίστηκε ητροπολίτης Αίνου, δπου «εί καί
ή έδίδασκε ών σιωπούσα διδασκαλία τής αρετής»’7. ’Έγινε ητροπολίτης
Θεσσαλονίκης στά 1821, κατόπιν Κυζίκου 1823, δπου καί άπέθανε.
192 Π ολυδ. Π απαχρυττοδουλου

Ό Χριστόφορος Πατριάρχη ς ’Α λ ε ξ ά ν δ ρ ε ι
ά ς άπό τήν Μ άδυτο. Ά πό χρόνια υπηρετεί τό θρόνο Αλεξάνδρειάς, που
τώρα 1966 πατριαρχεύει, άλλ’ ασθενών και δια ένων ώς τοιοΰτος έν Ά θή-
ναις (Κηφισιά) ώς διάδοχος τοΰ Μελετίου.
Ό Κλεόβουλος Μιχαήλ Ά δ ρ ι α ν ο υ π ο λ ί τ η ς.
Γεννήθηκε στά 1848. Σπούδασε στή Ζωσι αία καί στή θεολογική Σχ. Χάλ
κης καί στή Γερ ανία. ίδαξε ώς καθηγητής τής Θεολ. Σχολής Χάλκης
καί διευθυντής της, ύστερα άνέλαβε τήν διεύθυνσιν τής Μ. τοΰ Γένους Σ χο
λής ώς ητροπολίτης Σάρδεων. Ιΐρόσφερε πολλά στά γρά ατα καί τό έ
θνος έ τήν καθηγεσία του.
Ό ι ο ν ύ σ ι ο ς ό Ε '. Οικου ενικός Πατριάρχης Άδριανουπολίτης.
Σέ ηλικία 19 ετών δίδαξε στις 40 εκκλησίες καί συνέχισε τό έργο του 7 χρό
νια. ’Έ γινε διάκος στά πατριαρχεία, Μέγ. IIρωτοσύγγελος, ητροπολίτης
Κρήτης, ιδυ οτείχου, Άδριανουπόλεως καί στά 18.86 οικου ενικός Π α
τριάρχης ώς ιονύσιος Ε λ Στά πέντε χρόνια τής πατρι,αρχείας του, έδειξε
εγάλη δραστηριότητα καί πάλαιψε θαρραλέα έ τήν 'Τψ. Πύλη καί πέτυχε
τήν επικύρωση τών προνο ίων τοΰ Γένους έ τό κλείσι ο τών εκκλησιών,
πού κατατρό αξε τόν Σουλτάνο. «Τήν πρόοδό ου έλεγε, χρεωστώ στό άνα-
λόγιον τής Εκκλησίας»16.
Ό Ιωακεί ό Π ά ν υ άπό τό Εύκάρυον τής Ά ν. Θράκης, ό πα
τέρας του χρη άτισε διδάσκαλος στή Θράκη έ τό έπίθετον Ντεβετζής. Ό
’Ιωακεί υπήρξε ένας άπό τούς πιο σπουδαίους πατριάρχας τοΰ Οίκου .
Θρόνου καί ό πολιτικώτερος νοΰς τοΰ Γένους στον ΙΘ ' αιώνα. Μεγαλεπί-
βολος καί. εγαλοπράγ ων. 'Η πατριαρχεία του θά είνη Ιστορική καί πε
ρίλα πρη.
Ό Χ ρ υ σ ό σ τ ο ο ς Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς άπό τή Μάδυτο, άνα-
δείχτηκε εγάλος επιστή ονας, λα πρός ιεράρχης καί ητροπολίτης Α θ η
νών19. Σπούδασε στήν Πόλη καί Ρωσία, δπου καί έγινε διδάχτορας. ίδα
ξε στή Σχολή Σταυρού καί τήν διηύθυνε. 'Υπηρέτησε τήν εκκλησία Α λε
ξάνδρειάς καί κατόπι άνέλαβε νά διευθύνη τήν Ριζάριο Σχολή ώς διάδοχος
τού Νεκταρίου Πενταπόλεως, ενώ σύγκαιρα δίδασκε στή Θεολογική Σχρλή
Αθηνώ ν εκκλησιαστική ιστορία. Έξελέγη ητροπολίτης Αθηνών (1923)
ώς ακαδη αϊκός γιά τήν εγάλη του συγγραφική ικανότητα, γιατί είχε ευ
ρύτατη όρφωση καί ικανότητα συγγραφική δοκι ώτατη.
Ό Γερ ανός Σ τ ρ ι ν ό π ου λ ος ητροπολίτης Θυατείρων άπό
τις ελλιώνες τής Σηλυβρίας. Γνωστός γιά τις υπηρεσίες του πρός τόν Οι
κου ενικό Θρόνο καί τό Πατριαρχείο. ’Έ γινε καί ιευθυντής Θεολογικής
Σχολής Χάλκης. Τώρα άπό τό 1922 υπηρετεί τήν εκκλησία ώς ητροπολί
της Θυατείρων έ έδρα τό Λονδίνο, δπου προσφέρει πολύτι ες Εθνικές ύ-
Τ ά χρόνια τή ς δουλείας στή Θράκη 193

πηρεσίας. ’Ή δη άπό ετών άπέθανε. Τοΰ έγραψα ενα διήγη α στό Λονδίνο,
πού ου αφηγήθηκε, «Τό τά α».
Ό Χ ρ ύ σ α ν θ ο ς τέως ητροπολίτης Α θηνών άπό τήν Μαρωνεία
τής Θράκης πολλά χρόνια Μητροπολίτης Τραπεζούντος. Έγραψε τήν ιστο
ρία τής εκκλησίας τής Τραπεζούντος. ’Έργο περισπούδαστο. ΕΤναι συνεχι
στής τής παραδόσεως τών ιστοριογράφων τής άλώσεως πού καί προστά
στον όλεθρο καί τή δήωση καί τίς άνεκδιήγητες προσωπικές του περιπέ
τειες, δέν λησ όνησε τό καθήκον του ώς λόγιος, ώς Έ λλην λόγιος. Τό έρ
γο του είναι ένα τελετουργικό νη όσυνο πρός ένα τ ή α τού έθνους «λέγει
υ Συκουτρής, πού ζούσαν οί ηρωικές παραδόσεις τού Βυζαντινού Ελληνι
σ ού»19.
Ό Μελισσηνός X ρ ι στ οδ ού λ ο υ ητροπολίτης Μαρωνείας,
Σαράντα Εκκλησιών20. Καλλιέργησε τά γρά ατα καί τήν επιστή η. ίδα
ξε, κήρυξε, έγραψε. Γνωστά είναι «Τά κωλύ ατα τού γά ου», πού άποτελούν
τόν οδηγό τής εκκλησίας στά προβλή ατα τού γά ου, δπως καί «ή Θράκη
καί αί Σαράντα Έκκλησίαι» οί εργασίες του δείχνουν τήν άκά ατη φιλοπο-
νία του καί έ βρίθειά του.
Ό Ιωακεί Μετρών άπό τό Τατάρ - Παζαρτζίκ τής Βορείου
Θράκης υπηρέτησε στή Μακεδονία τήν εκκλησία έθνοπρεπώς.
Πόσες άκό α προσωπικότητες Θρακών 'Ελλήνων ητροπολιτών θά πο
ρούσε κανείς νάπαριθ ήση εδώ, πού άπό τόν καιρό τής δουλείας πού εγά-
λυναν, τί ησαν καί έδόξασαν τήν εκκλησία καί υπηρέτησαν τό έθνος. Οί Θρά
κες "Ελληνες αρχιερείς είναι πάρα πολλοί. Πολλοί έγιναν πατριάρχες καί
τρεις τελευταία ητροπολίτες ’Αθηνών, άλλά καί κείνοι πού υπηρέτησαν σέ
ικρότερες ητροπόλεις στή Μακεδονία καί Θράκη καί Μικρά Άσία, πρόσ
φεραν εθνικές υπηρεσίες άνυπολόγιστες, δπως καί στήν επιστή η, στήν εκ
παίδευση, στήν πολιτική καί γενικά στή σωτηρία τού έθνους έσα στά χρό
νια τής δοτ'λείας.
Γ '. ’Ά ν τά γρά ατα καί ή Π αιδεία έ τήν πτώση τού Βυζαντίου φυγα-
’Ά ν τά γρά ατα καί ή Π αιδεία έ τήν πτώση τού Βυζαντίου φυγα
δεύτηκαν άπό τά Ελληνικά Θ,ρακικά χώ ατα (πού σή ερα Τουρκοπατιούν-
ται ή Β ουλγ α ροπατι ο υνται) , ό ως δέ χάθηκε ή σπίθα έσα στή στάχτη. Μέ
τό πέρασ α τών καιρών πάλι ξανάρχισε νά βγαίνη τό γένος άπό τήν άγρα -
ατοσύνη. Ξεφύτρωσαν πολλά σχολεία καί ή Παιδεία άρχισε νά θρέφη τό έ
θνος, Τά παλιά κολυβογρά ατα έγιναν σωστή παιδεία καί έσα άπό τό γέ
νος άρχισαν νά ξεπηδούν καινούργιοι λόγιοι (οί καλα αράδες) καί κυρίως
έσ’ άπό τό λαό ξεπηδοΰσαν πνευ ατικά άναστή ατα, πού διεκρίθηκαν στούς
αύρους αιώνες τής δουλείας. Τέτοιοι είναι:
Ό Μ ά ξ ι ο ς Κ α λ λ ι π ο λ ί τ η ς πού έ'ζησε κέδρασε στον ΙΕ ' αι
ώνα στήν Καλλίπολη τού Ελλησπόντου, αυτός παράφρασε σ’ απλοελληνική

13
494 ίίολυίδ. ίίαιπαχριστοδοΰλο'υ

γλώσσα τήν Καινή ιαθήκη. έ γνωρίζου ε πολλά γιά τή ζωή του, αλλά
βρίσκου ε ερικές πληροφορίες τοΰ Άλεξ. Έλλάδιου Λαρισινού στην «πα
ρούσα κατάσταση τής Ελληνικής ’Εκκλησίας» λατινικά γρα ένη.
Ό ’Ι ω ά ν ν η ς Κο νηνός άπό τήν 'Ηράκλεια (Π έρινθο) τής
Προποντίδος στον ΙΖ ' αΙώνα. Είναι ό τελευταίος άπό τούς Κο νηνούς τής
Τραπεζούντος. Ο ι άλλοι Κο νηνοί στή Λακωνική καί Κορσική προέρχονται
άπό «θηλογονία» καί επίτηδες διέδιδαν δτι κατάγονταν άπό κάποιο γιο τού
αβίδ Β ' Νικηφόρου, πού είναι άγνιοστος στήν Ιστορία, εξακριβω ένο εί
ναι δτι ό Ί . Κο νηνός γεννήθηκε στά 1651 δτι σπούδασε στήν Π ατριαρχι
κή ’Ακαδη ία τού Βυζαντίου καί στήν ’Ιταλία γιατρική καί δτι στή Βλαχιά
εκανε γιατρός τού ηγε όνα Κ. Βασσαράβα. "Τστερα έγινε κληρικός καί η
τροπολίτης τής ρίστρας (Τούλτσης) στά 1710 - 1719. Μέ τόν ’Άνθι ο
Κο νηνό θεωρούνται τά δύο τελευταία έλη τής οικογένειας Κο νηνών. ΤΗ-
ταν πολυ αθέστατος ήξαιρε Ελληνικά, Λατινικά, Εβραϊκά καί ’Αραβικά
καί «κατά πάσαν ιδέαν λόγου καί επιστή ης τών τε θύραθεν καί τής καθ'
η άς πεπαιδευ ένος»21. 01 επιστη ονικές καί πνευ ατικές του εργασίες εΐ
ναι πά πολες22.
Ό ’Ι ω ά ν ν η ς Καρυοφύλης άπό τίς Καρυές τής επαρχίας
έρκων Άνατ. Θράκης, ό ίδιος γράφεται Βυζάντιος. Μαθήτεψε στις τέχνες
γιά νά γίνη γουναράς καί χρυσοχόος, ά στό τέλος ρίχτηκε στά γρά ατα
κέγινε αθητής τού Θ. Κορυδαλλέως στή Μ. τοΰ γένους Σχολή καί άλιστα
τόν διαδέχτηκε στήν έδρα του άπό τό 1641 - 65. Άπόχτησε εγάλη φή η
στή φιλοσοφία, τά γρα ατικά, τή θεολογία, όπως λένε ολοι οί σύγχρονοί
του ο όφωνα. Ή εκκλησία τόν τί ησε έ τό όφφίκιο τού λογοθέτου καί ε
γάλου ρήτορος23. ’Ά φισε πεθαίνοντας πολλά έργα.
Ό Χ ρ υ σ ό σ κ ο υ λ ο ς Κ α λ λ ι π ο λ ί τ η ς στον Ι Ζ ' αιώνα ό έ-
γας σκευοφύλακας τού Πατριαρχείου Κων)πόλεως καί λ ο γ ο θ έ τ η ν τ ο ύ
Γ ε ν ι κ ο ύ καί δάσκαλος τού Άλεξ. Έλλαδίου, έγραψε «διήγησιν ηχα
νη άτων Ίσουϊτών κατά Κυρίλλου Λουκάρεως υπήρξε καί διερ ηνέας τής
Βενετικής η οκρατίας.
Ό Βασίλειος Βατάτζης Άδριανούπσλίτης (1694) άπ’ ο
πού κατάγονταν κι ό αύτοκράτορας τής Νικαίας ’Ιωάννης Βατάτζης, παιδί
παπά24. Έ ζησε στήν Περσία καί στή Ρο)σία κέγραψε τήν Ιστορία τής
Περσίας πού χάθηκε, ά δη οσιεύτηκε άπό νή ης άπό τόν ανιήλ Φιλιπ
πίδη στή Λειψία (1816) στό παράρτη α τοΰ Γειυγραφικού τής Ρου ανίας
(σ. 122) άπό τόν Σάχη τής Περσίας Ναδήρ, στάλθηκε πρεσβευτής στή Ρω
σία, Γαλλία καί Γερ ανία. Πέθανε στά 1732 άφίνοντας ιά περιήγηση έ
ετρη άπό 2100 στίχους στή Χίβα, Βουχάρα, 'Τρκανία, Άραλική θάλασσα
κι. άλλα πο'λλά έργα.
Ό Πολυχρόνιος η ητριού Θράξ, άπό τό Εύκάρυο τής
Τ ά χρόνια τή ς δουλείας στή Θράκη 195

Ά ν. Θράκης. Γεννήθηκε στά 1752. Στήν Κωνσταντινούπολη, εκπαιδεύτηκε

ικρός καί κατόπι συνέχισε τις σπουδές του στό ’Ιάσιο. Ά πό κεϊ στή Λειψία
1773 δπου σπούδασε γερ ανικά, λατινικά, γαλλικά, ιταλικά κι ακούσε αθή
ατα γιατρικής. Άφήκε πολλές εργασίες καί ελέτες επιστη ονικές.
Ό Αναστάσιος Γ. Λευκίας Φιλιππουπολίτης. Γεννήθηκε
στά 1772 ή 1780. Ό πατέρας του Στενι αχίτης έ πορος ά πάδων, τόν
σπούδασε στή Φιλιππούπολη καί τό Βουκουρέστι κοντά στον Λά προ Φω-
τιάδη. Αναγορεύτηκε γιατρός κέπειτα πήγε στό Π αρίσι. Εργάστηκε σέ
πολλά έρη. Τέλος διορίστηκε καθηγητής στό Πανεπιστή ιο Αθηνών στά
183G. 'Η ταν ελληνο αθέστατος, σοφός καί διάση ος. ’Έγραψε έργα πολλά2’.
Ό Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Κ λ ε ό β ο υ λ ο ς Φιλιππουπολίτης26. Σπούδασε στήν
πατρίδα του καί στις Κυδωνιές αζί έ τόν άλλο διάση ο Θράκα Στέφ. Κα-
ραθεοδωρή. Στό Π αρίσι εξέ αθε τήν α λ λ η λ ο δ ι δ α κ τ ι κ ή έθοδο ά-
φίνοντας τήν σ υ ν δ ι δ α κ τ ι κ ή πού τήν βρήκε ό Μπέλ ό Λαγκάστερ κι ό
Ελβετός Πεσταλότσης καί τήν ανέπτυξε ο Γάλλος Σαραζέν. Τά συγγρά
ατα τού τελευταίου ετέφρασε ό Κλεόβουλος στήν Ελληνική. Στήν επανά
σταση κατέβηκε στήν Ελλάδα καί διορίστηκε διδάσκαλος στήν Τήνο 1824
καί στή Σύρο, δπου κι ανέπτυξε τό παιδαγωγικό του σύστη α ώς τό θάνατό
του, στά 1828, πού τό συνέχισε ό Καποδίστριας, εως δτου έπεκράτησε τό τω
ρινό ας σύστη α.
Ό Χ ρ υ σ ο β έ ρ γ η ς Κ ο υ , ρ ό π α λ ά τ η ς Ά γχιαλίτης άπό πολύ
παλιά οικογένεια Βυζαντινή. Ό «ύπατος τών φιλοσόφων» γιά τή σοφία καί
παιδεία του. Σπούδασε στήν -Αγχίαλο καί στά 1821 ήταν διδάσκαλος.
Ό Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Χ ρ υ σ ο β έ ρ γ η ς 27 άπό τήν Άρετσοΰ άπ’ οπου
κι ό παποΰς τού Ά δ. Κοραή ό Ρύσιος στις αρχές τού ΙΘ ' αιώνα. Σπούδασε
στή Γερ ανία καί τήν Ίόνιο Ακαδη ία, δπου καί δίδαξε. Στά 1843 κατέ
βηκε στό Ναύπλιο, ώς δι οδιδάσκαλος, ώς γυ νασιάρχης φωτεινότατος, κα
τόπι στήν Α θήνα άπό τό 1844 - 46. ’Έπειτα άνέλαβε τήν διεύθυνσιν τής
Εύαγγ. Σχολής καί εταρρύθ ισε τό γυ νάσιό της, δπως καί τή Σχολή Τα-
ταούλων. Γυρίζοντας στήν Α θήνα πέθανε στά 1,8'62 συγγράφοντας καί δι
δάσκοντας. ’Έγραψε έργα πολλά.
Ό ’Ι ω ά ν ν η ς Λεοντόπουλος άπό τό Μυριόφυτο στον Ι Η Λ
αιώνα. Σπούδασε στή Μ. τού Γένους Σχολή έχοντας διδάσκαλο τό Ματθαίο
Γανοχωρίτη στά γρα ατικά. ίδαξε στό Μυριόφυτο στήν Πόλη, τή Ραι-
δεστό. Συνεργάστηκε στήν «Κιβωτό» τό Ελληνικό Λεξικό και πέθανε γέρον
τας στά 1828.
Ό Μ ι χ α ή λ Α ν α σ τ ά σ ι ο ς Φιλιππουπολίτης έζησε στό τέλος τοΰ
Ι Ι Γ αιώνα. ίδαξε στή Ρωσία τά ελληνικά καί σύνταξε γρα ατική Ρωσι
κής διαλέκτου.
196 ίϊολυδ. βαπαχ-ριστοδ ούλου

Ό Χρηστός Νικ ολαίδης Άδριανουπολίτης δικαστής στον

καιρό τού Καποδίστρια.
Ό Στέφ. Κ. Κ α ρ α θ ε ο δ ω ρ ή ς Άδριανουπολίτης γεννη ένος
στά 1789. Σπούδασε στήν Άδριανούπολη, τίς Κυδωνιές έχοντας συ αθη
τή του στά 1809 τόν Κλεόβουλο Φιλιππουπολίτη. Στήν Π ίσα σπούδασε φι
λοσοφία καί γιατρική έχοντας σύ βουλο τόν επίσκοπο Ούγγροβλαχίας ’Ιγνά
τιο. Σώζεται ή αλληλογραφία τους. Στά 18.19 αναγορεύτηκε διδάχταρας
τής γιατρικής καί γύρισε στήν Άδριανούπολη. Έκεΐ διορίστηκε σχολάρχης
κέγραψε ιά πραγ ατεία γιά τήν διοργάνωση τής Π αιδείας στήν πατρίδα
του. Τότε κηρύχτηκε καί ή επανάσταση. Ό Καραθεοδωρής κινδύνεψε κρυ
ένος νά χαθή, άλλά πόρεσε νά σωθή σά γιατρός καί παρέ εινε στήν πα
τρίδα του ώς τά 1824, δταν πιά έφυγε γιά τήν Πόλη. Στήν Πόλη διωρί-
στηκε στή γιατρική Σχολή πρώτος διευθυντής καί καθηγητής ισόβιος κι άπό
κεΐ άνακατεύθηκε στά εθνικά καί εκπαιδευτικά πράγ ατα τού έθνους. ’Έ
γραψε πολλά καί ωφέλησε πολλά.
'Ο Ά λ έ ξ. Σ τ ε φ . Κ α ρ α θ ε ο δ ω ρ ή ς γιός του πού σπούδασε
νο ικά στό Π αρίσι καί γυρίζοντας στήν Πόλη διακρίθηκε στήν πολύκροτη
δίκη τού Παναγίου Τάφου εναντίον τού Κούζα ηγε όνα, πού σφετερίσθη-
κε τά χτή ατά του. Στήν Κρητική επανάσταση 1866 - 69 αζί έ τό Μεγ.
Βεζύρη Ά λή - Π ασά κατηύνασε τούς επαναστάτες καί διορίστηκε 'Τφυ-
πουργός τών ’Εξωτερικών καί πρεσβευτής στή Ρώ η. Γενικά προσέφερε
εγάλες υπηρεσίες στήν Τουρκική επικράτεια στό Βερολίνειο Συνέδριο.
Στον καιρό τού Χα ί.τ έγινε 'Τπουργός τών ’Εξοχερικών, ηγε όνας τής Σ ά
ου, Γεν. ιοικητής Κρήτης καί συνέγραψε πολλές ελέτες στον Κ ό σ ο
καί ετέφρασε στήν αρχαία Ελληνική ’Άραβες καί Πέρσες ποιητές. Π έ-
θανε στά 1906.
Ό Κ ω ν σ τ . Κ α ρ αθ ε ο δ ω ρ ή ς αδελφός τού Αλεξάνδρου καί συγ
γραφέας.
Ό Κωνστ. Κ α ρ α θ ε ο δ ω ρ ή ς έξάδελφος τού Στεφ. Καραθεο-
δωρή Ιατρός τού Σουλτάνου Μεχ έτ καί Μετζήτ.
'Ο Σ τ έ φ. Κ α ρ α θ ε ο δ ω ρ ή ς γιός τού Κων)τίνου, πρεσβευτής τής
Τουρκίας σέ πολλές πρωτεύουσες, συγγραφέας πολλών ελετών καί πενθε-
ρός τού Γ. Στρεΐτ.
Ό Κ ω ν) ν ο ς Κ α ρ α θ ε ο δ ω ρ ί δ η ς καθηγητής τού Πανεπιστη
ίου τού Μονάχου, γιός τού Στεφάνου, οργανωτής τού Πανεπιστη ίου Σ ύρ
νης καί καθηγητής τού δικού ας Πολυτεχνείου.
Ό Σ α ρ ά ν τ η ς Ά ρ χ ι γ έ ν η ς ΈπιβαΤιανός. Γεννήθηκε στά 1800.
Σπούδασε στήν Π όλη καί χρη άτισε δάσκαλος στήν Άδριανούπολη. Π ήγε
στό Παρίσι, δπου σπούδασε έπίδο α τού Τούρκου πρεσβευτή Ρεσίτ Π α
σά, κατόπι στό Λονδίνο, τήν Π ίζα, Φλωρεντία, Βιέννη, Βρυξέλλες καί διω-
Τ ά χρόνια τη ς δουλείας στή Θράκη 197

ρίστηκε καθηγητής στό Πανεπιστή ιο τής Κωνσταντινουπόλεως, απόκτησε

πολλά πλούτη, αλλά τά χρησι οποίησε ιδρύοντας τ ’ Άρχιγένειο Π αρθενα
γωγείο καί εξασφαλίζοντας τή συντήρησί του έ κεφάλαιο καταθε ένο στήν
’Εθνική Τράπεζα. ΙΙέθανε στά 1874, έγραψε έργα26 γιατρικής Ελληνικά
καί Γαλλικά.
Ό Γ ε ώ ρ γ. Α. Γ ε ν ν ά δ ι ο ς Σηλυβριανός. ιάση ος υπηρέτης τών
γρα άτων καί τής ελευθερίας.
Ό Θ ε ο δ. ’Α φ ε ν τ ο ύ λ η ς άπό πατέρα Θράκα γεννη ένος στή Ζα
γορά τού Πηλίου.
Ό Κωνστ. Χ ρ υ σ ο κ έ φ α λ ο ς Καλλιπολίτης λόγιος, πού έγρα
ψε «Τερψίνουν» ή νέαν γρα ατικήν απλοελληνικήν. Ή γρα ατική αυτή
περιελά βανε «τό κάλλιστον έκ πάντων τών γρα ατικών».
'Ο Σ τ έ φ. Κ ο σ α ν ο ύ δ η ς Άδριανουπολίτης γεννη ένος στά
1818. Ά πό τή γιαγιά του έ αθε τά πρώτα γρά ατα. Ό πατέρας του ε πο
ρευό ενος στό Βελιγράδι, τόν παρέλαβε αζί του καί αθήτεψε στήν έκεΐ
Σέρβική σχολή.
Ό Π α ν τ α ζ ή ς Μ ί σ ιος, πού έκλήθηκε δάσκαλος τής Κοινότητος,
τού δίδαξε τά ελληνικά γρά ατα κύστερα άλλοι. Στά 1832 πήγε στή Σιλί-
στρια, πού τήν κρατούσαν οί Ρώσοι, στό θειο του δή αρχο τής πολιτείας.
Έκεΐ έ αθε Ρωσικά. Στά 1835 ό πατέρας του τόν έστειλε στό Μόναχο, δπου
έ αθε Γερ ανικά καί Λατινικά καί πήκε στό Πανεπιστή ιο φοιτητής τής
Φιλοσ. Σχολής χωρίς εισαγωγικές εξετάσεις. "Ακούσε τό φιλέλληνα Θείρσιο
κύστερα στό Βερολίνο τόν Βα'ίκ καί PETTE.R καί κατόπιν ακούσε καθηγη
τές στό Παρίσι, συ πληρώνοντας τίς σπουδές του. Θέλησε νά δώση εξετά
σεις στην Αθήνα, αλλά οί καθηγητές δέν τόν έξήτασαν χωρίς φοιτητικές
αποδείξεις. Τότε έφυγε στό Βερολίνο χωρίς εξετάσεις καί χωρίς δίπλω α
σδλη του τή ζωή. "Εγραψε πολλά καί πολλά ετέφρασε άπό τή Γερ ανική
καί Γαλλική. Στά 1845 διορίστηκε υφηγητής στό Πανεπιστή ιο Αθηνών
τής Λατινικής έ τήν προστασία τού Κωλέτη καί στά 1834 έγινε καθηγητής
τών Λατινικών. Ασχολία του είχε τή γρα ατεία τής Αρχαιολογικής Ε
ταιρείας άπό τήν άναβίωσίν της ώς τά 1895. "Εκα ε ουσείο, άνασκαφές στό
θέατρο ιονύσου, Στοά Γιγάντων, Στοά Άττάλου, δίνοντας τόν άληθηνό
τους χαρακτηρισ ό στον Κερα εικό καί. τό ίπυλο, στή Στοά Εύ ένους καί
παντού άλλου ώς καί στό χώρο τού Ζαππείου. Ή τ α ν εταίρος σέ πολλές επι
στη ονικές εταιρείες. Βελτίωσε τό Λατινοελληνικό λεξικό τού Ούλερίχου.
"Εγραψε γιά τόν Πίνδαρο καί τόσες άλλες έκα ε εργασίες, ώστε έγινε πο~
λυγραφώτατος κι άπέδειξε σπάνια σοφία καί δύνα η συγγραφική. Ό Κου
ανούδης περιποιεΐ εγάλη τι ή στή Θράκη καί έ υπερηφάνεια τόν νη
ονεύει δλος ό Ελληνισ ός.
Ό ’Α ν α σ τ ά σ ι ο ς Χ ο υ ρ ο υ ζ ι ά δ η ς, άπό τό Πετροχώρι τής
198 Π ολ νδ . Παιιαχοισχοδουλοΐ)

Θράκης (Μέτρων). Σπούδασε στό ’Εθνικό Πανεπιστή ιο καί δίδαξε στούς

’Επιβάτες, Σηλυβρία, Τραπεζούντα, Χάσκιοϊ καί σαράντα χρόνια στή Μ. τοΰ
Γένους Σχολή αριθ ητική. Πέθανε στις Μέτρες 1875 καί δη οσίευσε πρώ
τος γιά τ’ ’Αναστενάρια στή Θράκη, τό λόγο πού ώ ίλησε προστά στον Οίκ.
Π ατριάρχη στή Μ. τοΰ Γένους Σχολή (Βλ. Άρχεϊον Θράκης) αναδη ο
σίευση στον τό . 30.
Ό α ιανός Λιβερόπουλος Άδριανουπολίτης έκτακτος
καθηγητής στό Πανεπιστή ιο ’Αθηνών.
'Ο Ά λ έ ξ . Ε ύ ο ρ φ ό π ο υ λ ο ς Ααυριώτης Άδριανουπολίτης ά-
γιονορίτης. Ξόδεψε τη ζωή του ελετώντας κέρευνώντας τά χειρόγραιρα τοΰ
Α γίου ’Ό ρους καί τή βιβλιοθήκη του. 01 Ιστορικοί τοΰ κόσ ου τόν θαύ α
σαν γιά τις αποκαλύψεις του έσα στις βιβλιοθήκες. 'Ό λη του τή ζωή τή
δαπάνησε στις προσφιλείς του ελέτες, δπου τόν τραβούσαν ή φιλο άθειά
του καί ή αγχίνοια. η οσίεψε άγιονιορίτικα έγγραφα καί βοήθησε στήν
αντιγραφή κωδίκων γιά τούς σοφούς τού κόσ ου, πού τόν τί ησαν καί έ
τό παράση ο τής δάφνης τών αξιω ατικών τής Γαλλικής ’Ακαδη ίας, για
τί συνέτρεξε πολύ τή εσαιωνική ιστορία έ τά δη οσιεύ ατά του. 'II «'Εκ
κλησιαστική Αλήθεια» ήταν τάγαπη ένο του περιοδικό δπου δη οσίευε τις
ελέτες του.
Ό Β λ ά σ ι ο ς Σ κ ο ρ δ έ λ η ς ό Στενι αχίτης γεννη ένος στά 1835.
Σπούδασε στήν πατρίδα του, τις Ά θήνες καί τελειώνοντας τό Πανεπιστή
ιο άνέλαβε στά. 1855 στήν πατρίδα του τή διεύθυνση τών σχολεώ)ν της,
στήν εποχή πού οι Πανσλαβιστές τήν διάλεξαν ώς κέντρο τών ενεργειών
τους29. Έργάσθηκε πολύ γιά τά εθνικά ας ζητή ατα καί δη οσίεψε Ιστο
ρικές εργασίες γιά τή Φιλιππούπολη. Στον τότε εγάλο Βεζύρη ίλησε έ
γλώσσα πολλι,καρίσια λέγοντας, πώς ή ενθάρρυνση τών Βουλγάρων δη ι
ουργεί εχθρό επίφοβο. η οσίεψε πολλές ελέτες παιδαγωγικές καί πολλά
άρθρα. 'Η δράση του γενικά καρποφόρος καί πατριωτική καί εθνική και ώς
διδασκάλου καί εθνικού άνδρός.
Ό Άριστ. Κ ο υ ρ τ ί δ η ς άπό τό Μυριόφυτο τής Θράκης (στά
1858). Σπούδασε στήν Πόλη καί στήν Αθήνα. Ασχολήθηκε έ τήν λαο
γραφία, έγραψιε διδακτικά βιβλία. Στά 18S9 πήγε στή Γερ ανία, δπου σπού
δασε παιδαγωγικά καί πήρε τό δίπλω α παιδαγωγού στά 1893. Γυρίζοντας
στήν 'Ελλάδα δίδαξε γενεές δασκάλων καί δασκαλισσών καί ετέδωκε παι
δαγωγικές σοφές Ιδέες. ’Έγραψε στή ιάπλαση τών Παίδων, τροφοδοτών
τας τις παιδαγωγικές καλλιτεχνικές ανάγκες έ τά φιλολογικά του άφθαστα
χαρίσ ατα καί τις λογοτεχνικές του αρετές30.
Ό Β λ ά σ ι ο ς Γ α 6 ρ ι η λ ί δ η ς άπό τ'ις Επιβάτες γεννη ένος στά
1848, ό πιο σπουδαίος δη οσιογράφος τής περασ ένης γενιάς στήν Ελλάδα.
Σπούδασε στή Γερ ανία αθή ατα φιλολογίας καί πολιτικές επιστή ες. Στά
Τ ά χρόνια τή ς δουλείας στή Θράκη 199

1874 άρχισε τό δη οσιογραφικό του εργο έ τό Βουτυρά καί κατόπι έ τή

δική του «Μεταρρύθ ιση τής Θράκης». Στά 1877 - 78 καταδιιυγ ένος έ
φτασε στήν ’Αθήνα, δπου άρχισε τό λα πρό κέ'νδοξο έργο του. Ή πασίγνω
στη δη οσιογραφική του δράση, ήταν πατρ ιωτικώτατη κέβαλε τά θε έλια
τής δη οσιογραφίας, πού σύ φωνα αύτά θε ελίωσε καί τό εγάλο δη οσιο
γραφικό του οικοδό η α τήν «’Ακρόπολη». Ή πέννα του θά είνη αλησ ό
νητη γιά τή σφοδρότη,τά της. Πέθανε στά 1920 ήνα ’Απρίλιο. Ή φιλοσο
φική του αρχή ήταν ή φυτοφαγία, ή φρουτοφαγία καί ή γελωτοθεραπεία,
πού τήν έφήρ οσε σδλη του τή ζωή.
Ό Λ ά π ρ ο ς Έ ν υ ά λ η ς Φιλιππουπολίτης γεννη ένος στά 1848
άπό τό Γ. Γενεράλη Μελενικιώτη. Σπούδασε στις Άθήνες, δη οσίεψε διη
γή ατα δύο τό ους καί εΐναι αξιόλογη ή λογοτεχνική του αξία. ‘Υπηρέτησε
τό έθνος στό 'Τπουργεΐο τών ’Εξωτερικών κέ'κα ε πρόξενος σέ πολλά έρη
τοΰ δούλου Ελληνισ ού.
Ό Κ ο σ ά ς Μ. Ά π ο σ τ ο λ ί δ η ς Φιλιππουπολίτης. ‘Ο Ιστορικός
τής Βορείου Θράκης, πού συγκροτη ένος φιλολογικώς καλά, πόρεσε νά
συνθέση τό εγάλο του έργο, τήν Ιστορία τής Φιλιππουπόλεως πού δη οσι-
εύθηκε στά 1895.. Οΐ ιστορικές επιστη ονικές του εργασίες, πού δη οσίεψε
άπό τούς κώδικες Φιλ)λεως, είναι αξιοση είωτες. Ή δη οσίευση τής ζωής
τών έσναφίων αποτελεί λα πρό νη είο ιστορικής ερεύνης. Τά έργα του δσα
δη οσίεψε και δσα ένουν ανέκδοτα πορεί κανείς νά τά δή στό ’Α ρ χ ε ί ο
Θ ρ ά κ η ς31 έτος 1942 καί τά Θ ρ α κ ι κ ά.
Ή φιλολογική του καί λογοτεχνική προσπάθεια αξιόλογη γιά τήν επο
χή της. ’Έγραφε στήν ύπερκαθαρεύουσα κετρεφε εγάλη έ'χθρα καί περι
φρόνηση στή δη οτική. Πέθανε στά 1942, 72 ετών.
Ό Σ τ α . Ψάλτης Σαραντοεκκλησιώτης γεννη ένος στά 1869.
Γλωσσολόγος δεινός καί καθηγητής διαπρεπής. ’Εργάστηκε στή Φιλιππού-
πολη, ’Αλεξάνδρεια, Σ α ρα νταεκκλη σιές ώς καθηγητής έ πολλή επιτυχία καί
απόδοση, όκ συντάκτης τοΰ Ιστορικού Λεξικού τής ’Ακαδη ίας, υπήρξε
φωτεινός καί άποδοτικώτα.τος. Έ γρ α ψ ε γρα ατική τοΰ Ιδιώ ατος Σαρ. Έκ-
κκλησιών λατινικά, πού τήν δη οσίεψε στή Βιβλιοθήκη Μαρασλή ελληνικά.
Τά άλλα επιστη ονικά του έ'ργα πορεί νά δή κανείς στά Θρακικά32.
Ό Ί . Γ. Λ α π ο υ σ ι ά δ η ς Άδριανουπολίτης γεννη ένης στά 1858.
Σπούδασε στήν πατρίδα του καί στήν Α θήνα. ίδαξε σέ πολλά έρη τής
Θράκης καί τέλος στό Γυ νάσιο Άδρ)πόλεα>ς. Πενήντα χρόνια ασχολήθηκε
έ τά Ιστορικά προβλή ατα τής πατρίδος του καί διεφώτησε σέ πολλά γιά τά
νη εία της, τήν τοπογραφία της, τήν εκκλησία της καί βιογράφησε πολ
λούς Θράκας ώς καί τόν Κύριλλο τόν ς ' 33. Σκιαγραφία του βλ. Ά ρχ. Θρά
κης τό . 82. Π .Π .Χ .
Ό η ο σ θ έ ν η ς Ρ ο ΰ σ ο ς Περιστασινός γεννη ένος στά .1869.
200 Π ολυδ. Ιϊαπαχρισ τοδούλου

Σπούδασε στή Μ. τού Γ. Σχολή καί στό Βερολίνο ιστορία καί φιλολογία.
ίδασκε πολλά χρόνια στό Πανεπιστή ιο Βουκουρεστίου Βυζαντινή Φιλο
λογία. "Εγραψε ονογραφίες πολλές καί τί ησε τό Θρακικό όνο α.
Ό Φ ί λ ι π π ο ς Π α π α δ ύ π ο υ λ ο ς άπό τή Βάρνα (18G4). Σπού
δασε στήν Πόλη, στις Άθήνες, στή Γερ ανία. ίδαξε στή Ριζάρειο Σχολή
καί στό Πανεπιστή ιο.
Ό Γεώργιος Μουσαίος Στενι αχίτης (1825). Σπούδασε
στή Φιλιππούπολη καί Γερ ανία καί δη οσίεψε τό τυπικό τού Γρηγορίου
Παπουριανού. ΙΙέθανε στά 1896.
!0 Ά ρ ι σ τ. Β ά β α ς άπό τά Μαλγαρα τής Θράκης (1842). Σπού
δασε στήν ’Αθήνα κεγινε δη οσιογράφος καί πολλά χρόνια νο άρχης. Αυ
τός συνέστησε τή Γεωργική 'Εταιρεία. Πέθανε άφίνοντας πολλά διδαχτικά
λογοτεχνικά έργα34.
Ό Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Τ. Χ ρ υ σ ο χ ό ο ς Σκοπιανός καθηγητής στά Ε λ
ληνικά Σχολεία τής ’Οδησσού35.
Ό Θ ε ό δ oj ρ ο ς Ά σ κ λ η π ι ά δ η ς συγγραφέας τού πατριωτικού
βιβλίου «Τά διά τών Βουλγάρων έν τή ’Ανατολή τεκταινό ενα». Τόν έλεγαν
«δ χοολός διάβολος» γιά τήν οξύτητα τού χαρακτήρα του καί τ ’ άντιρρωσικά
του φρονή ατα, πού προσέκρουσαν στό φιλορθόδοξο γενικά αίσθη α τών
Ελλήνων καί άλιστα τού υποδούλου έθνους «Πνεύ α οξύ καί διαυγές, λέ
γει δ Ν. Κωνσταντόπουλος τής ελέτης, ε ποτισ ένος άπό τήν άλήθειαν τής
επιστή ης καί έ φλέγοντα πατριωτισ όν, διέβλεψεν άπό τότε (1.87 2) τήν
ελλοντικήν λόγω τού βουλγαρικού σχίσ ατος έξέλιξιν τών τυχών τής ’Α
νατολής καί προσεπάθησεν έκτοτε νά έπιση άνη τόν κίνδυνον διαφωτίζων
τούς ιθύνοντας έν ’Αθήναις καί Κων)πόλει περί τών δεόντων γενέσθαι πρός
σωτηρίαν τού Ελληνισ ού». Αυτός ίδρυσε καί τό Θρακικό Σύλλογο στά 1870
στήν ’Αθήνα.
Ό ’Α ρ γ ύ ρ ι ο ς Σ κ α ρ λ ά τ ο ς Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ η ς Φιλιπ-
πουπολίτης (1860) ιατρός καί άνεψιός τού Γρηγ. Μαρασλή. η ογέροντας
καί έφορος τής 'Ελληνικής Κοινότητος Φιλ)πόλεως. ’Εξέδιδε τήν εφη ερίδα
«Ειδήσεις τού Αί ου» καί έ τή σθενερά του άρθρογραφία ύπερίσπιζε τά
δίκαια τού 'Ελληνισ ού τής Βουλγαρίας. Στά 1.906 τό τυπογραφείο του κα-
τεστράφη καί ό ίδιος έφυγε στήν 'Ελβετία, δπου σπούδασε φιλοσοηιικά. Έ -
ζησε στήν ’Αθήνα άπό τό 1909 πάντοτε δουλεύοντας γιά τά συ φέροντα τοΰ
'Ελληνισ ού.
Ό Άλεξ. ή η σ σ α ς γιατρός γιος τού Ιατροφιλοσόφου Κων. ή-
ησσα. Πατριώτης καί άξια επιστη ονική. "Εγραψε πολλές ελέτες.
Ό Χρήστος Παπαδόπουλος Άδριανουπολίτης (1835).
Σπούδασε στό Πανεπιστή ιο ’Αθηνών καί στή Γερ ανία Παιδαγωγική καί
φιλοσοφία. ίδαξε στήν Άδριανούπολη, στή Θεολογική Χάλκης, στήν ’Ε
Τ ά χρόνια τη ς δουλείας στή Θράκη' 201

πορική Χάλκης ώς διευθυντής καί τέλος καθηγητής στή Φιλοσοφική Σχολή

τοΰ Πανεπιστη ίου. Πέθανε στά 1906. Τήν περιουσία του άφήκε στήν
Κοινότητα Άδριανουπόλεως καί στό Πανεπιστή ιο. ’Έγραψε καί πολλά φι
λοσοφικά βιβλία.
Ό Χρηστός Τ σ ο ύ ν τ α ς Στενι αχίτης (1857) ό δεινός αρχαι
ολόγος, πού τί ησε τή Θράκη στό πέρασ ά του ώς καθηγητής τοΰ Πανεπι
στη ίου. Α ί ητος διδάσκαλος γιά τόν επαγωγό τρόπο τής διδασκαλίας του
καί αισθητικός ερ ηνευτής οναδικός τών νη είων τής τέχνης. Οι επι
στη ονικές αρχαιολογικές εργασίες του πασίγνωστες σδλον τόν κόσ ο καί
εταφρασ ένες σέ ξένες γλώσσες αποτελούν νη εία αθάνατα επιστη ονι
κού ΰφους καί επιστη ονικής έξαρσης. ’Έγραψε τις Μυκήνες, τήν Ακρόπο
λη, τις προϊστορικές άκροπόλεις η ηνίου καί Σέσκλου καί ιστορία τής τέ
χνης κι’ α έτρητες άλλες διατριβές36.
Ό 'Τ . Π . Κ α ρ δ α ά τ η ς (1859 - 1939) πού αποτελεί στά έλονο-
σιακά οναδική φυσιογνω ία τοΰ Πανελληνίου. Τδνο ά του θά είνη αθά
νατο γιά τούς άθλους του κατά τής ελονοσίας, αυτός πρώτος καί όνος δού
λεψε γιά νά χτυπήση τή Λερναία ύδρα τής χοόρας ας, πού αστίζει τό 'Ελ
ληνικό γένος, καί οι κόποι του, πού δέν πήγαν χα ένοι, θά νη ονεύονται
πάντα, γιατί είναι εγάλος Θράξ (άπό πατέρα Σωζοπολίτη καί ητέρα Α
θηναία) καί εγάλο καί άφθαστο τό εργο του. Π έθανε λέγοντας « Ά ν δέν
κατόρθωσα νά συλλάβω τούς αστέρας, έκα α τουλάχιστον σύνθη α εθνικού
συναγερ ού καί θύελλαν κοινωνικήν, συνειδητόν εκείνο πού ήτο ασυνείδητον37.
Ό Απόστολος ο ξ ι ά δ η ς 6 Πανελλήνιος αυτός Θράξ, πού
καταφεύγοντας έδώ από τήν πατρίδα του Στενί αχον Ά ν. Ρω υλία, πόρε
σε νά έπιβληθή καί στήν επιστή η του καί στήν πολιτική καί νά χρη ατίση
υπουργός πολλές φορές τής 'Υγιεινής καί νάντιπροσωπεύση τό έθνος στήν
Ευρώπη σέ πολλές κρίσι ες στιγ ές επαρκέστατα36.
Ό Κυριάκος Ζά πας άπό τήν Περίσταση (1866) καθηγη
τής καί φιλόλογος. ’Έξοχος ελετητής τού Ό ηρου, πού σέ οναδική πρω
τοτυπία τόν ανέλυσε στό Ν έ ο Φ ω ς καί τόν άνέδειξε σδλες τις φιλολογικές
εκδηλώσεις του. 'Ο ηριστής καί γρα ατικός. Στή βιβλιοθήκη Φέξη ετέ
φρασε πολλούς διαλόγους τού Πλάταινα.
Οί Γ. Ν. Μ α κ ρ ί δ η ς καί Γ ε ώ ρ γ. καί. Ν ι κ. Γ. Μ α κ ρ ί δ ε ς ,
Καλλιπολίτες, πού πρόσφεραν, σάν άνθρωποι τών γρα άτων καί τής επι
στή ης πολλές υπηρεσίες στό έθνος39.
Ό Νικόλ. Καλτσάς άπό τή Στράντζα τής Ά ν. Θράκης καθηγητής στό
Πανεπιστή ιο τού Μίτσιγκαν τής Α ερικής, έγραψε εισαγωγή στήν Ισ το
ρία τών Ή ν. Πολιτειών 1912. Πέθανε νεώτατος.
Ό Κ ο') σ τ α ς η η τ ρ ι ά δ η ς40 Στενι αχίτης (1881) γλύπτης
εγάλης αξίας. ούλεψε στό Π αρίσι δη ιουργώντας έργα αξιόλογα. Ό δι
202 Π ολυδ. Π απαχριστοδούλου

σκοβόλος του αριστούργη α οναδικό, είναι τοποθετη ένος στή Νέα 'Τόρ-
κη. 'Τπήρξε πολλά χρόνια διευθυντής Σχολής Καλών Τεχνών. Πέθανε 1934
(βλέπε Άρχειο Θράκης τό . I ' Μιχ. Τό πρου νη όσυνου).
Ό Β α σ ι λ. Μ υ σ τ α κ ί δ η ς άπό τό Κοντοσκάλι, άλλ’ από πατέρα
Βαρναΐο. Σπουδαίος καθηγητής κέρευνητής τής Μεσαιωνικής και σύγχρονής
ας ιστορίας καί πολυγραφώτατος. Σ τ vjv πόλη υπηρέτησε στα Μουσεία τοΰ
Κράτους. Πατριώτης κι αγωνιστής καί έλος τοΰ ’Εθνικού Συ βουλίου. Έ
γραψε πολλά4’.
Θά πορούσα ε ν’ απαριθ ήσου ε καί άλλους πολλούς σύγχρονους καί
περασ ένους λα προύς επιστή ονες καί πατριώτες πού ζοΰν καί εργάζονται
καί διαπρέπουν έ τίς επιστη ονικές εργασίες του, ώς δ Ά δ. ια αντόπου-
λος, ό Στυλπ. Π . Κυριακίδης, ό Κ. Βάρναλης, δ η . Καλλί αχος, δ Κωνστ.
Κουρτίδης δ ιστορικός καί λαογράφος, ό Άχιλλέας Σα οθράκης, ό συντάκτης
τοΰ ιστορικού καί γεωγραφικού λεξικού τής Θράκης, ή Αύρα Θεοδωροπού-
λου, ή Μυρτιώτισσα, δ Ά ξιωτίδης Πέτρος, ό Γρα ατέας άλλοτε τοΰ «Ελ
ληνισ ού», δ Πολύδ. Παπαχριστοδούλου δ πασίγνωστος εκδότης τοΰ Ά ρχ.
Θράκης έ 35 τό . καί συγγραφεύς τών Θρακικών Ή θογραφιώ ν(1922), ό
Μιλτ. Στα ούλης, ό συλλογέας τών δη οτ. τραγουδούν τής Θράκης Μόσχος
Π απαχριστοδούλου καταγραφέας δη οτ. τραγουδιών καί τόσοι άλλοι πεθα
ένοι καί ζωντανοί, άλλ’ αυτό είναι άδύνατο γιά τό παρόν. Είναι δ ως αυτοί
πού άναφέρα ε άρκετοί γιά νά θα βώσουν κείνον πού ερευνά ή ελετά νά
γνωρίση τί πνευ ατικό παρήγαγε ή Θράκη στά χρόνια τής πικράς σκλαβιάς
καί ύστερα στά εκατό χρόνια τής ελεύθερης ζωής έρους τού Ελληνισ ού.
'.— Άλλά ή Θράκη γέννησε ακό α κι άνάδειξε άνδρες φιλοπάτριδες
πού έγιναν εγάλοι ευεργέτες τής πατρίδος. Τέτοιοι στάθηκαν πολλοί στά
ακρυνά χρόνια τής δουλείας. Μέ τήν άδιάκοπη δουλειά πλούτησαν καί προσ-
έφεραν τά πλούτη του, οπως οί Ήπειρώτες, γιά τήν παιδεία καί τήν πνευ
ατική άναγέννηοη κι άνύψωση τής φυλής καί τήν άνάσταση τοΰ έθνους
έ τήν ίδρυση σχολείων καί τήν έκδοση βιβλίων γιά τόν Ελληνικό λαό42.
Ό Γ ρ η γ ό ρ ι ο ς Μ α ρ α σ λ ή ς άπό τή Φιλιππούπολη, ένας άπό
τούς εγάλους ευεργέτες τοΰ έθνους, ό ίδιος γεννήθηκε στήν ’Οδησσό. Ό
παπούς του Σκάρλος ήταν θύ α τής Ελληνικής Έπαναστάσεως, γιατί κρε
άστηκε στά 1769 άπό τούς Τούρκους. Τότε ό πατέρας του έφυγε στήν ’Ο
δησσό, δπου πλούτησε καί κέρδισε πολλά χρή ατα κέγινε ση αντικό έλος
τής Ελληνικής Κοινότητας έφορος καί φιλικός.
Στήν ’Οδησσό προστάτεψε πολλούς που έφευγαν άπό τήν Πόλη ετά
τήν κρε άλα τού Γρηγορίου Ε '. Π έθανε στά 1831. Ό Γρηγόριος γεννη
ένος τό ίδιο έτος, σπούδασε στήν Όδησσό καί στό Π αρίσι καί γυρίζοντας
έγινε δη όσιος υπάλληλος καί στά 1878 δή αρχος ’Οδησσού. Είναι γνωστά
τά έργα πού σήκωσαν στον καιρό τής δη αρχίας του έσα στήν Πολιτεία
Τ ά χρόνια τη ς δουλείας στή Θράκη 203

αυτή, πού ζούσε τόσος Ελληνισ ός. Στήν πατρίδα του Φιλιππούπολη έχτι
σε εγάλη Σχολή, τή Μαράσλειο Σχολή. Λυτήν τήν άρπαξαν οι Βούλγαροι
στα 1906. "Τψωσε στήν 'Αθήνα τή Μαράσλειο Π αιδαγ. ’Ακαδη ία καί τήν
Ε πορική ακαδη ία. Ή «Μαράσλειος Βιβλιοθήκη» του θά είνη εγάλο
νη είο τής εγάλης καί υψηλής διάθεσης τού ανθρώπου γιά τήν πνευ α
τική τού έθνους άνύψωση έ τά βιβλία καί τά πνευ ατικά έργα43.
Ό Κο ιζόπουλος Α ν τ ώ ν ι ο ς Φιλιππουπολίτης, πού ανήκε
στή εγάλη οικογένεια τών εγαλε πόρων κα ρα πατζή δων Κοϊ τζόγλου.
Οί πρόγονοί του κατάγονται άπό τίς Σαράντα ’Εκκλησίες τής Ά ν. Θράκης,
δπως καί τού Μαρασλή. Ό Ά ντ. Κο ιζόπουλος έ αθε γρά ατα στή Φι-
λιππούπολη. "Εγινε αΐστορας στά 17,83 τού έσναφίου τών Ά πατζήδων
κένας άπό τούς δεύτερους τής Φιλ. Εταιρείας αζί έ τόν Άναγνωστόπου-
λο, Γαλάτη καί Σέκερη. Π ρώτοι ήταν ό Τσακάλωφ καί ό Ξάνθος. Έκπα-
τρίσθηκε στά 1800 στή Ριοσία. Ευδοκί ησε στή Μόσχα καί υήθηκε στήν
Εταιρεία τών Φιλικών άπό τό Σκουφα. Ό Κο ιζόπουλος δταν λευτερώθηκε
ή Ελλάδα στράφηκε στήν ίδιαίτερή του πατρίδα Φιλιππούπολη, οπού ίδρυ
σε σχολείο. Προίκισε έ χρή ατα τήν εκκλησία τού Ά γιου η ητρίου καί
τήν καλλώπισε καί χάρισε ολόχρυσα ά φια καί κατάχρυσο Ευαγγέλιο στή
Μητρόπολη. Πέθανε άγα ος στά 1850 άφίνοντας έρος τής περιουσίας του
στή Ριζάρειο Σχολή γιά νά εκπαιδεύωνται Βορειοθράκες ιερείς και δάσκα
λοι γιά τά σχολεία τού Θρακικού Ελληνισ ού. Μπορού ε εδώ νά προσθέ
σου ε τό X ρ υ σ ο 6 έ ρ γ η καί τό Σ ι δ ε ρ ί δ η άπό τή Στενί αχο, τούς
άδελφούς Ά θ α ν ά σ ι ο καί Κ ω ν )τ ΐ ν ο Ξ ε ν ο κ ρ ά τ η άπό τό Σα α-
κόβι τής Ά ν. Θράκης τό η . ο δ ό π ο υ λ ο άπό τίς Σαρ. Εκκλησίες,
τό Στάλιο Π αναγ. άπό τήν Ξάνθη, τό Μ α τ ο ύ ν η Μι χ . τό Ζ α λ ά χ ο
Θ ε ό δ. τό Μ ο ν τ α ρ ί δ η άπό τή Μαρώνεια, τόν Π α π α δ ό π ο υ λ ο
Χρ. καθηγ. Πανεπιστη ίου, άπό την Άδριανούπολη, τό Λ α π α δ α ρ ί-
δη Ά ν δ ρ. άπό τή Μακρά Γέφυρα, τό Ν ι κ ο λ ά ο υ Π α ρ . άπό τή
Βάρνα, τόν Π ά γ κ α λ ο Ά ν τ . άπό τή Μεση βρία, τό Γ κ ι ο υ ο ύ σ -
Γ κ ε ρ δ ά ν η Μι χ . άπό τή Φιλιππούπολη44 πού υπήρξε τό καύχη α τού
Ελληνισ ού τής Βορείου Θράκης, γιά τά πλούτη του, τή δύνα ή του τήν
πολιτική, πού έ τόν 'Ελληνισ ό γύρω του συγκεντρω ένο αγωνίστηκε εναν
τίον τού Π ανσλαβισ ού τόν καιρό τής Τουρκοκρατίας. Τό έργο του τό εθνι
κό είναι άνεκτί ητο ένα λόγο, καί θά λα πρύνη τονο ά τής Θράκης καί θά
θαυ άζεται. Τό Μ ο υ ρ κ ί δ η άπό τή Μάδυτο, τό Σ ο υ λ ή ν η άπό τή Βάρ
να, τόν Β ά ρ ν η ς Ί ω σ ή φ πού προστάτεψε τήν παιδεία καί εκκλησία στά
1830. |
'Ό λη αυτή ή χορεία άποτελεΐ ιάν άλυσσίδα άπό διαλεχτούς 'Ελληνο-
θράκες, πού πρόσφεραν τά πάντα γιά τή συντήρηση τού 'Ελληνισ ού καί τό
δυνά ω ά του στον αγώνα κατά τού Πανσλαυισ ού καί Βυυλγαρισ ού καί
204 Π ολυδ. Π απαχριστοδούλου

τήν αντοχή κατά τής Τουρκικής βίας καί έχθρας. Είναι άνδρες Πανελλήνιοι,
πού πίστευαν στό εγαλείο τής Ελληνικής φυλής καί στό εγάλο προορισ ό
τοΰ γένους ας.
Άλλα καί πολιτικούς άνέδειξε πολλούς πού στον καιρό τής Τουρκοκρα
τίας καί στον καιρό τών αγώνων τοΰ έθνους γιά τήν απελευθέρωσή του καί
κατόπι έως τιυρα πρόσφεραν εγάλες υπηρεσίες στήν πατρίδα. Καί αγωνι
στές δπως οί Βισβίζηδες τής Αίνου στα χρόνια τής έπαναστάσεως διόκαν τό
αΐ α τους, τό είναι τους καί δλο. του τάγαθά πιστεύοντας σέ ιά 'Ελλάδα άνα-
γεννη ένη αζί έ τή Θράκη.
"Ολοι αυτοί αγωνιστές, δεσποτάδες, πατριαρχάδες, δάσκαλοι, γιατροί
καί νο ικοί, δικαστές καί δικαστικοί, υπουργοί καί ηγε όνες, έ ποροι καί
τραπεζίτες, δλοι αγωνίστηκαν γιά ιά ιδέα: τήν ανάσταση τοΰ γένους έ τήν
παιδεία καί τήν πνευ ατική ανύψωση πού χωρίς αυτήν, δέν απολυτρώνονται
τά έθνη, δπως δίδαξεν ό Κοραής.
Γενικά ή Θράκη δέν υστέρησε στό εθνικό κεφάλαιο, καί τά χρόνια τής
δουλείας άν καί πικρά καί αύρα, υπήρξαν γόνι α καί δη ιουργικά.

Σ Η Μ Ε Ι Σ Ε ΙΣ :
1) Βλ. Ν . Γ . Πολίτη. Έ κλογαί κλπ. άριθ. 1.
2) Βλ. Θρακικά Τό . IB ' <τ. 5-54 περιγραφή Άδριανουπόλεως Έ βλίγίά ΐα ε -
λε πή ,εταφρ. Β. Πετράκη καί Μ. Σαραντή.
3 ) Β λ. R o b e r t de D r e u x περιηγ. Θρακικά Τό . Λ ' Στυλ. Κυριακίδης.
4) Π . Παπαχριστοδο'ΰλου: Οί περιηγητές τί είπαν γιά τή Θράκη, στά χρόνια
τής δουλείας.
5) Α ρ χείο ν Θράκης Το . Β '. καί οί συντεχνίες καί Θρακικά Το . Β ' περί
συντεχνιών καί Τουρκοκρατίας σ. 826 κ. έξ.
6) Μ. Άποστολίδου άριθ η ένα έσνάφια. 'Ιστορία Φιλιππουπόλεως έκδεδο ένη
7) Βλ. Γ. Τσουκαλά: Κ ατάλογον ητροπολιτών Φιλιππουπόλεως σελ. 82-84 ίστο-
ριογεωγραφικαί περιγραιφαί τής επαρχίας Φιλ) πόλεως Βιέννη' 1S57.
8) Βλ. Θρακικά Παράρτη α Γ '. σελ. 13.
9) Βλ. Παράρτη α Θρακικά το . Γ ' σ. 17. έξ. Π ίνα ξ Θρακών Ε ταίρω ν τής
Φιλικής Ε ταιρείας «I. Φιλί ονος» οκί ιον περί Φιλικής Ε ταιρείας, Ναύπλιον 1834.
10) Βλ. Παράρτη α Θρακικά Γ ' 1931 σ. 85.
11) Βλ. Μαργ. Κωνσταντινίδη 'Ιερε ίας ο Τρανός χειρόγραφα Έ θν. Βιβλιοθήκη.
12) Βλ. Θρακικά Γ ' Παράρτη α σ. 7.
13) Βλ. Ευλόγ. Κουρίλλα Λ αυριώ του: Θεοζλ. Π ολυείδης καί τό λεύκω α αύτοϋ
έν Γεο ανία Θρακικά τ. Γ ', ' κ. εξής.
14) Βλ. Θρακικά το . ΙΘ ' Γ. Λα πουσιάδου περί Κυρίλλου τοΰ έγραφε καί
αρκετά συγγρά ατα.
15) Θραικικά Π α ρ ά ρ τ η α Γ ' τό . σελ. 112.
16) Β λ .Ι. τό . τοΰ έν Κ ω ν)πόλει Φιλ. Συλλόγου σ. 69-78.
17) Θρακικά ΙΘ ' τ. Γ ' Κωνσταντινίδη σ. 43. Βλ. Κ. Σπανούδη (τής Σοφίας
Σπανούδη),
Τ ά χρόνια τή ς δουλείας στή Θράκη 205

18) Βλ. ’Εκκλησιαστικός Φάρος ’Αλεξάνδρειάς Γρ, Παπα ,ιχαήλ Το . ΙΓ ' σ.

160-175.
1.9) Ν. 'Εστία έτος I. τσ . 20ος τεϋχος 232 σ. 1162-3.
20) Θρακικά τό . σ. 351-354 νη όσυνο Θρασ, Π ηλείδη.
21) Σάθα στά Μεσαίων. Βιβλ, Γ ' σ. 490.
22) Θρακικά Ρ ' Παράρτη α σ. 99-100 στο ίδιο σ. 102-105.
24) Βλ. Θρακικά Γ ' Παράρτη α σ. 106.
25) Βλ. Θρακικά Γ ' παράρτη α σ. 123-125 καί. βιογραφία του ύπό Μ. Ά ποστο
λίδου Θρακικά Β ' σ, 96.
26) Μ. Άποστολίδου βιογραφίες Φ ιλ)τώ ν άπό τήν 'Ιστορία Φιλ)πόλεως.
27) Βλ. 'Ιστορία Γυ νασίου Ναυπλίου Τ .Γ . ι οίρου 1939 ’Αθηνών σ. 59-63 καί
Παράρτη α Θρακικά το . Γ ' σ. 127.
28) Βλέπε Μιλτιάδη Σαράντηι βιογραφία Ά ρ χ ιγ έν η στά Θρακικά το .
29) Βλ. Θρακικά Γ ' τ. Παράρτη ,α σ. 55. . .
Ή βιογραφία: Θρακικά ελετή ατα Μ. Άποστολίδου
30) Βλ. Φιλολογικό νη όσυνο καί κατάλογο εργοον του Θρακικά Το . Β’
σ. 243-246.
31) Ά ρ χειο Θράκης Τα . ΙΓ νη όσυνο σ.
Θρακικά Παράρτη ,α σ. 160 κ. έξ.
32) Θρακικά Το . Β ' σ. 240-243.
» Γ ' τ. Παράρτη α σ. 167.
33) Θρακικά το . ΙΘ '.
34) Θρακικά Γ ' Παράρτη α σ. 171.
35) Ά ρ χεΐο ν Θράκης Το . I ' . Ν .Κ . ’Εκπαιδευτικοί Σκοποί.
36) Π ρβλ. Θρακικά Κουρουνιώτη
Ά ρ χεΐον Θράκης Σ . Κουγέα.
Κ .Α . Ρω αίου: Χρηστός Τσούντας Θ εσ)νίκη 1936.
37) Όγδοηκονταετηρίς Π . Καρδα άτη.
38) Π ρβλ. Ά ρ χεΐο ν Θράκης Το . Θ '.
39) Θρακικά Το ,. Γ ' Π αράρτη α σ. 175-178.
40) Βλ. Ά ρ χ εΐο ν Θράκης Το . Ι.Μ . Τό πρου.
41) Βλ. Θρακτκά Γ ' Παράρτη α σ. 183-185.
42) Τό . 32 άρχ. Θράκης. Θρακικά Γ ' σ. 361 κ. έξ.
43) Π ρβλ. Βλ. Θρακικά το . Γ ' Μ. Άποστολίδου Γρ. Μαρασλής.
Ειδήσεις του Αί ου έν Φ ιλ)πόλει 1901 άριρ. 580.
44) Βλ. Μ. Άποστολίδη Θρακικά Το . Γ ' σ. 401-403.
 NIK. Κ Ω Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ ΙΔ Η

ΧΡΟΝΙΚΟ ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΡΕΤΣΙΠΕΡΟΓΛΟΥ

ΙΣ Τ Ο Ρ ΙΚ Ε Σ Ε Ι Η Σ Ε ΙΣ Γ Ι Α Τ Η Ν Π Ε Ρ ΙΦ Ε Ρ Ε ΙΑ Ρ Α Ι Ε Σ Τ Ο Τ
ΣΤ Ό « Β ΙΒ Λ ΙΟ ΑΓΟ ΡΏ Ν » Τ Ο Τ Γ. Ρ Ε Τ Σ ΙΠ Ε Ρ Ό Γ Λ Ο Τ

"Αγνωστο 'εντελώς πρόσωπο άς είναι ό Γεώργιος Ρετσιπέρογλου.

Ε πορευό ενος άπό τό Νεοχώριον τής περιφέρειας Ραιδεστού' γεννήθηκε
έκεΐ στίς 20 ’Ιουλίου τοΰ 1866. "Ελαβε όρφωση ονάχα, τοΰ δη οτικού
σχολείου, «πλήρη δη οτικήν», δπως λέγει ό ίδιος, κι α έσως άρχισε νά εργά
ζεται στά «πατρικά» του «α πελοχώραφα». Μετά τό θάνατο τού πατέρα του
τό 1890, δαι όνιος καί φιλόπονος καθώς ήταν άπό τή φύση του, απέκτησε
αρκετή δική του περιουσία καί σ’ δλη του τή ζωή, ά)ς τό θάνατό του (πέθανε
στή Θεσσαλονίκη τόν ’Ιούλιο τού 193,7), εργαζόταν δη ιουργικά.
Τύχη αγαθή έφερε στά χέρια ας χειρόγραφό του, δπου ση ειώνονται
χρονολογικά καί έ κάθε λεπτο έρεια στοιχεία τής επιχειρη ατικής του δρα
στηριότητας άπό τό 1880 ώς τό 1932, γεγονότα τού βίου του καί άλλες πλη
ροφορίες έ Ιστορικό, οικονο ικό καί λαογραφικό ενδιαφέρον. ’Από τήν
άποψη αυτή, δτι δηλαδή δέν προβάλλει όνο τό πρόσωπό του απαριθ ώντας
ξερά ε πορικές του πράξεις, αλλά έπεκτείνετα,ι σέ ιστορικά γεγονότα τού
καιρού του, στούς αγώνες, στις αγωνίες καί στους κατατρεγ ούς τοΰ ελληνι
σ ού τής ’Ανατολικής Θράκης, ιδίως τής επαρχίας Ραιδεστοϋ, τό χειρό
γραφο παρουσιάζει σπουδαιότητα. Έδώ παραθέτου ε ιά επιλογή άπό απο
σπάσ ατα πού τό περιεχό ενό τους δίνει καθαρή εικόνα τής κοινωνικής
καί οικονο ικής ζωής στήν περιφέρεια τής Ραιδεστοϋ άπό τό 1880 ώς τό
1922, έτος πού ή ικρασιατική καταστροφή δέν άφησε ανέπαφο και τόν
ελληνισ ό τής ’Ανατολικής Θράκης.
Τό χειρόγραφο (διαστ. 17X24 έκ.) είναι κατάστιχο ε πορικών λογαρια
σ ών χωρίς κανονική σελιδαρίθ ηση. "Εχει συνολικά 104 σελίδες, από τίς
όποιες οί 95 όνον είναι γρα ένες. Ά πό τίς 9 άγραφες οί 4 βρίσκονται
στό έσο τού χειρογράφου ετά τήν σελίδα 55 καί οί υπόλοιπες 5 στό τέλος.
Στό έξώφυλλό του ό Γ. Ρετσιπέρογλου ση είωσε τόν τίτλο «Βιβλίο αγορών»,
πού δέν καλύπτει σ’ δλη τους τήν έκταση τά περιεχό ενα. Ή ορθογραφία καί
ή στίξη τών κει ένων άποκαταστάθηκαν.
' *
3
«’Εγώ 6 Γεώργιος Ρετσιπέρογλου εγεννήθην είς τό έτος 1866 είς τάς
Χρονικό Γ . Ρετσιπέοογλου 207

20 ’Ιουλίου του Προφήτου Ή λία η έραν Παρασκευή. Έγεννήθην άπό γό

νε cov ορθοδόξων χριστιανών όνό ατι δ έν πατήρ ου Νικόλαος Ρετσιπέ
ρογλου ς, ή δέ ήτηρ ου Κροσταλένια.

»Έγεννήθη εν απαντες ε’ίς τό χωρίον Νεοχώόιον2 τής Ανατολικής Θρά

κης, έπαρχίας έκκλησιαστικώς Γανοχώρων, δικαστικώς νο οϋ Ραιδεστοΰ,
εγώ δέ και 6 αδελφός ου έσπουδάσα εν εις τήν σχολήν τοΰ χωρίου ας
πλήρη δη οτικήν. Έβαπτίσθη εν εις τήν κολυ βήθραν τής εκκλησίας ας
'Αγίου Γεωργίου, άνάδοχος δέ δικός ου ήτον δ ΙΙανα γίδη ς Λα παιδαρίου
έκ τοΰ χωρίου ας καθώς αυτός στεφάνωσεν και τόν πατέρα ου, τοΰ δέ
άδελφοΰ ου ή γυναίκα του Σοφία II. Λα παδαρίου.
»Άφοΰ έγινα 7 ετών έστάλην είς τό Σχολεΐον3 κατά τό έτος 1873, έτε-
λείωσα τάς σπουδάς ου τής δη οτικής Σχολής τοΰ χωρίου ας είς τό έτος
1880. Κατόπιν, κατ’ άρχάς έπεδόθην είς τήν γεωργίαν εργαζό ενος αζί
έ τόν πατέρα ου τά πατρικά ου α πελοχώραφα, διότι δ πατήρ ου είχεν
αρκετά, είχεν δέ καί αιγοπρόβατα καί επειδή τά αιγοπρόβατα ήτον ολίγα
καί είς τά έξοδα δπου έγίνονταν δέν συνήφερνεν, αναγκάστηκε νά έ στείλη
έ τόν θειο ου· Χατζη ιχαλάκι είς τήν νήσον "Ί βρον νά αγοράσο ε ν καί
ερικά ακό η. Λοιπόν είς τό έτος 1883 είς τάς 2 ’Απριλίου φΰγα εν διά τήν
’Ί βρον καί φθάσα εν εκεί είς τάς 10. Άγοράσα εν 300 αιγοπρόβατα καί
έπιστρέψα εν είς τάς 28 ’Απριλίου. "Α α φθάσα εν κτίσα εν άνδραν είς
τήν θέσιν Κολει πάδια, πήρα εν δέ καί τουπαναρέους, τόν Κορκλήν έ τόν
υιόν του. Τήν άνδραν τήν κτίσα εν συνεταιρικός ό πατήρ ου, δ θείος ου
Μιχαλάκις καί δ Π . Ζωγράφος έκ τοΰ χωρίου ας. Καί δ έν Ζωγράφος
είχεν είς τήν άνδραν 100 αιγοπρόβατα., 100 δ Μιχαλάκης καί 160 δ πατήρ
ου, είχεν δέ καί δ Ευστράτιος Κουρκλής, ό τουπάνος, 40 ίδικά του.
»Κίς δέ τό έτος 1,884 επειδή έκ τοΰ χωρίου ας ένας οικογενειάρχης όνό-
ατι ’Αντώνιος άπεφάσισεν νά πάγη είς τά Ιεροσόλυ α νά προσκυνήση αζί
έ τή γυναίκα του Γιαννοΰλα καί έ τήν κονιάδα, του Έλενιώ κουφή καί
έπειδή είχα καί εγώ ιά για,γιά τής ητέρας ου ητέρα όνό ατι Σουλτά
νου, είχε καί αυτή πολλή ανία νά πάγη νά προσκυνήση είς τά 'Ιεροσόλυ α
καί έπειδή βρήκε συνοδεία νά συντα,ξιδεΰη, παρεκάλεσεν τόν πατέρα ου
καί άς έστειλεν αζί έ τή γιαγιά ου. Καί εγώ συνά α καί οί άλλοι τρεις
συνοδοί α.ς άπεφασίσα εν καί φΰγα εν έκ τοΰ χωρίου ας τήν 1 Νοε βρίου
τών "Αγίων ’Ανάργυρων, τοΰ έτους 1884.

»"Λ α έπιστρέψα εν έκ τοΰ προσκυνή ατος, ό πατήρ ου έστειλεν καί

τόν ικρόν ου αδελφόν είς τό Σχολεΐον καθ’ δτι έγινεν 7 ετών, έγώ δέ εξα-
κολουθοΰσα νά έργάζω αι έ τόν πατέρα ου είς τά κτή ατά ας, συνά α
 2θ8 Ν ιχ. Α. Κ ω νσταντινίδη

δέ και εις τά ποί νιά ας καί ή εργασία πήγαινε πολύ καλά,, εν έρει άπό
χΐήν γεωργία, τήν α πελουργίαν, συνά α δέ καί άπό τήν κτηνοτροφίαν.
Ά λλα ή ευτυχία ετά τοΰ πατρός ου δέν διήρκεσεν έπί πολύ, έτσι έξαφνα
τό έτος 1890 έπεσεν τό δρέπανον τοΰ θανάτου καί έκοψεν τό νή α τής ζωής
τοΰ πατρός ου. Είς τάς 28 Ιανουάριου ένέσκηψεν ία επιδη ία τάγγα4 όνο-
αζο ένην, ή οποία πρόσβαλε τόν πατέρα ου... ’Αφού δέ έ εινα όνος δέν
πορούσα βεβαίως νά έργάζω αι τήν γεωργίαν, αναγκάσθηκα νά τήν άφήσω
καί έκτισα έναν νερό υλο είς τήν περιφέρειαν τού χωρίου ας, είς τήν θέσιν
Κου αργιώνας δρό ον, διότι είς τό έτος 1888 είχεν βρέξει ία πολύ ραγδαία
βροχή, παρέσυρεν πολλούς νερό υλους τό ρεύ α άπό τήν περιφέρειαν τού
χωρίου ας, διά τούτο αποφάσισα νά κτίσω νέον νερό υλον καί άρχισα είς
τάς 20 Σεπτε βρίου τού έτους 1891 καί έκτιζα, καθώς καί τόν τελείωσα είς
τάς 10 Φεβρουάριου τού έτους 1892, επίσης έπιδόθην καί είς τήν σηροτροφίαν
καθώς καί φυτέψα ε ν τούς συκα ινεώνας είς τήν θέσιν Αή ναν καί είς τήν
Π αναγίαν.

» Είς τά 1892 έτελείωσεν ό αδελφός ου τήν δη οτικήν σχολήν τού χω

ρίου ας κα,ί τόν έδωσα είς έναν υποδη ατοποιόν, η ήτριον ΙΙάσχαλον έκ
τού χωρίου ας, διά νά άθη τέχνην, έδωσα δέ είς αυτόν ώς α οιβήν 5 λί
ρας τουρκικάς χρυσάς έ συ φωνίαν είς ένα έτος νά τού τήν άθη τήν τέ
χνην, δπως καί έγινεν τέλειος τεχνίτης είς εν έτος, άλλά δέν τήν δούλεψεν
τήν τέχνην.

»Επειδή τό χωρίον ας ή,τον ορεινόν καί ετρεφεν κουκούλια αναπαρα

γω γής διά εταξόσπορον, συναγωνίζονταν τρεις έ ποροι ποιος νά δώση πε
ρισσότερον εταξόσπορον: ένας ό Πασχαλίδης έ προ ηθευτήν τόν I I . Zco-
γράφο, ένας ό ΙΧαπίδης έ προ ηθευτήν τόν Ά νεγνώστην Παπάζογλου καί
ό Χριστοδουλίδης έ προ ηθευτήν τόν Λασκαράκιν, "Απαντες οί προ ηθευ-
ταί εκ τοΰ χωρίου ας, άλιστα ο Π . Ζωγράφος ήτον κα,ί σύγα βρός ου.
Ό δέ προ ηθευτής τού Χρίστο δουλίδη, υ Λασκαράκίς ήτο γέρων καί δέν
ή πορούσε νά ενεργή τήν εργασίαν είς τόν ΆντοΆιον Γίάσχαλον έκ τού χω
ρίου ας καί αυτός εφάνη πολύ ανίκανος καί έβλεπεν τό έργοστάσιον δτι
έχανεν τό χωρίον ας, διότι οί άλλοι τό συναγωνίζονταν καί παίρνανε τήν
πελατεία. Τό έργοστάσιον του Χριστοδουλίδου5 ήτο είς τό Αύδή ιον6, ίαν
ώραν άπεΐχεν άπό τό χωρίον ας, καί είς τήν εποχήν δπου έκάνα εν τάς
έκτροφάς, είς κάθε ύπνον τών σκωλήκων ερχόντανε 6 διευθυντής τού εργο
στασίου ωρο έδων όνό ατι, καί έπίβλεπεν τά σκουλήκια. Λάβα εν σχέσεις
καί έ είχεν προτείνει εάν δεχό ουν νά άναλάβω τήν προ ήθειαν, καθώς
καί παρεδέχθην νά τήν άναλάβω.
Χρονικό Γ . Ρετσιπέρογλου 209

»Λοιπόν ά α ήλθεν δ Χριστοδουλίδης, ό όποιος έλειπεν εις τήν Ρωσίαν

καί κατέβην είς τδ Αύ δή ιον είς τάς 10 ’Οκτωβρίου, πρότεινεν είς αυτόν ό
ωρο έδων, δπως εΐχα εν ιλήσει, καί στείλανε καί έ προσκαλέσανε είς τδ
Αύδή ιον δπου ήτο τδ έργοστάσιον κα,θώς καί πήγα καί έ εινα σύ φωνος
έ τον ίδιον, καθώς καί συντάξα εν καί έγγραφον διά νά διανεί ω είς τρία
χωρία: Νεοχώριον, Ναΐπγιον7 καί Σχολάριον άπό 300 δρά ια εταξόσπο
ρον έως τρεις οκάδες καί τά καπάρα3 νά τά καταβάλω εγώ άπό τό άτο ικόν
ου τα ειον, διότι είς κάθε δρά ι εταξόσπορον δίνα ε άπό ένα ετσίτι9
καπάρο καί κατόπιν είς τήν παραλαβήν τών κουκουλιών τά κρατούσα εν
α,ύτά δέ τά έδιδε τδ έργοστάσιον άλλ’ επειδή εγώ ή ουν άγνωστος είς τήν
αρχήν καί φοβούνταν ό Χριστοδουλίδης νά ε δαόση χρή ατα, έ υποχρέωσε
νά δώσω εγώ τά καπάρα καί ΰταν παραδώσω τά κουκούλια νά ετρήση τά
χρή ατα, συνά α δέ καί τήν προ ήθειαν ου, τήν οποίαν κανονίσα εν είς
τό έγγραφον πρός 2 γρόσια10 χρυσά τήν όκάν. ’Αφού τελεία) σεν ή συ φωνία
ήλθα εγώ είς τό χωρίον ας καί άρχίνησα τήν καταγραφήν είς τάς 16 ’Οκτω
βρίου καί έως τδ τέλος ’Οκτωβρίου κατώρθωσα νά καταγράψω 250 δρά ια
εταξόσπορον, καθώς καί έδωσα καί τά καπάρα 250 αργυρά ετσίτια. Κατό
πιν πήγα είς τδ Σχολάριον, κατάγραψα καί έκεΐ 50 δρά ια, καί 100 δρά ια
κατάγραψα είς τδ Ναΐπγιον καί ασφάλισα τδν πρώτον δρον τοΰ συ βολαίου.
Λοιπόν έφθασεν ό καιρός όπου· άς έστειλαν τους σπόρους, είς τάς 22 Μαρτίου
ήλθεν αζί καί ό διευθυντής ό ωρο έδων εράσα εν αζί τους σπόρους καί
είς τά τρία χωρία. Κατόπιν άπδ δΰο ήνας είς τάς 25 Μαΐου ήρχισεν ό τρυγε-
τός τών κουκουλίων καί παρέδωσα είς τδ έργοστάσιον 1800 οκάδες παλαιάς
κουκούλια, τά όποια εΐχα εν συ φωνήσει πρδς ένα ετσίτι άργυρδ τήν κάθε
παλαιάν όκάν καί χωριστά τήν προ ήθειαν, τδ δέ ένα ιτσίτι εΐχεν 20 γρό-
σια αργυρά. ’Έβγαλα δέ καί άπό δική ου εκτροφή 50 οκάδες κουκούλια, διότι
τά φυτά δπου φυτέψα εν ήτο ικρά ακό η, είς δέ τδ δεύτερον έτος δταν άρχί-
σα εν τήν καταγραφήν τά καπάρα άς τά έδιδεν τδ έργοστάσιον, διότι τοιαύτη
ήτο ή συ φωνία ας, δπι.ος κα,ί εις τδ έξης δπου έργάσθηκα έπί 12 έτη πάντα
τά καπάρα άς τά έδιδεν τδ έργοστάσιον. Είς τήν αρχήν τόσον πολύ ανέ
πτυξα τήν εργασίαν δπου έφθασεν νά παραδίδω έως 6500 οκάδες, είς τδν
καθέκαστον χρόνον, κουκούλια.
» Είς δέ τδ έτος 1897 παντρεύτηκα είς τάς 16 ’Ιανουάριου η έρα Κυ
ριακή (παράνυ φος) κουπάρος δέ ήτο ό Γεώργιος Π . Λα παδαρίου. Είς
αυτό τό ίδιον έτος κατά Μάρτιον άρχισεν καί ό Ελληνοτουρκικός πόλε ος” .

»Είς αυτό τό ίδιον έτος (1,899) είς τάς 20 ’Ιανουάριου πήρεν καί ό αδελ
φός ου Θεόδωρος τήν Θεοδώραν κόρη τού θείου ας X. Μιχαλάκι, επειδή
τήν αγαπούσε καί ή ητέρα ας επειδή ήτο συγγενής ας δέν τόν έπέτρεπε

14
210 Ν ικ. Λ. Κ ω νσταντινΐδη

κατ’ ούδένα τρό ον. Ά φ οΰ ή γυνή ου έγέννησεν, ήλθεν ή ητέρα ου είς

το σπίτι ου προς περιποίησίν τής λεχώνας καί άφησεν το σπίτι της οναχό.
Αυτός βρήκε τήν ευκαιρίαν και ία, βραδιά πήρε καί τήν πήγε είς τό σπίτι,
διότι τόν αγαπούσε καί αυτή. Ά π ό εκείνην τήν στιγ ήν ή ητέρα ου τόν
άφησεν και δέν πάτησεν είς τό σπίτι. "Οσα χρόνια εζησε κάθησεν είς έ ενα
αυτός δέ συξοΰσε έ αυτήν παρανό ως, διότι ο εκκλησιαστικός νό ος δέν
τόν έπέτρεπεν νά νυ φευθή διότι, αυτήν δπου πήρε ήτο πλησιεστέρα συγ
γενής. ]

»Είς τό έτος 1899 είς τάς 20 Μαρτίου άρχισα καί έκτισα καί έτερον
νερό υλον είς τό ίδιον έρος οπού είχα κτίσει καί τόν πρώτον, είς τόν
δρό ον τής Κου αργιοδνας, άνωθεν τοΰ πρώτου. Τόν άρχισα, είς τάς 20 Μαρ
τίου και τόν τελείωσα είς τάς 28 Αύγουστου τοΰ ίδίου έτους. Έξόδευ.σα δέ
είς αυτόν τόν ύλον λίρας τουρκικάς χρυσάς 90, έπωφελήθην δέ 10 λίρας
διότι τάς έκσκαφάς τών αύλακίων τάς εΐχα εν ανοίξει, δταν κτίσα εν τόν
πρώτον ύλον. Ά φοΰ τούς κάνα ε δυο τούς οιράσα εν έ τόν αδελφόν ου.
Τόν πρώτον πήρε αύτός καί τόν δεύτερον πήρα εγώ. Τόν νοικιάσα ε ν και αύ
τόν είς τόν ίδιον δπου είχεν καί τόν πρώτον, είς τόν Γεώργ. Τσαξίρην διά
50 κιλά στάρι τοΰ έτους 1910, καθώς καί γήρασεν καί άπόθανε. Τούς βάστα-
ξεν καί εν έτος ό Θανασάκις καί επειδή δέν ήξευρεν καλά τήν τέχνην
οπως ό πατήρ του, τούς άφησεν καί τούς νοικιάσα εν κατόπιν εις τόν Ίω ά ν-
νην Τοΰλκαν εκ τοΰ χωρίου ας. ’Ενοίκιασα, εν αύτούς είς τάς 20 Μαΐου τοΰ
έτους 1912, τόν δέ Σεπτέ βριον κηρύχθηκεν δ Βαλκανικός πόλε ος καί τόν
’Οκτώβριον καταλάβανε τήν ’Ανατολικήν Θράκην οΐ Βούλγαροι είς τήν
οποίαν έ ειναν 9 ήνας καί κατόπιν κατά τά τέλη ’Ιουνίου εκκινώσανε αυ
τήν καί τήν άνεκατέλαβεν πάλιν δ τουρκικός στρατός, δπου ίδρύθη τό τουρ
κικόν κο ιτάτον έ κυβερνητικήν διαταγήν νά εκριζώσουν τόν ελληνισ όν
τής ’Ανατολικής Θράκης οπως καί εγινεν. Βάσταξεν δέ δ ’Ιωάννης Τούλκας
τούς ύλους 2 έτη έως τόν Μάϊον τοΰ έτους 1914 δπου έφυγεν τό χωρίον
ολόκληρον καθώς καί τά άλλα πέριξ χωρία τής Θράκης δσα ήτον ελληνικά.
» Εις τό έτος 1900 είς τάς 6 Ιανουάριου τό πρωΐ τών Θεοφανείων έτεξεν
ή γυνή ου καί δεύτερον υιόν, έγεννήθη δέ άφοΰ έσυ πληρώθη έν έτος
άφοΰ έγεννήθη δ πρώτος, έβαπτίσθη είς τάς 15 Φεβρουάριου παρά τοΰ
ίδίου κου πάρου Γεωργ. Π . Λα παδαρίου, είς τήν ιδίαν κολυ πήθραν τής
εκκλησίας ας, δπου 'έβαπτίσθη καί δ πρώτος καί δνο άσθη Ευστράτιος·
έπήρεν τό δνο α τοΰ πατρός τής γυναικός ου, καί τό δποΐο έζησεν 7 ή
νας καί άπέθανεν είς τό τέλος Αύγουστου τοΰ ίδίου έτους· άπόθανε δέ άπό
άτι12.
»Μετά ενα έτος, ήτοι είς τό έτος 1901 έ εινεν καί πάλιν ή γυνή ου έγ
Χρονικά Γ . Ρ εΐσ ιπ έρ ογλου 211

κυος καί έκανεν αποβολήν, καί πάλιν υιόν είς τάς 25 ’Ιανουάριου τό όποιον
εβαπτίσα εν είς τόν αέρα13 καί τό όνο ασα εν Ίωάννην καί τό όποιον έζη-
οεν τρεις ή ερες καί άπέθανεν, διότι ήτο 7 ηνόίν.
»Βίς τάς 25 Νοε βρίου τής 'Αγίας Αικατερίνης του έτους 1902 έτεξεν
ή γυνή ου κόρην, τήν οποίαν έβάπτισεν ό πρώτος έξάδελφος τής γυναικός
ου ’Α βρόσιος, 5 όποιος ήτο ηγού ενος τής Ίεράς ονής τοΰ χωρίου ας
Ά για ς ’Ά ννης14 καί όνό ασεν αυτήν ’Αντιγόνην, είς τήν ιδίαν κολυ βήθραν
τής εκκλησίας ας τοΰ Ά γιου Γεωργίου είς τάς 20 εκε βρίου.
»Κίς τό ίδιον έτος, είς τάς 28 'Οκτωβρίου τοΰ έτους 1902 άγόρασα άπό
τον Ίω άννην Καρουσάκιν άπό τήν Ραιδεστό τό οίκόπεδον είς τήν Ραιδεστό,
είς τήν θέσιν Παλαιόν Βαλοΰκ - Π αζάρι πήχας 212 προς 83 γρόισια, χρυσά
τήν πήχυν καί έ έτρησα 205 λίρες χρυσές τουρκικές έ τά έξοδα τής
ετα,γραφής.
»Είς αυτό τό ίδιον έτος έκτυπησα είς τήν δη οπρασίαν, είς τήν Ραιδε-
στόν, είς τήν Νο αρχίαν, δπου γίνονταν οί δη οπρασίες τών δεκάτων15 καί
έ εινεν απάνω ου τό χωρίον ας διά λίρας τουρκικάς χρυσάς 164, διότι
ή εσοδεία τών σταφυλιών δέν ήτον επιτυχη ένη καί έ'πωλήθη φθηνά, ό δέ
τρόπος τής αγοράς τής δεκάτης ήτον αυτός:
»Έάν είχες κτη ατικήν περιουσίαν ήθελες κατάθεσης είς τό τα εΐον
τούς τίτλους τών κτη άτων σου, άναλόγως τό ποσόν τής δεκάτης δπου ’θαλα
ν’ άγοράσης. Έάν δέν είχες κτη ατικήν περιουσίαν ήθελεν άφήσης τό έν
πέ πτον τής αξίας είς τό τα εΐον, είς ετρητά άναλόγως τό ποσόν τής δε
κάτης δπου ήθελες άγοράσης- ή ·δέ πληρω ή τής δεκάτης ήτον ορισ ένη νά
πληρώνεται κατά ηνιαίες δόσεις είς 6 ήνας.
»Είς τό έτος 1903 έτεξεν ή γυνή ου καί έτερον υιόν τόν όποιον έβάπτι-
σεν ή ητέρα ου καί τόν όνό ασεν Ευστράτιον, έδωσεν καί πάλιν τό δνο
α τοΰ πρώην άποθα,νόντος. Έβάπτι-σεν α,ΰτόν είς τήν ιδίαν κολυ βήθραν
τής εκκλησίας ας είς τάς 12 Απριλίου, άλλά καί αυτό δέν εΐχεν χρόνια
πολλά νά ζήση, διότι ήλθεν ία επιδη ία κοκκΰτης τό όποιον τό βρήκε καί
δέν πόρησε νά άνθέξη, διότι ήτον ικρό- άπέθανε δυό ισι ηνών είς τάς
25 Μαΐου.

Επειδή είς τά έρη ας έπροόδευσεν πολύ ή σηροτροφία αναγκάσθηκα

νά πάγω είς τήν Προύσαν νά φέρω φυτά τών συκο ορέων. ’Έ φ υ γα δέ άπό
τό χωρίον είς τάς 6 Μαρτίου τήν πρώτη εβδο άδα τής Σαρακοστής καί ήλθα
ετά 15 η έρας, έφερα δέ άρκετά φυτά τά όποια έπώλησα έ κέρδος κα,ί έ-
πωφελήθην άρκετά. Έ φύτεψα καί τό έτερον ή ισυ χωράφιον είς τόν κό βον
στρέ ατα έτερα 5, εγάλα φυτά 4 χιλιάδες...
»Εΐς τάς 28 Απριλίου τοΰ ίδιου έτους έ προτείνανε διά νά άναλάβω
212 N ut. Α. Κ ω νσταντινίδη

τήν είσπραξιν τών δη οσίων φόρων, διά νά καθησυχάση τδ χωρίον ας,

διότι έγιναν δύο κό ατα κα'ι καθη ερινώς ήρχονταν είς ρήξεις. Λοιπόν 'ά-
νάλαβα εγώ τήν είσπραξιν, τουρκικά ταξιλτάρης’6, δι’ εν έτος. Τδ δέ δεύ
τερον έτος έδωσα τήν άπαραίτησίν ου, διότι είχον πολλές δουλειές Ιδι-
κές ου.

»ΕΪ,ς τό έτος 1907 ένεκα τής ανο βρίας καταστράφηκαν τά σπαρτά "κα
θώς προ,σέβαλεν κα,'ι τούς α πέλους και οί κάτοικοι τοΰ χωρίου ας πέσανε
είς εγάλην δυστυχίαν. Ε πειδή δέ οί περισσότεροι ήτον πελάτες ου, παίρ
νανε άπδ ε ένα εταξόσπορον, συνά α δέ καί πελάτες εις τδ παντοπωλεϊον
ου καί είς τδ ύφασ ατοπωλεΐον ου, διότι είχα παντοπωλείου καί ύφα.σ α-
τοπωλεΐον είς τδ χωρίον ας, αναγκάσθηκα νά κατέβω είς Ραιδεστδν καί νά
αγοράσω 300 σακιά αλεύρι καί 400 κιλά καλα πόκι καί 100 κιλά σίκαλι καί
νά διανεί ω είς τούς χωρικούς ας άναλόγως τήν οικογένειαν δπου είχεν
έ πίστωσιν έως τήν άνοιξιν καί άλλους έως τδ θέρος. Αυτό δέ άρχισε άπδ
τάς άρχάς Νοε βρίου καί διήρκεσεν έως τέλη ’Απριλίου, δπου άρχινοΰν νά
γίνιονται τά κεράσια, διότι, το πρώτο αξούλι17 τοΰ χωρίου ας ήτον τά κε
ράσια, διότι έβγαζεν αρκετά κεράσια, καί τά όποια κουβαλούσαν οί. χωρικοί
έ τά ζώα των καί τά πουλούσαν είς τάς αγοράς τών διαφόρων πόλεων τής
Θράκης καθώς καί είς τά οθω ανικά χωρία. Έ πειτα, δεύτερον αξούλι έρ
χονταν τά κουκούλια, καί άπό αυτό τό είδος έβγαζεν αρκετά τό χοορίον ας.
'Έπειτα έρχονταν ό θέρος δπου δλοι. οί χωρικοί γίνονταν τσέτες1d ικρές
καί εγάλες· οί έν ικρές ήτον άπδ ,5 εως 10 άνθρωποι, οί δέ εγάλες άπδ
10 έως 50 έως 100. Ό άρχηγός τής τσέτας ονο άζονταν τραγο άνος19.
»Έπηγαίνανε δέ οί τσέτες καί θερίζανε έξω είς τά οθω ανικά χωρία
όλες οί ικρές τσέτες, διότι οί όθω ανοί τών [τερών ας δέν ή ξούραν θέρος.
Οί δέ εγάλες τσέτες πήγαιναν είς τά τσιφλίκια τών πέηδων καί άναλό
γως τής ευφορίας τοΰ έτους παίρνανε άλλοτες 500 γρόσια καί άλλοτες
400 είς 25 ή έρας δπου θερίζανε.

»Είς αυτό τδ ίδιον έτος 1908 έκτισα τό οίκόπεδον τό οποίο είχα αγο
ράσει άπο τόν ’Ιωάννη ν Καρουσάκιν είς Ραιδεστόν είς τδ παλαιόν Βα-
λούκ ΓΙαζάοι. Έ κ τισ α δέ αυτό ώς είδος πανδοχέων καί κάτωθεν ταβέρνα.
'Ά ρχισα δέ αυτό είς τήν 1 Μαρτίου και τδ έτίελείιοσα είς τάς 28 Μαρτίου.
Έξόδευσα δέ πρός κτίσι,ν του 350 λίρες τουρκικές χρυσές. Είς τό ίδιον έ
τος καί κατά Μάϊον έγινεν καί τό Σύνταγ α είς τήν Τουρκίαν20.
»Είς τό έτος 1909 εγινεν ή εγάλη πυρκαϊά είς τό χωρίον ας ή οποία
άποτέφρωσεν 75 σπίτια. Έξερράγη δέ ή πυρκαϊά άπό τό σπίτι τοΰ Γεωρ
γίου Καπαταή είς τόν κάτω αχαλά. Έ β αλεν ή νύφη του Γλυκερία νά πλύ-
Χρονικό Γ . Ρετσιπέρογλου 213

νη και επειδή έπνεε σφοδρός άνε ος δέν έπρόσεξεν και πήρε ή πυρκαϊά,
έγινε δέ αυτή εις τάς τρεις Αύγουστου.

»Είς αυτό τό ϊδιο έτος αγόρασα άπό τήν δη οπρασίαν συ φώνως έ

τούς κανονισ ούς τής δη οπρασίας τήν δεκάτην τοΰ χωρίου ας διά λίρας
τουρκικάς 200, κατά τύν κανονισ όν έ πληρω ήν κατά ηνιαίας δόσεις
είς 6 ήνας άπό τήν η έραν τής παραλαβής.

»Είς τό ίδιον έτος 1910 εχτύπησα είς την δη οπρασίαν καί έ εινε επά
νω ου και πάλιν ή δεκάτη τοΰ χωριίου ας διά λίρας τουρκικάς χρυσάς
194 έ τούς ίδιους δρους δπου προαναφέρω. Βλέπο εν δέ είς τάς αγοράς
πότε ανεβαίνουν καί πότε κατεβαίνουν αυτό πρόκειται άπό τήν εσοδεία καί
άπό τήν διάθεση τών αγοραστών.

»Είς τό έτος 1911 είς τάς 16 ’Ιουνίου κάνα εν συνεταιρισ όν έ

τόν Στα ατόν καί χτυπήσα εν είς τήν δη οπρασίαν καί είνανε απάνω
ας 4 χωρία δεκατίες: τό Σχολάριον, τό Ναΐπγιον, τό χωρίον ας καί τό
Ά γιάπασι. Τά άγοράσα εν διά λίρας τουρκικάς χρυσάς 1453. Είς τάς 18
Αύγουστου τοΰ ίδίου έτους ένέσκηψεν είς τό Ναΐπγιον ή εγάλη χολέρα
καί πεθάνανε είς 48 ώρες 75 άνθρωποι, οί δέ κάτοικοι τοΰ χωρίου διά
ιας αφήσανε τά σπίτια των καί φύγανε έξω είς τά βουνά, διότι ήταν κα
λοκαίρι. "Α α έ αθ'εν αυτό ή κυβέρνησις τήν ιδίαν στιγ ήν έστειλεν ια
τρούς έ διάφορα άντιχολερικά φάρ ακα έ συνεργεία καί έ εργαλεία ά-
πολυ άνσεως καί αφού άπολύ αναν δλα τά σπίτια, στα ατήσανε τό κακόν
καί ετά ένα ήνα αζευτήκανε δλοι οί κάτοικοι είς τό χωρίον. Είς έ ας
δέ δπου εϊχα εν τήν δεκάτην δέν άς έπροξένησεν κα ίαν ζη ίαν, όνον
παρέ εινεν ένα ήνα π ίσιο ή εργασία. Κερδίσα, εν δέ άπό δλα αυτά τά
χωρία λίρας τουρκικάς χρυσάς 200, τάς 100 έλαβεν ό Σ τα ατός καί τάς
100 εγώ.

»Εϊς σ.ύτό τό έτος 1912 καί είς τάς 2,8 ’Ιουλίου τοΰ 'Αγίου ΓΙαντελεή-
ονος έγινε ν ό έγας καταστρεπτικός σεισ ός δπου κατέστρεψεν τά Γανό-
χωρα, ολόκληρον τό Μυριόφυτον, τήν Χώραν Γανών, έρος τού Μηλίου,
έρος τού Αύδη ίου καί έρος τού Σχολαρίου. Είχε δέ καί 120 θύ ατα ά
πό δλα τά χωρία, θύ ατα ανθρώπινα.
»ΕΙς τό Ιδιον έτος 1912 χτυπήσα εν είς τήν δη οπρασίαν καί έ εινε
άπάνω ου τό Πάνιδον καί τό Γιαζιρλή διά λίρας τουρκικάς χρυσάς 1225
Χωρ ίσα ε ν έ τον Στα ατόν καί πήρα, εν χωριστά χωρία. Τό Πάνιδον καί
τό Γιαζιρλή σπέρνουν πολλά κρο ύδια καί σκελίδα τού κρο υδιού. Π ή-
214 Ν ικΛ Α. Κ ω νσταντινίδη

ρα εν λοιπόν δεκατία καί άπό τά δύο χωριά κρο ύδια 100065 οκάδες,
σκελίδα 32000 οκάδες, δη ητριακά καί άπό τά δύο χωριά...............................
»Αύτά δλα τά άποθηκεύσα εν καί ήθέλα εν νά τά εταφέρω εν είς
Ραιδεστόν προς πούλησιν. Άρχίσα εν νά κουβαλού ε ν τό σιτάρι καί τό
κριθάρι έ βουδό αξα, διότι αυτοκίνητα, δέν ήλθαν άκό η είς τά έρη ας.
Μόλις κουβάλησα, εν 450 κιλά σιτάρι καί 360 κιλά κριθάρι καί τά βάλα εν
είς ίαν αποθήκην τής Γερ ανικής Τραπέζης, έφθασεν ία διαταγή τής κυ-
βερνήσεως νά έπιταχθούν τρόφι α διά τόν στρατόν, διότι άρχίσανε οί προ
ετοι ασίες τού βαλκανικού πολέ ου. ι’ αυτό στα ατήσα εν σφαλίσα εν
τάς άποθήκας χωρίς νά έ πορου εν νά εταφέρω εν ίαν όκάν πράγ α.
»"Α α αρχίσανε οί προετοι ασίες τού βαλκανικού πολέ ου ή κυβέρνησις
είχεν ανάγκην χρη άτων. Μας φωνάξανε καί προπληρώσα εν τρία ηνιά
τικα. Είχα δέ εγώ δικά ου λεπτά κα,ί έβγαλα καί τά πλήρωσα χωρίς νά
πουλήσω ία οκά πράγ α. Είς τάς 10 Όκ,τβρίου κατέλαβεν τήν Θράκην
ό βουλγαρικός στρατός, τά δέ έρη ας τά κατέλαβεν ό εθελοντικός στρα
τός τού ΙΊρωτογέρωφ21 καί διά ιας καταλάβανε τάς άποθήκας ώς τουρ
κικήν περιουσίαν καθώς καί ας πήραν καί τά κλειδιά. ια αρτυρήθη εν
έν έσω τού Ρωσικού προξένου είς τόν Νο άρχην τής Ραιδεστού, βουλ
γαρικά ονο άζονταν νατσάλνικ, άλλα αυτός ήθελεν νά δωροδοκηθή καί έ
πρότεινε υστικά έ έναν πράκτοράν του, ότι νά τού δώσω 100 λίρες χρυ
σές καί νά άς παραδώση τάς άποθήκας, όπως καί τού έτρησα 100 λίρας.
’Έπιασα, καί έ ίαν ά αξα πολυτελείας, πήκα εν έσα καί οί δύο καί
πήγα εν είς τό Π άνιδον όπου είχεν τήν έδραν του δ Πρωτογέρωφ. ’Αφού
φάγα εν, γλεντήσα εν, ιλήσανε βουλγαρικά καί έ ειπεν δτι θά ού δ·ώ-
ση τά κλειδιά, αλλά έ τό σή ερον καί έ τό αύριον νά έ τά δώση πέρα-
σεν ένας ήνας. Κατόπιν από έναν ήνα έ φώναξεν καί έ τάδωσεν χωρίς
νά εύρω εν τίποτε είς τάς άποθήκας. Μόνο κάτω κάτω τά άποπάτα αφή
σανε καί αυτά ισοχαλασ ένα........................................................ .........................
». έν άς έφθασεν αυτό όπου πάθα εν αλλά πήγανε καί είς τό Τσα-
ναξή όπου είχα τήν πετρελαιο ηχανή. ’Αφού τήν επιτάξανε έπί ένα ήνα
καί άλεθεν διά τόν στρατόν, διότι βρήκαν 90 τενεκέδες πετρέλαιον έργα-
σθήκανε τήν ηχανήν έως ότου τελείωσαν τά πετρέλαια καί τήν άφησαν,
διότι δέν πορούσαν νά εύρουν άλλα πετρέλαια ένεκα τού αποκλεισ ού. Ε ί
χα καί 250 κιλά σιτάρι «είς τήν αποθήκη καί 150 κιλά κριθάρι καί αυτά τά
πήρανε. Κατόπιν πήγα είς τό στρατηγεΤον δι’ αύτά δπου πήρανε άπό τήν
ηχανήν καί έ δώσανε όπως θέλανε. ’Έ παιρναν 50 καί γράφανε ένα είς
τήν ράσπισκα22, τέλος πάντων οί, Βούλγαροι έ ζη ιώσανε 1000 λίρες χρυσές.
»Είς τό έτος 1913 καί είς τάς 14 Φεβρουάριου άπόθανε ή ητέρα ου.
Είχε δέ χιονίσει τόσον πολύ, δπου επιασεν ενά ισι έτρον χιόνι καί επειδή
Χρονικό Γεω ργίου Ρετσιπέρογλου 215

δέν πορούσα εν νά εταφέρω εν τδ λείψανον είς το νεκροταφείου, άναγ-

κασθήκα εν νά τδ θάψω εν έξω άπό τήν εκκλησίαν τής Π αναγίας. "Ητον
δέ ή Π αναγία ετόχων τής Ίεράς Μονής τής Ίβήρου23 του 'Αγίου Ό
ρους. Βρισκότανε δέ εις τήν απάνω άκρα τοΰ χωρίου ας είς τήν άκρα τής
συνοικίας Μαβρέντια.....................................................................................................
»Είς τό ίδιον έτος 1913, ένεκα τοΰ πολέ ου, δλοι οί έ ποροι δπου έ οί
ραζαν εταξόσπορον εις τήν περιφέρειαν ας συνά α και είς τά Γανόχωρα
έφυγαν δλοι εις τήν Κωνσταντινούπολιν και ήθελεν είνουν τά χωρία άνευ
σπόρον και όλος ό κόσ ος θάλα χάση τήν εσοδεία τών κουκουλίων αυ
τού τοΰ έτους. Έπειδή προβλέπα εν αρκετό κέρδος, άποφασίσα εν νά φέ-
ρω εν λαθραίως εταξόσπορον και νά οιράσω εν είς τά χωρίαν τής περι
φέρειας ας καί είς δλα τά χωρία τών Γανοχώρων, εγώ καί κάποιος Ευ
στράτιος Άποστολίδης... άλλά κ α ι.είς αυτήν τήν έπιχείρησιν δπου έλπίσα-
εν νά βγάλω εν τήν ζη ίαν οπού ας κά ανε οί Βούλγαροι... δέν πορέ-
σα εν νά άποφύγω εν. Ή ανα ένη πυρκαϊά τοΰ πολέ ου άς κατέκαψεν,
διότι έξοδέ'ψα εν άρκετά λεπτά καί ά α έπλησίασεν ό τρυγητός τών κουκου
λίων χάσαι εν τό παν. Χάλασεν ή Ελλάς τήν συ αχίαν έ τήν Βουλγαρί
αν, κηρύχθηκε ό έλληνοβουλγαρικός πόλε ος, αναγκάσθηκε ή Βουλγαρία
νά βκκενώση τήν Θράκην καί άποσύρη τά στρατεύ ατά της. Καί ά α, άπε-
σύρθησαν τά βουλγαρικά στρατεύ ατα άνακατέλ,αβον τήν Θράκην τά τουρ
κικά στρατεύ ατα, τά όποια ά α ήλθαν εταχειρίσθηκαν τό πΰρ καί τόν σί
δηρον τής καταστροφής καί τοΰ φόνου. "Ηλθαν δέ είς τάς 25 ’Ιουνίου, ό
λις άρχισεν δ τρύγος τών κουκουλίων.
» Ά α ήλθαν λοιπόν και αρχίσανε νά λειτουργούν τά δικαστήρια ένε-
σπείρανε τόν πανικόν είς δλην τήν Θράκην. Έξαπόλυσαν χωροφυλάκους νά
ζητούν δεξιά καί άριστερά όσοι εργαστήκανε έ τόν βουλγαρικόν στρατόν
καί έ τά ελληνικά κο ιτάτα είς τό διάστη α τής κατοχής, διότι είς τό δι
άστη α δπου κατεΐχον τήν Θράκην οί Βούλγαροι, εΐχον υστικούς πράκτο
ρας οί Τούρκοι καί τήν παρα ικρήν κίνησιν τήν γράφανε είς τό 'Τπουρ-
γεΐον τών Στρατιωτικών είς τήν Κωνσταντινούπολιν ή είς τήν Καλλίπολιν
πολύ υστικά όνο αστικώς δπου έκα ναν οί "Ελληνες τής Θράκης. Καί ε
πειδή είς αυτό τό διάστη α ε είς συνεργασθήκα εν έ ελληνικά κο ιτάτα
καί κατόπιν έ τούς Βουλγάρους, ώς σύ αχοι, άλιστα ολας τάς κινήσεις
τοΰ τουρκικού στρατού ολας τάς εταδίδα εν είς τό βουλγαρικόν έπιτελείον,
οπως καί κατιατροποόθη ό τουρκικός στρατός καί πολλές φορές ήλθα εν είς
ένοπλον ρήξιν έ τόν τουρκικόν στρατόν.
»Αύτά δλα οί υστικοί πράκτορες τής Τουρκίας δλα τά γράφανε λεπτο
ερώς όνο α πρός όνο α- έξ αυτών τών ονο άτων δπου είχανε γρα ένα
οί υστικοί πράκτορες, είχανε έ ενα καί τόν Στράτη. ι’ αυτό ήλθαν οί
216 Ν ιχ, Α. Κ ω νσταντινίδη

χωροφύλακες καί ας ζητούσανε, κα'ι οποίον πιάσανε τον δικάσανε έ τήν

ποινήν τής έσχατης προδοσίας. Ε άς δέ τούς δύο άς ζητούσανε ώς αρχη
γοί, και ά α άς συλλα βάνανε ήθελον άς κρε άσουν δπως κρέ ασαν καί
άλλους. Τότες άποφασίσα, εν νά άφήσω εν τά κουκούλια καί έτερα άλλα
ε πορεύ ατα... καθώς καί άλλα πολλά, τά άφήσα εν καί φύγα εν... Ε π ε ι
δή τά αποσπάσ ατα τά όποια άς ζητούσανε, πιάσανε πολύ σφιχτά, έρχόν-
ταναν -τρεις φορές τήν η έραν καί πατούσανε τό σπίτι, αναγκάσθηκα νά
φύγω είς τό βουνό καί νά τά αφήσου δλα... "Εφυγα δέ είς τό βουνό είς τάς
2 Ιουλίου καί έ εινα είς τό βουνό έχρι τάς 6 Αύγουστου, διότι δέν ή
πορούσα νά εύρω τρόπον νά φύγω, ένεκα πιάσανε πολύ σφιχτά δλα τά πα
ράλια έρη.
»Μάς πήρεν λοιπόν (ένα καΐκι) είς τάς β Αύγούστου τού 'Αγίου Σω-
τήρος τό βράδυ, άπό ένα απόκεντρου έρος όνό ατι Συκιές καί τό πρωί,
πολλά πρωί, άς πέρασεν αντίκρυ εις τά Π αλάτια...........................................
»Άφού άς πέρασεν είς τά Παλάτια είς ένα χωρίον τών Μαρ αρονη
σίων, αύτος (ό ναυτικός) τήν ιδίαν στιγ ήν έφυγεν νά έλθη είς Ρού ελην.

»Είς τάς 16 Αύγούστου φόρτωσε ένα καΐκι άρ αρα διά τήν Κωνσταν-
ντινούπολιν και έ αυτό πάρκα,ρα καί εγώ καί έφυγα διά τήν Κωνσταν-
τινούπολιν.

»Τό βράδυ ή ούρα 11 άλα τούρκα (είς τάς 30 Αύγούστου) φύγα εν άπό
τήν Κωνσταντινούπολιν διά τόν Περαία ( έ πλοΐο ρου ανικό καί έ δια
βατήριο τού ρωσικού προξενείου Κοονσταντινουπόλεως).

»"Α α έφυγα άπό τήν Κωνσταντινούπολιν ήλθεν τηλεγράφη α άπό τήν

αστυνο ίαν τής Ραιδεστοϋ είς τήν αστυνο ίαν τής Πόλεως, νά γίνη έρευ
να είς τά ξενοδοχεία, καί όλους τούς πατρ ιώτας ας δσοι ήτον είς τήν
ΙΙόλιν τούς αζέψανε είς τήν αστυνο ίαν καί τούς κάνανε ανακρίσεις...
»'Ά .α έπληροφορήθη ή κυβέρνησις ότι έφυγα είς τήν 'Ελλάδα άρχι-
σεν έτι περισσότερον νά στενοχωρή τό σπίτιον έ πρύφασιν ότι χρεώστουσα
400 λίρες διά τήν δεκατίαν οπού ειχα παρ ένην, ενώ διά βασιλικού δια
τάγ ατος όσοι χρεωστούσαν διά δέκατα είς το έτος 1912 είς τήν βουλγα
ρικήν κατοχήν, τά ειχεν χαρίσει, διότι τά περισσότερα δέκατα τής Θράκης
τά παίρνανε οί όθω ανοί πέηδες· καί όταν ήλθαν οί Βούλγαροι δλα τά
κατάσχον ώς τουρκικήν περιουσίαν καί δι’ αυτόν τόν λόγον δώσανε όλοι. οί
πέηδες αΐτησιν είς τήν κυβέρνησιν καί άναγκάσθηκεν ή κυβέρνησις νά τά
χαρίση. ι’ αύτόν τόν λόγον άναγκάσθηκεν ή γυναίκα ου νά συνεννοηθή
έναν δικηγόρον... Τό δικαστήριον έδωσεν τήν άΟώωσίν ου άλλα τό κο ι
Χρονικό Γ . Ρετσιπέρογλου 217

τάτο θέλησεν νά έ έκδικηθή αύθαιρέτως καί είς τήν 16 Μαρτίου τοΰ

1914 πήγανε πατήσανε το σπίτι τδ παντοπωλεΐον... καί άφού πήρανε άπδ
τό σπίτι oka τά κινητά είς ρούχα καί είς έπιπλα, πήρανε 6,τι πράγ α βρή
κανε είς τδ παντοπωλεΐον καθώς καί δσ·α πανιά, τσίτια καί νή ατα. 'Ό λ α
τά πίρανε, πήγανε είς την αποθήκη όπου είχα τά ρακιά καί τά κρασιά καί
τραβήξανε τις κάνουλες καί τά χύσανε, πήρανε όσα πρόβατα είχα καί γ ί
δια, ένα άλογο καί τρεις αγελάδες. Π ήρανε άπδ τδ χωριό 30 άλογα έ
τούς κυράτσηδες24 ωσάν κερβάν25 καί τά πήγανε είς Ραιδεστόν, τά όποια
άλλα κρατήσανε οί ίδιοι καί άλλα πωλήσανε τούς δέ κυράτσηδες όπου πή
γανε τά πράγ ατα φορτω ένα είς Ραιδεστόν ούτε κάν τούς πληρώσανε.
. . »Καθίσα ε, λοιπόν, είς τόν ΓΙεραία καί είς τάς ’Αθήνας 3 ήνας έως
ότου έσυ φωνήσανε τήν ειρήνην ή Ελλάς καί ή Τουρκία καί εδόθη ή ερι
κή α νηστία είς τούς πολιτικούς καταδίκους..........................................................
»Είς τάς 26 Νοε βρίου φύγα εν άπό τόν Π εραίαν διά τήν Θεσσαλονί
κ η ν αφού περιηγηθήκα εν αυτήν, κατόπιν πήγα εν είς τδ Κιλκίσιον δπου
έγινε ή εγαλύτερα άχη έ τούς Βουλγάρους ενώ ακό α τά πτώ ατα
τών Βουλγάρων ήτον νωπά, τό δέ Κιλκίσιον ήτον παντελώς καΐεστρα έ-
νον. Τά ίδια εΐδα εν καί είς τάς Σέρρας και είς τό Σιδηρόκαστρον, διότι είς
τήν ανώ αλον όπισθοχώρησίν τους ο'ι Βούλγαροι έκαιγαν, ε'φόνευαν καί
κατέστρεφαν τό παν................................................................................ ......................
»Οί ή ερες παρέρχονταν καί τά φύλλα τών εφη ερίδων ας γράφανε
τάς ένεργείας τοΰ κο ιτάτου προς έξόντοχπν τού ελληνισ ού τής Θράκης.
‘Έλαβα δέ καί επιστολήν άπδ τήν γυναίκα ου, άπδ τδ χωρίον, ή ο
ποία έ έγραφεν όλα τά συ βάντα τά όποια συνέβησαν καί είς τήν κατά-
στασιν τήν οποίαν εύρίσκυνταν. ιά ιας τής έγραψα νά σηκωθή νά φύγη
νά έβγη είς τήν Πόλιν καί κατόπιν νά ελθη έδώ καθώς καί τδ έπραξεν.

»"Α α φθάσανε λοιπόν είς τήν Θεσσαλονίκην ή οικογένεια, τούς έδέ-

χθη είς τήν κά αραν όπου βαστούσα, καί κατόπιν είς τάς 16 Μαΐου τοΰ
έτους 1914 διώξανε ολόκληρον τδ χωρίον καθώς καί τά πέριξ χωρία α
ζί όλα: Πάνιδον, Κά βον, Ναΐπγιον, Σχολάριον, Τσαναξή, Σι ιτλή, Γενι-
τσέκιον, Καστά πολην καί ούτω καθεξής. Καί ήλθανε όλοι είς τήν Μα
κεδονίαν καί είς τήν Θεσσαλίαν καί ολίγοι είς τήν ΙΤαλαιάν Ελλάδα. Τό
τες ή ελληνική κυβέρνησις αναγκάσθηκε νά τούς δια οιράση άλλους είς
τήν ρά αν, άλλους είς τάς Σέρρας καί άλλους είς τήν Βέροιαν, Κοζάνην,
Νάουσα, Χαλκιδικήν καί πολλούς είς τά έλληνοβουλγαρικά, τούς δέ χωρι
ανούς ας έστειλεν ερικούς είς τήν ρά αν καί ερικούς είς τά βουλγα
ρικά. σύνορα.....................................................................................................................
»Είς τό έτος 1914 κατά ήνα Ιούλιον ήρχισεν ό πανευρωπαϊκός πόλε-
218 N ix. Α. Κ ω νσταντινίδη

ος, καί επειδή εταξύ τοΰ Βενιζέλου καί τοΰ Βασιλέως ήρχισεν ή συζή-
τησις περ'ι τής ούδετερότητος καί τής συ αχίας· υ έν Βασιλεύς ζητοΰσεν
τήν ουδετερότητα, ό δέ Βενιζέλος τήν συ αχίαν ετά τής Ά ντά ντ καί διά
τοΰτο έπήλθεν ρήξις. "Ενεκα τής ρήξεως καί ένεκα κηρύχθηκεν ό πόλε
ος, έπήλθε εγάλη κρίσις καί αεργία καί διά τοΰτο έπήλθεν εγάλη στά
σις είς ολην τήν αστικήν τάξιν.................................................................................
»Τόν Σεπτέ βριον έως τόν Νοέ βριον τοΰ έτους 1915 δπου ήλθεν εδώ
ό άγγλογαλλικός καί ιταλικός στρατός, τότες άνοιξαν οί δουλειές από τό α
γαζί. Είς τάς κατασκηνώσεις πιολούσα εν διάφορα πράγ ατα αυτό
δέ διήρκησεν δύο ήνες, κατόπιν άς απαγορέψανε, διότι άγοράζα εν δι
άφορα πράγ ατα τοΰ στρατού: ροΰχα, γλυκά, κρέατα καί διάφορα τά ο
ποία, τά εταπωλούσα εν καί κερδίζα ε ν αρκετά. ι’ αυτό ας απαγορέ
ψανε. Είς τάς 14 Αύγουστου τοΰ έτους 1916 ά α έφυγεν τό παιδί ό Νικο-
λής είς ’Α ερικήν, εγώ όνος ου δέν πορούσα είς τό αγαζί καί επειδή
τό ψω ί ήρχισεν νά γίνεται έπιζήτητον, αναγκάσθηκε ή κυβέρνησις νά τό
κάνη έ δελτΐον 50 δρά ια τό άτο ο ν τήν η έραν καί είς τούς πολυ ελε-
στάτους οίκογενειάρχας ήτον πολύ δύσκολον νά τά φέρουν βόλτα. Μόνον
όσοι. εργάζονταν είς τάς εργασίας τών συ άχων άφοΰ έπαιρναν 5 δραχ ές
τήν η έραν, ίαν κουρα άναν26, ανάλογο καφέ καί ζάχαρη, ρύζι, είχαν
δέ καί πολλά τυχερά άπό τούς στρατιώτας τών συ άχων... αποφάσισα
καί πούλησα τό αγαζί... "Επιασα δουλειά... ώς ξυλουργός... έπαιρνα δέ 5
δραχ ές τήν η έραν, ία κουρα άνα άσπρη, 25 δρά ια ζάχαρη, ανάλογο
καφέ, 25 δρά ια ρύζι· άπό δέ τούς στρατιώτες παίρνα εν κρέατα, γλυκά
καί πισκότα καί πολλά είδη ρουχισ ού έ δώρα ή καί έ πολύ εξευτελισ έ
νη τι ή. Έ γώ δέ είχα τρεις στρατιώτες τούς οποίους πήγαινα κάθε πρωί
150 δρά ια, κονιάκι κρυφά καί έ δίνανε 4 κουρα άνες άσπρες, διότι αύτοί
ήτον είς τούς φούρνους δπου βγάζανε τήν κουρα άνα................ι.......................
»Είς τάς 6 Αύγούστου τοΰ έτους 1917 έγινεν ή εγάλη πυρκαϊά είς
τήν Θεσσαλονίκην καί κάηκεν τό έν τέταρτον τής πόλεως. Κατόπιν τό έ
τος 1918 κατά Μάρτιον έγινεν ή ανακωχή καί πάψα εν άπό τήν εργασίαν
είς τάς 20 Μαρτίου τοΰ έτους 1918.
»Τό έτος 1920 δπου κατέλαβεν τήν Θράκην ο ελληνικός στρατός καί
κατά Αύγουστον, άς ειδοποίησαν δτι κατελήφθη ή πατρίς ας καί πρέ
πει νά έπιστρέψετε είς τά έρη σας· ά α δέ 'έ εΐς άκούσα εν δτι. έλευθερώ-
θη ή πατρίς ας καί δτι θά έπιστρέψω εν, αρχίσα ε ν νά έτοι αζό εθα......
Είς τάς 2 ’Οκτωβρίου ήλθεν ένα πλοΐον όνό στι «Μακεδονία», τό όποιον
βεβαίως έστειλεν ή κυβέρνησις, άς δώσανε διά τρεις η έρες τροφήν καί
πρώτην αποστολήν φύγα εν η είς άπό τήν Θεσσαλονίκην................................
»"Α α βγήκα εν είς Ραιδεστόν, τό πανδοχεών δπου είχα καί τήν τα-
Χρονικό Γ. Ρετσιπέηογλου 219

βέρνα. τήν είχαν καταλάβει 'Έλληνες στρατιώτες κα'ι επειδή πήγα εν ε είς
και έπρεπεν νά ας τά παραδώσουν ώς ιδιοκτήτες, δώσα.ιιεν είδη σι ν εις τδ
φρουραρχείον και δ ια α ρτυ ρή δη εν. . διέταξεν δέ τα φρουραρχεΐον και εκ
κένωσαν.............................................................................................................................
»Τόν πρώτον χρόνον δπου πήγα εν, επειδή ήτον δλα κατεστρα ένα
πολύ ύποφερα εν, άλλά τδ δεύτερον δ ιας ήτο πολύ εύτυχισ ένον, διότι πο
λύ έπέτυχεν όλη ή εσοδεία. Τδ *να 12 καί 15 έως 20 έδωσεν καθώς καί
τά κουκούλια, κεράσια καί τά σταφύλια, διότι τά περισσότερα δένδρα καί
α πέλια τά είχαν καταστρέφει οί Τούρκοι. 'Ό λ α αυτά ολίγα δπου έ ειναν
έδωσαν καρπόν τετράδιπλον, άλλά δέν ήτον τυχερόν νά τά απολαύσουν έ
τήν ησυχίαν οί άνθρωποι παρά τά αφήσανε καί φύγανε κακήν κακώς. 'Ά
α λοιπόν άρχίσα εν και κανονίζα εν τάς εργασίας ας, ένέσκηψεν ή ι
κρασιατική καταστροφή ή οποία παρέσυρεν καί ή ας είς τήν Θράκην.

»Μόλις αρχίσανε τά αλώνια καί δ ύλος άρχισεν κάργα νά άλέθη, κα

τά Αύγουστον έγινε ή συ φορά τής Μικράς Ά σΐας. "Αρχισε δ πληθυσ ός
νά περνά είς τά έρη ας καθώς καί δ στρατός νά έρχεται πανικόβλητος.
Τόν δέ πληθυσ όν ή κυβέρνησις τόν διε οίρασεν είς δλα τά παράλια χω
ρία τής Θράκης.............................................................................................................
»Κατέβηκα είς Ραιδεστόν, είδα δτι τά πράγ ατα ήταν ανώ αλα, άλ
λά δλοι οί άξιω ατικοί συνά α καί ολον τό· δικαστήριον άς έδιδε υποσχέ
σεις δτι ην φοβείστε καί θά είνω εν είς τήν Θράκην, ή Θράκη είναι δι
κή ας.
’Αφού έπληροφορήθην πλέον δτι. ή Θράκη είναι δική ας άπό πολλούς
στρατιωτικούς συνά α δέ και πολιτικούς, άπε φάσισα καί ψούνισα ε
ρικά πετρέλαια καί. έπέσΐρεφα πίσω είς τό Ναΐπγιον, διότι καί είς τήν
ηχανήν έπεσεν πολύ δουλειά, άπείχεν δέ τό Ναΐπγιον άπό τήν Ραιδεστόν
ώρες τρεις. Οί χωρικοί έ ανυπο ονησία έ περι ένανε νά άθουν, άν καί
έγραφαν τά φύλλα δτι νά ήν άνησυχή ό πληθυσ ός καί δέν θά φύγω εν
άπό τήν Θράκην τούς πήγα καί εγώ ρητώς τάς καλάς ειδήσεις δτι, εί εθα
εξασφαλισ ένοι, εκείνο τό βράδυ ειχα εν δλοι γλέντι. Αέν παρήλθεν δ ως
5 η έρες καί ήλθε ία διαταγή, δσοι ξένοι ικρασιάτες είναι είς τά χωρία
νά συγκεντρωθούν είς τάς παραλίους πόλεις καθώς καί εγινεν είς διάστη
α 4 η ερών. Τήν 5ην η έραν ήλθεν ένας χωρικός άπό τήν Ραιδεστόν καί
άς είπεν δτι δλοι. οί χωροφύλακες άπο τούς σταθ ούς σηκωθήκανε. Αέν
τόν πιστέφα εν καί τήν άλλην η έραν πολλά πρωί άνέβηκα τό άλογον καί
πήγα έως τδ Π άνιδον διά νά παρα,δειγ ατισθώ, διότι τό Π άνιδον άπείχεν
ίαν ώραν άπο τα Ναΐπγιον. Ά α πήγα ό ως είς τά καφενεία, είδα δλους
τούς ανθρώπους αζε ένους καί. νά συσκέπτωνται καί άλλοι νά κλαίγουν, τά
220 Νικ. Α. Κ ω νσταντινίδη

δέ γυναικόπαιδα εις εγίστη ν ανησυχίαν. Τούς ρώτησα τί συ βαίνει και

έ συγκινη ένην καρδΐαν δλοι έ απάντησαν: «δέν βλέπεις τί πάθα εν,
όλοι Ο'ί χωροφύλακες τοΰ σταθ ού συνά α καί ό σταθ άρχης ας άφησαν
καί έφυγαν νύκτα,, οί δέ Τούρκοι άρχισαν ένοπλοι νά περιφέρωνται». Τό
τες... έπέστρεψα. εις τό Ναΐπγιον. Εις τό Πάνιδον έπήρχον ολίγοι κάτοι
κοι Τούρκοι τούς οποίους, εάν καί ήτον τόσον φιλήσυχοι τούς είδα δ ως
πολύ εξαγριω ένους. Αυτά δέ δλα ά α πήγα είς Ναΐπγιον αζεύτηκαν οί
χωρικοί καί έ ρωτούσαν τούς είπα δτι δ'ΐατρέχο εν κίνδυνον καί πρέπει
νά ετοι άζο ε θα, διότι δέν έχο εν κα ίαν ασφάλειαν καί τήν ιδίαν ώραν
βρήκα δύο κυράτσηδες καί φόρτωσα.......................................................................
»Μέρα πάρα έρα άρχισε ό τουρκικός λαός νά έξαγριώνωνται εις τά
εξω έρη, ό δέ ελληνισ ός νά συγκεντρούνται δλοι είς τάς παραλίους πό
λεις καί κω οπόλεις. Ό δέ στρατός καί οί χωροφύλακες έρα παρά έρα
νά φεύγη, δ δέ τουρκικός πληθυσ ός αφού έλεηλατούσε τά ελληνικά χω
ρία δπου έκκενούσαν οί 'Έλληνες καί έφευγαν άπό τά εσόγεια είς τά πα
ράλια........................................................................................................................ ..
»’Αφού είς 2 και, 3 η έρας δέν άφησαν ούτε ένα παλαιόν καρφί είς τά
ελληνικά χωρία, αζευτήκανε ίαν η έραν πλήθος πολύ άπό δλα τά τουρ
κικά χωρία καί κάνανε συ βούλιου νά οπλιστούνε δλοι καί τήν νύκτα νά
προσβάλουν τό έρος δπου ήτον δ ελληνικός πληθυσ ός άοπλος, συγκεν
τρω ένος. Ά φ ού τόν πετσοκόψουν καί ατι άσουν αυτόν κατόπιν νά τόν
λεηλατήσουν. Καθώς ίαν Παρασκευήν δπου γίνεται παζάρι ε,ίς τήν Ρ α ι
δεατόν είς τήν τουρκικήν συνοικίαν, κιο ούρ παζάρι27, ένα πρωί αζεύ
τηκε από δλα τά πέριξ τουρκικά χωρία πλήθος πολύ είς τό παζάρι, δήθεν
διά νά ψωνίσουν, αλλά αυτοί είχαν συνεννόησιν νά λεηλατήσουν τήν νύ
κτα τάς έλληνικάς συνοικίας. Αυτά βλέποντας οί "Ελληνες τής Ραιδεστού
εκείνην τήν η έραν, δλοι συγκεντρωθήκανε είς τήν συνοικίαν δπου είναι
είς τήν παραλίαν, βεβαίως ελληνική καί αρ ένική συνοικία. ’Αλλά ώς έκ
θαύ ατος23 εκείνο τό βράδυ, ώρα κατά τάς 10 άλα τούρκα, έφθασεν ένα ’Αγ
γλικόν πλ,οΐον έκ τού οποίου έξήλθον τουλάχιστον 1000 στρατιώτες "Α γ
γλοι καί 500 χωροφύλακες καί αυτοί "Αγγλοι, οί όποιοι ά α πάτησαν έξω
διά ιας τήν ίδιαν στιγ ήν ένας άξιω ατικός έλαίβεν 120 στρατιώτες καί
50 χωροφύλακες καί έφυγαν έ αυτοκίνητα είς Μάλγαρα. "Ετερος έλα,βεν
άλλους 100 στρατιώτες καί 50 χωροφύλακες καί έφυγεν διά τήν Χαριόπο-
λιν, άλλος δέ διά τδ Αουλέ Βοργάζι καί άλλος διά τδ Κού βαον καί άλλος ά-
νελά βανε τή φρούρησιν τής Ραιδεστού. Καί έτεσι. οί Τούρκοι είνανε δλοι
παγω ένοι έ τά δολοφονικά σχέδιά των. Κανονίσανε ίαν ζώνην είς τήν
Ραιδεστό άπό τό Παλαιόν Βαλούκ Π αζάρι καί κάτω προς τήν παραλίαν,
δπου ήτον οί "Ελληνες συγκεντρω ένοι καί περι ένανε τά πλοία νά φύ-
Χρονικό Γεωργίου Ρετσιπέρογλου 221

γουν. έν είχαν δικαίω α νά πατήσουν οί Τούρκοι καθώς καί φύλαγαν καί

σκοποί είς τήν ζώνην. Καί ετά τρεις ή ερες ήλθαν ελληνικά πλοία είς τά
όποΐα παρκάρα ε καί φύγα εν καί όλις και ετά βίας έ πορέσα εν νά πά-
ρω εν όλίγην τροφήν, τά φορέ ατα ας, τά στρω ατοπαπλώ ατά ας καί
τά σπουδαιότερα έπιπλα. Τά δέ άλλα τά άφήσα εν καί τά πήραν όλα οί
Τούρκοι. Είς τίς 10 ’Οκτωβρίου ήλθαν πλοία καί αρχίσανε νά παίρνουν τόν
πληθυσ όν καί είς τάς 12 Όκτωιβρίου φύγα εν άπό τήν Ραιδεστόν, φθά-
σα εν δέ είς Θεσσαλονίκην είς τάς 16 ’Οκτωβρίου. Μείνα εν 2 η έρας είς
τήν παραλίαν τού τελωνείου καθώς καί χιλιάδες πλήθος έι εισκε είς τήν
παραλίαν, διότι δέν ευρίσκονταν κατοικίες........................................................... ».

Ν. Α. Κ Ν ΣΤ Α Ν ΤΙ Ν Ι Η Σ

1. Γιά τη θέση, της Ραιδεστοϋ καί τών χωριών της περιοχής της, που άναφέρονται
στ’ άποσπάσ ατα βλ. Μ. Μ α ρ α 6 ε λ ά κ η — Α . Β α κ ο λ α π ο ύ λ ο υ, αί
προισφυγικαί εγκαταστάσεις έν τή περιοχή Θεσσαλονίκης. Θεσσαλονίκη 1955, σ. 199
(Χάρτης Ραιδεστοϋ - Π εριστάσεως),
2. Πληροφορίες γιά τό Νεσχώρι βΤ. στοΰ Ε ύ σ τ ρ . Ζ ή σ η , ιάφορα Αύδη
ίου, «Θρακικά», (1 9 4 4 )3 5 7 , δπου άναφέρεται δτι δέν είναι γνωστό πότε τό χωριό
κτίστηκε άπό κατοίκους τοΰ Αύδη ίου.
3. Σέ έκθεση τοΰ Φιλεκπαιδευτικού Συλλόγου Ραιδεστοϋ έ χρονολογία «17 ’Ι α
νουάριου 1874», γίνεται λόγος γιά σχολείο στό Νεσχώρι, βλ. σχετικά Φ. Μανουηλίδου,
Ραιδεστός, «Θρακικά», 2 4 )1 9 5 5 )5 6 .
4. 'Ο δάγκειος πυρετός, επιδη ική νόσος.
5. Ε·. Ζ ή σ η ς , ιάφορα Αύδη ίου, δ.π., 6 )1 9 3 5 )3 7 8 , άναφέρει την ύπαρξη ερ
γοστασίου τών αδελφών Χριστοδουλίδη στο Λύδή ι καί προσθέτει δτι ολόκληρο το
καλοκαίρι τό χωριό βρισκόταν σέ διαρκή κίνηση καί οργασ ό.
6. Γενικά γιά τό χωριό αυτό τής Ά ν α τ , Θράκης β*. Ξ. Ζ ή σ η , ιάφορα Αύδη
ίου, «Θρακικά», 5 )1 9 3 4 )3 3 7 — 358, 6 (1935) 36·9— -382.
7. Π ρόκειται γιά τήν τουρκική ονο ασία «Ναΐπκιοϊ» τοΰ χωριού "Αγιος Ευθύ ιος,
βλ. Φ. Μ α ν ο υ η λ ί δ ο υ , δ.π., σ. 134.
8. Καπάρα— προκαταβολή (άπό τήν ίταλ. capara- βλ. Ν. Π . Ά ν δ ρ ι ώ τ Ι η ι ,
’Ετυ ολογικό λεξικό τής κοινής Νεοελληνικής^ ’Αθήνα 1951, στή λ έξη ).
9. Γνωστό τουρκικοί νό ισ ο, παλαιύτερα χρυσό, ίσο έ τουρκική λίρα, αργότερα
άργυρό, ίσο έ τό πέ πτο τής τουρκικής λίρας.
10. Γνωστό τουρκικό νό ισ α ισοδύνα ο έ τό ένα εκατοστό τής λίρας, ίσο ε
σαράντα παράδες.
11. Πρίόκειται βέβαια γιά τόν άτυχο πόλε ο τοΰ 1897, πού άρχισε, δπως είναι
γνωστό, στις 8 ’Απριλίου καί τελείωσε ετά ένα ήνα, στις 8 Μαΐου.
1)2· Ειδικά γιά τό βάσκα α ( ά τ ι ) στήν Ά ν α τ . Θράκη βλ. τά δη οσιεύ ατα
τοΰ καθήγη,τή . Α. Π ε(% ρ ο| π! σ(ύλ> υ·, Ααο)γραιφικά Σκποΰ, Ά νατ.ι Θράκης;,
« Ά ρ χ . Θρακ. Λαογρ. Γλώσσ. Θησ.», 5 )1 9 3 8 — 1939) 166, Λασγραφικά Σκοπέλου— Π έ
τρας Ά ν α τ . Θράκης, δ.π., 8)1 9 4 1 — 1942) 163— 164, Λαογραφικά Μαΐστρου Ά ν α τ .
Θράκης, δ.π., 9 (1942— 1943)188.
222 Ν ικ. Α. Κ ω νσταντινίδη

13. Γ ιά τό άεροβάφτισ α βλ. . Α. Π &τ .ρι,ο π ο ύ λ ο υ, Λ αϊκές δοξασίες γιά

τό βάπτισ α, «Είς νή ην Κ. Ά άντου», ’Α θήνα 1960, σελ. 519, δπου ση ειώνεται
οτι σηΓ/.ώνουν τό βρέφος τρεις φορές στον έρα, κάτω άπό ενα εικόνισ α λ έγοντα ς:
«Είς τό δνο ,α τοΰ Π ατρός καί τοΰ Τ'ίοΰ και τοΰ 'Αγίου Π νεύ ατος, βαφτίζεται 6 δού
λος τοΰ Θεοΰ»,
14. Γιά τή ονή αυτή βλ. Ε·. Ζ ή σ η , Μ ετόχια τής Μονής ’Ι,βήρων «Θρακικά»,
1 0 )1 9 3 8 )2 9 3 , (δπου γίνεται λόγος καί γιά τό Ν&οχώρι πού άναφέρεται καί ώς Νεο-
χοοράκι.
15. Τό δεκατη όριο, t o δέκατο έρος πού δινόταν ό>ς φόρος, προπαντός στά ε’ισο-
δή ατα τών γεωργικών προϊόντων. 'Θ φόρος αυτός ανέκαθεν ήταν βαρύς περισσό
τερο άλιστα δταν ή εσοδεία ήταν κακή. Οί 'γεωργοί ήταν υποχρεω ένοι νά παραδίνουν
στό κράτος ή στούς ενοικιαστές τών φόρων τό δέκατο έρος τής εσοδείας τους.
16. Ταχσιλντάρης ή ταξιλντάρης — είσπράκτορας (άπό τό τουρκ. ‘tahsildlaa’).
1ί7. Μ αξούλι εσοδεία (άπό τό τουρκ. maiM'SUil' (βλ. Ν. Λ. Ά νδριώ τη, δ.π.,
στή λ έξ η ).
18. Τσέτες ληστοσυ ορίτες (άπό τό τουρκ. ςθφβ’ βλ. Ν. Π . Ά ν δ ρ ι ώ τ η ,
δ,π., στή λέξη ) εδώ ση αίνει τήν εργατική ο άδα.
19. Τραγου άνος — διερ ηνέας, εδώ δ αρχηγός εργατικής ο άδας’ πρβλ. Ε λ π ι
ν ί κ η ς Σ α ρ ά ν τ η!— Σ τ αι , ο ύ λ η, Γυναικεία έργα, «Λαογραφία», 8 (1 9 2 1 )
562, δπου ή λέξη δραγοι άνα έ τήν ίδια ση ασία.
20. Ό Γ . Ρετσιπέρογλου δίνει λάθος τή χρονολογία’ τό γνωστό κίνη α τών Νεο-
τούρκων πού ανάγκασε τόν Χα ίτ νά έπαναφέρη τό Σύνταγ α τοΰ Μιδάτ στήν Τουρκία
εκδηλώθηκε, δπιος είναι γνωστό, στή Μακεδονία στις 10 ’Ιουλίου 1908.
21. Βούλγαρος στρατηγός καί πολιτικός (1867— 1 9 28), έλος τής Κεντρικής ’Επι
τροπής τοΰ Βουλγαρικού Κο ιτάτου. Έ λαβε έρος στούς βαλκανικούς πολέ ους ώς
έφεδρος αξιω ατικός.
22. Ράσπισκα = απόδειξη, διπλότυπο· (β ο υ λ γ.).
23. Ε. Ζ ή σ η , δ.π., σελ. 288, ση ειώνεται δτι ή ονή Ίβήριον είχε στή Θράκη
ετόχια τι ώ ενα στή νή η τής Θεοτόκου τής Πορταίτισσας.
24. Κυράτσηδες — αγω γιάτες κυρατζήδες (τουρκ.).
25. Κερβάν — εφοδιοπο πή, καραβάνι (τουρκ.).
26. Γιά τήν ετυ ολογία τής λέξης βλ. A. I. T hab oreis, E tym o lo g i'a , «’B yzan'td-
ndisiohie Zieitecihiraiit», 55 (1962) 245·— 247, καί X. I I . Σ υ ε ω ι ν ί δ η , 'Η έτυ ολο-
λογική αρχή τής «κουρα άνας», «Μακεδονικόν ΤΙ ερολόγιον», Θεσσαλονίκη 1965, σελ.
129— 136.
27. Κιο ,ούρ παζάρι πτ: καρβουναγορά (τουρκ.’ πρβλ. Μ. Μ α ρ α β ε λ ά κ η —
A. Β α κ α λ ο π ο ύ λ ο υ, Α ί προσφυγικαί εγκαταστάσεις έν τή περιοχή Θεσσαλο
νίκης, Θεσσαλονίκη 1955, σελ. 370.
28. *0 απλοϊκός συντάκτης τοΰ αποσπάσ ατος δέν πορούσε βέβαια νά άντιληφθή
τήν πολιτική σκοπι ότητα (ορισ ένων ενεργειών τών Μεγάλοιν υνά εων κατά τήν
κρίσι η εκείνη περίοδο, καί αποδίδει ερικές άπό τίς σκόπι ες επε βάσεις τους σέ θαύ α
ή σέ σύ πτωση.
Χρονικά Γ . Ρετσυτέρογλου 223

■ Υ V ::, <.·:. ψ χ ^ ^ Ζ ^ . ■■)

■<>' WM t-iji'i*. >■.-■(■/.--*■.·■· £&■ , Κί,ί > Λ>%, -V* ·%:·ϊ

Ρ ϊ | :-λνί· ,ϊ* ;U V
/>* k ,^ - ϊ ;!>?:■ <'· -.'·:·< 5 * γ .. « , ; *..#!> s φ r.f,« .. ,»v‘i φ ΐ φ ? «Γ!Υ Α φ φ :

>MV
-ΐ*,:.7>(Λί·ι.
, . ·· -
; ^ *i iAft#iv,.rf ■' ί ·;. if i/ (!%*■ ■-. &ί
■ , '

S' ΜΜ ■' ■■■'■■■/i:■' >

.k *w 'ψ ^
Yp:* Φ . :/1 & 'φ ψ ά r * i f /$?Γ*β·Μ φ β ^ Λ
^ !*«*' J e w L·· !*r.
Μ ,, . . ■

*·Ή V * **'*'
Λν^ί?

X-Cv,·
β '> ( . >···

ώ:<*:ν,ί ·'■>ν >>·»■w . ψ /*»·>« ώ ;α^

Φ (%$$ t^.L··^*·*·· :φ β 0 .φ β ]0 β Μ $ β :Μ/ h
 Ν ικ. Α. Κ ωνόταντι/νίδη
224
Χρονικό Γ . Ρετσιπέρογλου

·»> 4 f - f.
hi ί\.-*ν ; / ί· ν;ε . >-:!/ y / rv >£. ,r ,·>

: &,£.{!£*j y ■> ' κκ ·**' * ?·- ' , >■’:■!*>'*>6*** ,Γ2** ϊ·>·

ν :ε ό ν .■?:«■<,. ί , | , < : · ' ^ ,.ί ν> > S* ' ‘ύ

.··;«. ?**
: '■ : , :”; " ' . ' /■>·?: ί
Α,ν ?.*«*/ %tif W., yt-gPVte/i *■■<
■■*■<
■ ' ¥■*&
tAv" -W ^ *| •ωΤ ,ω'.ωΛ
# ■ ;· ' , « '··>' \ ft ·?.■.<ii - t - i / .:%··!■” ' * · '-'? ;· > · · · ···■

jtew ri:'Xi grfym . ( fiy u A fsu Μϊψ, < Ja *··:<» : # f έ’ i VM·

2 ύ*>?:Λ >>;ί· ίγ «>,·';/>·.■· K t; ...< · « - * - « ·+:·.■->.-·- 3 4 # ·# j f -ψ h

- „,/(m .(«'»· Afeft: ά « ;*γ ΐ# · ■ ;

ώφν..;/}/ .j 4 .·*· .W;|*:· ν Αβ-ί ί? ^ *#/,* # φ ;*.- - ί.<?:
.... ^ ί^ψ£§*?0** <
χ ":w ■:·'ί'

i iS * , · : ®
«Μ Λ ^Λ ί^Λ ^νΐ»
■· ■<■:■»■■:·:. -χ·:
'': ..· > κ ■■:..· : :■ ν . , . ,.
>1'.....................
« >·ί( ο>·ν>^- V^W *V
, „* , -<Λ* ' Λ ’*' '***%< #* 'S
,···■': *■"' 'ύ
tow-Χ·. «Ρ! .>/· .>■ί,-χ. ·>.<ν Λ,\φ&ψ
::ύΙ®:Πί:;)ύ
#Γ
SΓ«:^
*"fAdt»**ιΟ*/*9' ν,-·\Λ
,.:. *·0*·*■ Ο
*»’ <
>«·-χ· -ν · -f jp*♦. «*.*. ξν» *>< ί
"Α~· . .. ';"·■ :. ' *- '. ' if
'·■ Ο, (X.,· .. *ν '::.·. <»<·" · ■·'<ί"' - ί t ·'.?;.. ίΛ( ^.1,
κ ■-. <■ ;#■. -. Ρ a h- :h : i<: tH.m y , ,„ „ .5

·'···"■■'-···"-"' .x«:xx::.::..:-.:.-v. ,: ,
 ΓΤΟΛΥΔ. ΓΤΑΓΤΑΧΡΙΣΤΟ ΔΟΥΛΟΥ

Η ΘΡΑΚΗ ΑΠΟ ΤΑ ΠΟΛΥ ΠΑΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ

Ισ τ ο ρ ικ ό δοκίμιο εκλα ϊκ ευμ ένη Ισ τ ο ρ ία άπ ό ά σφ α λεϊ π ηγέ

Θ ΡΑ Κ ΙΚ Α ΜΕΛΕΤΗΜΑΤΑ

’Έγραψε δ Κ. Παλα ας (Π ρ ώ τα Κριτικά Παλα ά σ. 136).

«Ή Γή τής Θράκης, εις τήν φύσιν κα'ι τήν ιστορίαν τής οποίας συνε-
κεντρώθη δ,τι λα πρότερον καί ώραιότερον, δ,τι ζοιρερώτερον κα'ι σπαρακτι-
κώτερον εχει νά επίδειξη ή ’Ανατολή, ή αγική αυτή πυξίς, έσα εις τήν ο
ποίαν περ (φυλάσσονται ανεκτί ητα κει ήλια του εθνικοί) βίου και τής ποιη
τικής έ πνεύσεως άπό τής υριοποθήτου βασιλίσσης Στα πουλ, έχρι τής
πτωχικής κα'ι αρτυρικής Βιζυης». Έ ξ ’Ανατολών τό φως. Μάλιστα άπό τήν
Θράκην τήν πρώτην κοιτίδα τοΰ 'Ελληνικού πολιτισ ού.
Ά πό τή Θράκη, βρε παιδιά,
Τραϊλά, τραϊλά, τραϊλά ραρά,
Ά πό τήν Π ιερία
έβγήκεν ή θρησκεία.
(Κωστής Παλα ας)

ΥΟ Α Ο ΓΙΑ

"Άν προστά άπό χρόνια επιχειρούσε κανένας νά συγγράψη ιστο

ρία Θρακική $άπεφ τε σένα χάος, σένα σκοτάδι. Έ χ τ ό ς άπό τή υθο
λογού ενη^ τήν ιστορική καί Ε λ λ η ν ικ ή ιστορία τ η ς , που έγραψαν ξ έ
νοι καί δικοί α ς ', τίποτε άλλο δέ $άβρισκε νά πή. Οί αρχαίοι ας
συγγραφείς, πολλοί άλιστα, καταπιάστηκαν έ τήν ιστορία τών
Θρακών. Ά πό τόν ΊΙρόόοτο καί το Θουκυδίδη, τό Στράβωνα καί τον
Π τολε αίο κι άπό τό ιόδιυρο τό Σικελιώ τη πολλές δεκάδες συγ
γραφέων είπαν κέσωσαν πολλά άπό τίς χα ένες ειδήσεις γιά τή Θρά
κη. ’Έ τσ ι έχου ε νά πού ε γιά τούς παλιούς Θράκες καί τή χώρα
τους όσα αυτοί άς έσωσαν καί παρέδωκαν. Γιά τή Βυζαντιακή πε
ρίοδο τά πράγ ατα είναι δυσκολώτερα. Έ χ τ ό ς άπό τούς χρονογρά
φους, πού περιέγραψαν ερικά γεγονότα δέ ξαίρο ε νά πού ε πολλά.
Γ ιά τήν τουρκοκρατού ενη περίοδο άκό α πιο δύσκολα τά πρά ατα,
γ ια τί ονάχα ψίχουλα βρίσκου ε άπό τήν ιστορία τη ς καί οί έρευνες

1) Βλ. Κ. Κουρτίδτη Άχιλ. Σαμοθράκη, Γ. Λαμπουσιάδη, βλ. Σκαρμέλλη κλπ.

Θρακικά ελετή ατα 227

είναι λ ίγες καί οί πη γές άκό α άγνωστες κι άνερεύνητες.

Σ τ ά ση ερινά ας χρόνια κά ποσοι 'Έ λ λ η νες καί Βούλγαροι καί
ξένοι καταπιάστηκαν έ τήν ερευνά τη ς. Ά πό τούς δικούς ας ό Σα-
κελλαριάδης έ τά Θ ρ α κ ι κ ά $ έ σ ι α, ο Κ . Κουρτίδης έ την
π α λ ι ά 'I σ τ ο ρ ί α, ό Σα οθράκης έ τήν π α λ ι ά 'I σ τ ο ρ ι α
κι ο Ά ποστολίδης έ τά θ ρ α κ ι κ ά του ελετή ατα καί
τήν ιστορία τή ς Φιλιππουπόλεως, όπως ό Γ. Λα πουσιάδης καί πρω-
τήτερα ό Β λ. Σκορδέλλης. Ό ακαρίτης Μ. Ά ποστολίδης θέλοντας
νά γράψη Ισ το ρ ία τή ς Φιλιππουπόλεως, αναγκάστηκε έκεΐ στήν π α
τρίδα του, άσα στό επιστη ονικό Βουλγαρικό περιβάλλον, νά κατα-
πιαστή στά σοβαρά τό έργο αυτό. ’Έ χ ο ν τα ς έπιστη οσυνη κέπιστή-
η, σάν δυνατός φιλόλογος, καί οδηγό τόν τρόπο τή ς έρευνας κι όχι
τή ς σταχυολόγησης πληροφοριών άπό πη γές γνω στές, πόρεσε νά
οίκοδο ήση κάτι πολύ σπουδαίο, χτυπη ένος καί ατω ένος έ τους
αγώ νες του, ά νικητης. ’Έ β α λε πορώ νά πώ τά θε έλια τή ς οου-
λειάς. Ά λ λ ’ ή ζο.>ή είναι ικρή γιά τόσο εγάλα έργα. Χρειάζονται
ακό α τόσοι άλλοι! Οί συγκαιρινοί Βούλγαροι ιστορικοί κι αρχαιολό
γοι, όπως ό Z L A T A B SK T , ο F IL O W καί άλλοι, δώκαν τήν ψυχή
τους γιά τή Θράκη καί δούλεψαν κι έρεύνησαν κι ανακάλυψαν, είπαν
καί εταχειρίστηκαν καί ψέ ατα καί παραποιήσεις άκό α ιστορικές
γιά νά βάλουν τό νερό στάβλάκι. Σή .ερα έχουν νά έπιδείξουν πολλές
ιστορικές έργασίες γρα ένες σέ γερ ανικά καί δέ νο ίζουν πώ ς τό
εργο τους τελείωσε κι αδιάκοπα δουλεύουν πολύ. Ε ε ίς έδώ δέν έχου
ε νά έπιδείξου ε πολλά πράγ ατα, γ ια τ ί ή Θράκη δέ άς συγκίνη-
σε ακό α ούτε τό λαό ούτε τούς έπιστή ονες καί τούς ιστορικούς ας
καί άλιστα δέν έχου ε νά έπιδείξου ε γρα ένο σέ ξένες γλώσσες
τίποτα.
Χ ρειάζεται πρώτα αγάπη γιά τή Θράκη κεπειτα δου7;ειά γιά
νά στήσου ε τό π α λ ά τι, πού θ ά υψώσου ε έσα τήν Ε λ λ η ν ικ ή αυτή
γή , πού άς τήν έχουν αρπαγ ένη καί κο ατιασ ένη κι άγωνίζον-
τα ι νά τή ν άποοείξουν έ τίς εθόδους πού ξαίρουν οί αντίπαλοί ας
κά θε άλλο παρά Ε λ λ η νικ ή .
Ά λ λ α γιά νά γα π η θ ή κάτι πρέπει πρώτα νά γνιοριστή. Ά πό το
διάβασ α θ ά βγή ή άγά πη κι άπό τή γνωρι ία. Τή γνωρι ία αυτή
πώ ς θ ά τήν πετύχου ε; Σέ περασ ένα χρόνια θ ά τα ν αδύνατο, ά τώ-
ρα κάτι γίνεται. Σή ερα έχου ε υλικό, πού θ ά πορούσε νά χρησι-
έψη γιά θε έλιω α ιάς έπιστη ονικής έκλαϊκευ ένης Ισ τορ ία ς
τή ς Θράκης, πού νά γένη τό έπαγω γό άνάγνωσ α τού Ε λληνικού
λαού. Ά νάγνω σ α πού θ ά πορή νά σ τα λ ά ξη στήν ψυχή τού Ε λ λ η
νισ ού τήν άγάπη και τή λατρεία για τήν γνωρι ία τώ ν περίλα πρων
228 Γίολυδ. Ώ απαχριστοδούλου

πόλεων τ η ς , ιας χώρας Ε λ λ η ν ικ ή ς πού τόσα δοκί ασε καί δοκι άζει
από τ ίς άρπαχτικές διαθέσεις τών άλλων καί τόση λ ίγη παρηγοριά
βρίσκει στή δική ας διάθεση.
Π ρέπει νά γνωρίσου ε τή Θράκη άπό τά παλιά τη ς χρόνια ώς
τά σή ερα. Έ ρ γάστηκαν άλλοι ώς τώρα νά δώσουν πολλά άγκωνά-
ρια γιά τό επιστη ονικό θε ελίω α τή ς θρακικής ιστορίας, πού θάρ-
γήση βέβαια νά χ τισ τή . Χ ρειάζεται δουλειά άλλης ιας γενιάς εντα
τική κερευνα βαθειά γιά νά είπω θή, σά βρεθή, ή αλήθεια.
Τό δοκί ιο αυτό, πού θ ά χρησι εύση στή γνωρι ία τή ς Θράκης
άπό τά παλιά και τά τώρα σύντο ο καί περιεκτικό άνέλαβα νά το τοι ά-
σω εγώ. Θά πορούσα νά κανιυ κάτι σπουδαιότερο καί γώ , ά άπασχο-
λη ένος έ τά Θ ρ α κ ι κ ά άλλοτε καί τώρα έ τό Ά ρ χ ε ΐ ο Θ ρ ά
ν. η ς τριάντα πέντε και πλέον χρόνια καί έ τή Θρακική ου λογοτεχνία,
ά καί έ τό κύριό ου έργο τοΰ κ α θ η γ η τή , δέ πόρεσα νά έπιδοθώ
στήν έρευνα τή ς ιστορίας τη ς. Μπορώ ό ως νά συνθέσω ένα δοκί ιο
εκλαϊκευ ένο γιά τή Θράκη στάχνάρια τή ς επιστή ης γρα ένο καί
έ το βρισκου ενο έτοι ο υλικό καί έ κάποια λογοτεχνική πνοή
ραντισ ένο τόσο, όσο τοΰ χρειάζεται γιά νά γίνη αγαπητό, συ πα
θητικό κέτσι χρήσι ο κι’ ώφέλι ο φέρνοντας τή γνωρι ία τή ς Θρά
κης έ τό λαό! Ά π ’ αυτήν θ ά πηγάση τό εγάλο καλό, νά γίνη καί
ή Θράκη ένας σκοπός τή ς πολιτικής καί οικονο ικής ζοοής ας καί
επιστή ης άλλο τόσο.
Γ ιά νά γραφτή ό ως, ία συνεχής 'ιστορία τή ς Θράκης είναι
άδύνατο,' γ ια τί οί Θράκες δέν άπετέλεσαν ποτέ ένα ενιαίο κράτος.
Τό ,όνο κράτος τών Όδρυσών καταλύθηκε κιαύτό άπό τούς Μακε-
δόνες καί ξανάζησε έπειτα κάτω άπό τούς Ρω αίους, στήν εποχή
δέ τώ ν Βυζαντινών οί Θράκες εξελληνισ ένοι πιά δέν υπήρχαν αύς
έθνος ξεχωριστό, καί ιά κέσβησαν, δέ πορεί νά γραφτή καί ιστο
ρία τή ς Θράκης. Ή. όνη ιστορία πού πορεί νά γραφτή είναι ώς
τόν έξελληνισ ό τη ς ή καλύτερα ιά συ βολή σαύτή τήν ιστορία.

1) Ό ακαρίτης Μ . ’Λ ποστολίδης ελετώ ντας τή ν Ιστορία τοΰ Σα ,οΰράκη συνο

ψ ίζει ώς έξ η ς τή ν α ξία ν της ώς σ υγγραφ ής κ α τά έρος καί κεφάλαιον.
«Σ υ νεχή ς ιστορία άδύνατος. έ φ ’ όσον οί Θράκες δέν -άπετέλεσαν ένιαΐον κράτος καί
το κράτος τώ ν Ό δρ υσ ώ ν κατελΰθη ύπδ τώ ν Μ ακεύόνων καί άνέζησεν εϊτα υπό τούς
Ρω αίους. Έ π ί δέ τώ ν Β υ ζα ντινώ ν οί Θράκες εξελληνισ ένοι δέν ύφ ίσ τα ντα ι ώς
ίδιον ετθΙνος».
« έν ή πορεΐ νά γραφή συνεχής Ιστορία περί Θράκης έκλιπόντω ν τώ ν Θρακών
ώς έθνους. Μόνον ιστορία τώ ν Θρακών έχρις έξελληνισ, οϋ ή άλλον συ βολαί είς
αυτήν. Γ ρ ά φ ετα ι ιστορία Φοινίκων, Βαιβυλωνίων, Ά σ σ υρίω ν, έχρ ι σή ερον, εκλιπόν-
τω ν ήδη τώ ν έύνώ ν;».
Θρακικά ελετή ατα 229

Μπορεί νά γραφτή ή ιστορία Χ ετιτώ ν, Φοινίκων, Βαβυλωνίων, Άσυ-

ρίων ώς τά σή ερα, άφοΰ τά ε^νη τους σβήσαν και χα $ ή κ α ν; Μά
ούτε και ιστορία τοΰ πολιτισ ού τή ς Θράκης πορεί νά γραφτή, γ ια
τί ποιο πολιτισ ό τη ς τόν Ε λλη νικ ό , τόν Βυζαντιακό, τό Ρω αϊκό,
τον Τουρκικό, τόν Βουλγαρικό νά καταπιαστού ε;
Στο εργο αυτό εδώ $ ά εξετάσου ε πρώτα τήν προϊστορική πε
ρίοδο τή ς Θράκης. εύτερο τήν ιστορική περίοδο (κι πρώτα όταν ή
ταν ανεξάρτητη έ τούς Όδρΰσες καί τίς αποικίες, δεύτερο όταν
τήν υπόταξαν οί Μακεδόνες καί τρίτο όταν τήν είχαν οί Ρω αίοι,
ώς οτου συστή$ηκε ή Βυζαντινή αυτοκρατορία ή καλύτερα ώς τά
330 .Χ .). Τρίτο, επειδή εκτοτε ή ιστορία τή ς Θράκης περιλα βά
νεται έσα στή Βυζαντινή, στήν Τουρκική καί στοϋ Ε λληνικού καί
Βουλγαρικού βασιλείου, $ ά τήν εξετάσου ε έσα στό πλαίσιο τή ς
ιστορίας τών κρατών αυτών.
"Όσο γιά τήν έλληνικότητα τή ς Θράκης πρέπει νά κα τα πια
στού ε έ τήν ιστορία τώ ν πόλεων τ η ς , για τί στις πόλεις προ πάν-
το^ν άν$ισε ό πολιτισ ός τών Θρακοελλήνων καί σαύτές ση ειώνε
τα ι ή ακ ή τους.'
Π Ο Α Ϊ . Π Λ Π Α Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Ο ΪΛ Ο Τ

Ο Ι Α Ρ Χ Α ΙΟ Ι ΘΡΑ Κ ΕΣ

Ή ’Ιλλυρική ή Ελληνική Χερσόνησος ώς καί οί περισσότερες άπό τίς

παράλιες χώρες τής Μ. Ά σίας κατοικούνταν άπό λαούς πού ανήκουν στήν
οικογένεια τών ’Ινδό ευρωπαϊκών ή Ίνδογερ ανικών ή Ά ρίω ν εθνών' τής
Καυκασίας φυλής. Ή πρώτη κοιτίδα τους ήταν στήν κεντρική Άσία, σή
ερα ό ως οί πλεότεροι άπό τούς ιστορικούς καί ειδικούς πού ποιρούν νά
έκφράσουν γνώ η έγκυρη φρονούν, ότι οί ’Ά ριοι άπό τήν Ευρώπη ξαπλώ
θηκαν στήν Άσία. Τά όρια Ευρώπης καί Ά σίας βρίσκονται στις εύρείες
χώρες τής Ρωσίας. Ά πό κεϊ εύκολα πέρασαν στή υτική Ευρώπη.
"Αν αυτή ή γνώ η άληθεύη, τότε οί περισσότεροι από τούς Άρίους
τής Μ. Ά σίας καί οί Φρύγες αζί κατέβηκαν άπό τά βορειότερα πρώτα στή

2) Τ έτοιες Ιστορίες πόλεων ώ ς τώρα; έχου ε τή ς Σ τενι ά χου δυο· εκδόσεις Μ.

Ά ποστολίδου κ α ί ετέρας Φ ιλιππουπόλεω ς τοΰ ίδιου, Σ'ωζουαίόλεως τοΰ Μ. Κωνστίαν-
τινίδου καί δευτέρας Π α π α ΐω α ννίδου Μ εση βρίας καί Ά γ χ ιά λ ο υ Μ, Κωνσταντινίδηι,
τής Ά δρια νουπόλεω ς Π έτρου Ά ξ ιω τ ίδ η , τή ς Β ιζΰη ς Λακίδου, Άρκαιδιουπόλεως Π α -
παδεόδιόρου, Ά δρια νουπόλεω ς Γ . Ία· κ. Λ α πουσιάδου καί Κ ο οτηνής τοΰ ιδίου, Σ α ρ,
Ε κκ λησ ιώ ν Μελισσηνοΰ Χριστοδούλου ητροπολ. Μ αρω νείας, Ά γ χ ιά λ ο υ ια αντοποΰ-
λου Ά δ α α ν τίο υ .
230 Π ολυδ. Π απαχριστοδοόλου

Θράκη καί άπό κεΐ περνώντας τό Βόσπορο κα! τόν Ελλήσποντο, πήκαν
στήν Άσία. Εκείνοι οι Ά ρ ιο ι πού κατώκησαν τή Θράκη άπεσπάσθηκαν
φαίνεται άπ’ αυτούς κέ ειναν στί] χώρα, ή ξαναήρθαν άπό τή Φρυγία κα!
τήν κατέλαβαν. Αυτό πορεί νάναι αλήθεια, γιατί οι Φρΰγες κα! Θράκες
έχουν συγγένεια στή γλώσσα κα! στις ο ωνυ ίες, οπως το παρατήρησε ό
Στράβωνας στή Γεωγραφία1. Τό βεβαιώνει κα! ό Κρέ,τσ ερ.
'Έ τσι πορού ε νά πού ε πώς ή οίρα τών Άρίων, πού αναγκάσθηκε
νά είνη στή Θράκη ή νά έπιστρέψη πίσω άπό τήν Μ. Άσία, είναι οι Θρακο-
φρυγικο! λαοί, οι προϊστορικοί κάτοικοι τής Θράκης, δπου ενώθηκαν έ τούς
Έλληνοπελασγούς. Αύτο! διεδέχθηκαν τούς ισσάγριους τής Θράκης κατοί
κους τής παλαιολιθικής κα! νεολιθικής εποχής.
Ά πό πότε δ ως έγιναν αυτά δέν είναι εξακριβω ένο. Οι ιστορικό! λέ
νε πολλά πού άλληλοσυγκρούονται. Ό Λά προς Σπ., ό Ό περού ερ, ό Μέ-
γερ, δ Καρολίδης, Κρέτσ ερ, ό καθένας, λένε τή γνώ η τους πού συ πί
πτει στό δτι οι Θράκες κατείχαν τή χώρα τους τρεις χιλ. χρόνια προ Χρι
στού ή τό λιγότερο δυο χιλιετηρίδες. Οι πανάρχαιοι Θράκες είχαν κα! κά
ποιο ικρό πολιτισ ό. Αυτό τό συ περαίνου ε άπό τούς ύθους κα! τΙς πα
ραδόσεις τών Ελλήνων πού λένε ο! Θράκες εισήγαγον στήν Ελλάδα πολ
λές λατρείες κα! θεότητες, τή ουσική και. τήν ποίηση. 'Ο "Ό ηρος νη ο
νεύει στά έπη του τεχνουργή ατα Θρακικά λ.χ. άση οδουλε ένα ξίφη, παν-
άργυρους κρατήρες, κύπελλα πανέ ορφα και. άλλα2 διάφορα.
Στή Θρακική γή βρέθηκαν πολλά ενδιαφέροντα τεκ ήρια Κυκλαδικού
πολιτισ ού. Βρέθηκαν Μυκηναϊκοί, τάφοι έ κτερίσ ατα καταπληκτικά ό
οια έ τών Μυκηνών. Αυτά άς τά φανέρωσαν άνασκαφές άπό επιστή ονες
σάν τόν Χρ. Τσούντα Θράκα, σάν τον Φίλωφ, τόν Καζάρωφ, τόν Πόπιυφ,
και άλλους. Οι πιο παλιές γραφτές ειδήσεις γιά τούς Θράκες βρίσκονται στον
"Ό ηρο καί, στον Ξενοφάνη, πού τούς άναδείχνουν. Έκεΐ ό 'Ηρόδοτος, πού
τούς θεωρεί τό εγαλύτερο έθνος ετά τούς ’Ινδούς, κι ό Θουκυδίδης κι ό
Ξενοφώντας, τούς άπεικονίζουν ώς βάρβαρους κι απολίτιστους. Γιατί αυτό
τό χάσ α ανά εσα στούς ιστορικούς; Ό Στράβωνας τούς θεωρε! έκπολιτι.-
στάς, διότι ήταν φιλό ουσοι. «Άπό τό έλος λέγει και τό ρυθ ό και τά όρ
γανα κα! βλη ή ουσική έχει νο ισθή «Θρακική κι Ασιατική»3.
Πολλοί διάση οι ιστορικοί, δπως ό GERITARD, ό H ELB EG , ό GI-
SEKE, ό L E JA N , ό G EITSC H M ID , προσπαθούν νά εξηγήσουν τόν πο
λιτισ ό και τήν κατάπτωση τών Θρακών άπό τήν πίεση καί επι ειξία άλλων
λαών σάν τούς Σκύθες, ενώ άλλοι σάν τό T O U IA S C H E R ξεχωρίζει τούς

1. Σ τρά βω νας Γ εω γρ. X I I I , 1, 21 Σ κ α ιο ί Θράκες, Σ κ αιός ποτα ός Ά ρ ισ β ο ς, στή

Θ ράκη Ά ρ ίσ θ η Π ο λ ιτεία στήν Τ ροία κλπ.
2:. "Ο ηρος Ί λ . Ν . 577, Ψ,, 808, ω, 238 Ό δόσ σ . 1200 κλπ.
3. Σ τρά βω νας X, 3, 17.
Θρακικά ελετή ατα 231

υθικούς κα'ι 'Ο ηρικούς. Αυτός παραδέχεται ότι οι εσωτερικοί Θράκες πα-
οέ εινα Λ' βάρβαροι κι απολίτιστοι, οι δέ παράλιοι έγιναν καλύτεροι άπό τήν
επαφή τους έ άλλα έθνη λ.χ. τούς "Ελληνες. Τά Θρακικά ήθη κέθι α ήσαν
βάρβαρα, άλλ’ οχι κι απολίτιστα, δπως λ.χ. ή σφαγή τής γυναίκας στόν τά
φο του άνδρός, ή εξαγορά τής νύφης άπό τό γα βρό, ό στιγ ατισ ός τοΰ
κορ ιού κλπ. ’Αλλά τά βάρβαρα έθι α δέν αποδείχνουν πάντοτε έλλειψη πο
λιτισ ού και άλιστα συνυπάρχουν έ τή εγάλη πρόοδο στις τέχνες καί στή
γενική κοινωνική ανάπτυξη καί πρόοδο. "Ετσι συ βαίνει σή ερα σέ πολιτι
σ ένους λαούς σάν τούς Γερ ανούς καί "Αγγλους, νά στιγ ατίζουν τά κορ
ιά τους έ ποικίλ ατα πού γίνονται έ βελόνες πυρακτω ένες.
Ή επι ειξία τών Θρακών υπήρξε τόσον εγάλη έ ξένα έθνη, ώστε θά
ή ποροΰσε κανείς νά ό ολογήση, πέος τό Θρακικό έθνος έχασε τήν ο οιογέ
νειά του. Άπό τά Θρακικά παράλια καί τίς αποικίες άρχισε ή επικοινωνία
Θρακών καί 'Ελλήνων. Ο'ι "Ελληνες είναι οί όνοι πού επέδρασαν ευεργετι
κά πάνω τους. Ό Ελληνικός πολιτισ ός τούς ήλλαξε πολύ. Τό συ περαίνου
ε άπό τά νο ίσ ατα τών βασιλιάδων τών Όδρυσσών, πού είναι αποτυπώ
ατα τών νο ισ άτων τών παραλίων 'Ελληνικών πόλεων. 'Ο Σεύθης έ πα
σε στό βασίλειό του αθηναϊκό νο ισ ατικό σύστη α γιά νά διευκολύνη τίς
συναλλαγές καί σχέσεις τών δύο λαών. "Οταν ό Φίλιππος Ά ύντου καί οί
διάδοχοι τού Μ. ’Αλεξάνδρου κατέκτησαν τή Θράκη, ό 'Ελληνικός πολιτι
σ ός έξεπολίτισε τούς Θράκες καί άλιστα αυτούς πού κατοικούσαν στις πε
διάδες, τόσο πού καί τά ονό ατα τους άλλαξαν. Σέ ιά επιγραφή βρίσκου
ε 35 όνο Θρακικά ονό ατα άπό τά 46, πού είναι γρα ένα. Τ άλλα είναι
Ελληνικά. Στό Τατάρ - Παζαρτζίκ, βρέθηκε ιά επιγραφή πού άς βεβαι
ώνει δτι οί Βησσοί (καί "Ελληνες αζί) ιλούσαν κέγραφαν Ελληνικά άλ-
λά κέπολιτεύονταν όπως οί Έλληνες καί τελούσαν καί άγώνες.
Μολ’ αυτά 6 εθνικός χαρακτήρας τών Θρακών δέν εξαλείφονταν τέλεια,
γιατί πολλές παραδόσεις καί ξέχωρα πολλά θρησκευτικά θέσ ια διατηρήθη
καν σέ πολύ ύστερότερα χρόνια, όταν πλέον ήτανε καί τέλεια εξελληνισ ένοι.
Αύτά τά λένε καί τά βεβαιώνουν επιγραφές, πού βρέθηκαν πολλές. Στόν και
ρό τής Ρω αιοκρατίας ό 'Ελληνισ ός στή Θράκη συ πλήρωσε τό αφο οιω
τικό έργο του. ’Ά ν κρίνη άλιστα κανένας άπό τή γλώσσα, τίς ελληνικές τέ
χνες, τά νη εία, πορεί νά πή πώς ή Θράκη άπό τόν 2ον .Χ. αιώνα εΐχεν
έξελληνισθή. Αυτό τό αρτυρεί κι ό Ίουλιανός αύτοκράτορας τού Βυζαντίου
λέγοντας: «"Οσοι κατοικού ε γύρω στή Θράκη καί τήν ’Ιωνία εί αστε α
πόγονοι τής 'Ελλάδος «"Ελληνες έσ έν».
Μερικές βέβαια, ορεινές φυλές διεφύλαξαν περισσότερα χρόνια τή γλώσ
σα καί τά ήθη τους, άλλα τόν 5 αιώνα .Χ., δταν αρχίζουν οί Σλαβικές επι
δρο ές, ύπεχώρησαν στόν 'Ελληνισ ό κέτσι όλοι οί Θράκες άνεξαίρετα, νο-
ίζον.ται καί καλούνται Ρ ω α I ο ι. δηλ. "Ελληνες. Αυτό τό λέγει ό L EJA N
232 Π ολυδ. Π απαχριστοδουλου

πού παραδέχεται άλιστα δτι τό πέτυχε δ Χριστιανισ ός, πού είχεν ό'ργανο
τήν Ελληνική γλώσσα κα! τά Ελληνικά ήθη κέθι α κα! τήν επίδραση τής
'Ελληνικής πρωτεύουσας τής Βυζαντινής αυτοκρατορίας, πού ήταν τό κέν
τρο τώρα πιά τού Ελληνικού πολιτισ ού στήν ’Ανατολή.

ΤΑ Ο Ρ ΙΑ Τ Η Σ Θ ΡΑ Κ Η Σ

Θράκη στούς παλαιοτέρους καιρούς έλεγαν τή χώρα πού κρατά άπό

τόν "Όλυ πο πέρα ώς τό Σαύο κι άπό τή Μαύρη Θάλασσα ώς τό ούναβη
χωρίς νά τήν προσδιορίζουν καλά-καλά. Ό "Ό ηρος άναφέροντας τή Θράκη
τήν εννοεί βορεινά και πιο πέρα άπό τή Θεσσαλία. Ό "Όλυ πος άναφέρε-
ται γιά βουνό τής Π ιερίας και 'Η αθίας κοντά στή Θράκη. Ό Έκαταΐος
Θράκη εννοεί τό εγαλύτερο έρος τής Βαλκανικής Χερσονήσου, πού παίρ
νει έσα καί τή Μακεδονία. Ό Στράβωνας αναφέρει, δτι ή Π ιερία και ό
"Όλυ πος κα! ή Πί ηλα ώς τό Λείβηθρο τόν παλιό καιρό ήταν έρη Θρα
κικά κα! βουνά, τώρα δέ τά κατέχουν οί Μακεδονες. Ό Πλίνιος καί δ Σκύ-
λακας λένε πώς ή Θράκη απλωνόταν άπδ τον Στρυ ώνα ώς τον "Ίστρο ( ού
ναβη), πού είναι κα! τόριο τής Θράκης. Ά πό τον καιρό ό ως τού Φιλίππου,
τοΰ πατέρα τού Μεγ. Αλεξάνδρου, τό δυσ ικό δριο τής Θράκης είναι τό
Σκό ιο βουνό έ τό Νέστο πού ξεχωρίζει τή Μακεδονία άπό τή Θράκη.
Οί Θράκες λέγει δ ιονύσιος στήν περιήγηση Οικου ένης, έχουν γή απεριό
ριστη . Κα! δ 'Ηρόδοτος λέγει τούς Θράκες τδ εγαλύτερο άπδ τά έθνη,
ύστερ’ άπό τούς Ινδ ο ύ ς κα! προσθέτει γιαύτούς δτι θά ήταν ακατα άχητοι
καί πολύ δυνατοί, αν τούς κυβερνούσε ένας βασιλιάς καί είχαν τήν ίδια γνώ η.
Στον καιρό τών Ρω αίων τό τ ή α τής Θράκης βορεινά τού Αί ου
ώς τό ούναβη χωρίστηκε κι άπετέλεσε ξεχωριστή επαρχία, πού τήν λέγαν
Μοισΐα. Ό Πτολε αίος γεωγράφος την κάτω Μοισία τήν αναφέρει γιά
βορεινό δριο τής Θράκης. Στό εσαίωνα οί συγγραφείς τή Βόρειο Θράκη,
τή ση ερινή Άνατ. Ρω υλία ώνό αζαν Μακεδονία, κα! τήν σύγχιζαν έ
τήν κυρίως Θράκη.
Τώρα Θράκη λέ ε τή χώρα πού άπλιονεται κάτω άπό τόν Αϊ ο κα! ορί
ζεται. απ’ αυτόν, άπό τή Μαύρη θάλασσα, τήν Προποντίδα, τό Αιγαίο ώς
τό Νέστο κα! τις εκβολές του.
Τή Θράκη αυτή τά πολιτικά γεγονότα, στον τελευταίο αιώνα τήν χώ
ρισαν στήν Ά νατ. Ρω υλία, τήν Ά νατ. Θράκη κα! τή υτική, πού ανή
κουν σέ τρία διάφορα έθνη τό Βουλγαρικό, τό Τουρκικό, τό 'Ελληνικό1.

1. Βλ. Π ό λ εις καί Θέσ ια τη ς Θράκης Σακελλαριάδου Σπηλ. 1929 σ. 13-14. Στ.
Κ υ ριακ ίδη: Ή Θράκη στούς Β υζα ντινούς χρόνους Ά ρ χ . Θ ράκης I B ' τό ,.
Θρακικά ελετή ατα 233

Ο Ν Ο Μ Α ΣΙΑ Τ Η Σ Θ ΡΑ Κ Η Σ

Ή χώρα αυτή, λέγει ή υθολογία, (ονο άστηκε Θράκη άπό τήν ο ώνυ
η θυγατέρα τοΰ ’ κεανού, πού παίρνοντας γυναίκα τήν Πο φολόγη και
την Παρθενόπη, άπόχτησε από τή ιά τήν Ά σία κα'ι τή Αιβία, κι άπό τήν
άλλη τήν Ευρώπη κα'ι τή Θράκη. "Άλλος λέγει πώς τόνο ά αυτό τό πήρε
άπό κάποια νύ φη Θράκη, πού προτήτερα λέγονταν Πέρκη. "Άλλη πάλι λέ
νε πώς τήν είπαν έτσι άπό τό Θράκα βασιλιά, πού πέθανε σαύτήν.
'Έ νας έβραΐος ιστοριογράφος ό Ίώσηπος ση ειώνει δτι (ονο άστηκε έ
τσι άπό τονο ά τοΰ Θύρα, πού ήταν ένας άπό τούς εφτά γιούς τούς Ίάφεθ,
απόγονου τού Νώε, και είναι δ πρώτος οικιστής ση ειώνοντας: «'Ο δέ Θύ-
ρης θεΐρας έν τούς κάλεσε καταχτώντας τους, οι δ’ 'Έλληνες Θράκας τούς
ωνό ασαν». 'Η πιο πιθανή γνώ η φαίνεται οτι ή Θράκη είναι ένας ετασχη
ατισ ός τής λέξεως Τραχεία1, γιατί ή χώρα έχει τραχύ και χει ωνιάτικο κλί
α. Στή Θράκη αποδίδονται διάφορες προσοινυ ίες άπό τούς άρχαίους. Τή λέ
νε βαρυχει ιονιάτικη (δυσχεί ερη) πολυχιονισ ένη (χιονώδης), ιπποτρόφο. Ό
"Ο ηρος τήν ονο άζει έ ρ ι β ώ λ α κ α καί η τ έ ρ α ή λ ω ν δηλ. καρπε
ρή καί πολυπρόβατη. Τόν πολύ παλαιόν καιρό τήνε λέγαν, όπως είπα ε Π έ ρ-
κ η καί Ά ρία.
; ΦΤΛΕΣ Τ Η Σ Θ ΡΑ Κ Η Σ

Στήν αρχαία Θράκη κατοικούσαν πολυάριθ ες φυλές. Οι πιο ση αν

τικές ανά εσα σόλες, πού ζούσαν καί ξέχωρα καί άλληλο άχονταν τό πιο πο
λύ νη ονεύονται οί ακόλουθες: Ά βαντες. "Άορσοι, Ά ρτακοι, Αστοί, Α
ψίνθιο ι-, Βέννιοι, Βεσσοί, Βτσάλτες, Βΐστονες. Β ρίγες, Ραΐνοι, Γέτες, αν-
θολίτες, άρσιοι, ίγεροι, ιόβεσσοι, ίοι, Αόλογκες, Θυνοί, Κάρποι, Και
νοί, Κίκονες, Κεβρήνιοι, Κοιλίτες, Κόραλλοι, Κορπίλλοι, Κρόβυγοι, Μαίδοι,
Μιλανδίτες, Μελινοφάγοι, Μοισοί, Νιψαΐοι, Ξάνθιοι, Όδό αδοι, Όδρύσαι,
Σίρες, Σκαιοΐ, Σκορδίσκοι, Σκορ ιάδες, Τέρινζοι, Τιλαταίες, Τρανίψαι,
Τράλλεις, Τραισοί, Τρήρες, Τριβαλλοί, Τρωγλοδύτες, 'Τψάλτες κ.ά.
Οί φυλές αήτές δέν είχαν κα ιά ενότητα. ’Εχθρότητες ό ως είχαν πολ
λές καί πολε ούσαν άνα εταξύ τους. 'Ο Ηρόδοτος λέγει πέος άν είχαν ενότη
τα θάποτελούσαν τό πιο εγάλο έθνος κατόπιν άπό τούς ’Ινδούς. Ή κάθε
ιά φυλή είχε καί ξεχωριστά χαρακτηριστικά, πού ξεχώριζαν τή ιά άπό
τήν άλλη. ’Ηταν καταστη ένοι σέ χώρες ξέχωρα έ σύνορα καί κεΐ έσα
ζούσαν, όπως καί, οί 'Έλληνες τόν παλιό καιρό, χωρίς νά πορούν νά ενω
θούν καί νάποτελέσουν ένα έθνος δυνατό καί εγάλο. Αυτό έφερε καί τό
χα ό τους, αυτό τούς άφάνισε άπό τό πρόσωπο τής γης έ τήν άφο οκοσή

1. Βλ. Θ έο ια Θ ράκης Σα,κελλαριάδη Σ π . 1929.

234 Π ολ ύ δ. ΙΤαπαχρίστοδοόλου

τους άπό τόν 'Ελληνισ ό κι από έθνη άλλα πού τούς περιστοίχιζαν ή τούς
κατεχτησαν.
Τόν ' αιώνα π.Χ. ή Μακεδονία έ τό Φίλιππο, ξαπλώθηκε ανατολικά
και ή Θράκη έγινε κο άτι τού ελληνικού αυτού κράτους. ’Αργότερα ό Λυ
σί αχος, 6 βασιλιάς στή Θράκη έστηνε τό θρόνο του ά οί Θρακικές φυλές
αγωνίζονταν τόν αγώνα τής ζωής καί πάλευαν έ τούς καταχτητές καί άηοο-
οιωτές τους. Τόσο δ ως γρήγορα εξελληνίστηκε, ώστε τόν ' .Χ. αιώνα,
δταν τό ρω αϊκό κράτος κο ατιάστηκε σάνατολικό καί δυτικό καί τό Βυ
ζάντιο έ τδνο α Κωνσταντινούπολη έγινε πρωτεύουσα τού ανατολικού, ή
Θράκη — τότε ελληνική τέλεια — έγινε έ τή Μ. Ά σία τό κύριο αποκού πι
αυτού τού κράτους. Γιαύτό καί οί "Ελληνες βασιλιάδες τής Κων)πόλεως α
διάκοπα υπεράσπιζαν τή χώρα αυτή, πολε ώντας προς τούς βαρβάρους Π ι-
τσενέγους, Βουλγάρους κ.α. και έσωζαν τόν Ελληνικό χαρακτήρα τής χώ
ρας ώς τόν Αί ο.
Στον ΙΕ ' αιώνα καταχτήθηκε άπό τούς Τούρκους, οί δέ Βούλγαροι ό
νο στον ΙΘ ' αιώνα πόρεσαν νά εγκατασταθούν πιο πυκνω ένοι στην ύπαι-
θρη χώρα, όχι δ ως στις πολιτείες καί τά παράλια, πού πάντα ήταν κέ ειναν
όλότελα Ελληνικά. "Έτσι ή Θράκη ώς τό τέλος περιλάβαινε "Ελληνες, Τούρ
κους καί Βουλγάρους, πού άχονται γιά τήν κυριαρχία τής χώρας, οί έν
Έλληνες έ τόν ανώτερο τους πολιτισ ό και τήν εργατικότητα τους, οί Τούρ
κοι ώς καταχτητές καί οί Βούλγαροι, έ την αρπαγή, πού δέ στηρίζεται ού
τε στην Ιστορία ούτε στις συνθήκες, ούτε στήν εθνολογία τής χώρας.

Θ ΡΑ Κ ΙΚ Α ΕΘ Ν Η '

Οί παλιοί Θράκες, ήταν πολύ εγάλο έθνος. "Τστερ’ άπό τούς Ινδούς
ήταν τό πιο εγάλο. Ό Ηρόδοτος λέγει πώς άν κυβερνιόνταν άπό ένα ηγε
όνα ή άν συ φωνούσαν οί Θράκες, θά ήταν ακατανίκητοι καί τό πιο ισχυρό
άπό δλα τά έθνη. Μά αυτή ή ενότητα ήταν άκατόρθωτη και ή αιτία τής αδυ
να ίας της. Ό Φιλόστρατος πάλι λέγει δτι τό νά ύποδουλώση κανείς τούς
Θράκες καί τούς Μυσούς καί τούς Γέτες είναι εύκολο, ά τό νά τούς έλευθε-
ρώση ανοησία, γιατί, ούτε στήν ελευθερία χαίρουν, ούτε τή δουλεία θεωρούν
αισχρή. Ή φύση καί ό χαρακτήρας τών Θρακικών εθνών ήταν πολε ικός,
αυταρχικός, άνυπόταχτος καί αγάπη τής ανεξαρτησίας, ένας νό ος ιστορικός
ανεξήγητος. Τά πολλά ποτά ια καί βουνά τούς χώριζαν τόσο, πού νά ή
πορούν νά ενωθούν ποτέ ανα εταξύ τους. Έκτος πού τούς χώριζε ή γλώσ
σα — γιατί είχαν πολλές διαλεχτικές διαφορές — δέν είχαν καί τήν άπαιτού-
ενη πολιτική καί κοινωνική οργάνωση, κι’ αγαπούσαν τις εθόδους τοΰ πα

1, Βλ. Κουρτί.δου Κ . 'Ισ τορ ία τής Θράκης.

Θρακικά α ελεΐή α τα 235

τριαρχικού πολιτεύ ατος και αύτές κυβερνιούνταν, δπως δηλ. καί τά Ε λ

ληνικά φύλα στήν Ελλάδα. Αυτή δέ ή διαίρεση σέ πολλές φυλές, πού πολε
ούσαν ανα εταξύ τους, παρατηρήθηκε πιο πολύ στήν ιστορική περίοδο. Καί
άλλοι τούς διαιρούν σ’ οχτώ εγάλες ξέχωρες φυλές, άλλοι σέ είκοσιδύο φ υ
λές καί παραπάνω, ώστε αποτελούσαν τό πιο πολυάριθ ο έθνος ύστερ’ άπό
τούς Κέλτες. Καί γιαύτό εξόν άπό τούς Ρω αίους κανένας άλλος δέ πόρε
σε νά τούς κατάχτηση καί ύποτάξη, δτι ήταν τό πολυαριθ ότερο καί όυνα-
τώτερο καί εγαλύτερο ά καί τό πολε ικώτερο έθνος φαίνεται άπό τό δτι
πορούσε νά παρατάξη, όπως βεβαιώνουν οί ιστορικοί δεκαπέντε χιλιάδες
ιππείς καί ώς διακόσιες χιλιάδες πεζούς.
Οί άρχαΐοι συγγραφείς άναφέρουν είκοσι, δυο φυλές Θρακικές. Οί πιο
σπουδαίες είναι οί παρακάτω: Οί Π ί ε ρ ε ς, πού κατοικούσαν πέρ’ άπό
τόν "Ολυ πο (Π ιερ ία (.ονο άστηκε κή χώρα τους), καί είχαν εξαιρετική πρό
οδο στή ουσική καί στήν ποίηση.
Ο ί Β ρ ύ γ ε ς κοντά στό Βέρ ιο, πού είναι ή άρχή τών Θρακικών
βουνών.
Ο ί ΙΊ α ί ο ν ε ς κοντά στή λί νη τής οϊράνης δώθε καί κείθε τού
’Αξιού ποτα ού. Φυλή πολυδύνα η καί πολε ική. Ό 'Ηρόδοτος λέγει γι' αυ
τούς πιος ήταν πολιτισ ένοι έχοντας άστικό πολιτισ ό. Οί Παίονες δώκαν
ιππικό στον Ξέρξη, όταν κατέβηκε γιά τήν Ελλάδα. Ό Φίλιππος τούς είρή-
νεψε, όταν σκόπευε νά πολε ήση τούς Αθηναίους. Ό Αλέξανδρος τούς
καθυπόταξε, άργότερα πάλι. λευθερώθηκαν καί κυβερνήθηκαν έ δικούς
τους βασιλιάδες.
Ο ί Β ι σ ά λ τ ε ς πλιότερο Πελασγοί παρά Θράκες βορρεινά τού Στρυ-
όνα.
Ο ί Ό δ ό α ν τ ε ς τόσο πολε ικοί πού δέν υποτάχτηκαν στούς Πέρ-
σες. Ζούσαν δουλεύοντας στά εταλλεία καί σά ισθοφόροι τών Όδρυσών,
’Αθηναίων, καί Μακεδόνων.
Ο ί Ή δ ω ν ο ί οί πιο πολιτισ ένοι Θράκες ά καί πολε ικοί. ’Απ’ (χυ
τούς ώνο άσθηκαν δλοι οί Θράκες τών ερών τους Ήδωνοί.
Ο ί Σ ά τ ρ ε ς φυλή πολε ικώτατη πέρα άπό τό Π άγγαιο πάνω σέ ψη
λάβουνά. Ό 'Ηρόδοτος θαυ άζει τόν ηρωισ ό τους, πού έδειξαν γιά τήν
ελευθερία τους.
Οί Σ α π α ΐ ο ι ιά άπό τις εγαλύτερες φυλές, πού πολύ νωρίς έπε-
δόθηκαν στή εταλλουργία, αυτοί έγιναν αίτια νά καταργηθή τό κράτος
τών Μακεδόνων στον καιρό τού ΙΙερσέα, συ αχώντας έ τούς Ρω αίους.
Ο ί Β ί σ τ ο ν τ ς κοντά στ’ Ά βδη ρα καί στή Βιστονίδα λί νη. Εί
χαν πολιτισ ό κι αρετές πολε ικές, ά ήταν κι αι οχαρείς καί σκληροί. Στή
χώρα τους ό Ηρακλής σκότωσε τό ιο ήδη παίρνοντας τάλογά του.
Οί Κ ί κ ο ν ε ς. Στήν οροσειρά τού ’Ίσ αρου κοντά στό Αί αΐο. Ά -
236 Π ολυδ. Π απαχρίστοδούλου

πό τούς πιο πολιτισ ένους Θράκες. Ε πειροπόλε οι, επιτήδειοι ιππείς και
καλοί πολε ιστές, δπως λέγει ό "Ο ηρος.
Ο ί Κ ο ρ π ί λ ο ι στό άκρος τοΰ "Εβρου δπου γίνεται πλωτός. ’Ανά εσα
τής κάτιο Ροδόπης καί του Νέστου, άπ’ δπου σή ερα περνά ή σιδηροδρο ι
κή γρα ή.
Οί ό λ ο γ κ ο ι λαός τής Θρακικής Χερσονήσου ειρηνικός καί σχετι
κά πολιτισ ένος.
Ο ί Θ υ ν ο ί κ α ί Β ι θ υ ν ο ί κτηνοτρόφοι καί γεωργοί, ειρηνικοί
ά χωρίς ποτέ νά χάσουν τή Θρακική πολε ική ορ ή καί αχη ύτητα.
Ο ί Ό δ ρ ύ σ ε ς, τό πιο ισχυρό καί δυνατό έθνος. ’Ά ρχιζαν άπό τόν
"Εβρο ποτα ό κέφθαναν ιός τά παράλια τής ’Οδησσού (Β άρνας). Κέντρο
τής φυλής αυτής ήταν ή εγάλη πεδιάδα του "Εβρου. Είχαν πολιτική οργά
νωση καί ρύθ ιση κοινωνική. Ό αρεϊος δε πόρεσε νά τούς ύποτάξη. ’Έ-
φθασαν νά είναι οί εκπρόσωποι τών Θρακών. Οί ’Αθηναίοι είχαν αζί τους
πολιτικές κι ε πορικές σχέσεις καί δέχθηκαν τόν Ελληνικό πολιτισ ό καί
τήν 'Ελληνική γλώσσα. Τά νο ίσ ατά τους τυπώνονταν Ελληνικά. Ό Τή-
ρης έκα ε ισχυρό κι ακ αίο τό κράτους τους άφίνοντας τό γιό του Σιτάλκη
συνεχιστή τοΰ έργου του. Ό Θουκυδίδης άπό πατέρα Θράκα τόν "Ολορο,
διηγείται πολλά γιά τή βασιλεία του. Τό διαδέχτηκαν κι άλλοι καλοί βασι
λιάδες. ά ό Κότις ό Α ' ήταν ο πιο άξιος άπ’ δλους καί πολλά διηγούνται
γι’ αυτόν καί τή βασιλεία του, δπως καί γιά τούς άξιους διαδόχους των ώς
τήν εποχή, πού ή Ρώ η υπόταξε τό κράτος τους καί τοκα ε Ρω αϊκή επαρχία.
Ο ι Β η σ σ ο ί. Παρακλάδι τής εγάλης πολε ικής φυλής τών Σα-
τρών. Κατοικούσαν στό συναπάντη α Αί ου καί Ροδόπης, στό έρος δπου
ό "Εβρος έ τίς πηγές του άρδευε ι τίς πεδιάδες των. Ή τ α ν πολε ικώτατοι.
Τελευταίοι άπ’ δλους τούς Θράκες υποτάχθηκαν στούς Ρω αίους. Αυτοί εί
χαν βρή τόν τρόπο νά παίρνουν φρούρια, όπιυς ίστορή δ Ηρόδοτος.
Ο ί Ά γ ρ ι ά ν ε ς . Πασίγνωστη Θρακική φυλή στ’ άγονα κι ορεινά
τού Σκό ιου καί στή βορειοδυτική Ροδόπη. Ζούσαν έ τήν χτηνοτροφία καί
πήγαιναν ισθοφόροι στούς Όδρύσες, ’Αθηναίους, Μακεδόνες καί Ρω αί
ους, γιατί ήταν ηρωικοί καί περίφη οι ακοντιστές.
Ο ί Λ ί οι. ο ΐ Μ α χ α ι ρ ο φ ό ρ ο ι. Αυτόνο η Θρακική φυλή ά
καί πολε ικώτατη στά δυτικά τής Ροδόπης.
Οί α ρ δ ά ν ι ο ι τέλεια άγριοι καί βρω εροί, ά παράδοξα φίλοι
τής ουσικής.
Οί Τ ρ ι β α λ λ ο ί γείτονες τών Άγριάνων έθνος πολε ικώτατο καί
ήρωικώτατο καί γι’ αυτό καί ανεξάρτητο. Οί ’Αθηναίοι τούς θεωρούσαν
δυαγενεΐς. "Ο ως είχαν ο όνοια πού τούς καθίστα επικίνδυνους καί φοβε
ρούς στούς εχθρούς των. Τούς υπόταξε ό ’Αλέξανδρος καί κατόπι οί Ρω
αίοι. ,
βοα /.ικ ά ελετή ατα 23?

Ο ί Μ ο ι σ ο ί, που κατοικούσαν από τόν Αί ο ώς τό ούναβη κι ώς

τύν Εύξεινο. 'Η χώρα τους λέγεται. Μοισία, γιατί ήταν τό επικρατέστερο καί
σπουδαιότερο έθνος καί τό πιο πολιτισ ένο απ’ δσα κατοικούσαν πάνω άπό
τόν Αί ο.
Ο ί Γ έ τ ε ς Θρακικό έθνος πέρ’ άπό τό ’Ίστρο κι άπό τά πιο ση αν
τικά. Ό Ηρόδοτος τούς περιγράφει στήν ιστορία του. Είχαν θεό τό Ζά-
ολξι — δούλο άπό τή Σά ο, αθητή του Πυθαγόρα, πού τού δίδαξε τή
εταφυσική θεωρία — καί σαύτόν θυσίαζαν ανθρωποθυσίες, ρίχνοντας πά
νω σέ τρία ακόντια τό θύ α. Ό ρο ιχαίτης ό ηρωικός βασιλιάς τους, πο
λέ ησε τό Λυσί αχο καί τόν έπιασε αιχ άλωτο. Στήν εποχή τού Τραϊανού
οριστικά καταλύθηκε τό κράτος τους ακία.
Οί α κ ο ί είχαν τήν ίδια γλώσσα έ τούς Γέτες δσοι κατοικούσαν
στ' άνατολικά τού ούναβη, στή ση ερινή Ρου ανία καί ακοί όσοι στις δυ
τικές επαρχίες τής Ρου ανίας πέρ' άπό τά Καρπάθια, ό Τραϊανός τούς νί
κησε κι ώνο άσθηκε ακικός. ' ιλούσαν γλώσα Θρακική.
Ο ί Κ ι έ ρ ι ο ι άπό τή ση ερινή νότιο Ρωσία στον Τάναϊ κοντά στούς
Σκύθες. 'Ο "Ο ηρος τούς ξαίρει κι ό Ηρόδοτος τούς νη ονεύει.

Ο Ι Π Α Λ ΙΟ Ι Θ ΡΑ Κ ΕΣ '

ΤΙ Ίνδογερ ανική ή Ά ρ ία ή Καυκασία φυλή περιλα βάνει τούς λα

ούς, πού κατοικούσαν στήν αρχαιότητα τήν ’Ιλλυρική ή Έλληνική Χερσόνη
σο καθώς καί τίς περισσότερες χώρες στά παράλια τής Μικρασίας. Οί πε
ρισσότεροι ιστορικοί σή ερα καί άλλοι ειδικοί φρονούν δτι οί "Αριοι άπό τήν
Ευρώπη ξαπλώθηκαν στήν Άσία, γιατί ή κοιτίδα τους είναι, ή Κεντρική Ευ
ρώπη ή τάνατολικά της έρη δηλ., οί εση βρινές απλόχωρες εκτάσεις τής
Ριοσίας, άπ’ δπου εύκολα πορείς νά τραβηχτής καί στήν άπώτερη Ά σία
καί στή δυτική Ευρώπη. ,
’Ά ν άληθεύη αυτό — κ ί έτσι φαίνεται — τότε οί πλειότεροι άπό τούς
’Άριους τής Μικράς Άσίας, καί οί Φρύγες, κατέβηκαν πρώτα στή Θράκη
άπό χώρες βορεινότερες κι άπό κεΐ άπό τά στενά τού Βοσπόρου Ελλησπόν
του πέρασαν στήν αντικρινή ήπειρο. Αυτό φανερώνει πώς οί ’Ά ριοι πού κά-
θησαν στή Θράκη ή άποσπάστηκαν στό διάβα τους άπό τούς άλλους πού πέ
ρασαν στήν Ά σία κέ ειναν καί στή Θράκη, ή ξαναγύρισαν άργύτερα άπό
τή Φρυγία — κοντεινή χώρα — ξαναπήραν τήν αφη ένη χώρα, πού τήν πέ
ρασαν πρστήτερα. Αυτό τό δείχνει καί ή συγγένεια τών Θρακών καί Φρυγών
που φαίνεται άπό τή γλώσσα κι άπό τίς οικονο ίες πού δ Στράβωνας παρε-
τήρησε λ,χ. Σκαιοί Θράκες καί Σκαιός ποτα ός, Σκαιόν τείχος καί Σκαιές
πύλες στήν Τροία. Ξάνθιοι Θράκες. Ξάνθος ποτα ός στήν Τρωάδα. ’Ά ρι-
σβος τό ποτά ι πού χύνεται, στον Έ β ρο καί Άρίσβη στήν Τροία καί τοσα
238 Ιϊο λ υ δ . Π απαχριστοδούλου

άλλα. ’Ά ν πάλι άληθεύη ή πιο παλιά γνώ η, τότε άπό τή βορειοδυτική Μι-
κρασία, δηλ. άπό τή Φρυγία, πέρασε στήν Ευρώπη κα! κατέλαβε τή Θράκη.
Άύτό βέβαια — τό πρώτο — έγινε άπό τήν πίεση τών βόρειων λαών,
πού ώθησαν τούς Φρύγες νά εταναστέψουν στη Μικρασία. ’Ετσι βγάνου ε
τό συ πέρασ α πώς οι πα πάλαιοι αΰτοι Θρακοφρυγικοι λαοι άπετέλεσαν
όχι ονάχα τούς προϊστορικούς κατοίκους τής Θράκης ά και τής κυρίίος
Ελλάδος, όπου ενώθηκαν, τούς Έλληνοπελασγούς δηλ. τούς πρωτοέλληνες1.
Π ιστεύουν ότι οι Θράκες κρατούσαν τή χώρα τους τρεις χιλιάδες χρό
νια π.Χ. κι’ άπό κεΐ ετανάστεψαν στή Μικρασία. Τά τοπωνύ ια δείχνουν
ότι οι Θράκες, άφού κατέλαβαν στήν άρχή τό άνατολικό έρος τής χερσονή
σου ξαπλώθηκαν έ τόν καιρό ώς τό Άδριατικό πέλαγος καί θαλασσοκράτη
σαν. Αΰτοι οί πα πάλαιοι Θράκες είχαν και κάποιο πολιτισ ό, πού τό εικά
ζου ε άπό τούς ύθους κα! τ!ς παραδόσεις τών Ελλήνων, γιατί, λένε πιύς αυ
τό! είσηγήθηκαν στήν Ελλάδα πολλές λατρείες, θεότητες, τή ουσική και
τήν ποίηση κι άπό όσα ό "Ο ηρος νη ονεύει στά έπί] του τεχνουργή ατα
τους, λ.χ. ( ξίφη άργυρόηλα), σπαθιά άργυροκάρφωτα, κρατήρες πανάργυ-
ρους, πανοορ αία ποτήρια καί άλλα, ά κι άπό προϊστορικά τεχνικά νη εία
λ.χ. πήλινα αγγεία έ σπειροειδεΐς γραφές, κοκκαλένια καί αρ αρένια ει
δώλια, σπαθιά χάλκινα, α φίστο ους παλτάδες καί άλλα πράγ ατα, πού
βρέθηκαν στις άνασκαφές2.
Ο ί Θράκες δοκι άζουν λογής λογιώ επιδράσεις άπό λαούς συγγενικούς,
γιατ! αυτό τό βίαζε ή γεωγραφική της θέση. Ό Τρωικός, δ Μυκηναϊκός, ό
Κυκλαδικός, ό Κρητικός πολιτισ ός έπιδρούσαν στούς Θράκες άπό τά δυνα
τά ρεύ ατα τών λαών, πού ζοϋσαν σαύτές τις χώρες. Κι αυτό κανείς δέν τό
α φισβητεί. 'Επο ένως καί. οί παραδόσεις τών 'Ελλήνων γιά τούς φιλό ου-
σους παλαιούς Θράκες, φαίνονται αληθοφανείς καί όχι ύθοι. Τό αρτυρούν
κα! άρχαιολογικά νη εία, πού βρέθηκαν σ’ όλη τή Θράκη λ.χ. α φίστο ος
πέλεκυς στό Παζαρτζίκ, Μυκηναϊκός τάφος στις Σαρ. ’Εκκλησίες καί κτε-
ρίσ ατα, όπως ενα σπαθί, όρυχάλκινο τέχνης Μυκηναϊκής, δυο χρυσά δια-
δεί ατα, πού πολυ οιάζουν τά Μηκυναϊκά, όπως καί χρυσή προσωπίδα πά
νω σέ πρόσωπο νεκρού.
Γραφτές ειδήσεις γιά τή Θράκη έχου ε παλαιότατες. Ό "Ο ηρος ό
Ξενοφάνης, ό Θουκυδίδης, ό Ηρόδοτος, ό Παυσανίας, όλοι αυτοί ιλούν
γιά τούς Θράκες κα! τή χώρα του κι είναι γε άτοι άπό περιγραφές, 6πως
και πολλο! γεωγράφοι εταγενέστεροι ό Μαρκελλϊνος, ό Στράβωνας κλπ. Οι
Θράκες στούς ιστορικούς χρόνους κατέβηκαν άπό βορεινά κα! παίρνοντας

1. Β ιβ λ ιο γρ α φ ία : Σ τρά βω ν, 'Η ρόδοτος, Θ ουκυδίδης, Π α υσ α νίας, Π τολε αίος,

Λιόιδωρος Σ ικ ελ ., Π λούταρχος, Tom 'aisichek, Σακελλαριάιδης, Κ ουρτίδης, Σα οθράκης,
Ά π οσ τολίδης, Σ π ηλ. Σακελλαριάδης.
1ι. Μ. Ά ποσ τολίδης. Π ε ρ ί Α ρ χ α ίω ν Θρακών. Θ ρακικά τό . Α ' σ. 70-86.
Θρακικά ελετή ατα 239

τή χώρα αυτή άπό τό ούναβη ώς τό Στρι όνα, εκτόπισαν τούς παλαιότε-

ρους κατοίκους καί κράτησαν τή χώρα. Οί δ’ 'Έλληνες Θράκες λένε δλες
τις βάρβαρες φυλές έ τά λογής λογιώ τοπικά τους φυλετικά ονό ατα, πού
εις δέ ξαίρου ε ποιο ήταν καί πώς αυτοί τδλεγαν.
’Άλλοι ιστορικοί πήραν άλλους δρό ους γιά νά ξεχωρίσουν τούς προϊ
στορικούς Θράκες άπό τούς ιστορικούς, άλλοι πάλι ξεχωρίζοντας τους υ
θικούς καί ιστορικούς, παραδέχονται δτι οί Θράκες τού εσωτερικού καθόλου
δέν άλλαξαν ώς τόν έξελληνισ ό τους δηλ. είναν απολίτιστοι καί βάρβαροι
καθώς οί πρωτογενείς Ίνδοευρωπαΐοι, ενώ στά παράλια οί ο όφυλοί τους
πολιτίστηκαν έ τήν επικοινωνία καί πνευ ατικά καί υλικά.
Ά πό τούς παλαιότατους Θράκες πού κατέβηκαν καί στήν Ελλάδα λεί
ψανα παρέ ειναν στις Ά θήνες οί Ε ύ ο λ π ί δ ε ς απόγονοί τους οί παπά
δες τής ή ητρας — γιατί έ πασαν τή λατρεία τοΰ ιονύσου στήν Αττική,
στούς ελφούς δέ οί Θ ρ α κ ί δ ε ς. 'Ό σ α δέ υθολογούν οί "Ελληνες, γιά
τόν Όρφέα, Φιλά ονα, Θά υρι, Μουσαίο καί. γιά τή λατρεία τής ή η
τρας καί τού ιονύσου, φανερώνουν σωστά π ιός οί πρώτοι Θράκες πρώι α
πολιτίστηκαν, γιατί αγαπούσαν τίς ούσες, γνώριζαν τό σπάρσι ο τού στα
ριού καί τό δούλε α καί τήν καλλιέργεια τού α πελιού. ’Άλλοι πάλι διαφω
νούν σ’ αυτά λέγοντας πώς οί βορεινοί Θράκες ήταν διάφοροι άπό τούς νό
τιους, γ ι’ αυτό οί δεύτεροι έχοντας επικοινωνία έ τούς Κυκλαδΐτες πολιτί
στηκαν, ένω οί άλλοι απο ονω ένοι έ ειναν βάρβαροι.
Οί Θράκες τών ιστορικών χρόνων είναι βέβαια κατώτεροι πολύ άπό τούς
συγκαιρινούς τους 'Έλληνες. Τά Θρακικά έθι α καί ήθη ήταν βάρβαρα, ά
είναι γνωστό σή ερα ή εύκολα αποδείχνεται δτι δλα ή τά πλειότερα άπό αυ
τά λ.χ. τό σφάξι ο τής γυναίκας τής αγαπη ένης στόν τάφο τού συζύγου,
ή ελευθερία στήν παρθενία, τό ξαγόρασ α τής νύφης, δ στιγ ατισ ός τού
κορ ιού άπό άντρες καί γυναίκες1, οί θυσίες στούς τάφους σφάγιων καί ίπ
πων αγαπητών άπό τόν αποθα ένο, τό βάλσι ο οπλών έσα στόν τάφο κι άλ
λα άντικεί ενα οί ευωχίες καί οί άγώνες στις ταφές καί άλλα ήταν ιά φορά
καί. Ελληνικά, επικρατούσαν καί στήν Ελλάδα κι. δταν άκό α ή ζο)ή σάλ-
λα ση εία πολύ ακρυά ήταν άπό τήν πρωτογενή βαρβαρότητα. Αυτό είναι
πολύ φυσικό, γιατί δ άνθρωπος τίποτε πιο δισεξάλειφτο άπό τίς προλήψεις,
τίς δεισιδαι ονίες καί τά πατροπαράδοτα έθι α δέν έχει. Ή θρησκεία καί
αυτή ή ητρική γλώσσα άλλάζουν καί χάνονται δλότελα, ά τά έθι α κρα
τούν κι δταν άκό α οί Ιδέες, πού άπ’ αυτές γεννήθηκαν, είναι πολύς καιρός
πού άλλαξαν.
'Ό τ ι είχαν συγγένεια οί 'Έλληνες καί Θράκες τό δείχνει ή ίδια θρη
σκεία καί λατρεία καί οί ίδιοι σχεδόν θεοί. Τούς θεούς τούς βλέπου ε στ’ ά-

1. ΙΙα ΰ λο υ Καοολίδου Ε ισ α γ ω γ ή 'Ι-στοιρ. Π απαροηγοπούλου, Ά θ η ν α ι νεώτ. έκδ.

:2'40 Π ο λ υώ Π απαχριστοδούλου

νάγλυφα κα'ι τ αγάλ ατα τών θεών καί στά Θρακικά νο ίσ ατα καί οί επι
γα ίες — καί άπειρες είναι αυτές — έ γυναίκες θρακιώτισσες εγάλων
πολιτικών καί στρατηγών 'Ελλήνων. Καί ή συγγένεια αυτή ήταν συνειδητή
στούς Θράκες, πού ξέπεσαν έ τον καιρό σέ βαρβαρότητα άπό αιτίες καί
περιστάσεις δύσκολες, από πολιτικές ανω αλίες αιώνιες καί ταραχές, άγνω
στες, άπό πιέσεις άπό βορρά τών Σκυθών, ά καί άπό τάνακατώ ατα τοΰ
Θρακικοΰ έθνους έ βάρβαρους λαούς, δταν ό Ελληνισ ός ξαπλωνόταν σ’
όλη τους τη χώρα. Γνωστοί τέτοιοι λαοί εΐναι οί Μυσοί καί Τεύκροι, οί Σκύ-
θες καί οί Γέτες, οί Κέλτες καί οί Σκορδίσκοι καί Σαρ άτες.
Μέ τίς άποικίες καί κληρουχίες τών Ελλήνων στά Θρακικά ακρογιάλια
καί τήν άδιάκοπη επικοινωνία, έ τίς επιγα ίες 'Ελλήνων καί Θρακών, ο
πως είπα ε, ό 'Ελληνικός πολιτισ ός άρχισε νά επιδρά τούς βάρβαρους
Θράκες άργά, ά σίγουρα. Μάς ιό λένε τά νο ίσ ατα τών βασιλιάδων τών
Όδρυσών, τό πάσι ο τού αθηναϊκού νο ίσ ατος, τού συστή ατος γιά νά
διευκολύνωνται οί α οιβαίες συνελλαγές Θρακών καί ’Αθηναίων κι άπό τή
ί ηση τού συ βόλου τής Μαρωνείας άπό τό Μήδοκο τής Θάσου άπό τόν
Κεντρόπολη κι άπό τή διατήρηση τού δικοΰ τους ίππου καί ίππέως.
"Οταν πιά ή Θράκη καταχτήθηκε άπό τό Φίλιππο τοΰ Ά ύντου καί τό
Μέγα - Αλέξανδρο καί τούς διαδόχους κάπογόνους του, οπότε ήκ αζαν στό
εσωτερικό οί 'Ελληνικοί σταθ οί καί τά ε πόρια, ό Ελληνικός πολιτισ ός έ-
πίόρασε στούς Θράκες καί ξέχωρα στούς άγρότες καί κα πΐσιους. Άπό 46 ο
νό ατα λ.χ. άπό Θράκες ισθοφόρους πού υπηρέτησαν στύν Αθηναϊκό στρατό
στό τέλος τοΰ 4 π.Χ. αιώνα, τά 15 ονάχα είναι Θρακικά, τάλλα δλα εΐναι
Ελληνικά άς λέγει κάποια επιγραφή. Οί Βησσοί, δπως φαίνεται άπό άλ
λη επιγραφή, στις πεδιάδες ιλούσαν ελληνικά καί φέρονταν σάν "Ελληνες
κι έκα ναν καί αγώνες. "Οταν ύστερα οί Ρω αίοι έναν αιώνα π.Χ. άρχισαν
νάνακατώνοτνται στά εσωτερικά τής Θράκης εταχειρίζονταν τήν Ελληνι
κή γλώσσα. Οί Θράκες δλα ταύτα δ ως δέν έχασαν τόν εθνικό τους χαρα
κτήρα, γιατί πολλές άπό τίς παλιές τους παραδόσεις καί ξέχωρα πολλά θρη
σκευτικά καί ντόπια θέσ ια παρέ ειναν πολύν καιρό κι άργότερα, όταν πλιά
ήταν όλότελα εξελληνισ ένοι. "Ετσι πολλές θεότητες Ελληνικές πού άντι-
κατέστησαν θρακικές παίρνουν πάλι θρακικές προσηγορίες. Κι αυτό άπο-
δείχνει πώς παλιές τού λαού θρησκευτικές ιδέες καί πεποιθήσεις δέ χάθη
καν όλότελα άπό τή συνείδησή τους, λ.χ. "Άρτε ις - Γερ ιθές - Ζεύς - Ζβελ-
σδούρος (κεραύνιος)1.
Στον καιρό τής Ρω αιοκρατίας ό 'Ελληνισ ός συνετέλεσε στή Θράκη
τό έργο του, γιατί άπό τή γλώσσα, τά νη εία τής τέχνης, πορεί άσφαλώς
νά πή πώς οί Θράκες ήταν άπό τό 2ο .Χ. αιώνα εξελληνισ ένοι. Τούτο τό

1. Β λ. Θρακι,κά τ. Α ' Χρήστου Τσούντα σ, 29 άπτικόνισις Θρακών έν έν ά γγεΐον.

Θρακικά ελετή ατα 241

αρτυρά καί ό αύτοκράτορας Ίουλιανός λέγοντας πώς «όσοι κατοικού ε τή

θοάκη καί ’Ιωνία εί αστε τής Ελλάδος έγγόνια. Στά ορεινά ερικές φυλές
φύλαξαν πιότερον καιρό τή γλώσσα καί τά ήθη τους, ά κι αυτές άπό τόν
5 ιι.Χ. αιώνα ,πού άρχισαν οί επιδρο ές τών Σλαύων άπό βορρά, ύπεχώρη-
σαν στόν 'Ελληνισ ό κέ'τσι όλοι οί Θράκες χωρίς εξαίρεση -θεωρούνταν κι
ώνο άζονταν Ρω αίοι που θά πή "Ελληνες. Λυτό τό πέτυχε ό Χριστιανισ ός
έ όργανο τήν Ελληνική γλώσσα καί τά ελληνικά ήθη κέθι α καί έ τήν ε
πίδραση τοΰ Βυζαντίου, πού έγινε κέντρο τώρα τού Ελληνικού πολιτισ ού
στήν ’Ανατολή.

6.— Π Σ Ν Τ Τ Ν Ο Ν Τ Α Ν Ο Ι Θ ΡΑ Κ ΕΣ

Τί φορούσαν οί Θράκες έσα στό κλί α κείνο τής χώρας τους πού ό
λοι οί συγγραφείς τό χαρακτηρίζουν πολύ δυνατό καί πολύ κρύο, τό βλέπου
ε σέ παραστάσεις διάφορες. Τίς παραστάσεις τίς σχη άτιζαν οί 'Έλληνες
καλλιτέχνες τού παλιού καιρού πάνω σέ αγγεία. Τ ί Ελληνική τέχνη στά
χρόνια τού Κί ωνα καί τού Περικλή πολλές φορές παράστησε τόν Ό ρφ έα
ανά εσα στούς ο οεθνείς του, λέγει ό Τσούντας Χρ. παίρνοντας αφορ ή ά
πό ένα αγγείο πού έρ ήνεψε στά Θ ρ α κ ι ά ’.
Σαΰτές δέ τίς παραστάσεις ξεχωριστή άξια προσθέτει τό γεγονός, ότι
οί Θράκες ακροατές τού τραγουδιστή εΐκονίζονται έ τήν εθνική τους ντυ-
ασιά ή τό πιο λίγο έ χαρακτηριστικά της στοιχεία, πού άς δίνουν επο
ένως λίγο πολύ άρτια εικόνα τό πώς φανεροινονταν εξωτερικά, δηλ. ποιά
ήταν ή εξωτερική τους ε φάνιση.
Μιά άπό τίς πιο αξιόλογες παραστάσεις, είναι ζωγραφισ ένη γιά στό
λισ α σένα πήλινο αγγείο. Τό αγγείο βρέθηκε στή Γέλα τής Σικελίας, ά
είναι γνήσιο αττικό έργο καί κατασκευάστηκε στις Ά θήνες στά 450 π.Χ.
καί βρίσκεται τώρα στό Μουσείο τού Βερολίνου.«Είναι άπό τά ερυθρό ορ
φα αγγεία, λέγει ό Τσούντας Χρ. οί ορφές, δηλ. έχουν ώραΐο γυαλιστερό
κοκκινωπό χρώ α καί φαίνονται χτυπητά έσ’ άπό τό βάθος, πού είναι ε
λανό. Τά στολίδια τών ρούχων, τά αλλιά καί οί άλλες λεπτο έρειες είναι
επίσης αύρες. Στό έσο τής παραστάσεως κάθεται ό Ό ρφ έας πάνω σέ ψηλό

1, ’Α γγεϊον έν Μιουσείφ Βοστώνης τοΰ 460 π.Χ . παρίατά τόν Ό ρ φ έα ώς Θρακα

άαιδόν φοροΰντα θρακικήν έσθήτα καί θρακικόν πέπλον καί υψηλά -υποδή ατα ύπενδε-
δυ ένα έ γούναν.
Ό Πολύγνωτο ς δ Θ ά σ ι οι ς (όο αιώ να ), στή «Νεκυΐαν τοΰ Ό δυσ-
σέως» παριστά τδν Ό ρφ έα έ καθαοώς ελληνικήν ορφήν. Ό 1 Π αυσανίας λέγει: δτι
ό Ό ρφ εΰς έκάθητο επί βράχου «εφάπτεται δέ τη αριστερά κιθάρας, τή δέ έτέρα, χειρί
ίτέας κλώνές είσι ών ψαύει, προσκέκλιται δέ τώ δέντρα)» «Ελληνικοί δέ τδ σχή ,α έστί
τφ Ό ρ φ εΐ καί οΰτε ή έσθής, οΰτε τδ επίθη α εστι έπί τή κεφαλή Θρακικόν».

16
242 Π ολυδ. ΙΓαπαχρίστοδ ούλου

βράχο, πού φανερώνει τό Π άγγαιο βουνό η κάποιο άλλο, καί ψάλλει έ τή

λύρα στά χέρια. Τόν Ό ρφ έα τρογυρίζουν τέσσαρες Θράκες. 01 στάσεις τους
καί τά πρόσωπά τους καθρεφτίζουν πολύ παραστατικά τί] θαυ αστή ενέρ
γεια στήν ψυχή τους άπό τό θεϊκό τραγούδι τού τραγουδιστή. Ό Ό ρφ έας
δέν έχει τίποτε τό ξενικό πάνα) του καί είναι φανερό πώς ό άγγειογράφος
δέ θέλησε νά τόν παρουσιάση σάν συγκαιρινό του Θράκα, ή ντυ ασιά του
είναι ονάχα ένα ί άτιο, πού τού σκεπάζει τό κάτω κορ ί και τού άφίνει τόν·
κορ ό ξέγυ νο έ τήν ίδια δέ περιβολή είκονίζει συχνά ή Ελληνική τέχνη
καί θεούς τών 'Ελλήνων καί θνητούς 'Έλληνες. Τό ακρό ό ως περιτύλιγ α
έ τά υφαντά ή τά κεντητά στολίδια, πού φορούν οί ακροατές τού υθικού
τραγουδιάνου, τό κορ ί καί τό περίεργο σκέπασ α τού κεφαλιού τους είναι
πολύ χαρακτηριστικά τής ντυ ασιάς τό)ν Θρακών τής ιστορικής εποχής. Ό
Ξενοφώντας νη ονεύει στήν Κύρου ’Ανάβαση τις άλωπικές, πού τις φο
ρούσαν οί Θυνοί Θράκες στό κεφάλι καί στ’ αφτιά. 'Ό οια έ άλωπικές σκέ
παζαν τις κεφαλές τους κατά πού λέγει ό Ηρόδοτος καί οί Θράκες τής ’Α
σίας, πού πήραν, σάν υπήκοοι τών Περσών, έρος στήν εκστρατεία τού
Ξέρξη στήν 'Ελλάδα. Αυτές οί άλωπικές ήταν βέβαια όχι αδούλευτα το άρια
αλεπούς, ά πραγ ατικά λίγο πολύ τεχνικά σκεπάσ ατα καί ότι τέτοια φο
ρούν οί Θράκες τού αγγείου — ένας άλιστα τόρριξε στό λαι ό του — δέ
χωρεί α φιβολία. Άπό τό αγγείο άλιστα βλέπου ε πέος έδιναν σ’ αυτά τέ
τοιο σχή α, ώστε τό κεφάλι τού ζώου νά βρίσκεται πάνω άπό τό έτωπό τους
καί ή ουρά στό λαι ό τους, στά πλάγια δέ νά περισσεύουν δυύ κο άτια, δυο
«παρωτίδες», γιά νά σκεπάζουν στό πολύ εγάλο κρύο καί εγάλη παγωνιά
τάφτιά. Ακό α στήν κορυφή στό σκέπασ α πρόσθεταν ιά άπόφυση έ τρύ
πα γιά νά τό κρε ούν. 'Ό σ οι γνώρισαν τις βαρειοχει ωνιές τής Θράκης, εύ
κολα καταλαβαίνουν πόσο κατάλληλο γιά τό κλί α της ήταν αυτό τό σκέπα
σ α, πού προστάτευε τάφτιά.
Τό ακρό περίβλη α ή επανωφόρι τών Θ ρακί ον τού άγγείου έ τά φαν
τά ή κεντητά στολίσ ατα γνωρίζου ε πάλι άπό τόν Ηρόδοτο καί τόν Ξενο-
φώντα. Τόνο άζουν έ ξενικό ό'νο α ζ ε ι ρ ά καί ρητά άναφέρουν ό πρώτος
τά στολίδια του κι ό άλλος τό άκρος του ώς τά πόδια. Τις ζ ε ι ρ έ ς αυτές
έφκιαναν χωρίς α φιβολία άπό χοντρό άλλινο ύφασ α. Τό σχή α τους ή
ταν πολύ απλό, υπως άπλούστατο ήταν καί τό σχή α τού Ελληνικού ί άτιου,
πού σ’ αυτό αντιστοιχεί. Ο ί ζειρές είχαν ανίκια άλλά τάφιναν κρε ασ ένα
στά. νώτα άπό τό λαι ό, όπου Ενωναν καί κού πωναν τις δυο άκρες τους. ’Α
πό τούς Θράκες τού άγγείου οι τρεις πιο νέοι άφίνουν τή ζειρά τους νά κρέ
εται έτσι. λεύτερη στά νώτα, 6 τέταρτος ό ως αζεύει τις δυο κάθετες πλευ
ρές της καί τυλίγεαι ολόκληρος στό φόρε α, έχτύς άπό τό κεφάλι καί τά πό
δια. Αυτή ή συ φωνία τής εικόνας του άγγείου έ τις πληροφορίες τού 'Η
ρόδοτου καί Ξενοφώντα αποδείχνουν, δτι στις Ά θήνες δουλεύοντας ό άγγει-
Θραν.ικά ελετή ατα 243

ογράφος ήξαιρε πολύ καλά καί σούστα τήν εθ ν ικ ή ντυ ασιά τών Θρακών κι
άπέδωκε πιστά τήν άλωπική τους καί τή ζειρά. "Ο ως άπο τούς ίδιους συγ
γραφείς αθαίνου ε δτι κάτω άπό τή ζειρά φορούσαν οι Θράκες καί πουκά
ισο, στά δέ πόδια, καθώς λέγει ό 'Ηρόδοτος, υψηλά υποδή ατα άπό πετσί
νεβρών τού άλαφιού,
Τίς αρτυρίες αυτές τών δυο ιστορικών τίς επιβεβαιώνουν και τά νη
εία τής τέχνης, πού καί τό χιτώνα καί τά υποδή ατα τά βρίσκου ε. "Ο ως
δέν είναι δύσκολο νά καταλάβου ε, γιατί αυτά τά παράλειψε ό τεχνίτης τού
αγγείου. Ό σκοπός δέν ήταν νά τά ι ηθή δλα πραγ ατικά, ά νά φανερώ-
ση όνο σωστά τήν εθνικότητα τών ακροατών τού Ό ρφέα, καί γιά νά τό πε-
τύχη, νό ισε πολ ύσωστά — δτι φτάνουν ή άλωπεκή καί. ή ζειρά. Σ τ ’ άλλα
ακολούθησε τή γνωστή καί τόσο γενική ροπή τής Ελληνικής τέχνης νά πα
ριστάνει γυ νά ή ισόγυ να ό ορφα παλληκαρίσια κορ ιά καί γύ νωσε κι
αυτός τό περισσότερο τούς εύρωστους νεαρούς Θράκες του. Άλλά όσο γιά τά
υποδή ατα, καθώς καί γιά τήν άλωπεκή είναι τό πιο πιθανό δτι οί Θράκες τά
εταχειρίζονταν τό πλειότερο όνο τό χει ώνα καί σέκστρατεΐες ή σ' άλλες
παρό οιες περιστάσεις, όχι δέ τό καλοκαίρι — τό θέρος ούτε καί στά χω
ριά τους.
Τέτοιους ξυπόλυτους έβλεπε κανένας τότε στις εγαλύτερες καί πιο πο
λιτισ ένες πολιτείες τής Ελλάδος, κέξόν άπό άλλους ξαίρου ε τό Σωκράτη
έτσι νά γυρίζη συνήθως έσα στούς δρό ους τής ’Αθήνας. Καί γιά νά σχη
ατίσου ε λοιπόν σωστή καί πλέρια τήν ιδέα τής εξωτερικής ε φάνισης τών
Θρακών στον 5ο αιώνα, πρέπει νά τούς φανταστού ε έ χιτώνα, έ άλωπική
στό κεφάλι καί ψηλά πετσένια υποδή ατα στά πόδια. Αυτή τή στολή τήν
συ πλήρωναν δυό λόγχες, πού δ καθένας τους βαστά στό αγγείο. Φαίνεται
πολύ πιθανό πώς οι άντρες ταχτικά τίς κουβαλούσαν αζί τους βγαίνοντας
στό δρό ο καί οί "Ελληνες όχι όνο στά χρόνια τού Ό ηρου, ά καί στον
καιρό τού Θουκυδίδη».

Η Θ Η ΚΑΙ ΕΘ ΙΜ Α Τ Ν ΘΡΑΚ Ν

Τά ήθη κεθι α τών Θρακών ήταν βάρβαρα κι άγρια καί τέτοια διατη
ρήθηκαν καί ετά τή πολιτική επίδραση τού Ελληνισ ού πάνω τους έ
τίς αποικίες τους καί έ τήν κατάχτηση τών Μακεδονίαν. "Οταν οί Ρο>
αΐοΊ τούς κατέχτησαν, οί πλιότεροι άπό τούς Θράκες ζοΰσαν «πλανήτες δί
χως πολιτισ ό καί νό ους», όπως αρτυρά δ Μαρκελλίνος.
Τά ήθη κεθι α τών Θρακών βάσταξαν αναλλοίωτα έσα στούς αιώ
νες γιά τή στασι ότητά τους καί τή σιγανή πρόοδό τους στον πολιτισ ό,
πού κατέβηκαν άπό βορρά καί δυσ ές κι ανατολικά από Α σιατικά στοιχεία,,
πού κατέβηκαν άπό βορρά καί δυσ άς κι ανατολικά άπό ’Ασιατικά στοιχεία.
244 Πολυδ. ΓΙαπαχριστοδαύλου

Αυτό τό δη ιούργησε ή γεωγραφική τοποθεσία τής χώρας στό έσο τής

’Ασίας καιΐ Ευρώπης.
Οί ειδήσεις πού περισώθηκαν από τούς αρχαίους συγγράφεις γιά τά
ήθη κέθι ά τους είναι φτωχικές, γιατί δυστυχώς χάθηκαν τά συγγρά ατα
κείνων, πού περιέγραψαν τούς Θράκες. 'Ο 'Ηρόδοτος, τούς περιέγραψε κα,ί
περι,έσωσε ερικά, επίσης ο Ξεναφώντας πού πέρασε άπό τή Θράκη σάν
σύ αχος καί φίλος τοΰ βασιλιά Σεύθη I I καί. σπούδασε τά ήθη κέθι ά
τους, δ ιόδωρος, υ Στράβωνας κα,ί άλλοι.
Παραθέτου ε παρακάτω ήθη κέθι ά τών «Θρακών καί πρώτα τήν
ανθρωποθυσία.
Τ ή ν ’Α ν θ ρ ω π ο θ υ σ ί α τήν θεωρούσαν απαραίτητη σέ κάθε 5
χρόνια, όταν έστελναν στό θεό τους Ζά ολξι άγγελο έ κλήρο νά τούς φέρη
τις παραγγελίες τους. Ή αποστολή γίνονταν απάνθρωπα καί φριχτά, δπως
διηγείται δ 'Ηρόδοτος. Σέ τρία ακόντια έ τις αιχ ές πάνω, πού τά κρα
τούσαν τρεις, έρριχναν τό θύ α, άφού τό· άνακινούσα,ν ετέωρο κρατώντας
το άπό τά χέρια καί τά πόδια. °Άν άπέθνησκε τρυπη ένος δ άγγελος αυτός
άπδ τις λόγχες, πίστευαν δτι ο θεός ήταν σπλαγχνικός, ειδε ή δοκί αζαν
άλλον έ τόν ίδιο πάλι τρόπο, κα ιά διαφορά άπό τήν ανθρωποθυσία.
’Έ τσι οί ’Αψίνθιοι τόν Πέρση στρατηγό Οιόβαζο τόν θυσίασαν έ τό δικό
τους τρόπο καί έ τό αί α του ράντισαν τό άγαλ α τού θεού) των. Καί οί
επίση οι Θράκες, οταν άπέθνησκε ν δ άνδρας, εκλέγοντας ιά άπό τις πολ
λές γυναίκες του, την πιο αξιαγάπητη, τήν έσφαζαν πάνω σ ιό ν τάφο του
καί τήν έθαβαν αζί του. Αυτό1’ε ξακριβώθηκε κι άπό τις άνασκαφές σέ τύ
βους καί σέ χώ ατα πού βρίσκονται πολλά στή Θράκη.
Τό έθι ο αυτό είναι λείψανο τού πρωτόγονου πολιτισ ού τών Ά ρίω ν,
γιατί τό είχαν καί προϊστορικοί "Ελληνες, δπως ή θυσία τής ’Ιφιγένειας,
ή θυσία δώδεκα νεαρών Τρώων πάνω στόν τάφο του Πάτροκλου καί βέ
βαια γιά εξιλασ ό. Συνήθεια είχαν οί Τραυσοί νά περικυκλώνουν τό νεο
γέννητο βρέφος καί νά κλαίνε, αριθ ώντας τις άνύρώπινες δυστυχίες, πού
ό άνθρωπος άντικρύζει στή ζωή. Καί έθαβαν τούς νεκρούς των διασκεδά
ζοντας καί παίζοντας, γιατί δ νεκρός γλίτωνε άπό τά βάσανά της πηγαί
νοντας στήν αιώνια ευδαι ονία.
"Ετσι οί ταφές τών Θρακών ακολουθη ένες άπό θρήνους, δώρα, θυσίες
καί αγώνες, οιάζουν κα,ταπληχτικά προς τις ταφές τών προϊστορικών χρό
νων, δπως τις περιγράφει ό "Ο ηρος στήν κηδεία τού Πατρόκλου.
Ή π ο λ υ γ α , ί α ήταν έθι ο Θρα,κικό, καί ή διάδοσή του στούς
πλούσιους κέπίση ους, πού πορούσαν νά θρέφουν πολλές γυναίκες, σκοπό
είχε τήν πολυτεκνία. "Επαιρναν οί Θράκες δέκα, ώς δώδεκα γυναίκες. ’Ά ν
έπαιρνε τέσσαρες ή πέντε κανείς τόν έλεγαν άνυ ψο. Άναφέρεται πώς πήρε
Θ ρακικά ελετή ατα 245

κάποιος τριάντα, γυναίκες. Τά κορίτσια τάγόραζαν άπδ τούς γονείς ακριβά

καθώς και στήν Ό ηρική εποχή. Ό Σεύθης δ βασιλιάς τής Θράκης προσ-
φέρεται νάγοράση τήν κόρη του Ξενοφώντα γι άγυναίκα του, σύ φωνα έ
τδν θρακικό νό ο. "Έτσι, ενώ ακριβοπληρώνονταν οί ό ορφες σύγκαιρα υπο
χρεώνονταν νά δίνουν άπδ τήν προίκα τους γιά νά πατρεύωνται οί άσχη ες
κιάζήτη,τες ισέ γά ο.
Ή θέση τής γυναίκας ήταν πολύ ταπεινή στή Θράκη, γιαυτδ ακατά
παυτα δούλευε σαν ανδράποδο. Αυτή ή ευτέλεια τής γυναίκας, πού δού
λευε κα'ι, υπηρετούσε, φαίνεται άπδ τδ γεγονός, πού δ βασιλιάς τών Γεττών
Ό, ήλης πρόσταζε τούς νικη ένους υπηκόους του άπδ τούς Βασταρνούς
νά υπηρετούν τις γυναίκες τους, όπως προτήτερα υπηρετούνταν απ’ αυτές,
έως ότου ξεπλύνουν έ νίκη — τήν ντροπή τής ήττας.
Σ τ ι γ α τ ι σ ό ς. Οί Θράκες στιγ άτιζαν τά γυ νά κ ο ρ ιά τους
κι αύτό ήταν ευγενικό. ’Αγένεια ήταν τό άστικτο τού κορ ιού τους. Γιαυτό
τούς Θράκες τούς ώνό αζαν κ α τ ά σ τ ι κ τ ο υ ς . Τά στίγ ατα ήταν στο
λίδια και τάκα αν οι γυναίκες αίχ ηρά βελόνια, χα ένα στή φωτιά και
ποτισ ένα έ χρίσ ατα γιά νά ή σβήνουν. "Ενας αρχαίος ποιητής είπ ε :
«Στολίδι τών Θρακών είναι νά στιγ ατίζουν τά κορίτσια τους». ’Από άλ
λους συγγραφείς δ ως αθαίνου ε πώς ό στιγ ατισ δς δέν ήταν συνήθεια
όλων τών Θρακών και ίσως νάχε καί κα ιά θρησκευτική ση ασία.
Ο ί Θράκες είχαν δυο κοινωνικές τά ξ εις: τούς εύγενεΐς καί τόν πολύ
λαό. Τούς ε ύ δ α ί ο ν ε ς , όπως λέγει δ Ηρόδοτος. Ο ί εύγενεΐς έφερναν
ση άδια εξωτερικά. Ό λαός έτρεφε αλλιά, οί εύγενεΐς φορούσαν καπέλλα.
Τέτοιοι ήταν οί βασιλιάδες, οί ηγε όνες, οί ιερείς. Ο ί εύγενεΐς αποτελού
σαν τήν ακολουθία τού βασιλιά, ζούσαν στά χτύ ατά τους, πού τού δού
λευαν οί δούλοι, για τί οί εύγενεΐς, όπως οί Γερ ανοί κα,ί οί Κέλτες, νο ί
ζοντας τι ή τήν ανεργία καί ντροπή τή δούλεψη τής γής. Στό στρατό ήταν
Ιππείς καί νό ιζαν τή ζωή άπό τόν πόλε ο πολύ καλή δουλειά. Ό πολύ
λαός ασχολούνταν έ τή γεωργία, τήν κτηνοτροφία καί τίς βάναυσες τέχνες
κιάποτελούιοε στόν πόλε ο τό πεζικό.
Οί Θράκες αγαπούσαν τή λ η σ τ ε ί α , γιαυτό κιάποφευγαν νά χτίζουν
πόλεις καί γενικά εγάλους συνοικισ ούς, προτι ώντας τή νο αδική ζωή.
Στόν πόλε ο γιά τή ληστεία ακολουθούσαν τά εθελοντικά τάγ ατα,. "Ετσι
έκα ναν επιδρο ές γιάρπαγές καί χαλασ ό σέ ξένες χώρες. Π ικρή πείρα
είχαν οί 'Έλληνες άπαικοι τών παραλίων τής Θράκης, τόση πού τείχιζαν τόν
ισθ ό τής Χερσονήσου γιά νά φυλαχτούν. Α γαπούσαν τίς δωροδοκίες καί
τίποτε δέ γίνονταν χωρίς αυτή, ωσάν νά ήταν νό ος.
"Ετσι. τό είχαν ρίξει σέ ληστρικούς πολέ ους κι απ’ αυτό προήλθε ή
πολε ική τους αδυνα ία, ή ισθοφορά τους στόν Ελληνικό στρατό καί ξέ
246 Π ολυδ. Πα.ΐΐαχρίστοδο'ύλου

χωρα στον Αθηναϊκό. Γιαύτό κα ιά φορά δέν είχαν πειθαρχία καί έστα,-
σίαζαν κατά τών Μακεδονίαν κιάργύτερα κατά τών Ρω αίων. 01 παραλίες
τής Θράκης ήταν γε άτες άπό πειρατές, πού λήστευαν τά καράβια πούπε-
φταν όξω κιαλληλοσκοτόν ωνταν πάνω στή οιρασιά, τόσο πού οίρασαν τήν
παραλία σέ κο άτια έ στήλες. Ό Ξενοτρώντας αναφέρει πώς βρήκε πολλά
ναυάγια, κρεββάτια, κιβώτια, βιβλία γρα ένα κιάλλα πολλά πράγ ατα
στήν ακροθαλασσιά.
ο υ λ ε ί α . Οί Θράκες ήταν άνεξάντληττ| πηγή δούλων. Ή δουλε πο
ρία γίνονταν ελεύθερα, τόσο, πού οί Θράκες πουλούσαν καί τά παιδιά τους
καί Θράξ κατήντησε νά ση αίνει δούλος. Νά πουλιώνται τά παιδιά φαίνε
ται πώς ήταν παλαιότατη κέλληνική συνήθεια, γιατί πριν το Σάλωνα καί
στήν ’Αθήνα οί. γονείς πουλούσαν τά παιδιά τους γιά νά ξοφλήσουν στούς
πιστωτές τους χρέη. Το αλάτι πού έφερναν οί "Ελληνες στά εσόγεια τής
Θράκης, τάντήλλαζαν έ ανδράποδα- «αλάτι παίρνοντας οί Θράκες έδιναν
ανδράποδα». Ό κω ικός Μένανδρος λέγει: «Είσαι Θράξ εύγενής αγορα
σ ένος έ αλάτι». Αυτό τό άνθρωποε πόριο γίνονταν στή Μαύρη θάλασσα,
όπου είναι καί σή ερα ακό α οί αλυκές στήν Ά γχίαλο καί Μεση βρία. 'Ο
Σπάρτακος πού τρο οκράτησε τούς Ρω αίους ήταν κιαύτός δούλος πουλη-
έν ος κι αλατοαγ ορασ ένος.
Φ α γ ί - ψ ω ί . Οί Θράκες τρώγαν ψω ιά ζυιατες έ στάρι καί ε-
λίνι, καρπούς, χόρτα κήπων, σκόρδα πολλά, γιαύτό καί λέγονταν σκορδοφά
γοι, ακό α καί γάλα, τυρί καί βούτυρο, έλι καί κρέατα, άπό' θρέ ατα καί
κυνήγια. Έ τρω γαν προπαντός βούτυρο καί ψάρια, πού αύτά έτρεφαν καί
τάλογά τους. Οί εύγενεΐς δ ως έτρωγαν κρέατα τού κυνηγιού, γιατί ετά
τόν πόλε ο αγαπούσαν τό κυνήγι καβάλα στάλογο. Σέ ερικά έρη κυνη
γούσαν πουλιά έ γεράκια, εγάλα σάν αετούς, πού φόβιζαν τά πουλιά καί
τά συνωθούσαν στά στη ένα δίχτυα τών Θρακών, πού πρόσ εναν κρυ ένοι.
Ή πολυποσία τους έγινε περιβόητη. "Ολοι οί Θράκες είνα,ι
κρασοπατέρες λέγει δ Θεόφραστος. «Θράκες φιλόποτοι» λέγει δ Πλάτωνας.
Γιαύτό καλλιεργούσαν τα πέλια σ’ ολη τή χώρα τους και ή λατρεία τού ιο
νύσου ήταν παλιά καί δη οφιλής. Τό κρασί τόπιναν άνέροτο, οχι ονάχα
οί άντρες ά κοί γυναίκες. Στήν κάθε συνάντηση ετά τό χαιρετισ ό προπί
νοντας έπιναν κρασί έ κέρατα ταύρων. Καί δέ εθούσαν ονάχα, ά ετα
χειρίζονταν κα,ί ναρκωτικά γιά νά κοι ούνται βαθειά.
Σ τις άχες πήγαιναν εθυσ ένοι. 'Η συνήθεια αυτή τούς έ εινε άπό
τόν σπαραγ ό τού Ό ρφ έα άπό τίς πιω ένες γυναίκες τών Θρακών. "Ενας
ονάχα ό βασιλιάς τών Όδρυσών Κότυς δ I I δέν έπινε καί δέ εθούσε καί
γιαύτό έ εινε νά λένε πώς στήν ψυχή ήταν κάθε άλλο παρά Θράξ.
Στά δείπνα κα,ί τά συ πόσιά τους έτρωγαν ψω ί καί κρέατα κο ά-
Θρακικά ελετή ατα 247

τιασ ένα και ψη ένα πού τά πρόσφερναν πάνω σέ τρίποδα. Κιό ένας έδινε
του άλλου (ση άδι, εύνοιας) άφίνοντας γιά τόν εαυτό του τόσο, πού νά
χόρταση. Οί κεραστή δες κερνούσαν έσα σέ κέρατα κρασί γε άτα. Μέ τό
πιοτό έκαναν καί προπόσεις. Καί πίνοντας ό Θράξ πρόσφερνε στον ξένο
δώρο πολύτι ο, πού τό εγκω ίαζε παρουσιάζοντας άλογο, δούλο, ποτήρι
από έταλλο πολύτι ο, χαλί, ρούχο καί κάτι παρό οιο.
Στά υστερνά ό ξένος σηκώνονταν κέπινε άπό τό ίδιο κέρατο κέχυνε τό
υπόλοιπο. Τό πιοτό ακολουθούσε χορός καί τραγούδι, άσ ατα έ σουράβλια
καί σάλπιγγες άπό κέρατα καί δέρ ατα βοδιού. Τό συ πόσιο τελείωνε έ
τούς γελωτοποιούς, πού έ παιγνίδια κατευχαριστούσαν τούς τραπεζο ένους.
Καί όλο τό· πιοτό κρασιού άνέροτου κανείς δέ εθούσε. Τόσο πολύ βαστού-
σαν στό κρασί. Γνωστά είναι τά συ πόσια τού ρο ιχαίτη, βασιλιά τών
Γεττών κα,ί τού Κότυος, βασιλιά τών Όδρυσών. Τά παιγνίδια τών συ πο
σίων κα ιά φορά κατέληγαν σέ θάνατο, όπως τό παιγνίδι τού βρόχου. Οί
εθνικοί ένοπλοι χοροί τών Θρακών έ οιαζαν έ ονο αχία σέ άχη. Ό
Ξενοφών,τας περιγράφει ένα χορό καί τόν ονο άζει κ ο λ α β ρ ι σ ό ν. Τέ
τοιους χορούς έ πηδή ατα χόρευαν οί ωριείς καί Κρήτες χτυπούντας τά
σπαθιά τους στις ασπίδες απαράλλαχτα όπως οί Θράκες.
Τ ά σ π ί τ ι α τών θρακών είταν διάφορα ανάλογα έ τις φυλές καί
τόν τόπο. Πάνω σέ λί νες, έσα σέ σπηλιές. Ο ί ακοί είχαν ξύλινα ευ
πρεπή σπίτια κιώχυρω ένες πόλεις στον καιρό τής Ρω αιοκρατίας. Στήν
εποχή τού ’Αλεξάνδρου οί πολιτείες ήταν κακά τειχισ ένες κιεύκολόπαρτες.
Γιαύτό καί τις άφιναν κέφευγαν στό πλησίασ α τοΰ εχθρού. Οί Βησσοί
κατοικούσαν σέ σπηλιές καί καλύβες αζί έ τάλογα καί τά ποί νιά τους.
Οί Θυνοί είχαν περι αντρω ένα σπίτια άβλές έ σταυρούς εγάλους, γιά
νά ανδρίζωνται οί άγέλες καί τά ποί νιά τους. 'Ό ω ς οί ηγε όνες τους
γ ι’ ασφάλεια ζούσαν έσα σέ πύργους πού λεγότανε τ ύ ρ σ ε ι ς . Οί Θρά
κες δ ως τό πλιότερο ζούσαν σέ ικρούς συνοικισ ούς γιαύτό οί καθαρώς
θρακιώτικες πολιτείες είναι πολύ λίγες καί ιά απ’ αυτές ή Βιζύη, πού
ήταν ή έδρα τών Όδρυσών έναν αιώνα π.Χ. Οί πολιτείες αυτές λέγονταν
β ρ ι ά ή 6 ρ ι ά (βρία) λ.χ. Μεση βρία, Σηλυ βρία, Πολυο βρία ■d-ama,
πού σή αινε πολιτεία. Usoudiama ή Ό ρεστιάς (Άδριανούπολη). Ιδιαίτερα,
λέγονταν Γ Ι ά ρ ο ς ή 1Ί ά ρ α πού θά πή αγορά, γένος, φυλή λ.χ. ρυζου-
πάρα,, Βησσαπάρα κλπ.
Ν τ υ α σ ι ά . Οί Θράκες ντύνονταν όλως διόλου διαφορετικά κα,θώς
ξαίρου ε άπό τις περιγραφές τών αρχαίων συγγραφέων καί τις γραφές
πάνω σάγγεΐα. Στό κεφάλι τί) χει ώνα φορούραν α λ ω π ε κ έ ς ή ά λ ω π ε κ ί-
δ ε ς δηλ. σκεπάσ ατα άπό δέρ ατα αλεπούς, πού σκέπαζαν τάφτιά. Τις φορού
σαν έτσι, πού τό έν κεφάλι τού ζώου νά εινα,ι πάνω άπό τί) έτωπο, ή δέ ουρά
248 Πολιΐδ. Παπαχρίστοδούλου

στό λαι ό έ δυο άλλα κο άτια σάν παρωτίδες γιά τό σκέπασ α τών αφτιών
στό πολύ εγάλο ■ψύχος. Οί χιτώνες τους ήταν ακροί καί σκέπαζαν καί
τά ηριά, τά δέ ί άτιά τους, πού λέγονταν ζ ε ι ρ έ ς, έπεφταν πλατειά κι
ώς τούς αστραγάλους καί περισφίγγονταν στή έση έ ζοόνη, Παπούτσια
είχαν ψηλά σάν τ α π ε ι ν ο ύ ς κ ό ύ ο ρ ν ο υ ς. Σ τά Ρω αϊκά χρόνια έ
οιαζαν έ 6 β ά δ ε ς καί έ ν δ ρ ο ή δ ε ς. Ο ί Θράκες σά Μαινάδες
φορούσαν β α σ ά ρ ε ς δηλ. χιτώνες ώς τά πόδια. Ό Θράζ ιππέας τών
ανάγλυφων πάντοτε φορεϊ τόν Ελληνικό χιτώνα καί τήν χλα ύδα πού
ά,γε ίζεται πίσω του κα,ί έ βάδες. Τά ρούχα του ήταν άλλινα, άχειρίδετα
καί κρε ασ ένα στό κορ ί άπό τό λαι ό, πού γύρω του κού πωναν τίς δυό
άκρες τους. Πολλοί συγγραφείς περιγράφουν τό ρουχισ ό τών Θρακών
διάφορο. Ά π ό τίς παραστάσεις στήν Τραϊάνειο στήλη τής Ρώ ης γνωρί
ζου ε πέος ντύνονταν οί οκοί καί Λακ ί δες.
Ό ο π λ ι σ ό ς τών Θρακών στούς προϊστορικούς χρόνους καί)όλου δέ
διέφερε άπό τόν Ελληνικό. 'Ο "Ο ηρος επαινεί τά ξίφη τους, καί χαρα
κτηρίζει ικρά τ ’ ακόντιά τους. Οί ΐοι Θράκες έφεραν πάνω τους αχαί
ρια κα,ί γιαυτό καί αχαιροφόρυυς τούς έλεγαν. Ή άχαιρα λέγονταν
σ κ ά λ η. Τά αχαίρια τους ήταν γυριστά κα πυλωτά. Τά έ; π ι ί) ε τ ι κ ά
τους όπλα ήταν ή ρ ο φ α ί α, τό ς ί φ ο ς ή δ ό ρ υ δυό έτρα ά
κρος, πού τό ισό άπό δίστο ο σίδερο κα ω ένο, τό κουβαλούσαν στόν αρι
στερό ώ ο, τό ά κ ά ν τ ι ο , τ ό τ ό Η ο, πού οί Γέτες τάλειφαν έ δη
λητήριο κι δ δ ί σ τ ο ο ς π έ λ ε κ υ ς, πού τόν βλέπου ε σέ νο ίσ ατα
Θρακών βασιλιάδων, καί ικρά ε γ χ ε ι ρ ί δ ι α , τ’ α υ ν τ ι κ ά τους
όπλα ήταν ή π έ λ τ η , ελαφριά ηνοειδής ασπίδα — θρακιώτικη εφεύ
ρεση.— Στούς Έ λληνες τήν έφερε δ Τφικράτης, 6 θ ώ ρ α κ α ς , πού τόν
έφεραν οί ιππείς καί πεζοί. Οί Θράκες στό στρατό τού Περσέα φορούσαν
π ε ρ ι κ ν η ή δ ε ς καί θ η ρ ε ο ύ ς δηλ. εγάλες ασπίδες. Οί ονο
άχοι Θράκες στή Ρώ η άργότερα φορούσαν π έ λ τ η , σ κ ά λ . η,
κ ρ ά ν ο ς καί θ ώ ρ α κ α.
Οί Θράκες ήταν γένος άχι ο καί τό ολογούσα,ν οί αρχαίοι συγγρα
φείς. 'Ο Αριστοφάνης τούς καλεΐ « αχι ώτατυν έθνος», δ Ευριπίδης «’Ά
ρει κάτοχον γένος», δ Ά ρριανός «εύρωστοτάτους καί αχι ωτάχους κατά
την Ευρώπην». Κ αί δ ’Ιουστινιανός άναφέρει, ότι διετήρησαν τίς Ιδιότη
τες τους α,ύτές στόν καιρό του. Γιαυτό ήταν περιζήτητοι ώς ισθοφόροι
στά χρόνια τής ακ ής τής Ελλάδος, στήν εποχή τού Μ. Αλεξάνδρου, τών
διαδόχων του καί τών επιγόνων. Σ ’ όλους τούς Ελληνικούς πολέ ους ισθο
φόροι. Θράκες υπηρετούσαν τούς ε πόλε ους καί στή Ρω αιοκρατία ώς
πελταστές, ακοντιστές, τοξότες καί ελαφροί ιππείς. Ξεχωριστά στό Ρω αϊκό
στρατό τόν καιρό τών αύτοκρατόρων. Ά λλά καί στό Βυζαντινό στρατό
Θρ'οοακά ελετή ατα 249

στούιτ πρώτους αιώνες τής Βυζαντινής αυτοκρατορίας, κατατάσσονταν σάν

Θ ρ α κ ί σ ι ο ι.
Ή π ο λ ε ι κ ή τ ο υ ς τ έ χ ν η δέν άς είναι καί πολύ γνωστή,
γιατί δέν έχου ε αρτυρίες πολλές. "Ηξεραν ό ως πολλά τεχνάσ ατα γιά τή
στρατοπέδευση σέ καιρό νύχτας γιά ασφάλεια τοΰ στρατοπέδου, γιά νυχτε
ρινές πορείες καί άλλα. Ρίχνονταν στή άχη έ κραυγές χτυπώντας τήν
ασπίδα καί σαλπίζοντας έ κέρατα, πού νά ε βάλλουν φόβο. 'Η ταν «γιά
τό έγεθος τής βοής αφόρητοι», λέγει δ Θουκυδίδης. Καί όπως ρίχνονταν
δρ ή, έτσι γύριζαν πίσω δίχως τάξη νικη ένοι, σκεπάζοντας τά νώτα έ
τήν ασπίδα. Ε ίναι άπειρα τά τεχνά σ μ α τα τους, πού άναφέρονται στήν ιστο
ρία. Τον Μ. ’Αλέξανδρο τόν πολέ ησαν έ θάρρος καί έ τέχνη, τούς Ρω
αίους έ ήρωϊσ ούς καί άπέλπιδες αγώνες γιά τήν ανεξαρτησία τους. Ό
στριφνός Τάκητος, δ Ρω αίος, τούς περιγράφει αριστοτεχνικά, πού κινούν
τδ θαυ ασ ό τού αναγνώστου.
Ο ί ώ ό τ η τ ε ς τών Θρακών ήταν ανεκδιήγητες κι απεριόριστες.
Τούς περιγράφουν φρικαλέους, ω ούς, πολε οχαρείς καί άνθρωποθύτες, αί-
οχαρέστατους, φονικώτατους στον πόλε ο κι αλύπητους εχθρούς.
Γυρίζοντας άπό τόν πόλε ο έ τραγούδια έφερναν καί κεφάλια σκοτω
ένων πάνω στις αιχ ές τών δοράτοον τους. Ό Ξενοφώντας Ιστορεί γιά τό
Σεύθη, πού αγαπούσε τούς "Ελληνες, πώς δέν ήταν άπηλλαγ ένος άπό τήν
φυλετική του ω ότητα, γιατί έ τά χέρια του ακόντιζε τούς αιχ αλώτους.
'Ο Κότυς I I έλεγαν πώς πάνω στό εθύσι του τίποτε δέν σέβονταν καί ότι
έ τό χέρι του σκότωσε τή γυναίκα ου. 01 Σκορ δίσκοι θυσίαζαν στούς θεούς
τούς αιχ αλώτους τού πολέ ου κέπιναν αί α άνθρώπινο έσα σέ κρανία. Οί
περιγραφές είναι πολλές καί τά ιστορη ένα παρά πολλά. Ο ί ω ότητες τών
ακών απεικονίζονται καί στις) άνάγλυφες παραστάσεις τής /Τραϊανέίου
πύλης στή Ρώ η, δπου παρουσιάζονται Ρω αίοι αιχ άλωτοι πού βασανί
ζονται καί καίονται έ δαδιά οί κεφαλές τους καί οί ώ οι.
Ή α π ι σ τ ί α , καί ε π ι ο ρ κ ί α τών Θρακών ήταν παροι ιώ-
δης. Ή φράση Θ ρ α κ ί α π α ρ ε ύ ρ ε σ ι ς, έ εινε παροι ία στήν πα
ράβαση τού λόγου. «Οί Θράκες δέ ξέρουν από όρκο» νη ονεύει ό Μενάρ-
6ος. Είχαν ό ως ιαν αρετή τήν περιφρόνηση τοΰ θανάτου, πού τούς έκανε
άτρό ητους στή άχη, περιφρονητές τής ζωής, στωϊκούς στό θάνατο. Ά π ’
αυτό προήλθε καί ή εγάλη τους ροπή στήν αυτοκτονία. Οί Γέτες, οί πιο
άχι οι άπό τους Θράκες, αψηφούσαν τή ζωή στή άχη, όχι ονάχα άπό
ανδρεία, ά κι άπό τή πίστη, ότι πεθαίνοντας πήγαιναν στό θεό Ζά ολξι δηλ.
σέ ζωή καλλίτερη, πού τό ολογεΐ κι δ Ίουλιανός αύτοκράτορας λέγοντας,
πώς «πρόθυ α πέθαιναν στή άχη». Ινι αυτό έξηγήται άπό τίς δοξασίες πού
είχαν γιά τό θάνατο, δηλ. πώς οί ψυχές τών πεθα ένων ξανάρχονται πίσω
250 Πολυδ. Παπαχοΐΰτοδοΰλου

στή γή καί πώς ό άνθρωπος πεθαίνοντας γλυτώνει ιά γιά πάντα άπό τά

βάσανα, πηγαίνοντας σέ ιά ζωή καλλίτερη.
'Η πνευ ατική τών Θρακών κατάσταση ήταν πολύ ταπεινή.
Μερικοί δέ πορούσαν νά ετρήσουν ώς τά τέσσερα, λέγει ένας συγγρα
φέας. Ή άλυγιστία κα,ί ή κτηνώδης άγνοια τών Θρακών έφτανε σέ ση είο,
πού πίστευαν πώς ό Ιερέας τους ήταν δυνα,τό νάνεβή έ ξυλένια σκάλα στον
ουρανό,, πού άρχισε νά τήν έτοι άζη, γιά νά τούς καταγγέλλει στή Θεά
τους "Ηρα. Μά καί ή αλαζόναα τους δέν είναι ά οιρη άπδ διανοητική ήλι-
θειότητα. Ούτε ανάπτυξη κα ιά είχαν, ούτε γραφή, ούτε γραπτή γλώσσα.
Ο ι επιγραφές — Ελληνικές καί Ρω αϊκές — πού ξεσκεπάστηκαν ώς τά
τώρα, βεβαιώνουν γιατί σαύτές κα ιά νεία δέ γίνεται άπδ κανένα "Ελλη
να καί Λατίνο συγγραφέα γιά θρακική γραφή ή γραπτή γλώσσα έ θρα
κικά γρά ατα. Γιαύτδ καί ή επιγραφή πάνω σέ 'ψηφίδα χρυσού δαχτυ
λιό ιού, πού ανακαλύφθηκε έσα σέ τύ βο, καί χιλιοδιαβάστηκε καί ξηγή-
θηκε άπδ πολλούς, πού δέ συ φωνούν, είναι Ελληνική καί σάν τέτοια δια
βάστηκε καί ερ ηνεύτηκε. Γιά τήν αγρα ατοσύνη τών Θρακών λένε πέος
άπδ τούς άρχαίους Θράκες κανείς δέ ξέρει γρά ατα. Για.ύτδ καί είναι α
φίβολο, αν οί θείες Γραφές εταφράστηκαν στή θρακική γλώσσα, γιατί κα
ιά ανάγκη δέν υπήρχε γιαυτό, άφού δλοι οί Θράκες στδν τρίτο .Χ. αιώνα,
πού δ Χριστιανισ ός εισχωρούσε στή χώρα, ήταν πιά εξελληνισ ένοι.
'Η ο υ σ ι κ ή καί ή π ο ί η σ η καθώς καί ή όρχηση στούς βαρ
βάρους Θράκες δέν ήταν άγνωστα, γιατί αυτά σέ κανένα λαό, σέ όποιαδτ]-
ποτε πνευ ατική κατάσταση κι άν βρίσκεται, άκό α καί στή νηπιωδέστατη
/.αί βαρβαρώτατη, λείπουν. Ό άνθρωπος άπδ ιά ενδό υχο ανάγκη κινη
ένος εκδηλώνει τά συναισθή ατα — πού καταπλη, υρούν τήν καρδιά του
ευάρεστα ή δυσάρεστα — έ τό λόγο, τό έλος και τή ρυθ ική κίνηση. Οί
"Ελληνες άπό τόν "Ο ηρο ήδη ο ολογούν τή φιλο ουσία τών προϊστορικών
καί υθολογού ενων Θρακών, πού άπό τήν Π ιερία έφεραν τή λατρεία τών
Μουσών στήν Ελλάδα καί σαύτούς διέπρεψαν, οί υθολογού ενοι άοιδοί
Όρφέας, Μουσαίος, Θά υρις, Εύ ολπος καί. Φιλά ωνας. Οί Θράκες ό ως
τής ιστορικής έποχής διατελούσαν σέ πρωτόγονο ουσική κατάσταση.
Γ ιά τίς αγικές επωδές, πού οί γιατροί θεράπευαν τίς ψυχές τών αρ
ρώστων πα,ραΐκαλσιντας τό θεό Ζά ολξι, ιλεΐ καί ό Πλάτωνας. Καί δ Ευ
ριπίδης νη ονεύει φάρ ακο γρα ένο σέ θρακικά σανίδια άπδ τόν Ό ρφέα.
Μουσικά έγχορδα όργανα θρακικής προελεύσεως νο ίζονταν άπδ τούς Έ λ -
ληνες ή ά γ α δ ι ς καί ένα, άλλο ανώνυ ο, πού εταχειρίζονταν οί βασι
λιάδες τής Θράκης, πορεί δέ καί ή ν ά β λ η, η σ α β ύ κ η καί
ή β ά ρ β ι τ ο ς.
Οί σω ατ ικές τών Θρακών ιδιότητες, οιάζουν πρδς τίς ίδιά-
Θρακικά ελετή ατα 351

ζουσες καί στους Σκύθες καί στούς Γερ ανούς. Ο ί Θράκες καί οί Πόντιοι
Σκύθες ήταν ε ύ θ ύ ΐ ρ ι χ ε ς, it τ ρ ο ί καί γ λ α υ κ ο C, γιατί
τούς θεούς τους τέτοιους τούς παράσταιναν. Τέτοιοι θά ήταν οί εύγενεΐς
καί άρχοντες, 6 δέ πολύς λαός είχε άλλα χαρακτηριστικά. Φαίνεται ό ως,
ότι τάρχικά τους χαρακτηριστικά, αλλοιώθηκαν έ τόν καιρό άπό τά χρόνια
καί συνεχή επι ιξία προς άλλα φύλα,.
Τήν κ ό η τους οί Θράκες ή τήν πρόσδεναν στήν κορφή τοΰ κεφα
λιού σέ κρώβυλο κόβοντας τό λοιπό έρος ή τήν χτένιζαν πρός τά πίσω,
όπως οί 'Ο ηρικοί ’Άβαντες. Ό "Ο ηρος τούς ονο άζει ά κ ρ ό κ ο ο υ ς,
τούς λένε καί ά κ ρ ο κ ό α ς, α ί χ η ρ ο κ ό α ς, πού θά πή πώς
έτρεφαν ακρύ ά καί ρυπαρή κι αχτένιστη κό η. Ο ί Θράκες έκοβαν τά αλ
λιά τους στό πένθος τους, καθώς κοί Θεσσαλές καί σή ερα σέ ερικές κώ ες
οί Κρητικές, καί την άποθέτουν στον τάφο τού προσφιλούς συγγενούς τους,
πού πέθανε.
Τό κόψι ο τών αλλιών οί Θράκες τό θεωρούσαν δεινή βρισιά, τό δέ
άλληλοσκότω α αξιοκατάκριτο «γιατί δέν ήταν νό ι ο στούς Θράκες νάλλη-
λοσφάζωνται».
Ο ί Θράκες ήταν ακροζώητοι, πράγ α πού τό χρεωστούσαν στό υγιεινό
κλί α τής χοόρας, τήν απλή καί φυσική τροφή καί τή φυσική ζωή τους.
Ό βασιλιάς Τήρης I I πέθανε 92 χρόνων.1

Π Ο ΙΛ Θ Ρ Η Σ Κ Ε ΙΑ ΕΙΧ ΑΝ Ο Ι ΘΡΑ Κ ΕΣ

Οί Θράκες ήταν πολυθεϊστές. Θεούς οί Θράκες λάτρευαν τούς θεούς

τών 'Ελλήνων. Αυτούς τούς πλήθαιναν στον καιρό τής Ρω αιοκρατίας έ Αι
γύπτιους καί Άσιάτες θεούς, όπως έγινε καί στήν 'Ελλάδα. Οί θεοί τών Θρα
κών έχουν τά ίδια Ελληνικά ονό ατα, παριστάνονται έ τά ίδια χαρακτηριστι
κά, δπως καί άπό τούς "Ελληνες, τό πλιότερο σέ ανάγλυφα αναθη ατικά ά
κακότεχνα καί χονδροδουλε ένα έ βάρβαρο κι ακαλαίσθητο τύπο. Ό Βούλ
γαρος καθηγ. τού Πανεπιστη ίου Σόφιας ΚΑΖΑΒΟΥΓ, υποθέτει ότι οί Θρά
κες πήραν αζί τους άπό τήν πρώτη του κοιτίδα ερικούς Θεούς, πού αργό
τερα,, σά απήκε στή χώρα τους ό Ελληνικός πολιτισ ός, τούς πήραν τή θέ
ση τους οί 'Ελληνικοί θεοί, σά συγγενικοί κι αυτοί. Τέτοιος λχ.. ήταν ένας
Θεός τού ουρανού, συγγενής έ τον ελληνικό ία καί τον λατινικό JU P IT E R ,
πού τό παλιό του όνο α σώθηκε όχι ονάχα στού θεού ιονύσου, ά σέ κύρια
ονό ατα δπως τό ιόξενις, ιόσπορις, ιοσκύθης κλπ. Αυτό τάχα δέν άπο-

1. Β ιβλιογρα φ ία : Σακ,ελλαριάδης Στ T om aschek, Kaziairow, Κουρτίδης Κ ., Σ α

οθράκης Ά χ ιλ λ ., Ά ποστολίδης Μ. Κ., .Rofba,. Σ τέφ . Βυζάντιος, Pauilli G. ’Από
τους αρχαίους οί σπουδαιότεροι.
252 Π ολυδ. Π ακαχριστοδούλου

δείχνει πώς τά δυο έθνη ήταν σπγγενικά, πώς ώρ ήθηκαν ιά φορά άπο
τήν ϊ,δια κοιτίδα, δπου έζησαν αζί αιώνες πολλούς;
Οι Θράκες είχαν δικούς τους θεούς, πού, οπως αρτυρούν οί αρχαίοι,
πήκαν καί στήν Ελλάδα άπό τά πολύ παλιά χρόνια λ.χ. ό ιόνυσος στον
Ε ' αιώνα π.χ. ή Βένδις ανάλογη πρός τήν Εκάτη ή τήν Άρτέ ιδα. Οι Θρά
κες δέν παρα ελούσαν τούς Θεούς και ή λατρεία τους δέν είχε διαφορές άπό
τήν Έλληνική στις ευχές, σπουδές, θυσίες, αναθή ατα, αντείες, τελετές, α
γώνες. Ή λατρεία αυτή ήταν πιο πολύ οργιαστική καί κράτησε τύν παλαιό-
τατο χαρακτήρα, γιατί τήν συνώδεψαν όργιασ οί και υστήρια, πού τύν πα
λιό καιρό ετεδόθηκαν καί. στήν Ελλάδα στά Έλευσίνια. Αυτές οί οργιαστι
κές τους τελετές, άλιστα τού ιόνυσου, διατηρήθηκαν σ’ αυτούς κι δταν έ
γιναν χριστιανοί, βέβαια έ κάποια αλλαγή καί ζούσαν ώς τα τελευταία ώς
τό ξερρίζω α τού Ελληνισ ού τής Ά ν. Θράκης στά γύρω τής Βιζύης, στήν
παλιά Αστική, δπου οι εξελληνισ ένοι Θράκες έ ειναν καθάριοι καί ά όλυντοι.
01 Κ α λ ό γ ε ρ ο ι καί ή λατρεία τού ι ο ν ύ σ ο υ πού περιέγραψε
ό Γ. Βιζυηνός στή Θρακική επετηρίδα1 καί τ’ Ά ν α σ τ ε ν ά ρ ι α πού περιέ
γραψαν 6 Ν. εληγιάννης καί . Πετρόπουλος' καί δ Στ. Κυριακίόης, στήν
’Εγκυκλοπαίδεια καί 6 Χουρ ουζιάδης σέ ιδιαίτερο φυλλάδιο έ ιά του ο ι
λία στήν Πόλη 1873, καί άλλοι, οπως δ Στα . Στα . είναι τ ’ άπο εινά-
ρια αυτής τής οργιαστικής λατρείας τών Θρακών άν καί χριστιανών.
Στον καιρό τής Ρω αιοκρατίας, δταν οί Θράκες εΐρήνεψαν καί δλοι
ρίχτηκαν στήν ήσυχη ζωή προχωρώντας στον πολιτισ ό, κατάντησαν πολύ
θρησκόληπτοι, άν κρίνου ε άπό τά πολυάριθ α ιερά καί άφιερώ ατα, πού ώς
τώρα ξεσκεπάστηκαν στήν ύπαιθρο. Πού θά πή πώς οί Θράκες αναγεννή
θηκαν θρησκευτικά, πό)ς αγαπούσαν τούς θεούς καί πανηγύριζαν στις εορτές
τών θεών αζί έ τά παραδο ένα παλιά οργιά. Καί ώς τά σή ερα άκό α
στή Θράκη οί Θράκες πανηγύριζαν καί πανηγυρίζουν δώθε άπό τόν "Εβρο,
καί ξεκινούσαν πανηγυρικά νά γιορτάσουν τίς γιορτές τών αγίων καί τών
αγιασ άτων τους2.
Οί Θράκες λάτρευαν τό θεό ’Απόλλωνα σά θεό τού φωτός ή τού ήλιου.
Ή λατρεία αυτή πολύ παλιά εταφέρθηκε άπό τήν πρώτη της κοιτίδα αζί·
έ τή λατρεία τού ία. Ό "Ο ηρος τήν ξαίρει καί νη ονεύει τό Φοίβο Ά γ
πόλλωνα γιά προστάτη τής Ίσ άρου. Έκεΐ ήταν κι ένα άλσος πυκνόδενδρα.
οπού κατοικούσε δ ιερέας τού θεού Μάριον έ τήν οΐκογένειά του. Στήν πα-
λαιότατη εποχή έγινε ιά πάλη καί δια άχη στή Θράκη γιά τήν επικράτηση
τής λατρείας τού ιονύσου καί ’Απόλλωνα. Αυτή ή λατρεία τού Θεού Ά -

1) Θρακική Έ π ε τ η ρ ΐ ς ε το ς 1 8 9 7 , α. 1 0 2 - 1 2 7 .
2) Ά ρ χεΐο ν Θράκης Ε ' τ., σ. 1 3 0 - 1 4 1 καί, ΙΑ ' τό . Κ. Ρω αίου: Λατρείες πτή
Θράκη.
 Θρακικά ελετή ατα 253

πόλλωνα διαδόθηκε από τις 'Ελληνικές αποικίες και άλιστα στήν Απολλω
νία τής Μαύρης Θάλασσας, πού είχε λα πρό ναό τού θεού έ άγαλ α κολοσ
σιαίο, εργο τοΰ Καλά ιδος. Τό άγαλ α, ό Λούκουλος, κυριεύοντας τήν πολι
τεία, τό ετακό ισε στή Ρώ η. Ναοί υπήρχαν στή Μαρώνεια, ΙΙέρινθο, Αί
νο, Μεση βρία κι άλλου.
’Εξόν άπό τούς άλλους άγώνες γίνονταν καί τά Πύθια, τα ’Άκτια τής
Περίνθου, πού τό βλέπου ε στόν κατάλογο τών νικών τών αθλητών. Μάλι
στα τόν ’Απόλλωνα τόνε λάτρευαν καί γιά γιατρό. Πολλές κορυφές τής Ρο
δόπης, έ παρεκκλήσια κι όχι, — καί τώρα ακό α φέρνουν τονο ά "Αγιος
Ή λίας. Αυτό φανερώνει πώς οί ναοί καί βω οί του ’Απόλλωνα πού χτίζον
ται στις κορυφές καί τά ψηλά έρη, άλλαξαν σέ παρεκκλήσια τού προφήτη
Ήλιοι. (Βλ. Του π. ετάφρ. Φ. ραγού η). Γιατί οί πρώτοι χριστιανοί παίρ
νοντας πολλά άπό τή λατρεία τών αρχαίων Ελλήνων, άλλαξαν καί τό -θεό
"Ηλιο, δηλ. τό Φοίβο ’Απόλλωνα σέ προφήτη Ή λία ολοφάνερα άπό τή σύ
πτωση τών ονο άτων "Ηλιος, Ήλίας, 'Ηλιου - Ήλιου κέπειδή άναλήφθηκε
ο Ή λίας στόν ουρανό. Γιαυτό κοι άγιογράφοι παριστάνουν τόν προφήτη νά
όδηγή άρ α έ τρία άλογα στόν αιθέρα δπως ό Άπύλλωνας στή υθολογία.
Σ τ ’ ’Άβδηρα άλιστα ήταν καί αντείο τού ’Απόλλωνα.
Παρό οια ήταν διαδεδο ένη στή Θράκη καί ή λατρεία τοΰ ία καί τής
Ή ρ α ς, δπως φαίνεται από τά πολλά αναθη ατικά, πού βρέθηκαν καί επι
γραφές τοπωνυ ικών επιθέτων τών θεών: ίας ι ερανός, Ή ρ α Άρτακι-
νή, Άρ ουλική κλπ. "Ο οια λατρεύονταν καί ή "Λρτε η. Αυτή τήν συνταύ
τιζαν έ τή Βενδίδα, καί τή λάτρευαν έσα σέ σπηλιές. Τοπωνύ ια τής Ά ρ
τε ίδας στή Θράκη είναι, τό Γ α ν ί α (άπό τό Γάνος).
Ό ι ό ν υ σ ο ς λατρεύονταν άπό τούς Θράκες οργιαστικά. Πατρίδα
του ήταν ή Θράκη, δπως αρτυρούν "Ελληνες συγγραφείς. Ά πό κεϊ ετα
δόθηκε σδλους τούς "Ελληνες στήν Πιερία, τόν Παρνασσό, τόν Έλικώνα.
ΤΙ πιο παλιά αρτυρία γιά τόν ιόνυσο είναι τού "Ο ηρου, πού υθολογεί,
νά κυνηγά ό Λυκούργος — θεός Θρακικός εταποιη ένος πολύ παλιά σέ
βασιλιά τών Ήδωνών — τό ιόνυσο. Λυτό δείχνει πώς τότε ό ιόνυσος δέν
ήταν άκό α Θεός τού Όλυ που. Ό Ηρόδοτος λέγει πώς τό ιόνυσο αζί
έ τόν ’Ά ρη καί τήν Ά ρ τε η τούς τι ούσαν οί Θράκες σάν τόν κύριο θεό
τους. Στή Ροδόπη ήταν καί τό περίφη ο αντείο τού ιονύσου, που κι ό Μέ-
γας Αλέξανδρος τό έπισκέφθηκε καί λειτουργούσε έ τρόπο Ελληνικό δί
νοντας χρησ ούς, δπως καί τό αντείο τών ελφών. ’Εξόν άπό τή λατρεία
του ώς Θεός τού α πελιού καί τού κρασιού είχε καί τού προφήτη τήν ιδιό
τητα, καθώς ό Άπόλλωνας κι ό ίας. Πολλές πολιτείες είχαν καί νο ίσ α
τα κο ένα έ τήν εικόνα του, πού δείχνει πόσο πολύ καλλιεργούσαν τό α
πέλι, δπιυς καί τώρα, αφού είναι γνωστό δτι οί Θράκες φη ίζονται ώς ά -
πελουργοί καί κρασοπατέρες. Κι δπως λένε οί επιγραφές στ "Αβδηρα γ ί
νονταν καί τά ιονύσια.
254 Π ολυδ. Π ακαχριστοδούλου

"Ο Σαβάζιος ταυτίζονταν έ τόν ία καί λατρεύονταν άπό τόν δεύτερο

π.Χ. αιώνα.
Ή Κ υ β έ λ η ή εγάλη ητέρα τών θεών, ή περιώνυ η 'θεά τών Φρυ-
νών λατρεύονταν οά θεά της γονι ότητας τής γης. Τά νο ίσ ατα τής Θρά
κης αρτυρούν τή διάδοση τής λατρείας της, οπως στήν Άγχίαλο, Άδρια-
νούπολη, Καλάτιδα, Μαρκιανούπολη, ΙΙαυταλία καί Σα οδική.
Ό ’Α σ κ λ η π ι ό ς έ τήν 'Τγίεια καί τόν Τελεσφόρο λατρεύονταν σά
θεοί τής γιατρικής. Ή λατρεία του πήκε άπό τήν Ελλάδα στή Θράκη έ
τίς Ελληνικές αποικίες τής Άγχιάλου, Αίνου. Ασκληπιεία υπήρχαν στήν
Παυταλία, Σαρδική, Τραϊνέα, Αύγούστα, Βιζύη, εβελτό καί Φιλιππούπο-
λη. Τοπωνύ ια τού θεού απαντούν Σαλδηνός, Σκαλπιηνός, Κουλκουσιηνός.
Ό Ά ρ η ς είναι ένας άπό τούς κύριους θεούς τών Θρακών. Λατρεύ
ονταν σά θεός τοΰ πολέ ου. ΤΙ εικόνα του βρίσκεται σέ νο ίσ ατα τής Θρά
κης καί Μοισίας. Πιθανώς καί ό Θράξ ιππέας νά ήταν προσωποποίηση τοΰ
’Ά ρη.
Ό ' Η ρ α κ λ ή ς , πού ή λατρεία του αρτυριέται άπό αναθη ατικά α
νάγλυφα τής Θράκης καί στολίδια έ τήν εικόνα του, κι αγάλ ατα τέχνης
Ελληνικής, άλλά καί. εικόνες σέ νο ίσ ατα ερικών πόλεων. Τόν λάτρευαν
σά θεό τής υγείας καί τής ρώ ης καί τοΰ κορ ιού. Τώ σύ βολά του είναι ή
λεοντή, τό ρόπαλο ή φαρέτρα καί τό τόξο πού είκονίζονται σέ αρ αρένιους
στήλους. Ή λατρεία του πήκε στή Θράκη άπό τίς 'Ελληνικές άποικίες: τήν
ΙΙέρινθο, τό Βυζάντιο κλπ.
'Θ 'Ε ρ ή ς, πού οί Θράκες τόν λάτρευαν ξεχωριστά κι ώρκίζονταν στ’ ό
νο ά του. Ό 'Ηρόδοτος λέγει: «Οί βασιλιάδες τους πέριξ άπό τούς άλλους
πολίτες σέβονται τόν 'Ερ ή ξέχωρα άπό τους θεούς καί ορκίζονται σαύτόν
όνο καί λένε πώς κατάγονται απ’ αυτόν». Τόν λάτρευαν, οπως καί στήν Ε λ
λάδα, ώς ψ υ χ ο π ο π ό , κ ε ρ δ ώ ο , δ ι ά κ τ ο ρ ο. Στή Φιλιππού-
πολη έκα νεν καί άγώνες τό «Κοινό τών Θρακών».
Ο ί ν ύ φ ε ς . Ή λατρεία τους αρτυριέται άπό ά ναθε ατικά άνά-
γλυφα έπιγραφές κι άπό νο ίσ ατα πού άπεικονίζουν τρεις νύ φες, σάν
τύν κλασσικό 'Ελληνικό πρότυπο έ τίς τρεις χάρες. (Χάριτες). 'Η ταν θεό
τητες κατώτερες. Στήν Φιλιππούπολη υπήρχε Νυ φαίο καί υπάρχει καί λόφος
νυ φών.
Ό θεός λέγονταν Κ ύ ρ ι ο ς, ή θεά κ υ ρ ί α καί σπάνια άντί. Κ ύ ρ ι ο ς
τό δεσπότης, πού δέν εΐναι παράδοξο, οπως λέγει ό Σακελλαριάδης Σπ., άπό
αυτό νά επικράτησε στις προσευχές καί τούς ύ νους νά καλούν οι χριστιανοί
τό Θεέ Κύριε.
Οί Θράκες λάτρευαν καί τίς ψυχές, πού τό συ περαίνου ε άπό τίς άνα-
σκαφές στή Θράκη σέ τύ βους. Ό Μ. Άποστολίδης φέρει παράδειγ α τόν
τύ βο τοΰ Έζέροβο, όπου βρέθηκε τό χρυσό δαχτυλίδι έ τήν επιγραφή κι ή
Θρακικά ελετή ατα 255

πήλινη κάλπη πού είχε τή στάχτη, αναποδογυρισ ένη στό έσο τοΰ πάτου
ακριβώς. «Τούτο λέγει έγίνετο έπ'ι σκοπού· διότι οΐ. Θράκες, ώσπερ και οί
"Ελληνες τών προϊστορικών χρόνων, πιστεύοντες είς τήν αθανασίαν τής 'ψυ
χής άφήκαν τήν οπήν έπί τής κάλπης δπως ή ψυχή του νεκρού, ών έφαντά-
ζοντο υπό ορφήν όφεως, έξέρχηται τού τάφου καί απολαύει τών προσκο ι-
ζο ένων αυτή θυσιών. Αύτη δέ ή περί ετα ορφώσεως τής ψυχής τού νε
κρού είς οψιν δοξασία ήτο λίαν διαδεδο ένη παρά τοίς Θραξίν ώς καί παρά
τοΐς "Ελλησι. Τούτο αρτυρούσαν ιδίως τά άνευρεθέντα πολυάριθ α παντα-
χού τής Θράκης αναθη ατικά τού Θ ρ α κ ό ς ί π π έ α) ς ανάγλυφα, έν οΐς
ό όψις είκονίζεται περιειλιγ ένος είς δένδρον προ τού ίππέως ύψου ενον».
"Ο τι οί Θράκες πίστευαν στήν αθανασία τής ψυχής διαπιστώνεται κι άπό
τά νό ι α στούς νεκρούς πού άπέβλεπαν κυρίως στή Λατρεία τής ψυχής, δηλ.
άπό τή θυσία σφάγιο.)ν στήν ταφή ή τήν καύση τών νεκρών, άπό τό σφάξι ο
τής άγαπη ένης συζύγου πάνω στον τάφο ή στήν πυρά τού άνδρός της, άπό
τό σφάξι ο τών ίππων καί σκυλιών τού νεκρού, άπό τό θάψι ο τών πραγ ά
των, πού ήταν άγαπη ένα καί πολύτι α στή ζωή του, πού φαίνεται άπό τις
άνασκαφές τών τύ βων, τούς ιππικούς κι’ αθλητικούς αγώνες τήν η έρα τής
κηδείας κοντά στον τάφο καί τις υστερνές σώρισ ένες έρες καί άλιστα
στήν επέτειο τού θανάτου, πού γίνονταν πάνω στον τάφο θυσίες καί φαγο
πότια άπό συγγενείς καί φίλους. Γιατί πίστευαν πώς ή ψυχή τού νεκρού έπαιρ
νε έρος αόρατα σαύτά, ευχαριστιούνταν κέξιλεόνονταν στον κάτω κόσ ο
— στον "Αδη.
II Μ Ο Τ Σ ΙΚ Η Σ Τ Η Θ ΡΑ Κ Η

Οί Θράκες ήταν τραγουδιάνοι καί ουσικοί. ΤΙ ουσική αποτελούσε ξέ-

χωρο γνώρισ α τών αρχαίων Θρακών. Γενικά δλοι ο ολογούν πώς οί Θρά
κες ουσικοί ήταν οί πρωτοπόροι καί οί εισηγητές τής ποίησης καί τής ου
σικής στις Ελληνικές χώρες. Ά πό τήν ψυχρή αυτή χώρα, οπού 6 βορριάς
φυσο ανά καί ανιάζει, ρίχτηκαν στήν Ελλάδα πέρ’ άπό τόν ’Όλυ πο οί
πρώτες αχτίνες τής θρησκείας. "Ολοι οί "Ελληνες υθογράφοι. ποιητές καί
ιστορικοί στή Θράκη αποδίδουν τούς πρώτους τής Ελλάδος τραγουδιστές,
ραψωδούς καί ουσικούς. Κι ό Πλάτωνας αυτός λέγει δτι άπό τούς ποιητές
άλλοι έν έξαρτώνται. κένθουσιάζονται από τό Μουσαίο, άλλοι άπό τόν Ό ρ -
φέα καί οί πλιότεροι κρατιούνται άπό τόν "Ο ηρο. Ό Ό ρφ έας είναι ό πιο
παλιός υθικός τραγουδιστής τών Θρακών, πού κατοικούσαν κοντά στό Αι
γαίο, πορεί τή χώρα τών Κικόνων. Κέντρα τής δράσεώς του ήταν ή πεδιά
δα τού Έ βρου, ή Π ιερία Θράκη — κοντά στον "Ολυ πο, ό Παρνασσός, ό
Έλικώνας. Ό ’Οβίδιος «στις Μετα ορφώσεις» του τόν ονο άζει Ροδόπειο.
Ό Ό ρφ έας ήταν παιδί τού βασιλιά Οίάγρου ή τού ’Απόλλωνα καί τής Καλ
λιόπης καί είχε γυναίκα τήν Ευρυδίκη. άσκαλός του ήταν ό Αίνος, πού τόν
256 Πολυδ. Παπαχριστοδοΰλου

σύγχιζαν οί νεώτεροι έ τόν Ό ρ φ έα καί τό Μουσαίο. Είναι, αυτός, πού πρώ

τος βρήκε τούς ποιητικούς ρυθ ούς και τό έλος καί τόν “θαύ ασε γιά τήν
ποιητική του καί τις ελωδίες του. Μαθητές του ήταν ό Ηρακλής κι ό Θά-
υρις κι ό Ό ρφέας. Σ ’ αυτούς δίδαξε τά πελασγικά γρά ατα καί σύντα-
ξε τις πράξεις τού ιονύσου κι άλλες υθοποιίες σέ γραπτά υπο νή ατα.
Ό Ό ρφ έας ταξίδεψε στήν Αίγυπτο, δπου διδάχτηκε άπό τούς σοφούς
Αιγυπτίους παπάδες τις υστικές τελετές, πού τις έφερε στήν πατρίδα του,
δπως καί τίς οργιαστικές τελετές. Έκεΐ υήθηκε στά ιονυσιακά υστήρια
καί αθαίνοντάς τα γύρισε στήν 'Ελλάδα, καί τά δίδαξε στούς Θηβαίους,
πού τά παραδέχτηκαν έ προθυ ία.
'Ο Ό ρφ έας ταξιδεύοντας αζί έ τούς ’Αργοναύτες, άποκοί ισε έ
τή δύνα η τής λύρας του τόν δράκοντα, πού φρουρούσε τό χρυσό αλλο δέ
ρας καί βοήθησε νά τό κλέψουν. Στό ταξίδι τής ’Αργούς άλαξε τήν τρικυ
ία σά σηκώθηκε στό Θρακικό πέλαγος, καλώντας τούς θεούς τής Σα οθρά
κης, κετσι πόρεσε ή ’Αργώ νά πλεύση στά στενά τής "Ελλης. Γιατί ό Ό ρ
φέας ήταν υη ένος στά υστήρια τής Σα οθράκης καί κάνοντας στούς Θε
ούς της ευχές άπαράλλακτα, δπως οί χριστιανοί, λ.χ. στον "Αγιο Νικόλα, πέ
τυχε τή σωτηρία τους.
Μά καί στον Εύξεινο Πόντο έ τίς ευχές του ό Ό ρφ έας έπαυσε τούς
άνε ους. Τόση δέ ήταν ή δύνα η τής λύρας του καί τής θείας αρ ονίας του,
ώστε κινούσε τίς πέτρες καί η έρωνε τάγρια θεριά, πού άφίνοντας τίς σπη
λιές τους, έρχονταν κοντά του. Ό Ό ρφ έας τελειοποίησε τήν κιθαρωδία καί
συνοδεύοντας τήν κιθάρα έ τό θείο τραγούδι του κινούσε τά βράχια καί τά
δέντρα.
Ό Ό ρφ έας Θράκας τό γένος άνώτερος στήν ποίηση καί τήν παιδεία
άπ’ δλους τούς τραγουδιστές καί ποιητές, πού νη ονεύονται, σύνταξε καί
ποίη α αξιοθαύ αστο καί διάφορο άπό τάλλα γιά τή ελωδία του καί τή
ουσικότητα του. Κ ι’ οταν πέθανε ή Ευρυδίκη ή γυναίκα του άπό τό δάγκω
α φιδιού, κατέβηκε στον "Αδη θέλοντας νά τήν πάρη πίσω κέπεισε τόν
Πλούτωνα νά τήν άφήση νά γυρίση πίσω. Ό Πλούσονας ύποσχέθηκε νά.
κά η τήν επιθυ ία του άν στό γυρισ ό του δέν έστρεφε νά τήν δή πριν φτά-
ση στή γή πάνω. Μά ό Ό ρφ έας ή πιστεύοντας πώς τόν άκολουθή ή Ευ
ρυδίκη, έστρεψε άγωνία νά τήν δή, κέτσι ή γυναίκα του ξαναγύρισε πά
λι στον "Αδη.
Τόση λένε γοητεία είχε ή γλώσσα καί ή λύρα τού Ό ρφέα, ώστε έ τό
υπέροχο τραγούδι του στις πολύδεντρες σπηλιές τού Όλύ που δπου κάποτε
κιθάριζε, άζευε τάγρια θεριά καί κινούσε τά δέντρα. "Εφερνε σέ θεογνω
σία τούς άνθρώπους καί τούς παρακινούσε σέ ευσέβεια, κι άπόχτησε φή η,
γιατί αλάκωνε τούς άνθρώπους ποΰχαν ψυχή πέτρα καί θεριού διάθεση.
Ό ’Αριστοφάνης ψέλνοντας στις "Ορνιθες τή αγική γλυκάδα καί τή δύ
Θ ρακικά ελετή ατα 257

να η τή; λύρας τού Ό ρφ έα τραγουδεϊ:

’Έτσι κα'ι οι κύκνοι ψέλνουν έ χαρά
τιό τιοτιό, τιοτιό τιοτέγξ.
"Οταν δλοι έ ιά φωνή ενω ένοι
τά φτερά τους χτυπούν καί τραγουδούν τον ’Απόλλωνα
καθισ ένοι στις όχθες τού 'Έβρου ποτα ού.
Τό άσ α έρχεται έσα άπό τά αιθέρια σύγνεφα,
τάγρια θεριά ζαρώνουν άπ’ τό φόβο τους
καί ή ήσυχη ξαστεριά σβήνει
τα ώργισ ένα κύ ατα τοΰ πελάγου.
Ό Απολλόδωρος, πού είναι ό ευαγγελιστής τής αρχαίας 'Ελληνικής
θεολογίας, ας πληροφορεί πώς ό Ό ρφ έας βρήκε τά ιονύσια υστήρια. Κι
ό Ευριπίδης τόν θεωρεί εισηγητή τών ιονυσίων υστηρίων λέγοντας ότι ό
Ό ρφ έα ς δίδαξε τάπόρρητα υστήρια τοΰ ιονύσου πού λέγονται έ τό φως
τών λα πάδων. Ό σ ο γιά τό θάνατό του λένε πολλά. ’Άλλοι λεν πώς τόν
χτύπησε έ κεραυνό ό ίας γιά τά διδάγ ατά του στούς ανθρώπους, άλλοι
πώς τόνε σπάραξαν οι Μαινάδες τής Θράκης καί τόν κο άτιασαν κέρριξαν
τά κο άτια του στόν "Εβρο. Ά πό τό αί α του πού χύθηκε φύτρωσε ιά
βοτάνη έ τονο ά κ ι θ ά ρ α . Ή παράδοση άλιστα λέγει πώς οί Μούσες
σύναξαν ευλάβεια τά λείψανα τού κορ ιού του καί τά έθαψαν στό Ιερό
τους. Τό κεφάλι του καί ή λύρα του εφθασαν άπό τόν "Εβρο στή θάλασσα
κι άπό κεΐ στή Λέσβο, όπου καί τήν έθαψαν. «'Όλος αυτός ό ύθος λέγει ό
PECH A K M E εκφράζει κάποιο ιστορικό γεγονός, γιατί ή λυρική τέχνη ά-
ναπτύχθηκε προ πάντων καί ήκ ασε πρώτα πρώτα στή Λέσβο».
Γιά τόν Ό ρφ έα ιλεΐ ό Λουκιανός κι ό Παυσανίας κι ό Στράβωνος
έ πολύ πολύτι ες αρτυρίες και άφθαρτες περγα εινές γιά τούς πανάρχαι-
ους Θράκες, πού ήταν οί δασκάλοι καί εισηγητές τής ουσικής καί τής λα
τρείας τών θεών στό πανελλήνιο. Οί δοξασίες τού Ό ρφ έα πήκαν έ τίς
περιηγήσεις του πολύ νωρίς στήν 'Ελλάδα, στή Σικελία, στις 'Ελληνικές ά-
ποικίες στήν Αίγυπτο καί τόν Ό ρφ έα τόν τι ούσε τό Πανελλήνιο. Ό Έδου-
άρδος S C H U R E άφηγείται γλαφυρώτατα έ πνευσ ένες γρα ές γιά τόν
Ό ρ φ έα καί τό εγάλο τού ουσικού έργο άοιδού καί υσταγωγού1.
Ό Ό ρφ έας λοιπόν, ό πρώτος τής Θράκης τραγουδιστής, ήταν εγάλος
εκπρόσωπος τών αρχαίων τραγουδιστών καί ραψωδών, πού προηγήθηκε
άπ’ όλους τούς "Ελληνες ποιητές. Τίς παραδόσεις τού Ό ρφ έα ακολούθησαν
άλλοι διάση οι τής άνώτατης άρχαιότητος Θράκες, δηλ. ό υστικόπαθος Μου
σαίος, δ περίφη ος ψάλτης Εύ ολπος καί 6 γλυκός Θά υρις, πού κι αυτοί
έγιναν εισηγητές τής δη ώδους λατρείας τών θεών, γιατί αυτοί σύνταξαν

1ι. Βλ. Ισ τορ ία Θράκης Κ. Κσυρτίδου σ. 401-405.

17
258 ίίολυδ. Παπαχριστοδοίίλου

τούς ύ νους πού ύστερα φέρονταν στά στό ατα τών πλανητών τραγουδιστών
καί ραψωδών. Αυτές οί δοξασίες τών Θρακών συνετέλεσαν πάρα πολύ, σάν
έσο τελετουργικό, στή δια όρφιοση τής Ελληνικής θρησκείας. " στε οί
Θράκες ορφικοί έγινεν οί ιδρυτές τής 'Ελληνικής λατρείας.
Ό Φιλά ωνας ήταν γιός τοΰ ’Απόλλωνα καί τής νύ φης Λευκονόης
ή παιδί τοΰ τραγουδιστή Χρυσόθε η άπό τή Θράκη, καί τής Άγριόπης.
Είναι σύγχρονος τοΰ Ό ρφέα, γιατί συνώδεψε τούς ’Αργοναύτες στήν εκ
στρατεία, οταν ή ’Αργώ πλησίασε τίς άχτές τής Θράκης.
Ό Μουσαίος υθικός έποποιός, άντις καί σύγκαιρα καί ιερέας
υπήρξε πολύ προστά άπό τόν "Ο ηρο. Τά βιβλία τών ιερέων τής Αίγυπτου
οπου καταγράφονταν ιστορικές ειδήσεις, έλεγαν, δτι καί ό Μουσαίος πήγε
ώς περιηγητής στήν Αίγυπτο, γιά νι'χ διδαχτή. ’Έγινε ιά φορά αθητής
τού Ό ρ φ έα καί τόν παρακολουθούσε ταχτικά στις περιοδείες καί τά ταξίδια
του. Τό Μουσαίο τόν θεωρούν εισηγητή τής θρησκευτικής ποιήσεο>ς στήν
’Αττική. Σαύτόν αποδίδονται άσ ατα, καθιέρωση εξαγνισ ού α αρτη άτων,
τύποι έξιλαστικοί γιά φόνους ή πολύ βαριά παραπτώ ατα, θεραπείες νοση
άτων, διάφοροι χρησ οί, τύποι υσταγοογικοί — πού ήταν καθιερω ένοι
στήν λατρεία τών Έλευσινίων υστηρίων καί. τής ’Ορφικής αίρεσης, — ύ νοι,
συλλογή χρησ ών σάν ιερό εγκόλπιο, οπως ή ιερή σύναψη σή ερα κλπ.
Ό χρησ ολόγος Όνο άκριτος ’Αθηναίος έχοντας τή θρησκευτική υπη
ρεσία κέντολή νά διαθέτη τούς χρησ ούς τοΰ Μουσαίου έβαλε έσα στά ποι-
ή ατά του ψεύτικο χρησ ό άπό δική του έ πνευση καί γ ι’ αυτό διώχτηκε
άπό τήν ’Αθήνα. "Τστερα ιδρύθηκε στις Ά θήνες άγώνας διθυρα βοποιών
στή γιορτή τού ιόνυσου, πού πολύ ενδιαφέρει τή Θρακική ιστορία. Ό Εύ-
ολπος γιός τού Μουσαίου διάση ος τραγουδιστής, παλιός ουσικός, Ιερέας
τής ή ητρας καί πολε ιστής. Κατέβηκε στήν ’Ελευσίνα, βοήθησε τούς Έ-
λευσίνιους κατά τών ’Αθηναίων, ά στον πόλε ο σκοτώθηκε άπό τόν Έρε-
χθέα. Οί Έλευσίνιοι υποτάχθηκαν στούς ’Αθηναίους, ά δόθηκε ή άδεια, νά
εΐναι οί άπόγονοι τού Εύ ολπου προϊστά ενοι στά Έλευσίνια υστήρια αζί
έ τούς άπογόνους τού Κελεού, γιατί πρώτος τά έφερε ό Εΰ ολπος. ’Έτσι οί
Εύ ολπίδες σχη άτισαν αναγνωρισ ένη τάξη ιερατική στήν τελετή τών υ
στηρίων τής Ελευσίνας. Ή οικογένεια τών Εύ ολπιδών λέγονταν καί Θ ρ α
κ ι δ ώ ν . Οί παλιοί ’Αθηναίοι, λέγει ό Πλάτωνας, άναθρε ένοι σδλη τήν
ελευθερία καί λογαριάζοντας πώς γιά τήν υπεράσπιση τής λευτεριάς χρέος
εΐναι νά πολε ούν καί έ Έλληνες γιά τούς "Ελληνες, καί έ βαρβάρους γιά
δλους τούς Έλληνες, πολέ ησαν γιά τόν ίδιο λόγο καί έ τόν Εΰ ολπο, για
τί πήκε στή χώρα τους. Κι ό ’Αριστοτέλης καί ό Στράβωνας ιλούν γιά τόν
πόλε ο τούτο, πού οί Θράκες πήκαν στή χώρα τών ’Αθηναίων έ τόν Κύ-
ολπο. Καί στον καιρό τού Κόδρου πολέ ησαν οί Θράκες έ τούς ’Αθηναίους..
'Τπήρχε καί ξεχωριστή ποίηση Ε ύ ο λ π ί α .
Θρακικά ελετή ατα 259

Ό Θά υρις, ήταν γιος τοΰ Φιλά ,ωνα καί τής ’Αγριόπης. ’Έγκυα αυτή από
ντροπή ετοίκησε στή χώρα· τών "Οδρυσών καί τό παιδί της γι’ αυτό (ονο
άστηκε Ό δρύτης καί Θρά . Τόν νη ονεύει καί 6 "Ο ηρος, καί λέγει πώς
τόν Θ ά υ ρ η τόν τύφλωσαν οί Μούσες καί τοΰ άφήρεσαν τήν αρ ονία, γιατί
τίς προσκάλεσε σέ ουσικό διαγωνισ ό, όντας βέβαιος γιά τή νίκη.
. . . οί Μούσες εκδικού ενες τόν Θά υρη τό Θράκα
τοΰ πήραν τήν αρ ονία
γιατί τίς κάλεσε, καυχώ ενος πώς θά νικήση,
άν ήθελαν νά τραγουδήσουν τοΰ Λία οί κόρες
οί Μούσες αζί του.
Μ’ αυτές πεισ ατώνοντας τοΰ πήραν τό φως
καί τή θεσπέσια φωνή καί τήν κιθαρωδία’.
'Ο Θά υρις έπαιζε κιθάρα δίχως τραγούδι, ένω ό Λίνος έπαιζε τραγου
δώντας, όπως κι ό λυρικός ποιητής Άρίωνας. Αυτός έ τόν Ό ρφ έα πρόσθε-
σε στή λύρα δυο άλλες χορδές, τήν υ π ά τ η καί π α ρ υ π ά τ η κέγινε ή λύ
ρα άπό τότε έφτάχορδη. ’Έτσι ό Θά υρις, είναι ό πρώτος τής αρχαιότητας
ραψωδός, γιατί οριστικά παραδέχτηκε πώς τά 'Ο ηρικά έπη δέν εΐναι ή α
παρχή στήν Ελληνική ποίηση. Στά δη οτικά τραγούδια ό Θά υρις εΐναι ό
πιο γνήσιος εκπρόσωπος καίτά τραγούδια, όπως καί τού 'Ό ηρου, φέρουν
τόν καθολικό χαρακτήρα τοΰ έπους. Οί ραψωδοί αυτοί εΐναι οί δασκάλοι τοΰ
'Ο ήρου, πού τελειοποίησε τίς δη ώδεις αυτές ραψωδίες σέ τέλειο έπος επί
ση ο κέντεχνο καί άρτια διασκευασ ένο.
Ό διάση ος ζωγράφος Πολύγνωτος στή λέσχη τών Κνηδίων στούς ελ
φούς φιλοτέχνησε κοντά στον Ό ρφ έα καί τήν εικόνα τοΰ Θά υρη καί τόν
παρισταίνει νά κάθεται κοντά στον Πελία έ τά άτια χαλασ ένα έ τό πα
ράστη α ταπεινό, έ γενειάδα εγάλη καί αλλιά πολλά καί στά πόδια του
ιά ριχ ένη λύρα έ σπασ ένους τούς πήχεις καί τίς χορδές. Αυτό τό διηγεί
ται ό ΙΊ αυσανίας2.

ΘΡΑΚΤΚΕΣ Π Ο Λ ΙΤ Ε ΙΕ Σ 3

Α '. Ά νά ε σ α τού Νέστο υ καί " Ε β ρ ο υ.

Ά βδη ρ α. Κοντά στις εκβολές τοΰ "Εβρου καί στά νότια παράλια τής

1. Βλ. Ό ηρος Ί λ ., Β , 594.

2. Π αυσανίας , 33.
3. Βλ. Σακελλαριάδη Στ. : Π όλεις καί δέσ ια Θράκης, Ά θ ή ν α ι 1929, σελ. 53
κ. έτ. Κ. Κουρτίδου 'Ιστορία της Θράκης έτος 1962 τ. ', σ. 113 κ. έτ. καί Σα ο
θράκη Ά χ ιλ . 'Ιστορικόν καί Γεωγρ. λεξικόν Θράκης στό Ά ρ χ . Θράκης τό . Ζ ', Η '
έχρι καί IB ' καί σέ ίδιο τό ο αυτοτελή.
‘^60 ίίολ-υδ. Παπαχριστοδούλου

Θράκης δυσ ικά στον κολπίσκο τής Βιστοτνίδος (Π όρτο - Λάγο) λί νης.
Σή ερα λέγεται Μπαλούστρα — πολλοί στήλοι. Ό Στράβωνας τήν ονο άζει
«’Άβδηρα πόλις επώνυ ος Άβδήρου, ον οί τοΰ ιο ήδος ίπποι έφαγαν».
Ν ι κ ό π ο λ η . Βορεινά στ' Ά β δ η ρ α - λιγώτερο γνωστή άπό τή συνώ-
νυ ή της στήν ’Ήπειρο που αναγράφεται καί σέ νο ίσ ατα.
Μ αρώνεια. Παλαιότατη κι άκ αία πολιτεία άνά εσα στις εκβολές
τοΰ Νέστου καί τού "Εβρου. Τήν θε ελίωσε ό Μάρων παιδί τοΰ Βάκχου.
Μέ κρασί τής Μαρωνείας έθυσε ο Όδυσσέας τόν Πολύφη ο. Καί τώρα
γίνονται εξαίρετα κρασιά στόν τόπο.
’Ί σ α ρ ο ς . Πάνω στό όρος ’Ίο αρο καί φαίνεται πώς είναι ή Μα-
ρώνεια.
Ό ρ θ α γ ό ρ ε ι α. "Οπου ή ση ερινή Μάκρη.
Τ ρ αϊ α ν ο ύ π ο λ η. Προτήτερα λέγονταν Ζερνίς. Τήν έχτισε 6 Τρα
ϊανός στά 53 - 117 .Χ. στή θέση θ ε ρ ά (Τουρκικά Λίτζα). ’Άλλοτε πρω
τεύουσα τής Ροδόπης.

Β λ Π Ο Λ Ε ΙΣ Π Α Ν ΣΤΟ Ν ΕΒΡΟ

Ό "Εβρος πηγάζει δυσ ικά άπό τή Φιλιππούπολη. ’Ονο άσθηκε "Ε

βρος άπό τό γιο τοΰ Κασσάνδρου, πού ρίχτηκε στό ποτά ι έξ αιτίας τής
ητρυιάς του. Λεγότανε Ρό βος, γιατί τά νερά του κλωθογυρίζουν στό πέ
ρασ ά τους.
Α ί ν ο ς . Μιά άπό τίς ση αντικώτερες πόλεις στήν άρχαιότητα. 'Ο Στέφ.
Βυζάντιος γράφει: «Στήν εκβολή δέ τοΰ "Εβρου, πού είναι δίστο ος, ή πό
λις Αίνος, χτισ ένη άπό τούς Κυ αίους». "Ολοι οί άρχαΐοι συγγραφείς κά
τι έχουν νά πουν γιά τήν Αίνο. Λεγότανε Ά ψ ινθος, Πολτυο βρία. Τήν πιά
νει πολύς χει ώνας, τόσο πού κάποιος κιθαριστής Στραβόνικος είπε: «στήν
Αίνο... στούς οχτό) ήνες κάνει κρύο, στούς τέσσαρες χει ώνα...». "Ηταν
σύ αχος τών ’Αθηνών. "Οποιος ήθελε τή Θράκη έπρεπε νά τήν έχη. Σ η
αντικά ήταν καί στούς έσους και νεώτερους χρόνους. Παρήκ ασε άπό τόν
καιρό πού εγινε ή σιδηροδρο ική γρα ή εδέ - Ά γάτζ. Τά νο ίσ ατά της
είκονίζουν Έρ η σέ κατατο ή πού φορεϊ πέτασο.
ο ρ ί σ κ ο ς. (Φερραί). Μέρος οχυρό στή δεξιά όχθη τοΰ "Εβρου πρός
τίς εκβολές του. Ό Ξέρξης στάθ εψε εδώ, έτρησε κέπιθειόρησε τό στρά-
τευ ά του.
ι δ υ ό τ ε ι χ ο . Στόν "Εβρο κοντά πάνω σέ αρχαιότατο συνοικισ ό.
Κατοικία τών Σουλτάνων πριν πέση ή Πόλη. Σαύτό έ εινε δ Ανδρόνικος
δ Γ. καί δ Ί . Καντακουζηνός. ’Εδώ παρέ εινε κιό Κάρολος δ I B ' τής Σου
ηδίας. Καί τώρα άκ άζει ώς πόλις Ελληνική.
Π λ ωτινόπολη. Τή νη ονεύει δ Πτολε αίος. Τόνο ά της άπό
Θρακικά ελετή ατα 261

τήν Πλωτίνη, σύζυγο τοΰ Τραϊανού, αποτελεί έρος τής επαρχίας ΑΙ ι όν-
tou. Στό χάρτη τοΰ Φερ ραίου ση ειώνεται κοντά στό ιδυ ότειχο.
Κ ύ \\> ε λ α. Κοντά στον 'Έβρο. ’Οχυρά κι αρχαία πολιτεία άπό τήν Κύ
ψελο. Σή ερα λέγεται "Τψαλα. Στά παλιά χρόνια πρωτεύουσα τοΰ Έβρυ-
ζέλ η.
Ά δ ρ ι. α ν ο ύ π ο λ η, 'Η πιο ση αντική πόλις τής Θράκης πάνω στον
'Έβρο. Ά πό τήν Κων)πολη απέχει 240 χιλ . Σή ερα τή λένε Άδριανοΰ
(πόλις). Όρεστιάδα τήν λέγαν κάποτε άπό τόν Ό ρέστη. Τήν περιτριγυρί
ζουν ωραίες γηλοφοσειρές και κατάφυτα τοπεΤα. Έπειδή βρίσκεται στον
ό φαλό τής Θράκης είχε φυσικά οχυρά καί ήταν κέντρο εγάλο. Στά I860
τήν πήραν οί Τοΰρκοι κέγινε στον καιρό του Μουράτ τοΰ Α ' πρωτεύουσα
τοΰ ’Οθω ανικοί» κράτους. Μετά δυο αιώνες (1578) τήν επισκέφτηκε ό
"Αγγλος περιηγητής" F T I1L IP P E D U F R E S U E CAUAT καί τήν βρήκε
γε άτη άπό Έλληνες.
Φ ι λ ι π π ο ύ π ο λ η. Χτίσθηκε άπό τό Φίλιππο(352 π.Χ .)γιά νά έπιτηρή
τούς Όδρύσσες, πού ήταν άνυπόταχτη φυλή κι επαναστατική. Ση αντικό
έρυσ α τής Θράκης καί. πολιτεία έπιφανεστάτη. Ό 'Ερ ής (τόν βάζει ό
Λουκιανός) τήν ονο άζει « εγίστη και καλλίστη άπασών πόρρωθεν γοΰν
άπολά πει τό κάλλος καί τις ποτα ός έγιστος παρα είβεται πάνυ έν χρω
ψαύων αυτής». Ό Βούλγαρος Σκυλογιάννης τήν κατέστρεψε άπό τά θε έ
λια στό 13 αιώνα. Μέσα σέ ωραία κατάφυτη πεδιάδα ο οιάζει, οπως λέγει
ό ίδιος "Αγγλος περιηγητής- « έ εγάλο πλοίο έσα σέ γαλήνια θάλασσα».
Ά πό τά νο ίσ ατα της τό πιύ άξιοση είωτο είναι ή προσωποποίση τής Ρ ο
δόπης πού κάθεται σέ βράχο έ τήν επιγραφή: «Κοινόν Θρακών». Έ γ ιν ε καί
πριοτεύουσα τής επαρχίας Θράκης στούς υστέρους χρόνους.
Β ε σ σ α π ά ρ α. "Ο χι ακρυά άπό τή Φιλιππούπολη κοντά στον 'Έβρο.
Τό τωρινό Τατάρ - Παζαρτζίκ. Στά 1872 βρέθηκαν σένα λόφο θαυ άσια
άρχαϊα άγγεϊα. Βρίσκονται καί πολλοί τύ βοι, πού τούς άνέσκαψαν. Βεσσα-
πάρα ση αίνει πολιτεία Βεσσών.
Ά φ ρ ο δ ι σ ι ά ς. Σέ ικρή απόσταση άπό τίς εκβολές τοΰ Μελανός
ποτα ού. Τριάντα ίλια άπό τήν Ά π ρ ω .
"Α π ρ ω ς. έν ξαίρου ε πότε ιδρύθηκε. Μιά φορά είναι πολύ παλιά
πολιτεία. Ά πό τή Βιζύη απέχει τριάντα ίλια καί βρίσκεται δυο ικά τής
Ραιδεστοΰ ανά εσα στο/. Κύψελα. Ή "Απρως έχει πολύ παλιά ιστορία καί
πολλοί τήν αναφέρουν.
X α ρ ι ο ύ π ο λ η. Βορειοανατολικά, τής Ραιδεστοΰ. Π αλιοί συγγρα
φείς τή νη ονεύουν. Πρόσκαιρα είχαν έγκατασταθή οί Πετσενέγοι καί
Μαγυάροι, πού τούς κυνήγησε ώς τό ούναβη ό Αλέξιος Κο νηνός. Κα
ταστράφηκε στά 1206 άπό τόν Σκυλογιάννη.
262 Π ολυδ. Π απαχρ υποδούλου

Σ ν ρ α λ λ ο ν ή Τσουρουλού, Τυρολόη. ’Ανά εσα "Εβρου καί Προ-

ποντίδος, πόλις γνωστότατη.
Γάνος Γ α ν ι ά ς. Παραθαλάσσια πόλις. Τή Γάνο ό Σεύθης την
ύποσχέθηκε στον Ξενοφώντα, όταν πέρασε έ τούς υρίους άπό τη Θράκη.
Ό Βατάτζης την ώχύρωσε καί τήν έκανε φρούριο.
I I ά ν ι ο. ’Αρχαία πόλις νότια τής Ραιδεστού στήν Προποντίδα.
Β ι ζ ά ν θ η. Στήν Προποντίδα πάνω· αξιόλογη αποικία τών Σα ί-
ων. Συ πίπτει έ τή Ραιδεστό.
I I έ ρ ι ν θ ο ς. Ά πό τίς αρχαιότερες θρακικές πόλεις καί ση αντικώ-
τερη ΰστερ’ άπό τό Βυζάντιο. «Εύλί ενος καί οχυρό». "Τστερα ετονο ά
σθηκε Ηράκλεια, καί σή ερα Έρεκλή. Άντιστάθηκε στό Μεγάβαζο. Σαύ-
τήν χτυπήθηκε ό Φίλιππος έ τούς Αθηναίους. Σαύτήν έ εινε ό ’Αλκιβιά
δης. Στή Βυζαντινή εποχή ήταν δεύτερη ετά τήν ΙΙόλη. Είχεν άνάκτορα
καί Μητροπολίτη, πού ήταν πρώτος κέχει τό προνό ιο νά παραδίνη τή ρά
βδο στον Π ατριάρχη ιός τά σή ερα.
Σ η λ υ β ρ ί α . Κρατά τΰνο ά της ώς τά σή ερα. Στά 675 π.Χ. τήν
άποίκισαν οί Μεγαρεΐς καί τήν κατέλαβε ό Φίλιππος. Τήν αναφέρουν παλαιοί
συγγράφεις. οκί ασε εγαλεία πολλά καί ζεϊ ώς τά σή ερα.
Άθΰρας. Πάνω στό Μέγα - Ζεύγ α στις εκβολές τού ο ώνυ ου
ποτα ού.
Ρ ή γ ι ο. Πάνω στό ικρό Ζεύγ α όχι πολύ ακρυά άπό τόν Άθύρα.
Μ ε λ α ν τ ί α ς. Στον κόλπο τού Ά θύρα καί κοντά στις εκβολές τού
ο ωνύ ου ποτα ού.
Χ ε ρ σ ό ν η σ ο ς . Ή Ευρωπαϊκή πλευρά τού Ελλησπόντου, πού συν
δέεται, στενά άπό τούς απώτατους χρόνους έ τήν Ελληνική ιστορία κέχει
πολλές ελληνικές αποικίες. Είναι ή υ π ε ρ π ό ν τ ι ο ς Ά τ τ ι κ ή, πού στά
έσα τού 4ου αιώνα οί Αθηναίοι πέτυχαν νά στερεώσουν τήν κυριαρχία τους1.
Κ α ρ δ ί α. Είχε έξέχουσα θέση ανά εσα στις πόλεις τής θρακικής Χερ
σονήσου.
Α γ ο ρ ά . Ανά εσα Καρδίας καί Πακτίης.
Π τ έ λ ε ο ν. Κοντά στήν Καρδία.
Π α κ τ ΐ η . Παράλιος πόλις στήν Προποντίδα.
Λ υ σ ι ά χ ε ι α. Σή ερα στή θέση της τό Έξα ίλιον στό έσο Καρ
δίας καί Πακτύης. Τήν ίδρυσε 6 Λυσί αχος στά 509 π.Χ.
Κ α λ λ ί π ο λ η . Ή πόλις ώς τά σή ερα κρατά τόνο ά της άπαράφθο-
ρο καί τό πήρε φαίνεται άπό την ο ορφιά τού τύπου.
Λ ί γ ο ς π ο τ α ο ί. Πάνω στον Ελλήσποντο. Στη θέση αυτή ήττήθη-
καν οί Αθηναίοι στά 405 π.Χ.

1) Σακελλαριάδου: Θέσ ια Θράκης, σ. 104 - 108.

Θρακικά ελετή ατα 263

Μ ά δ υ τ ο ς. Π άνω στή Θρακική Χερσόνησο. Σέ εγάλη ακ ή τόν

4 αιώνα π.Χ.
Σ η σ τ ό ς. Γνωστή κι άπό τόν "Ο ηρο. Έκεΐ γεφυρώθηκε ό Ελλή
σποντος πρώτη φορά στά 480 π.Χ.
Κ ο ί λ α . Κοντά στή Μάδυτο.
Κ ρ ι θ ώ τ η . Στήν βορεινή είσοδο τοΰ Ελλησπόντου καί κατάντικρυ
στή Λά ψακο.
Έ λ α ι ο ύ ς . Σύ αχος τών Α θηναίων ΰστερ’ άπό τούς Μηδικούς πο
λέ ους καί κατόπι. Στό λι άνι της οι ’Αθηναίοι προετοί ασαν τή ναυ αχία
πού χάθηκε ό στόλος τιον Λακεδαι ονίων κα'ι 6 Μίνδαρος.
Λ ί ι ν α ι . ’Ό χ ι ιακρυά άπό τή Σηστό στή δυσ ιική άχτή τής Χερσο
νήσου.
’Α λ ω π ε κ ό ν η σ ο ς. Π ρός τό ακρωτήριο τής Σούβλας. ’Αποικία
τών Αΐλέων.
Β ό σ π ο ρ ο ς . Τά ώραϊα και γραφικότατα κοντά στις άχτές τοΰ Βο
σπόρου έρη, δπου ή Ευρώπη καί. ή Ά σία πλησιάζουν καί ά ιλλώνται ποτά
νά επίδειξη ο ορφιά καί πλούτη.
Β υ ζ ά ν τ ι ο 1. Ή όνη πολιτεία τής Θράκης πάνω στό Βόσπορο. Χτί-
τοράς της ό Βύζας στά. G5.8 π.Χ.
Ί σ τ ρ ό π ο λ η . ’Αποικία τών Μιλησίων κοντά στό ούναβη.
Τό ο ι . . Νοτιότερα. ’Αποικία τών Μιλησίων καί πρωτεύουσα τής
Θρακικής Σκυθίας δπου περίπου ή ση ερινοί Κωνσ.τάντζα.
Κ ά λ λ α τ ι ς. Νοτιότερα. Στή ση ερινή Μαγγάλια.
Β ι ζ ώ ν η . Στή θέση τής ση ερινής Καβάρνας.
ι ο ν υ σ ο ύ π ο λ η (Κρουνοί). Κοντά στό ση ερινό Μπαλτσικ.
'Ο δ η σ σ ό ς . Στήν κάτοο Μοισία στή ση ερινή Βάρνη. Ση αντική καί
εύλί ενη πολιτεία.
Μ ε σ η β ρ ί α . Ιδρύθηκε στούς Περσικούς πολέ ους άπό "Ελληνες.
Ν ί ·ψ α. ’Αρχαία Θρακική πολιτεία.
Ά γ χ ί α λ ο ς. Ά πό τόν Σ Τ ' αιώνα π.Χ. ’Έγινε εγάλη καί σπου
δαία.
Α ύ λ α ΐ ο τ ε ί χ ο ς . Άγαθούπολη. Παλαιότατη.
Θ υ ν ι ά ς. Π ιό νότια.
Σ α λ υ δ η σ σ ό ς. (Μήδεια) αρχαιότατη πόλις.
Φ ι ν ό π ο λ η. Π ρός τό στό ιο τοΰ Βοσπόρου, πόλις άρχαιότατη.

Γ ' Μ ΕΣΟ ΓΕΙΑ Κ ΕΣ Π Ο Λ Ε ΙΣ I

Β ε ρ γ ο ύ λ η ή Ά ρ κ α δ ι ο ύ π ο λ η. (Αουλέ Β ουργάζ).
Ο ΰ σ τ ο δ ι ζ ό ς - Ν ί κ α ι α άνά εσα Άρκαδιουπόλεως - Άδριανου-
πόλεως.
*264 Πολυδ. Παπαχρίστοδσύλου

X α λ χ ί. ς. Π ρός τή Χαφσά.
Β ι ζ ύ η. ’Αρχαία οχυρή καί τερπνή κοντά στις πηγές τοΰ Έργίνη.
Π ολιτε ία ίστο ρ ική.
Β ο υ ρ τ ο υ δ ι ζ ό ς. Π ρός τό Βουλγαρόφυγο, δπου στά 1361 νική
θηκαν οι Βούλγαροι κέφυγαν.
Κ α ρ π ο δ α ί ω ν . "Οπου οι Σαράντα - Εκκλησίες.
Σ κ ο π ο ί ή Σ κ ο ΰ π ο ι ανατολικά τών Σαρ. Εκκλησιών.
Σ κ ό π ε λ ο ς . Βορεινά τών Σαρ. Εκκλησιών και βυζαντινό φρούριο.
Έ ρ γ ί σ κ η. Πολιτεία παλαιότατη πού τήν νη ονεύει και ό η ο
σθένης.
ε 6 ε λ τ ό ς. Κάτω από τήν Άγχίαλο.
ι ό σ π ο λ ι ς ή ιά πολη ή ή ση ερινή 'Τά πολη.
Π ύ ρ γ ο ς . ’Ανατολικά τής Φιλ) πόλεως, τό Τσιρπάν.
Κ α β ύ λ η. Βορειότερα τής ιά πολης.
Β ε ρ ό η. Μαζί. έ τή Φιλ)πολη ση αντικώτερες πολιτείες.
Μ α ρ κ ι α ν ο ύ π ο λ η. υσ ικώτερα από τήν ’Οδησσό. Ή Πρεσλά-
βα τών Βουλγάρων.
ο ρ ό σ τ ο λ ο ι. Κοντά στή Συλίστρα.
Σ α ρ δ ι κ ή. Πολιτεία στή βόρειο Θράκη αξιόλογη, στή θέση τής
Σόφιας.
Ξ ά ν θ ε ι α . Ή Ξάνθη.
Α ί σ ί α, Σ ύ λα, Π έ ρ γ α ο ν, ι ο κ λ η τ ι α ν ο ύ π ο λ ι ς,
Μ α ξ ι ι α ν ο ύ π ο λ ι ς, Κ λ α υ δ ι· ο ύ π ο λ ι ς, πόλεις εσογειακές.
Ά πό τις πολιτείες αυτές άλλες είναι πολύ παλιές κι. άλλες λιγώτερο, άλλες
ιδρύθηκαν σέ χρόνια παλιά, δ ως κα ιά στή Βυζαντινή περίοδο.
έν είναι δυνατό νά περιλάβου ε σένα σύντο ο έργο δλα δσα ξαίρου ε
γιά τίς πόλεις τής αρχαίας Θράκης, πού τά βρίσκου ε στον συγγραφέα Στρά
βωνα, τόν Απολλόδωρο, τό Φιλόστρατο, τόν Πο πώνιο, τόν Πτολε αίο, τόν
Ηρόδοτο, τό Θουκυδίδη καί τούς υπολοίπους ιστορικούς καί ιστοριογράφους
τής αρχαίας εποχής. Θά περιλάβου ε εδώ τίς κυριώτερες πόλεις πού είχε ή
Θράκη καί στήν ιστορία της αποτελούν πηγές αξιόλογες. έ θά κάνου ε Γε
ωγραφία. Σύντο α καί περιεκτικά τίς ονο άσα ε γιά τή νή η τών α
ναγνωστών, πού θά πρέπη νά ά,πο νη .ονέψουν κάτι. ελετώντας τήν ιστο
ρία αυτή. ’Άλλως τε τό πολύ πλήθος τών πόλεων τής Θράκης, πού νη ο
νεύονται απ’ δλους τούς Ιστορικούς δέ χρειάζονται στον αναγνώστη πού θέ
λει νά πάρη ιαν ιδέα όνο άπό τό εγαλείο τής χώρας, αυτής, πού θά πο
ρούσε νά συνεχίζεται έσα στούς αιώνες καί νά λά πη αδιάκοπα καί θα
βωτικά καί πού ή γεωγραφική της θέση τήν έκα ε τό σταυροδρό ι, τών συγ
κρούσεων τών λαών ανά εσα σ’ Ανατολή καί ύση, Βορρά καί Νότο καί
τήν κατέστρεψε.
Θρακικά ελετή ατα 265

Π Ο ΙΟ Ι Κ Υ Ρ ΙΑ ΡΧ Η ΣΑ Ν Σ Τ Η ΘΡΑΚΗ

Ή ιστορία άς βεβαιώνει πώς πρώτοι οί Πέρσες στήν άρχαιτόητα υ

πόταξαν τίς περισσότερες Θρακικές φυλές, εξόν άπό τούς ενδότερους, πού
οί πιο ση αντικοί είναι οί Όδρύσσες. Αυτοί κράτησαν τήν άνεξαρτησία τους.
Ή χώρα κάτω άπό τό ούναβη, έ τήν επιστροφή τού αρείου άπό τήν
εκστρατεία εναντίον τών Σκυθών (508 π.Χ .), έσ’ άπό τή Θράκη, σχη ά
τισε πάλι τή σατραπεία τής Θράκης. "Τστερα δ ως άπό τίς Ελληνικές νί
κες στήν Πλάταια, τή Σαλα ίνα, τή Μυκάλη, οί Πέρσες αναγκάστηκαν ν’
αποσυρθούν άπό τή χώρα. Μέρος στήν αρχή αρκετό τούς παίρνουν οί "Ελ
ληνες αρχίζοντας άπό τό Βυζάντιο καί παρα έσα έ τόν Παυσανία 477
π.Χ.. II ιό αργά ό Φίλιππος ό Μακεδών άπλωσε τήν εξουσία του σέ εγάλο
έρος τής Θράκης, κατόπι ό Μέγας ’Αλέξανδρος συ πληρώνοντας τό πα
τρικό του εργο, υπέταξε νικώντας πέρα πέρα τούς Τριβαλλούς καί τούς Γέ-
τες στή Θράκη. ΤΙ χώρα αυτή στό οίρασιια τής αυτοκρατορίας τοΰ ’Αλε
ξάνδρου δόθηκε στό Λυσί αχο ένα άπό τούς διαδόχους του, πού έγινε ηγε
όνας τού νέου βασιλείου τής Θράκης έκανε πρωτεύουσα τή Λυσι άχεια καί
πού ό ίδιος τήν ίδρυσε.
Τούτο τό βασίλειο ήταν λιγόζωο, γιατί πέφτοντας ό Λυσί αχος ήττη-
ένος στήν εκστρατεία εναντίον τού Σέλετικου τού Νικάνορα στή Μικρασία,
τήν άφήκε στό νικητή, πού τήν προσκόλλησε στό κράτος τών Σελευκιδών
(281 π.Χ.) και τήν ένωσε έ τή Μακεδονία.
"Τστερα στά 247 ό Πτολε αίος ό ευεργέτης κατέλαβε πολλές παρα
θαλάσσιες πολιτείες της αζί καί τή Λυσι άχεια, πού έ ειναν πενήντα χρό
νια στήν κυριαρχία τών 'Ελλήνων βασιλιάδων τής Αίγυπτου. Στόν τρίτο
π.Χ. αιώνα τό πλειότερο τής Θράκης έρος τό υποδούλωσαν οί Γαλάτες γιά
λίγον καιρό. Γ ι’ αυτό άς ιλεί ό Πολύβιος. Κατόπι ή Θράκη υποτάχθηκε
στή Ρω αϊκή κυριαρχία, αφού σιγά -σιγά τής άφηρέθηκε ή αυτονο ία τών
κατοίκων της άπό τούς Ρω αίους, πού διαρκώς επιτηρούσαν καί έπαγρυ-
πνούσαν στή χώρα αυτή άπό τόν τρίτο π.Χ. αιώνα. "Ετσι τό Φίλιππο τό Ε ',
πού κρατούσε τά νότια παράλια τής Θράκης, βάζοντας φρουρές (1.85 π.Χ .),
στή Μαρώνεια καί Αίνο τόν εξανάγκασαν νά τήν άφήση τό άλλο έτος. "Οταν
αργότερα ό έλλην βασιλιάς τής Συρίας ’Αντίοχος ό Β ' αποβιβάστηκε στή
Θρακική Χερσόνησο γιά νά καταλάβη τίς χώρες πού άφήκε ό Φίλιππος, οί
Ρω αίοι διε αρτυρήθηκαν. Κιόταν ό ’Αντίοχος νηκήθηκε άπό τούς Ρω αί
ους παραχιυρήθηκε ή Θράκη στόν βασιλιά Εύυένη τής Περγά ου γ ι’ αντα
οιβή τών υπηρεσιών του στούς Ρώ αίως.
Τελειωτικά έχασε τήν αυτονο ία της ή Θράκη ΰστερ’ άπό τό θάνατο
τοΰ Ρ ο υ η ,τ ά λ κ η χού Β ' τού τελευταίου της ηγε όνα, καί έγινε πια Ρω αϊ
κή επαρχία στά 4G .Χ. Όλότελα δέ προσαρτήθηκε στόν καιρό τού Βεσπα-
266 Π ολυδ. Π απαχρυηοδοΰλου

σιανού. Στό εταξύ οι Ρω αίοι για νά τήν καταχτήσουν έπεχείρησαν εκ

στρατείες νά υποτάξουν τις φυλές πού κάθε φορά ξεσηκώνονταν, άλιστα
τή φυλή τών Βησσών, πού τόσο σκληρά τούς τι ώρησαν, ώστε ό Κικέρωνας
τούς κατάκρινε βαριά γ ι’ αυτό.
Στά υστερνά χρόνια ή Θράκη δοκί ασε επιδρο ές απανωτές και κατα
στροφές. (θύννοι, Σλαΰοι, ’Άβαροι, Βούργαροι, Κου ανοί, Ούγγροι κλπ.).
Ά πό τίς εγαλύτερες δέ είναι τών Σκυθών, πού τούς ρίχτηκαν κέκαναν τή
Θράκη ακατοίκητη κι άβατη γιά πόλε ο. Επίσης ή χώρα έπαθε φοβερό σει
σ ό όσο ακό α βαστοΰσε ό πόλε ος. Στά χρόνια τοΰ Μεγάλου Κωνσταντί
νου πού οι ανατολικές χώρες διαιρέθηκαν σέ πέντε διοικήσεις, ή Θράκη α
ποτελούσε ξεχωριστή διοίκηση, χωρισ ένη σέπαρχίες. Ή σπουδαιότερη ή
ταν ή επαρχία Ευρώπης.
’Ά ν καί. ή Θράκη πολλούς άλλαξε κυρίαρχους, δέν άλλαξε τόν ελλη
νικό της χαρακτήρα, πού βάσταξε καί σολ η τήν Τουρκική κυριαρχία. Ή
Ρω αιοκρατία, ’ όλες τίς εθοδικές της ενέργειες νά τήν έκρω αΐση, άφοΰ
τήν ώργάνωσε στρατιωτικά, δέ πόρεσε νά τό πετύχη. Οι επιγραφές όλες εί
ναι Ελληνικές καί στά πιο βαθειά τής χώρας καί ό πολιτισ ός 'Ελληνικός παν
τού σκόρπιος. Κάτω άπ’ όλες αυτές τίς δεσποτείες καί σ’ όλες τίς εποχές
βρίσκου ε τήν Ελληνική έπενέργεια καί συνάφεια. Ά πό τή υθική εποχή,
πού ό 'Ηρακλής παριστάνεται. δα άζοντας τ ’ανή ερα άλογα τοΰ ιο ήδη
στή Θράκη, ώς τήν υποδούλωσή της στούς Τούρκους, πού οί πρώτοι. Σουλ
τάνοι. εταχειρίζονται θέλοντας καί ή τήν Ελληνική γλώσσα γιά νά ανα
κοινώσουν σΐούς υπόδουλους λαούς τίς διαταγές τους στήν Ανατολή. 'Ο
Ευριπίδης βάζοντας τόν Ηρακλή νά λέγη στον ’Άδ ητο νά τόν περι ένη:
« ε ως δ τ ο υ έ ρ θ ε ι φ έ ρ ο ν τ α ς τ ά λο γ α τ ή ς Θ ρ ά κ η ς ά φ ο ύ
σ κ ο τ ώ σ ε ι τ ό ν τ ύ ρ α ν ν ο τ ώ ν Β ι σ τ ό ν ω ν», τίποτε άλλο δέ φα-
νερώνει παρά τήν επίδραση τοΰ Ελληνισ ού στήν ιστορική εποχή, πού χτύ
πησε τούς τύραννους καί ξη έρωσε τή χώρα.

Ο Ι Θ ΡΑΚΕΣ ΚΑΙ Ο Ι Κ Α ΤΑ ΧΤΗΤΕΣ ΤΟΎΣ

Τά Θρακικά έθνη ήταν, δπως είδα ε πολλά καί γενικά πολε ικώτατα καί
αχι ιότατα. Ό Πλάτων έ τή εγάλη του φιλοσοφική παρατηρητικότητα
αποδίδει αυτό τό θυ οειδές τού χαραχτήρα τους καί τήν πολε ικότητα τους,
όπως καί. όλων τών βόρειων λαών σέ λόγους κλι ατολογικούς. Αυτό τό πιστο
ποιεί καί τάποδείχνει αληθινό ή ιστορική επιστή η.
Ό ’Αριστοτέλης παρατηρεί πολύ ορθά, δτι «τ ά . έ ν έ ν τ ο ΐ ς ψ υ-
χ ρ οΐ ς τ ό π ο ι ς έ θ ν η κ α ί τ ά π ε ρ ί τήν Ε ύ ρ ώπ η ν
θ υ ο ύ . έ ν έ σ τ ί π λ ή ρ η, δ ι ά ν ο ι α ς δ έ ε ν δ ε έ σ τ ε ρ α
κ α ί τ έ χ ν η ς , δ ι ύ π ε ρ ε λ ε ύ θ ε ρ α έν δια τελούν
Θρακικά ελετή ατα 267

α λ λ ο λ', α π ο λ ί τ ι σ τ α .5 έκ α ί τ ώ ν π λ ο υ σ ί ω ν α ρ χ ε ι ν
ο ύ δ υ ν ά ε ν α».
Ό Ευριπίδης άποκαλεΐ τό Θρακικό έθνος λογχοφόρο, ένοπλο, εύοππο,
όίρει κάτοχον, Ό Πλίνιος θεωρεί τό Θρακικό έθνος ρα> αλέο καί πολύ ισχυ
ρό. Γιά την εξαιρετική πολε ικότητα τών Θρακών ο ιλώντας ό ’Αριστοφά
νης καί κάνοντας υπαινιγ ό στούς Ά χαρνεΐς του τονίζει καί λέγει δτι: «Ο ί
Θ ρ ά κ ε ς τ ρ ώ ν ε σ κ ό ρ δ α ( σκορδοφαγούσι) σ ύ γ χ ρ ο ν α δ έ ό
τι π α ρ ο ξ ύ ν ο ν τ α ι σάν τ ά κ ο κ ό ρ ι α στ ί ς ά
χες, ά α φ α ν σκόρδα».
Στις εκστρατείες πήγαιναν οί Θράκες έχοντας στά κεφάλια τους άλω-
πεκάς, πουκά ισσα στό κορ ί τους γύρω κι από πάνω πανωφόρια έ λογής
λογής στολίδια πλατιά καί στή έση τους σφιγ ένα έ ζώνες πού από τούς
ώ ους έφθαναν στά πόδια, γιά νά προφυλάγωνται από τό πάρα πολύ δρι ύ
ψύχος. Τά πόδια τους περιτύλιγαν καθώς καί τίς κνή ες τους έ πέδιλα φτια
γ ένα άπό πετσί δορκάδων κι ώπλίζονταν άκόντια, πέλτες καί ικρά εγ
χειρίδια.
Ό ’Ά ρης γεννήθηκε στή Θράκη γιαύτό κιό Ευριπίδης τύν ονο άζει
«λ'Αρεως οίκητήριον». 'Υπήρχε άλιστα καί αντείο τοΰ "Αρη, αύτοΰ τοΰ
αλλοπρόσαλλου θεού, πού διάλεγε γιά κατοικία του τή χιονισ ένη, τήν πα
γερή καί βορριοδαρ ένη Θράκη. Κι απόδειξη οτι οίΘράκες ήτανπολε ι-
κώτατη φυλή καί αχι ώτατη, είναι τά πολλά πολε ικά τους όπλα, πού είχαν
ονό ατα Θρακικά.
Ή π έ λ τ η ήταν δπλο δικό τους ιά ικρή ασπίδα ελαφρότατη, πού
τήν έκα ναν έ πετσιά κατσίκας.
Ή π ά ρ η ήτανε δπλο Θρακικό.
Ή ρ ο φ α ί α ήταν ά υλαικό Θρακικό όπλο.
Ή σ κ ά λ η , αχαίρι Θρακικό.
Ή σ φ ε ν δ ό ν η , όπλο πολύ χρήσι ο στούς Θράκες γιατί τό εταχει
ρίζονταν έ ξεχωριστή έπιτηδειότητα καί σβελτάδα πού νά τούς βγάλουν
γιαύτό καί σφενδονήτες. Ή ση ερινή τών παιδιών τής Θράκης σ φ ε ν τ ό ν α .
Ή ά ρ π η ένα αχαίρι κα πουρωτό, πού τό βρήκαν πρώτοι οί Θράκες.
Μά καί τό ξ ί φ ο ς είναι Θρακικό όπλο, γιατί καί στήν Περσική γλώσ
σα τό λένε σ ί φ καί φαίνεται νά τό πήραν άπό τούς Θράκες. "Ολες αύτές
τίς αχητικές ιδιότητες τους οί πρόγονοί ας Θράκες τίς εταχειρίζονταν
αζί έ τά ποικίλα τους όπλα γιά νά προασπίζουν τήν ελευθερία τους, γιατί
οί επιδρο ές στή χώρα τών Θρακών ήταν πά πολλες έξ αιτίας πού ή Θράκη
ήταν τό σταυροδρό ι τής ’Ανατολής καί ύσης τής Ευρώπης καί Άοίας.
Σέ κανένα δέ συγχωρούσαν οί Θράκες νά τούς ένοχλή στό τόπο τους. Οί πολ
λές φυλές τών Θρακών έ τά ξεχωριστά χαρακτηριστικά τους ή κάθε ιά έ
τό δικό τους τρόπο, αγωνίζονταν νά προάσπιση τή χώρα της.
268 Π ολυδ. Παπαχοΐστοδοΰλο-υ

'Ο Ηρόδοτος διηγείται δτι στήν εκστρατεία τοΰ Μαρδονίου, και στό
πέρασ ά του άπό τη Θράκη, οι Βρΰγες Θράκες ρίχτηκαν κατά τοΰ πεζικού
των Περσών πού ήταν στρατοπεδευ ένοι τή νύχτα, σκότωσαν πολλούς άπό
τούς Πέρσες, καί τραυ άτισαν καί τό Μαρδόνιο. Μά οι Βυύγες παρ’ δλο
τόν ηρωισ ό τους καί τήν τόλ η τους δέ πόρεσαν νάποφύγουν τήν ύποδού-
λωση, γιατί ό Μαρδόνιος έφυγε άπό τή χώρα τους, όνο άφοΰ τούς υπόταξε.
Μά εξόν άπό τήν τόλ η αυτή κι άνδρεία τών Βράγιον Θρακών εναντίον τοΰ
φοβερού στρατού τοΰ Μαρδονίου έχου ε κι άλλο περιφανές δείγ α πατριωτι
σ ού, τοΰ Θράκα βασιλιά τής Βισαλτίας (πάνω άπό τή Χαλκιδική Χερσόνη
σο) πού ό Ηρόδοτος τάποκαλεΐ έ ρ γ ο υ π ε ρ φ υ έ ς .
'Ο Θράκας αυτός βασιλιάς διεκήρυξε δτι ούτε αυτός θά δούλεψη θελη
ατικά στόν Ξέρξη. Γιαυτό κεφυγε πάνω στή Ροδόπη, απαγόρευσε αυστηρά
καί στά. παιδιά του νά εκστρατεύσουν στήν Ελλάδα έ τόν καταχτητή. "Ο
ως αυτοί ή άπό ά υαλιά. ή γιατί τούς παρώρ ησε ή λαχτάρα νά δουν άπό
κοντά τόν πόλε ο, έξεστράτευσαν έ τόν δυνάστη Πέρση στήν 'Ελλάδα. Κι
δταν τά έξ παλληκάρια του αυτά γύρισαν από τόν πόλε ο, δλα άβλαβή, 6
πατέρας τους γιά τήν παρακοή τούς έβγαλε τά άτια. Έ τσ ι τούς τι ώρησε.
Ό ιστορικός ιόδωρος ό Σικελιώτης χαρακτηρίζει τήν πράξη τούτη σκληρή
κι απάνθρωπη, λέγοντας πώς ό βασιλιάς εκείνος δέν έκανε σάν "Ελληνας
— δηλαδή πολιτισ ένα — ή καλύτερα πώς ποτέ του αυτό δέ θά τδφκιανε
Έλληνας.
’Α έτρητα είναι τά παραδείγ ατα τών Θρακών βασιλιάδων, πού δέν
ακόυσαν στόν Ξέρξη. Οι Θράκες οχι όνο δέν τόν άκολούθησαν στήν εκ
στρατεία του ά καί τοΰ πρόταξαν εγάλα ε πόδια στό δρό ο του. Κι ό Μέ
γας ’Αλέξανδρος στήν εκστρατεία του εναντίον τοΰ Λαρείου είχε ισθοφο
ρικά στρατεύ ατα άπό διάφορες Θρακικές φυλές. ’Ακολούθησαν τόν ’Αλέ
ξανδρο οι Όδρΰσσες καί. Τριβαλλοί καί Ίλλυριοί καί Ά γριάνες καί ΙΙαί-
ονες. Πήγαιναν ισθοφόροι γιά νά ικανοποιήσουν τό πολε ικό τους ένος
πού δοκί αζαν έσα στήν ψυχή τους. "Οτι οί Θράκες ήταν παλλικάρια καί
τύποι αχητικοί, βεβαιώνεται κι άπό ιά φράση τοΰ ’Αριστοφάνη στις ’Ό ρ
νιθες, πού ό ποιητής γιά νά πειράξη κάποιο ’Αθηναίο παλλικαρά τοΰ λέγει
ειρωνικά: «Ά φ ο ΰ ε Τσ α ι α χ η τ ι κ ό ς π ή γ α ι ν ε σ τ ή Θ ρ ά-
κ η, έ κ ε ΐ ν ά δ ε ί ξ η ς τ ή ν π α λ λ η κ α ρ ι ά σ ο υ».
’Αλλά. περιφανέστατο δείγ α τόλ ης, ανδρείας καί τέχνης στρατηγι
κής έχου ε άπό τή Ρω αϊκή ιστορία τό Θράκα Σπάρτακο. Εΐτανε στήν αρ
χή ισθοφόρος καί κατόπι ληστής. Είναι γνωστή ή ιστορία του καί δράση
του καί γνωστό πώς 6 ίδιος ό Σπάρτακος έ εκατόν είκοσι χιλ. τράβηξε στή
Ρώ η καί ονο ιάς νίκησε δυό υπάτους. Ό Πλούταρχος τούς χαρακτηρί
ζει τούς Θράκες ύψηλόκορ ους, καί ρω αλέους, πού τάνάστη ά τους καί, τό
παράστη α κατέπλησσαν τον κόσ ο. Λέγει πέος φορούσαν αΰρο χιτώνα στή
Θρακικά ελετή ατα 269

άχη. Κιαληθινά οΐ, Θράκες ήταν ρω αλέοι, γιατί είχαν εγάλη σκληραγω
γία, ζώντας σέ ψυχρούς τόπους καί δουλεύοντας τη εταλλουργία, α πε
λουργία, χτηνοτροφία, γεωργία καί λατρεύοντας το κυνήγι καί τον πόλε ο.
Οί Θράκες αδιάκοπα πολε ούσαν έσα στήν ψυχρή καί παγω ένη χώ
ρα τους καί δέ συγχωρούσαν σέ κανένα νά πέραση τό έδαφος τής χώρας
τα>ν. Στον κάθε κίνδυνο (ορθώνονταν αχητικά) τα τα καί κάνοντας κλεφτο
πόλε ο κρυ ένοι στά βουνά ή στά φαράγγια τών βουνών, αγωνίζονταν γιά
τήν ανεξαρτησία τους. Γιαύτό καί σήκωναν φρούρια, πού είναι όνο αστά
γιά τά χαρακτηριστικά ονό ατα. Τέτοια σώζονται ακό α: Κλεισούρα, ’Ά -
βδηρα, Τέ πυρα, Στύβαρα κλπ.
'Ό ταν οί Ρω αίοι επιχείρησαν τήν κατάχτηση τής Θράκης βρήκαν πολ
λά ε πόδια. Γνωστός εΐναι ό Κότυς Β ' ό γιος τού Σεύθου τού ' βασιλιά
τών Όδρυσών πού ήταν πολύ ισχυρός ηγε όνας τής Θράκης κέ πειροπό-
λε ος καί αχητικός. Αυτός είναι πού έφερε τούς Θράκες σέ εγάλη επαφή
έ τούς 'Έλληνες. Ξεχώριζε γιά τά πολε ικά του χαρίσ ατα, γιά τή εγάλη
του κρίση καί τήν αξιοπιστία του. Οί Ρω αίοι τόν χαρακτήριζαν λέγον
τας : « Ό Κ ό τ υ ς ή τ α ν β α σ ι λ ι ά ς τ ό σ ο γ ε ν ν α ί ο ς σ τ ι ς
άχες, δ σ ο κ ε π ι τ ή δ ε ι ο ς σ τ ά σ υ β ο ύ λ ι α. Θ ρ ά-
κ α ς τ ή ν κ α τ α γ α) γ ή δ έ ν ε ί χ ε ά π ό τ ά ή Ό η τ ο ύ έ θ ν ο υ ς
τ ο υ κ α ν έ ν α » . Ό Κότυς πολέ ησε στήθος έ στήθος τούς Ρω αίους καί
άπέκρουσε τό ιππικό τους· τόν έλεγαν «δ υ σ π ρ ό σ ι τ ο σ τ ό Ρ ω α ϊ κ ό
σ τ ρ α τ ό». Καί οταν οί. Ρω αίοι τέλος πάντων καθυπόταξαν τά πάντα,
οί Θράκες δέ πόρεσαν νά υποφέρουν τή καταδυνάστεψή τους κένοπλοι πάν
τα αγωνίζονταν γιά τίς ελευθερίες τους.
Είκοσι δυο φυλές αποτελούσαν τό Θρακικό έθνος, πού ήταν πολύ δυ
νατό καί εγάλο, πολυπληθέστατο καί αχι ώτατο, καί πορούσε δλη τήν
καταπόνησή του καί τούς αδιάλειπτους πολέ ους νάποστείλη καί νά παρα-
τάξη ιππικό έ δεκαπέντε χιλιάδες καί πεζικό διακόσιες. Ό Ηρόδοτος λέ
γει πώς ήταν τό εγαλύτερο έθνος ύστερ’ άπό τούς Ινδούς. Κιαν θά είχε
έναν ηγε όνα καί όχι πολλούς θά ήταν άκατανίκητο καί πολύ ισχυρό καί θά
ξεπερνούσε δλα τάλλα έθνη. Μά κα ιά φορά δέν πραγ ατοποιήθηκε ή ενό
τητά της αυτή καί γιαύτό έ ειναν αδύνατοι κι ανίσχυροι. Ό ίδιος άς δί
νει. ιά αφήγηση τής πορείας τού Ξέρξη έσ’ άπό τή Θράκη, δπου βρήκε
αντίσταση στό δρό ο του. « Ό δέ Ξέρξης περνώντας τό Μέλανα ποτα ό κα-
τάξερο καί κατόπι τόν 'Έβρο, προχωρούσε στό ορίσκο γιά τήν Ελλάδα.
Καί πρώτα πέρασε κοντά στά Σα οθρακικά τείχη, πού τό τελευταίο δυσ ι-
κά είναι ή Μεση βρία. Κατόπι της είναι ή πολιτεία τών Θασίων Στρύ η
κι άνά εσό τους τρέχει, ό Λί.σος ποτα ός, πού τό νερό δέν έφτασε νά πιή ό
στρατός τού Ξέρξη. ΙΙερνώντας τούτο τόν ξερα ένο πιά Λίσο, προχώρησε
άπό τή Μαρώνεια, ικαία καί ’Άβδηρα ακό α καί τίς όνο αστές λί νες....
270 ϊί ο λ ι ά . Γ£ οοιαχρ ωτοδούλο-υ

πού γύρω τους κατοικούν οί Σαπαίοι, Ήδωνοί, Σάτραι. Αυτοί οί Σάτραι,

οπο.)ς ξαίρου ε κανενός ποτέ ανθρώπου υπήκοοι δέν έγιναν, άλλά ώς την
εποχή ου όνοι αυτοί άπό τούς Θράκες εξακολούθησαν νά ένουν λεύτε
ροι, γιατί κάθονται σέ βουνά -ψηλά, σκεπασ ένα άπό δάση καί χιόνια καί
είναι πολύ επιτήδειοι στά πολε ικά». Κα'ι τελειώνει: «Οί Θράκες ήταν πο
λύ εγάλο έθνος καί πολε ικό». Καί γιά νά τελειώνω ό Παυσανίας ό περιη
γητής, πού είναι τό πολυτι ότατο αρχείο τού αρχαίου ελληνισ ού, λέγει δτι
κανένα άλλο έθνος, δέν είναι πιο πολυάριθ ο άπό τούς Θράκες, γ ι’ αυτό καί
κανείς δέ πόρεσε νά ΰποτάξη τή χώρα τους έχτός άπό τούς Ρο> αίους, πού
τήν υπέταξαν ά δέν πόρεσαν κι. αυτοί νά εξαφανίσουν τή Θρακική φυλή
δλες τίς προσπάθειές τους.

Ο Ι Θ ΡΑ Κ ΕΣ Σ Τ Ο Ν Κ Α ΙΡΟ Τ Η Σ Ε Λ Α ΙΊΝ ΙΚ Η Σ ΑΚΜΗΣ

Η Ε Ξ ΕΑ Α Η Ν ΙΣΗ Τ Η Σ Θ ΡΑ Κ Η Σ

'Η έξελλήνιση τής Θράκης έγινε έ τήν άποστολή άπό Ελληνικές πό

λεις καί άλιστα άπό τίς Άθήνες άποίκων καί κληρούχων. Μαύτό τόν τρό
πο άπέφευγαν οί ’Αθηναίοι τά δεινά τους άπό τό περίσσευ α τών κατοίκων
κι άπό τήν απο άκρυνση τών φτωχών, πού στήν καινούργια χώρα γίνονταν
γαιοχτή ονες καί εύποροι1. Μέ τίς κληρουχίες αυτές δυνά εσε ή επι ιξία έ
τήν άλλη Ελλάδα καί εταγγίστηκε 'Ελληνικό αγνό αί α και πολύ γνωστός
ελληνικός πολιτισ ός, προ πάντιον στά παράλια τής Θράκης. Πρέπει νά ξε
χωρίσου ε άπό τίς άποικίες τίς κληρουχίες, άν καί αυτές καί κείνες φέρουν
τόν πολιτισ ό, γιατί οι κληρουχίες καλλιτέρευαν καί δυνά ωναν τίς ε πορι
κές σχέσεις καί ενέργειες καί εγάλωναν τή δύνα η τής χώρας πού τίς έ
στελναν. 01 άποικίες τό πλειότερο γίνονταν αυτόνο ες χωρίς νά Ιξαρτών-
ται άπό τή ητρόπολη, φέρνοντας αζί τους τίς παραδόσεις τους καί τό πο
λίτευ ά της. Καί οί ηθικοί δεσ οί βαστούσαν κανονικά άνά εσα ητρόπο
λης καί άποικίας χωρίς οί άποικίες νά πληρώνουν φόρους καί νάχουν κα ιά
άλλη εξάρτηση άπό τή ητρόπολη παρα ένοντας λεύτερες νάλλάξουν τό πο
λιτειακό τους σύστη α καί νά ρυθ ίζουν αυτόβουλα τίς υποθέσεις τους.
’Αντίθετα έ τίς κληρουχίες, πού έστελναν οί ’Αθηναίοι σέ χώρες κα
ταχτη ένες, οιράζονταν ή γη έ κλήρους καί σώρισ ένες οίρες εταξύ
τών έποίκων είτε συνολικά είτε κο ατιαστά. "Ετσι. ή κληρουχού ενη χώρα
θεωρούνταν προχωρη ένο έρος τής χώρας καί ή εκλογή τών επιτόπιων αρ
χών γίνονταν έ τήν επιτήρησή της. Οί κληρούχοι παρέ εναν δη ότες Α
θηναίοι καί διατηρούσαν τά πολιτικά τους δικαιώ ατα, πληρώνοντας φόρους

1) Βλ. Σακελλαριάδη Σ τ . Τ ά Θόσ ια τής Θράκης.

Θρακικά ελετή ατα 271

και πηγαίνοντας στρατιώτες αζί έ τούς ’Αθηναίους. Και έχτός από η

δα ινές δίκες ύπήγονταν στήν υπέρτερη δικαιοδοσία τών δικαστηρίων τής
ητρόπολης. ’Έπαιρναν έρος στις γιορτές της, τις συνήθειες και τά νό ι
α, πούς τις συνέχιζαν στις νέες τους εγκαταστάσεις. Στην εποχή τοΰ Π ε
ρικλή στάλθηκαν πολυάριθ ες κληρουχίες στή Θράκη. ’Έτσι παρείχαν στούς
απόρους τά έσα τής ζωής. Οι κληρουχίες στέλλονταν καί σάν όνι η φρου
ρά στά επίκαιρα ση εία πού κρατούσε ύποταχτικούς τούς κατοίκους των. Έ
τσι οι ’Αθηναίοι είχαν στρα ένη τήν προσοχή τους στις ση αντικές αυτές
θέσεις καί συγκρατούσαν ισχυρά αποκού πια. Άναφέρεται ότι ό Περικλής
ώς στρατηγός τών ’Αθηναίων ήρθε στή Χερσόνησο έ χίλιους πολίτες καί
«κατεκληρούχησε τήν χώραν».

Α Π Ο ΙΚ ΙΣ Μ Ο Ι Α Π Ο Τ Η Θ ΡΑ Κ Η

Μά καί Θρακικοί πληθυσ οί λένε πώς εισχώρησαν στή Βοιωτία κή πα

ράδοση άπ ηχούσε πώς εισχώρησαν κέγκαταοτάθηκαν καί στήν ’Αττική. Τό
λέγει ό Στράβωνας: «Τ ή ν ’Α τ τ ι κ ή τ ή ν κ ρ ά τ η σ α ν ο ί Θ ρ ά
κ ε ς π ο ύ α κ ο λ ο ύ θ η σ α ν τ ό ν Ε ύ ο λ π ο». Μιά πηγή άλλη λέ
γει πώς πρώτα τήν Ελευσίνα τήν κατοικούσαν αυτόχθονοι, ύστερα Θράκες
πού ήρθαν έ τόν Εΰ ολπο γιά νά βοηθήσουν στον πόλε ο προς τόν Έρε-
χθέα. Θράκες πήγαν στή Σα οθράκη κέ ειναν. Ή Σα οθράκη λεγότανε
στήν αρχή Λευκανία, γιατί ήταν λευκή. Τήν είπαν Θράκη, όταν τήν κατά
χτησαν Θράκες. Σέφτακόσια χρόνια, έσα έλειψαν οι Θράκες καί τήν κα
τοίκησαν Σα ιώτες διωχ ένοι άπό τό νησί τους καί τήν κάλεσαν Σα οθρά
κη. Καί έ τή Λή νο οί Θράκες επικοινωνούσαν. Σίγουρη ό ως ετακίνηση
Θρακών έγινε στή Μικρά Άσία. Οί πρώτοι Θράκες διαβαίνοντας τό Βό
σπορο κι Ελλήσποντο σκορπίστηκαν στή χώρα. Αυτοί θά ήταν οί άρδανε* καί
οί Μυσοί, κατόπι οί Φρύγες, οί Βιθυνοί κι άλλοι. 'Ό λοι αυτοί λέγονταν ’Α
σιανοί Θράκες.
Εΐναι εξακριβω ένο πώς Θρακικοί. πληθυσ οί ύστερ’ άπό τό Τρωϊκό πό
λε ο ετανάστεψαν στό βορειοδυτικό κο άτι τής ικρασιατικής χερσονή
σου στή χώρα, πού ώνο άστηκε Βιθυνία άπό Θυνούς ή Βιθυνούς, γένος Θρα-
κικό. Ό Ξενοψώντας τή Θράκη τής Ά σίας στήν Κύρου ’Ανάβαση τήν κα
θορίζει άρχίζοντας άπό τό στό ιο τού Εύξείνου Πόντου ώς τήν Ηράκλεια.
Αυτοί είναι οί άνατολικοί 'Έλληνες. Ή Βιθυνία στον καιρό τού Κροίσου έ
γινε κο άτι τού Λυδικού κράτους καί κατόπι στό Αασκύλιο. Μέ τήν πα
ρακ ή τού Περσικού κράτους ξανακέρδισε τήν άνεξαρτησία της έ δικούς
της ηγε όνες πού ό πιο ξακουστός ήταν Νικο ήδης ό Α '. Στον καιρό του
ιδρύθηκε ή Προύσα κι άλλες πόλεις Ελληνικές. Στήν Βιθυνία ήταν καί ή
Ινΐος στον ο ώνυ ο κόλπο, πού όπως λέγει ή παράδοση, τήν έχτισε ό Πολύ
 ίϊο λ υ δ . Π απαχρ υποδούλου

φη ος, ένας άπό τους ’Αργοναύτες, και στή βόρειο άχτή ή Ηράκλεια «έν
Πόντφ» γιά νά ξεχωρίζη άπό τήν άλλη στή θρακική άχτή. "Οτι οί Θρά
κες είχαν άποίκους καί τούς Φρΰγες αυτό βεβαιώνεται άπό καινούργιες αρ
τυρίες κι έρευνες. Στά Βυζαντινά χρόνια υπήρχε καί Θρακίσιον θέ α, που
αντιστοιχούσε στό νο ό Σ ύρνης άπό έτοικους Θράκες1.
’Α π’ δσα είπα ε φανερώνεται δτι οί πατρίδες τού Ό ηρου καί τού Ό ρ
φέα είχαν άνα εταξύ τους στενή συγγένεια καί συνάφεια, γιατί ήταν θυγα
τέρες τής Ελλάδας, πού βύζαξαν τό ίδιο γάλα.

Ο ΕΛ Λ Η Ν ΙΣΜ Ο Σ Α Π Λ Ν Ε Τ Α Ι ΒΑΘΕΙΑ Σ Τ Η Θ ΡΑ Κ Η
Ο Π Σ Η ΛΑ ΙΑ Σ Τ Ο Χ Α ΡΤΙ

Μαύτό τόν τρόπο όλη ή προσθάλασση χώρα τής Θράκης εξελληνίστηκε

όλότελα κι αποτελούσε τώρα ένα πλαίσιο έ συνέχεια ελληνικού πολιτισ ού,
πού έ τόν καιρό έ παινε παρα έσα καί πιο βαθειά. Ή Έλληνική γλώσσα,
ή παιδεία καί ή λατρεία τών Θεών διαδίδονταν στήν ένδόχωρα. σάν πώς έ
να φύλλο χαρτιού αλει ένο έ λάδι στήν άκρη ε ποτίζεται σιγά - σιγά καί
πιο βαθειά. Καί ή ετάδοση γίνονταν άπό τούς άποίκους που δλο καί εισχω
ρούσαν άπό τά προσάκτια κράσπεδα τής Θράκης έ τόν καιρό στό εσωτερι
κό τής χώρας. Αυτό τό διαπιστώνου ε άπό νο ίσ ατα, πού βρίσκονται καί
έχουν τύπους καί γρά ατα Ελληνικά. Π ρός τή Βιζώ βρέθηκαν τέτοια.
Στή Βιζώ στον καιρό τού Κότυος τού Ε ' ήταν συγκεντρω ένοι οί επιφανείς
Έλληνες καί Λατίνοι ποιητές, βρίσκαν φιλόξενο παλάτι κοντά στον βασι
λιά, πού κιαύτός ήταν πολύ δόκι ος ποιητής, οπως τόν εξυ νεί ό Ό βίδιος
σένα του γρά α παρακαλετικό γιά νά καλλιτερέψη τή θέση του, κέλεγε
πώς πρέπει ή Βιστωνίς χώρα νά περηφανεύεται γιαύτό ν.
Σέ πολλά νο ίσ ατα τής Βιζώς στό ένα έρος βρίσκεται ή προτο ή
τού Κότυος έ τήν επιγραφή «Βασιλεύς Κότυς» καί στάλλο αναπαριστάνε
ται ή Νίκη κρατώντας στεφάνι. Καί στά πιο βορεινά καί πιο βαθειά έρη
τής Θράκης οί επιγραφές πού ξαναβρίσκονται σή ερα είναι Ελληνικές καί
φέρνουν 'Ελληνικό τύπο τά παλιά νη εία1. Στήν αρχαιότατη Σαρδική, δ
που ή Σόφια, βρέθηκαν νο ίσ ατα κι άλλα παλιά αρχαιολογικά λείψανα ελ
ληνικά, πάρα πολλά δέ γύρω στή Φιλιππούπολη καί άνα εταξύ τους ανάγλυ
φα, πού παριστάνουν τόν ’Απόλλωνα, τό Γανυ ίδη, κι άλλα ελληνικά είδωλα.
Άλλά πάλι, όπως στή Νικόπολη κοντά στό ούναβη, παριστάνεται ή "Ηρα,
ό ίας ό κεραυνός, άετοφόρος καί λογής - λογής άλλα Ελληνικά στήν τέ
χνη καί τό περιεχό ενο εικονίσ ατα. Οί ξένοι άρχαιολόγοι πού κατέγιναν

1) Βλ. Σ ακελλαριάδη- Σ π . Τά Θ έσ ια τ η ς Θ ρά κης σ. 4 0 .

1) Βλ. Θ ροκικά το . Ζ ' Μ. Ά π οιστολίδου επ ιγ ρ α φ ή Θ ρά κη ς.
θ ρ α κ ικ ά ελετή ατα 273

έ τή Θράκη εκφράζονται δίχως δισταγ ό πώς ό πολιτισ ός ήταν πολύ δια-

δοιιένος στή Θράκη, καί, στά πιο από ακρα άκό α, ά πλιότερο στά πεδινά
καί πώς ό πολιτισ ός αύτός ήταν Ελληνικός κι οχι Ρω αϊκός κι ότι ή γλώσ
σα τού τόπου 'Ελληνική και τά τι ητικά ψηφίσ ατα γιά τούς Κυβερνήτες
τοΰ τόπου Ελληνικά. 'Ό τ ι ή Θράκη είχε έξελληνισθή φαίνεται άπό τήν πρό
θεση του Περικλή. 'Ό τα ν σκέφτηκε κάποτε νά συγκαλέση σέ συνέδριο ό
λους τούς Έλληνες, πού κατοικούσαν στήν Ευρώπη, ή τήν Άσία, έστειλε
είκοσι πέντε άντρες καλεστές κι άπ’ αυτούς τούς πέντε έστειλε στή Θράκη1.
Λυτό τόν πολιτισ ό, πού είναι ιά περίτρανη αρτυρία τοΰ εθνικού
χαρακτήρα τής Θράκης, δέ πόρεσε νάλλάξη ή ρω αϊκή κατάχτηση ουσια
στικά. Μάλιστα πορεί κανείς νά πή πώς ερικές προσπάθειες, πού έτειναν
νά φέρουν τή Θράκη σέ πιο ά εση συνάφεια έ τή Ρώ η, αυτά συντέλεσαν
στό βαθύτερο έξ ελληνισ ό αντί τόν έκρω αϊσ ό πού έπεδίωξαν αυτοί. Οί
εγάλοι δρό οι καί λεωφόροι πού ανοίχτηκαν άπό τούς Ρω αίους, αυτοί δά
πολύ σύντρεξαν στήν εισχώρηση καί διάδοση τής 'Ελληνικής γλώσσας καί
στά πιο εσόγεια τής χώρας αυτής, πού άλλοτε άνακόβουν,ταν, γιατί έλειπαν
οί συγκοινωνίες. Τά λιθάρια πού βαλ ένα σέ διαστή ατα έδειχναν τίς απο
στάσεις έφερναν ελληνικές επιγραφές. Τέτοιος νά πού ε ιλιοδείχτης πού
βρέθηκε στό Τατάρ - Παζαρτζίκ παραπάνω άπό τή Φιλιππούπολη ·— τήν
αρχαία Βεσσαπάρα — φέρνει χαραγ ένα ελληνικά γρά ατα. Αυτά δλα
φανερώνουν πώς ό 'Ελληνικός πολιτισ ός, ή 'Ελληνική γλώσσα καί γραφή
είχαν επικρατήσει στή Θράκη, πού άνάπνεε καίσθάνονταν 'Ελληνικά άπό
εκατοντάδες τώρα χρόνια.

Σ Η Μ Α Ν Τ ΙΚ Ο Ι Π Α Λ ΙΟ Ι Θ ΡΑ Κ ΕΣ

'Ό σο έρευνα κανείς κάθε ία άπό τίς Θρακικές πόλεις, τόσο πιότερες
ση ειώνει άπαυτές ως γενέτειρες ξακουστών Θρακών, πού διέπρεψαν στόν
καιρό τής Ελληνικής επικράτησης. Τέτοιοι επιφανείς καί ση αντικοί άν
δρες είναι ό η ό κ ρ ι τ ο ς άπό τ’ ’Άβδηρα, 6 περίφη ος αυτός φιλόσο
φος, πού ολα τά γελούσε καί γιαυτό ώνο άστηκε καί Γελασίνος. Ό η όκρι
τος ήκ ασε στά 440 πάνω κάτω — 357 π.Χ. Σκοπό τής ζωής του δέχονταν
τήν ευθυ ία, τήν -ψυχική άταραξία καί τήν ηθική γαλήνη. Ό Αί ιλιανός λέγει
πώς οί Αβδηρίτες καλούσαν τό η όκριτο φ ι λ ο σ ο φ ί α , τόν δέ Π ρωτα
γόρα λ ό γ ο. Ό η όκριτος δλους τούς περιγελούσε κελεγε πώς είναι τρελ-
λοί, γιαυτό καί οί πολίτες τόν λέγαν Γελασίνο. Οί συ πατριώτες του πού δέ
καταλάβαιναν άπό φιλοσοφία καί τό φιλοσοφικό του σύστη α, τόν νό ισαν
φρενοβλαβή καί κάλεσαν άπό τήν Κώ τόν Ίπποκράτη νά τόν γιατρέψη.

1) Β λ . Σ α κ ελ λ α ρ ιά δ η Σ π . Τ ά Θ όσ ια τ ή ς Θ ρ ά κ η ς σ.

18
274 ίίο λ υ δ . Παπαχριστοδοχίλου

Ά πό τ’ ’Άβδηρα ήταν ό πολύ έξυπνος σοφιστής, πού δίδαξε στις Άθήνες, ό

Π ρ ω τ α γ ό ρ α ς (485 - 415 π.Χ .). Αυτός είχε ενα αξίω α πώς όλων τών
πραγ άτων έτρο είναι ό άνθρωπος. Ά πό κεΐ ήταν καί ό φιλόσοφος καί Ιστο
ρικός ' Ε κ α τ α ΐ ο ς , πού συνώδεψε τό Μέγα Αλέξανδρο στήν Ά σία. Άπό
κεΐ καί ό Άνάξαρχος, οπαδός τού η όκριτου επιζητώντας έσα στήν ηρε
ία κι απάθεια τής ψυχής τήν ευδαι ονία. Αυτός είπε στόν Αλέξανδρο λέγει
ό Πλούταρχος: « έ ξαίρεις δτι ό ίας έχει ίκη πάρεδρο καί τή Θέ η γιά
νάναι κάθετι πού κάνει ό άρχοντας θε ιτό καί δίκαιο;»'. Ά πό τ ’ ’Άβδηρα ή
ταν κιδ ηχανικός ιοκλείδης πού βρήκε τήν έ λ έ π ο λ ι ηχανή κέκανε ιά
τέτοια γιά τό η ήτριο τόν πολιορκητή.
Ά πό κεΐ κιό Ν υ φ ό δ ω ρ ο ς ό Πύθωνας, πού εσολάβησε σάν πρό
ξενος τών Αθηνών νά γίνη ή συ αχία Αθηναίων καί τού γα βρού του
Σιτάλκη, βασιλιά τής Θράκης. Ά πό τ ’ ’Άβδηρα κιό Β ί ω ν, ξακουστός γιά
τήν παιδεία του, κιό Λ ε ύ κ ι π π ο ς πού ανέπτυξε αζί ε τό η όκριτο τήν
ατο ική θεωρία κιό ιοσκουρίδης, πού ένα ψήφισ α β,ρισκού ενο στό ου
σείο τής Ακρόπολης τόν επαινεί. Μά κι άπό άλλες Θρακικές πόλεις είναι
ξακουσ ένοι άντρες. Ό Η ρ ό δ ο τ ο ς , Ιατρός άπό τή Σηλύβρια κιό Ε ΰ-
έ ν η ς ό Κ α ρ δ ι α ν ό ς. Ά πό τήν ’Οδησσό ό Ή ρ α κ λ ε ί δ η ς, ιστοριο
γράφος καί ό η ή τ.ρ ι ο ς, πού έγραψε τήν ιστορία τής πόλεως. Ό 1Ί ύ-
θ ω ν καί ο Ί ΐ ρ α κ λ ε ί δ η ς άπό τήν Αίνο, πού αθήτεψαν στήν Α καδη
ία τού Πλάτωνος, ό περίφη ος γλύπτης Π α ι ώ ν ι ο ς, ό ιστορικός η-
ήτριος Κ α λ λ α τ ι α ν ό ς καθώς κιό ελεγειακός ποιητής Φαίδυ ος
ό Βυσανθηνός.
Π ά ρα πολλούς άνάδειξε ή κεραλή τής Θράκης, τό Βυζάντιο. Τέτοιοι
ήταν ό Β ύ ζ α ς δικαιότατος καί ενεργητικός, ό ε ι ν ί α ς, ό Ά ρ ί σ τ ω-
ν α ς , ό Τ ι ά σ ι ο ς , ό Κ α λ λ ι ά δ η ς , ό Θ ρ α σ ύ β ο υ λ ο ς , ό Β ο-
σ π ό ρ ι χ ο ς, ό Ά θ ή ν α ι ο ς, ό Κ ώ θ ω ν α ς τού Κ α λ λ ι γ ε ί τ ο
ν ο ς καί άλλοι, πού διέπρεψαν ώς στρατηγοί καί άρχοντες. Ά πό τό Βυ
ζάντιο ήταν ό ρήτορας καί σοφιστής Θεόδωρος, πού ό Πλάτωνας τόν άπο-
καλεΐ «ελ ο γ ο δ α ί δ α λ ο ν Β υ ζ ά ν τ ι ο ν», ό ηχανικός Φίλων, ό σοφι
στής Μάρκος, ό πρώτος πού συνέγγραψε Ελληνική γρα ατική ι ο ν ύ-
σ ι ο ς ό Θ ρ ά ξ, ή ποιήτρια Μ ο ι ρ ά η ή Μ υ ρ ύ στό τέλος τού 4ου αί-
ώνα καθώς κιό Κ λ ή η ς υποκριτής τραγωδίας.
Ά πό τή Θράκη λένε πώς είναι κιό Μ ο υ σ α ί ο ς καί ό Μ ά γ δ η ς, ό
πατέρας τού σοφού Πιττακού τού Μυτιλιναίου, ό άρχαΐος τραγωδός Μί λ ε -
τ ο ς, ό Α ί σ ω π ο ς άπό τή Μεση βρία, άν καί τόν λένε Σά ιο ή Φρύγα.
Θράκες ήταν καί οί αρχαιότατοι άοιδοί Θ ά υ ρ ι ς καί Ό ρ φ έ α ς . Ά πό
τή Θράκη ήταν καί ό Σπάρτακος καί ξεφεύγοντας άπό τήν Καπύη έγινε
άρχηγός τών εργατικών τάξεων στά 71 π.Χ. κέπεσε πολε ώντας στή άχη
τής Άπουλΐας. Ό Πλούταρχος λέγει: « Ό Σπάρτακος άπό τή Θράκη, άπό
Θρακικά ελετή ατα 275

νο αδικό γένος, που είχε όχι ονάχα φρόνη α εγάλο κα! δύνα η, ά και
υαλοσύνη κα! πραότητα». Ά πό τή Μαρωνεία ήταν κα! ή φιλόσοφος κα!
συγγραφέας Ί π π α ρ χ ί α καθώς κα! ό σκωπτικός ποιητής Σ ω τ ι ά δ η ς.
Όνο αστός λόγιος ήταν κιό Άρισταφάνης ό Βυζάντιος στον καιρό τών
Πτολε αίον στήν ’Αλεξάνδρεια, περνώντας τόν καιρό του ώς έφορος τής
εγάλης βιβλιοθήκης της, καθώς κιό ποιητής Μένανδρος ό οια Βυζάντιος
πιθανώς αθητής τοΰ ’Ερατοσθένη. ' ς Θράκα αναφέρουν και τόν Κύκνο,
πατέρα τοΰ Τέννου, πού έγινε οικιστής τής Τενέδου.

Η ΓΛ ΣΣΑ Τ Ν Θ Ρ Α Κ Ν’

Ή Θρακική γλώσσα, όπως κα! ή Θρακική φυλή αποτελούν έρος τής

εγάλης ο οεθνίας, πού λέγεται Ίνδοευρωπαϊκή ή Ίνδογερ ανική ή Ίαπε-
τική. Τά ικρά θρακικά φύλα ξεπετάχτηκαν κα! τράνεψαν έ τόν καιρό κε-
γι,ναν ένα εγάλο έθνος κα! ΰστερ’ άπό πολλούς αιώνες φαίνονται στήν Ιστο
ρική κονίστρα, δπως κα! δλα τά έθνη που κατοικούσαν τήν Ευρώπη καί έ
ρος τής Ά σίας2. "Ολα τά φύλα αυτά αποχωρίστηκαν σύγκαιρα ή πρώτα ε
ρικά, ώστε τά υπόλοιπα εζησαν αζί. καιρό ακό α. ’Έπειτα κι αυτά ξεχώρι
σαν (δπως λ.χ. οι Γερ ανοί, πού χωρίστηκαν στά ση ερινά έθνη τών 'Ολλαν
δών, ’Άγγλων, ανών, Σουηδών, Νορβηγών κλπ. "Ο οια καί. ο! Σλαΰοι
στους Ρώσους, Πολωνούς, Βοη ούς, Σέρβους κλπ.) κι άποτέλεσαν τίς Θρα-
κικές φυλές. (
Οι ειδικό! γλωσσολόγοι, λένε ότι ό χωρισ ός τών διαλέκτων στήν αρ
χή, τών γλωσσών κατόπιν συ βάδιζε έ τό χωρισ ό τών φύλων καί είναι, δυ
νατό άπό τή εγαλύτερη ο οιότητα ή διαφορά πού έχουν δυο αδερφές γλώσ
σες, νά βγή τό συ πέρασ α γιά τή ικρή ή εγάλη συγγένεια τών εθνών
πού τίς ο ιλούν. "Ετσι. πορού ε νά βγάλου ε τό συ πέρασ α πόση συγγέ
νεια έχει ή Ελληνική έ τή Λατινική, ή Θρακική έ τή Φρυγική καί. τήν
Αρ ένική. Άπό όλες αυτές τίς γλώσσες ή γλώσσα τών Θρακών — πού όλό-
τελα χάθηκε έ τή διάδοση τού Χριστιανισ ού στή Θράκη στον 4 - 6 αιώ
να .Χ. — είναι πολύ ολίγο σέ άς γνωστή. Καί. δπως αρτυρά ό Ξενοφών-
τας κανείς δέν καταλάβαινε άπό τούς "Ελληνες τι! Θρακικά, γιατί οι ύριοι
συνεννοούνταν έ διερ ηνέα έ τό βασιλιά τών Θρακών Σεύθη πού «έν έ-
πηκόω είστήκει εχων έρ ηνέα, συνίει δέ καί. αυτός ελληνιστί τά πλεΐστα»3.
Οί ολίγες Θρακικές λέξεις πού περισώθηκαν άπό τόν Ησύχιο καί, άλ
λους αρχαίους γρα ατικούς καί συγγραφείς κα! κά ποσα τοπωνύ ια κα!

1) Βλ. Π ό λ ε ι ς κ α ί Θ έσ ια Θ ρ ά κ η ς Σ α κ ελ λ α ρ ιά δ η Σ π . σ. 4 8 κ α ! έπ . Κ . Κ ο υ ρ τ ί-
δου Ί σ τ . Θ ρά κης.
2 ) Β λ . ’Ά ρδριον Μ . ’Α π οστολίδου Θ ρ α κικά τό· . Γ ' .
3 ) Ξ εν ο φ ώ ν τ ο ς Κ ιρ ο υ Ά ν ά β ά σ ις V I I — 4 ,9 .
 ίϊολυδ. ίίαπαχριστοδούλου

κύρια ονό ατα ’ Ελληνικές καταλήξεις, πού τά νη ονεύουν "Ελληνες καί

Λατίνοι συγγραφείς, ή κα'ι επιγραφές πού βρέθηκαν διαπιστώνουν όνο πώς
αυτή ανήκει, οπως είπα ε, στήν Ίαπετική ή Ίνδογερ ανική ο οφυλία καί
είναι στενώτατα συγγενής έ τήν 'Ελληνική. Κάθε γλώσσα ή διάλεκτος χα-
ραχτηρίζεται κυρίως άπό τά καταληκτικά φαινό ενα κι άπο τούς φθόγγους
τών λέξεων δηλ. άπό τό τυπικό καί φθογγολογικό κι άπό τή σύνταξή τους
κι όχι όνο άπό τίς ε ονω ένες λέξεις, όπως εΐναι οί Θρακικές, πού πο
ρεί νάναι καί πασ ένες άπό ξένες γλώσσες. «Συνεχή λόγο δυστυχώς στή
Θρακική γλώσσα δέν έχου ε, λέγει ό Μ. Άποστολίδης, γιά νά γνωρίσου ε
καί τό τυπικό καί τήν σύνταξή της, τά δέ καταληκτικά φαινό ενα καί στις
λέξεις καί στά κύρια ονό ατα καί τά τοπωνύ ια, εΐναι όλα σχεδόν 'Ελληνι
κά. Γιαύτό κι όσα γράφηκαν γιαύτήν εΐναι υποθέσεις καί εικασίες, πού στη
ρίζονται πάνω στή συγκριτική γλωσσική επιστή η»1.
'Η Θρακική λοιπόν γλώσσα πιθανότατα ήταν αυτή ή πανάρχαια Θρα
κοφρυγική, πού είχε διαλεκτικούς ιδιω ατισ ούς, ά κα ιά εξέλιξη σέ τύ
πους κεκφραση σύ φωνα έ τις απαιτήσεις τοΰ καλού λόγου, πού άπαντά σέ
φιλολογικά έργα. Τέτοια έργα δέν είχαν οί βάρβαροι Θράκες καθώς καί οί
Φρύγες. Μέ τόν καιρό ανακατεύτηκε άλλες ακαλλιέργητες γλώσσες βαρβά
ρων γειτόνων καί συγγενικών εθνών καί ύπέστη τήν επίδρασή τους. Αυτό
άλιστα έγινε στή Μοισία, όπου πιο εύκολη καί πιο συχνή ήταν ή επικοινω
νία έ τά γειτονικά έθνη καί περισσότερες οί επιδρο ές καί οί εγκαταστά
σεις άπό Σκυθικά, ’Ιλλυρικά καί Κελτικά φύλα καί προστήτερα καί στή
Ρω αιοκρατία, πού ήταν συχνοί οί εποικισ οί παλαί αχων Ρω αίων στρα
τιωτών καί παντοτεινές οί σταθ εύσεις Ρω αϊκών λεγεώνοιν, πού τίς άπο-
τελούσαν λογής - λογιών άνθρωποι άπό τήν άπέραντο Ρω αϊκή αυτοκρατο
ρία, καί πιο λίγο στήν κυρίως Θράκη δώθε άπό τόν Αΐ ο. Τά Θρακικά φύ
λα έ ειναν σαΰτήν πολύ λι.γώτερο άνά ιχτα έ ξένα στοιχεία. Αυτή τήν ει
κασία τήν επικυρώνει ή επικράτηση τής Λατινικής κείθε άπό τόν Αΐ ο καί
ό τέλειος έκλατινισ ός τους, καί τής 'Ελληνικής δώθε άπό τόν Αΐ ο καί
ό τέλειος έξελληνισ ός τους. Αυτό άλλως τε φαίνεται κι άπό τίς επιγραφές
πού βρέθηκαν, καί βρίσκονται κάθε φορά καί άπό άλλα τής τέχνης νη εία.
Ό 'Ηρόδοτος είπε πώς οί Θράκες καί Φρύγες ήταν συγγενείς2. Αυτός δ λό
γος τράβηξε τήν προσοχή τών γλωσσολόγων, πού ελέτησαν τίς γλώσσες αυ
τών τών εθνών έπιστασία καί κατέληξαν ο όφωνα στό συ πέρασ α τής ε
γάλης συγγένειας τής Θρακικής έ τή Φρυγική γλώσσα και τών Θυνών έ
τήν Αρ ένική. "Ετσι σή ερα στή Θρακοφρυγική γλώσσα εξόν άπό τή Θρα
κική υπάγονται καί ή χα ένη Φρυγική καί Αρ ένική.
Ή γλωσσολογία έ τή σύγκριση τών γλωσσών όχι ονάχα καθώρισε

1) Θ ρακικά Μ . Ά ποστολίδου περί γλώσσης Θ ρακώ ν τ . Γ ' , σ. 1 8 3 .

2) Η ρ ό δ ο το ς, V I I — , 73.
Θρακικά ελετή ατα 277

τή συγγένεια κατά βαθ ούς κέρ ήνεψε καί νεκρές γλώσσες ακό α, ά καί
πολλές ιστορικές αλήθειες ξεσκέπασε καί διέλυσε πλάνες δσο γιά τή συγγέ
νεια τών εθνών, έ τή βοήθεια βέβαια τής άρχαιολογίας, τής υθολογίας καί
τής λαογραφίας, ά καί πολλές άπιθανότητες καί παραδοξολογίες πορεί νά
δη ιούργησε οπως λ.χ. τή συγγένεια τών Σλαύων έ τούς Θράκες. «'Επο έ
νως έκ πάντων τούτων ή συγγένεια δήθεν τών Σλαύων πρός τούς Θράκες
δέν άς φαίνεται τόσο στενή, λέγει ό Μ. Άποστολίδης, ώς γίνεται απόπει
ρα νά έκληφθή, άλλ’ είναι τοιαύτη, οΐα ή τών Κελτών καί τών Γότθων καί
τών Λατίνων καί. τών Ίρανών καί τών ’Ινδών ών ενίων λέξεων καί ρίζαι
άπαντώσιν ό οίως έν Θρακικοΐς ονό ασιν»’.
Οί επιγραφές πού βρέθηκαν ώς τώρα στη Θράκη αρτυρούν πώς ή γλώσ
σα τών Θρακών, δπατς καί τών ’Ιλλυριών καί τών Σκυθών καί άλλων εθνών
τής Μικρας Άσίας, πού χάθηκαν, τό πιο πιθανό δέ γράφονταν — εξόν άπό
ιά χαραγ ένη ’ 'Ελληνικά γρά ατα καί υποτίθεται δτι είναι Θρακική —
γιά άς 'Ελληνική. Οί Θράκες ασχολούνταν σάν πρωτόγονοι στή γεωργία,
τήν χτηνοτροφία, τό κυνήγι ώς δπου πήκε στό τόπο τους ό Ελληνικός πο
λιτισ ός, καί δέν είχαν γιαύτό ανάγκη νά γράψουν. Άλλά έ τόν 'Ελληνι
κό πολιτισ ό σύγκαιρα πήκε καί ή 'Ελληνική γλώσσα καί. γραφή, πού έ -
πόδισε χωρίς κα ιά α φιβολία τή γραφή τής άκατέργαστης γλώσσας των.
Καί τί τήν ήθελαν τή γραφή, δταν δέν είχαν φιλολογικά έργα, έπη, ύ νους,
έλη; Θράκες ποιητές δέ νη ονεύονται άπό κανένα Έλληνα, πού τούς γνώ
ρισε άπό τόν έβδο ο άκό α π.Χ. αιώνα, όπως καί πιο άργά άπό κανένα Λα
τίνο συγγραφέα. Ό Ξενοφώντας στήν Κύρου άνάβαση νη ονεύει τό σ υ-
τ ά λ κ η , τόν π α ι ά ν α , πού τραγουδούσαν γυναίκες παίζοντας άβλό στούς
πεθα ένους πού λέγονται Θρακικά, όπως λέγει ό Ησύχιος, τ ο ρ έ λ η κέλ-
ληνικά τ ι τ α ν ι σ ό ς, ά δέν ταιριάζει νά γίνεται λόγος, γιατί αυτά οιά
ζουν έ κείνα πού εταχειρίζονται οί ισοάγριοι τής Α φρικής καί Άσίας
σή ερα. Ή Θρακική άρα γλώσσα δέ γράφονταν, όπως δέ γράφονταν καί
ή προχριστιανική τών Βουλγάρων — πού εταχειρίζονταν τήν 'Ελληνική —
έως ότου τό Κυρίλλειο αλφάβητο έ πασε τή Σλαυική, καθώς αρτυρούν
επίση ες επιγραφές τών Βουλγάρων ηγε όνων Ώ ορτάγ, Μαλα ίρ, Πρεσ-
νιάν, καί είναι όλες 'Ελληνικές καί. άλιστα σάπλή Έλληνική γλώσσα, όπως
τή ιλούσαν στή Μοισία κι οχι στή γλώσσα τών συγκαιρινών τους λογιών.
Μιά γλώσσα πού δέ γράφεται εύκολα καί εκτοπίζεται έ τήν επίδραση
τού πολιτισ ού σάν τόν Ελληνικό. "Ετσι άντικα,ταστάθηκε έ τήν Ελληνι
κή, πράγ α πού έγινε καί σάλλα έθνη τής Μ. Άσίας, πού δέν είχαν έργα
έ φιλολογική άξία. Λυτό έπαθε καί ή Φρυγική προτή,τερα, γιατί έ εινε στά
σι η ή έχοντας εύκολη έκφραση. Έ κφραση άπαιτεΐ άπαραίτητα ό καλός

1) Βλ. Μ. Άπ οισίτολίδου Θ ρ α κικά Τ ο . Γ ' σ. 1 9 2 π ερ ί γ λ ώ σ σ η ς τω ν Θρακών.

278 Π ολυδ. Π απαχρίστοδοΰλου

λόγος. ’Έτσι κι αυτή εκτοπίστηκε άπό τήν Ελληνική. Πάνω στούς τάφους
τών βασιλιάδων τής Φρυγίας χάριζε στούς Φρύγες τή δανεική της άπαρά-
ιλλο χάρη. Γιαυτό 'Ελληνικοί στίχοι πληροφορούσαν έσα σέ Φρυγικούς
δρυ ούς τό διαβάτη, πού βρίσκονταν ένας τους βασιλιάς έ τονο ά Μίδας
αποθα ένος εφτά αιώνες π.Χ .1.
Στή Θράκη πήκε ή Ελληνική γλώσσα χωρίς α φιβολία αζί έ τόν
'Ελληνικό πολιτισ ό άπό τίς πολυάριθ ες αποικίες στά παράλια τού Αιγαίου
καί τής Μαύρης θάλασσας, άλιστα στούς γειτονικούς Θράκες, γιατί βρί
σκονταν σέ σχέσεις καθη ερινές καί ε παινεν σάς αυλές τών βασιλιάδων
άλλοι βασιλιάδες πού πήρεν Έλληνίδες καί είχαν στενές σχέσεις έ τούς "Ελ
ληνικά «σ υ ν ί ε ι δ έ α υ τ ό ς Έ λ λ η ν ι σ rc ί τ ά π λ ε ΐ σ τ α», ά κι
άλλοι βασιλιάδες πού πήραν Έλληνίδες καί είχαν στενές σχέσεις έ τούς Έ λ
ληνες καί άλιστα τούς ’Αθηναίους, τό κοινωνικό αφρόγαλα τού τότε πα
λαιού κόσ ου — καί τούς περιτρογύριζαν Έλληνες στρατηγοί καί αύλικοί
"Ελληνες ακόλουθοι, δπως λ.χ. ό Κερσοβλέπτης άπό τόν Ώ ρείτη Χαρίδη ο,
ξεναγό τών ’Αθηναίων, ό Κότυς από τόν ’Αθηναίο στρατηγό Ίφικράτη,
πάντως θά ιλούσαν, καθώς καί οί γύρω τους επίση οι Θράκες τήν Ελληνι
κή. Μήπως αυτό δέν έγινε καί σέ πάρα πολλούς ηγε όνες Βουλγάρων αρ
γότερα, πού ιλούσαν κέγραφαν 'Ελληνικά, γιατί είχαν σχέσεις έ τό Βυ
ζάντιο ή γιατί πήραν βασιλοπούλες τού Βυζαντίου ή γιατί ανατράφηκαν έ
κεΐ δπως ό Τσάρος Συ εών.
Αυτή ή διάδοση τής 'Ελληνικής γλώσσας στό εσωτερικό τής Θρά
κης, πού άρχισε άπό τόν καιρό τού Φιλίππου τοΰ ’Α ύντου έ τίς στρατιω
τικές καί ε πορικές αποικίες του, δυνά ωσε στόν καιρό όλης Μακεδονοκρα-
τίας έ τή συνεχή εγκατάσταση άποίκων σαύτή άπό τήν Ελλάδα δπως π.χ.
στή βασιλεία τού ’Αντίπατρου (323 π.Χ .). " στε, δπως φαίνεται άπό ε
ρικές επιγραφές οί Θράκες σέ πολλά έρη στό εσωτερικό ιλούσαν κέγρα
φαν Ελληνικά άπό τόν τρίτο αιώνα π.Χ. πορεί κι άπό τόν τέταρτο. Αυτο
νόητο πώς ή γλώσσα τών άποικιών ήταν 'Ελληνική, γιατί Έλληνες οί άποι-
κοι. ’Αργότερα στόν καιρό τής Ρω αιοκρατίας ή γλώσσα στήν πραγ ατική
Θράκη — δώθε άπό τόν Αί ο — είναι παντού Ελληνική. Αυτό φανερώνει
πώς ό Ελληνισ ός έκανε τή δουλειά του γιά τόν εκπολιτισ ό τής χώρας. Οί.
λατινικές επιγραφές είναι πολύ σπάνιες καί ανήκουν σέ νη εία Ρω αϊκών
λεγεώνων καί κα ιά φορά τό επιτύ βιο επισή ου Ρω αίου, πού πέθανε καί
θάφτηκε στή Θράκη, είναι Λατινικό, ά τάκολουθεΐ Ελληνική ετάφραση
γιά νά γίνη καταληπτό. "Ολες οί άλλες επιγραφές καί δη όσιες καί Ιδιωτι
κές καί αυτές οί βαρβαρίζουσες, πού τίς σύντασσαν αγροίκοι Θράκες, έχον
τας γνήσια Θρακικά κύρια ονό ατα καί τοπωνύ ια ’ Ελληνική ορφή, ει-

1) Σχ Λ ά π ρου 'Ισ τ ο ρ ία Ελλάδος Τό . Γ σ. 4 0 .

Θρακικά &λετή, ατα 279

ναι Ελληνικές' και κα ιά στή Θρακι,κή γλώσσα. «Άπό τις 500 επιγραφές,
λέγει ό Άποστολίδης, πού άζεψε ο D U M O N T 43 ονάχα είναι Λατινικές,
12 Έλληνολατινικές, κιδλες οΊ άλλες Ελληνικές. ’Ενώ στή Μοισία κείθε άπό
τόν Αΐ ο επικράτησε ή Λατινική γλώσσα, σπανίζουν οι Ελληνικές επιγρα
φές εξόν στις Ελληνικές και Ελληνορω αϊκές αποικίες. (Νικόπολη, Παυ-
ταλία, Σ α ρ δική )'.
Στον καιρό λοιπόν τής Ρω αϊκής κυριαρχίας πορεί νά λεχθή ασφα
λώς πώς οί Θράκες πού ζούσαν ανά εσα Αί ου - Ροδόπης, και ανά εσα Αι
γαίου — Εύξείνου, ήταν εξελληνισ ένοι καί όχι ονάχα ιλούσαν, ά κεγρα-
φαν και άλιστα έ γούστο κι αίσθη α τήν Ελληνική γλώσσα. ’Απόδειξη
τής καλλιέπειας αυτής εΐναι ό βασιλιάς τών Όδρυσών καί ποιητής αζί ό
Κότυς Ε ' (12 - 17 .Χ.) πού τόσο επιδέξια χειρίζονταν τήν Ελληνική, ώστε
6 ποιητής ’Οβίδιος λέγει πώς, άν άπό τούς στίχους άφαιρούσε τόνο ά του,
ήταν άδύνατο νά υπόθεση κανένας, δτι αυτοί γράφτηκαν άπό Θράκα2. Ά πό
αυτά υποθέτου ε ότι ή Θρακική γλώσσα, πριν ή καλλιεργηθή καί γραφτή ά-
κό α, εκτοπίστηκε άπό τήν Ελληνική καί στήν πολιτική καί κοινωνική ζωή,
αν καί παρέ εινε στό στό α τοΰ λαού νά ιλιέται άπό άγρότες κι’ ορεινούς
Θράκες άνα εταξύ τους. Ιίαρό οιο συ βαίνει καί σή ερα έ τούς Κουτσό-
βλαχους πού, ένα) άνα εταξύ τους έχουν τή ητρική τους γλώσσα, διαβάζουν
καί γράφουν τά Ελληνικά στήν Ελλάδα, Βουργαρικά στή Βουργαρία εξόν
άπό κείνους πού εξελληνίστηκαν ή έκβουργαρίστηκαν κέχουν τήν Ελληνική
ή τή Βουργαρική σά γλώσσα ητρική καί τού Ρου ανικού προσηλιτισ ού
τή Ρου ανική άπό τό τέλος τού εικοστού αιώνα. Μιά επιγραφή πού βρέ
θηκε γρα ένη σέ ιά ψηφίδα δαχτυλιδιού, καί άποκαλύφθηκε στά 1012
άλλα αζί κτερίσ ατα έσα σέ τάφο κάτω άπό ένα τύ βο στό χωριό Έζέ-
ροβο, στήν πεδιάδα πάνω άπό τόν "Έβοο, καί πού εικάζεται άπό τούς τύ
πους τών γρα άτων πώς προέρχεται άπό τό 400 π.Χ., έγινε αιτία νά γρα
φτού)' πολλά καί λογής λογιώ νά ερ ηνευτή. "Αλλοι στηρίχτηκαν νά τήν ε
ξηγήσουν στήν Ελληνική γλώσσα, αναγνωρίζοντας ενδό υχα τή στενότερη
συγγένεια τής Θρακικής έ τήν Ελληνική γλώσσα, άλλοι ύπεστήριξαν τήν
ερ ηνεία στήν αρχαία Θρακική γλώσσα, έ τή γνώ η οτι, γράφονταν κι αυ
τή ώς τήν ή ερα που εκτοπίστηκε άπό τήν Ελληνική. Μάχη σωστή! Ό Κ.
Κουρτίδης τήν έρ ήνεψε3 κι αυτός, δπως κιό Μ. Άποστολίδης σάν πιο αρ
όδιος. Ή γνώ η καί τό συ πέρασ α τής ερ ηνείας τού δευτέρου εΐναι έπί
λέξει: «’Εάν δ ως συν τώ χρόνφ διά τής εύρέσεως άλλης άνα φισβητήτου

1) Dumont - HomioMe Mefliamig d ’ anohieol. Bairis cr. 213.

2) Βλ. Μ. ’Λπ οιστολίδου Θ ρα κικά τ ό . Γ ' π ερ ί γ λ ώ σ σ η ς Θ ρά κης.
3) Βλ. Σα οθράκη Ά χ ιλ λ . Κ ό τυ ς Ε ' Θ ρα κικά τ. Α' 1928 σ. 4 6 -1 0 5 Κ . Κουρ-
τίδ ο υ 'Ισ τ ο ρ ία Θ ρ ά κ η ς 1932 σ. 83.
280 ΓΓολυδ. Π ιυιαχρίστοδούλου

Θρακικής επιγραφής βεβαιωθή δτι ή Θρακική γλώσσα έγράφετο έχρι τού

εκτοπισ ού καί άντικαταστάσεως αυτής υπό τής Ελληνικής, διά τής ή ε-
τέρας άναγνώσεως καί ερ ηνείας τής προκει ένης επιγραφής, ήτις έξελή-
φθη καί Θρακική, καί 'Ελληνικής, γίνεται κατάδηλον δτι έν τή ερ ηνεία
Θρακικού Λόγου ή επιτυχία είναι άσφαλεστέρα καί πιθανωτέρα διά τής 'Ελ
ληνικής γλώσσης, ώς συγγενεστέρας τή Θρακική ή διά τής Λιθουανικής, τής
Σλαυικής καί άλλων έν γένει γλωσσών. ’Αλλά καί έτι πρός έκ τής ή ετέρας
ερ ηνείας καί ετυ ολογίας τών πλείστων λέξεων καί δή έκ τών καταληκτικών
φαινο ένων, τών κυρίων χαρακτηριστικών έκάστης γλώσσης καί διαλέκτου
τής Έλληνιζούσης ταύτης επιγραφής τεκ ηριοΰται δτι ή Θρακική γλώσσα
δέν διέφερεν ούσιωδώς πολύ τής Ελληνικής καί δτι δέν είναι ορθόν νά κα-
τατά.σσωνται είς τήν ανατο ικήν συνο οταξίαν (SATEM ) τών Ίνδοευρω-
παΐκών γλωσσών ένεκα τής έπ’ αυτών έπιδράσεως βαρβάρων γλωσσών έκ
γειτονίας ή συ είξεως τών Θριχκών ετά τών Σκυθών, ώς φαίνεται προ
παντός έν πλείστοις τοπωνύ ιοις καί πολλοΐς κυρίοις όνό ασιν, άτινα άπαν-
τώσιν έν ταΐς έπιγραφαΐς τών Ρω αϊκών χρόνων. Ούτω δέ πιστοΰται καί τό
προρρηθέν περί στενωτέρας συγγένειας τής ή έξελιχθείσης Θρακικής ή
Θρακοφρυγικής γλώσσης πρός τήν παλαιοτάτην Ελληνικήν ένεκα τής συγ
γένειας τών Θρακών καί τών 1Ί ρωτοελλήνων καί Έλληναπελασγών»1.
Ό Μ. Άποστολίδης παραθέτοντας ακρότατο κατάλογο Θρακικών λέ-
ξεων καί ονο άτων προσπαθεί νά έρ ηνεύση τήν προέλευση καί καταγωγή
τους άνασκοπώντας τά δσα έγραψε γιά τή γλώσσα τών Θρακών υποθέτει
καί συ περαίνει:2
α) Ή γλώσσα τών Θρακών ήταν ξέχωρη άπό τόν Ίνδογερ ανικό γλωσ
σικό κορ ό, καί κατατάσσεται στή Θρακοφρυγική οικογένεια, πού ήταν πο
λύ συγγενικια έ τήν παλαιότατη Ελληνική γλώσσα.
β) Οί βάρβαρες γλώσσες τών γειτονικών λαών έπέδρασαν καί σαύτήν
λ.χ. τών Παιόνων, Ιλλυριών Σκυθών, Μοισών (βορείων Θρακών) καί Γε-
τών καί άλιστα στόν καιρό τής Ρω αιοκρατίας, τών Γ σ.λατών καί άλλων
λαών.
γ) Είναι τολ ηρή ή θεωρία πώς ή γλώσσα τών Θρακών έχει στενώτε-
ρη συγγένεια έ τή Λιθουανική ή Σλαυική γλώσσα.
δ) Ή Θρακική γλώσσα δέ γράφονταν, γιατί οί Θράκες σάν βάρβαροι
κι απολίτιστοι, ή έχοντας φιλολογικά έργα δέν είχαν ανάγκη καί νά γρά
ψουν. Θρακική γραπτή γλώσσα δέν υπήρχε.
ε) Τά γλωσσικά νη εία πού διασώθηκαν είναι λίγες λέξεις πού νη
ονεύονται άπό 'Έλληνες συγγραφείς καί λεξικογράφους (Η σύχιος) ό>ς ι
διω ατικές.
1) Θρακικά τ. Γ ' ο. 220 Μ. Άποστολίδου
2 ) Θ ρακικά τ. ' σ. 111 - 112 Μ . Άποστολίδου. ' · Iι ι
Θρακικά ελετή ατα 281

ς) "Οταν άπό τά Μακεδονικά χρόνια ά'ρχεψε ό έξελληνισ ός τών Θρα

κών έ τήιν ακατάσχετη διάδοση τοΰ Ελληνικού πολιτισ ού, άρχισε κή γλώσ
σα τους νά ύποχωρή λίγο - λίγο στήν Έλληνική, (όστε στον καιρό τής Ρω
αιοκρατίας (ο ιλιούνταν καί γράφονταν ή Έλληνική καί άλιστα στις επί
ση ες σχέσεις.
ζ) Στά χρόνια τών Βυζαντινών πού ή Θράκη ύφίστατο όνο γεωγρα
φικά ή διοικητικά, γιατί οι Θράκες συγχωνεύτηκαν έ τούς Έλληνες —
Ρω αίοι καί Γραικοί — , γλώσσα στή χώρα έ εινε ή Έλληνική σδλη τήν
αυτοκρατορία. Αυτό έγινε καί στή Μοισία πέραν άπό τόν Αΐ ο καί ύστερ’
άπό τήν εγκατάσταση τών Σλαύων καί τήν κατάρτησή της άπό τούς Βουρ-
γάρους εως ό'του εκηριστιανίσθηκαν, οπως τό αρτυρούν επιγραφές ηγε ό
νων τους — ή χριστιανών Ού ουρτάγ, Μαλα ήρ, ΙΊρεσνιάν.
η) ’Από τόν καιρό πού Σλαύοι εγκαταστάθηκαν δώθε άπό τόν Αί ο
στή Θράκη, άφ’ ότου άλιστα κατέβηκαν οι Βλαχοβούργαροι άπό τόν Αΐ ο
(10ος αιώνας) ;ξετόπισε στήν Τουρκοκρατία τήν Έλληνική σιγά - σιγά,
έχτός άπό τίς πόλεις καί ερικές περιοχές.
θ) Ά πό τήν Τουρκική κυριαρχία παντού στή χώρα διαδόθηκε ή Τουρ
κική ώς γλώσσα επίση η τοΰ κράτους και όργανο κάθε κοινωνικής συναλλα
γής συντελώντας καί τών Τούρκων πού ήρθαν άπό τή Μ. Άσία.
ι) Σή ερα ύστεερ’ άπό τήν πολιτική τού 1922 (δώθε άπό τόν Αΐ ο)
διαίρεση τής Θράκης εταξύ Βουργαρίας, Τουρκίας, Ελλάδος καί τήν αν
ταλλαγή τών πληθυσ ών στή βόρειο Θράκη ιλιέται ή Βουργαρική, στήν
άνατολική ή Τουρκική έ τήν Ελληνική στήν Πύλη, καί στή Νοτιοδυτική
ή Έλληνική καί Τουρκική.
Αυτά εΐναι τά πορίσ ατα τής επιστή ης γιά τή γλώσσα τών Θρακών
ώς τά σή ερα.

Η Θ ΡΑ Κ Η ΚΑΤ Α Π Ο ΤΟΎΣ Μ ΑΚΕ ΟΝΕΣ ΚΑΙ Ρ Μ Α ΙΟ Υ Σ

Ά πό τήν εποχή πού Ιδρύθηκε τό κράτος τών Όδρυσών οί ’Αθηναί

οι έστρεψαν τήν προσοχή τους ξέχωρα στην πλουσιώτατη Θράκη γιά λόγους
πολιτικούς, ά πιότερο ε πορικούς. "Εκαναν νά καλλιεργηθούν ανά εσα στις
δυο επικράτειες λογής λογιώ σχέσεις άγαθές. Καί ξαίρου ε πώς ή επίδρα
ση τών Αθηνών ήταν πολύ εγάλη γιά νά έκπολιτίση τούς τραχείς αυτούς
καί πολε ικούς υπηκόους τών Όδρυσών βασιλιάδων. Άλλά ή Θράκη έγινε ν
αιτία νά χτυπηθή ό Φίλιππος Β ' έ τούς ’Αθηναίους. Αυτός ό δαι όνιος καί
πολιτικός Μακεδών, πήρε απόφαση νά ξαπλώση τό κράτος του πρός τή γο
νι ότατη Θράκη καί νά κάνη τό ούναβη τό βόρειο σύνορο τού Μακεδονι-
282 Π ολυδ. Π α παχρυηοδοΰλου

κοΰ κράτους. Ό Κερσοβλέπτης, βασιλιάς τών Όδρυσών βλέποντας τον κίν

δυνο αύτό καί νιώθωντας πώς δ Φίλιππος ετοι άζεται νά έκστρατεύση εναν
τίον του, θέλησε νά συ βιβαστή αύτόν, αλλά καί τούτος προτί ησε νά συνεν-
νοηθή έ τις Άθήνες, πού άρχισαν νά νιώθουν τή δύνα η τών οργανω έ
νων Μακεδόνων. Ό Φίλιππος βλέποντας τά αλώ ατα τού Κερσοβλέπτη καί
τών άδερφών του, πήκε έσα στή Θράκη καί κατέλαβε στά 352 π.Χ. τά
"Αβδηρα καί τή Μαρώνεια. Οί ’Αθηναίοι άντιτάχτηκαν σαύτή τήν ανά ιξη
τοΰ Φιλίππου στή Θράκη χτυπήθηκαν καί νίκησαν τότε στον Έ β ρο ιά Μα
κεδονική στρατιά έ τό Χάρη ’Αθηναίο, στρατηγό, ά ό Φίλιππος κλείνωντας
ειρήνη έ τόν Κερσοβλέπτη, πού τόν έγκατέλειψαν οί ’Αθηναίοι, πήρε στήν
κατοχή του οριστικά τίς πόλεις πού κυρίεψε στή βόρειο καί ανατολική Θρά
κη, ώς που υποτελείς στούς Μακεδόνες δίνοντας τό Σέρρειο, τό ορίσκο, τό
'Ιερό όρος, πού ήταν καί τό φυσικό οχύρω α τής Προποντίδας. Ό πόλε ος
Φιλίππου καί ’Αθηναίων δέν ωφέλησε τούς Θράκες, γιατί ό Φίλιππος τώρα
καλύτερα στερεώθηκε στή χώρα τους κι άρχισε νά χτίζη καί πόλεις δπως
τή Φιλιππούπολη, τή Βερόη, τήν Καβύλη, πού συνέτρεξαν στον τέλειο έξελ-
ληνισ ό τού βόρειου αυτού κο ατιού τής Θράκης. Κι ακό α καταγράφον
τας πολλές ελληνικές καί Θρακικές πόλεις τής Χαλκιδικής καί Θρακικής α
κτής ξεσήκωσε τούς κατοίκους άπό πολλές πόλεις, κέ'τσι έγινε απόλυτος κύ
ριος στις Θρακο ακεδονικές πόλεις αλακόνοντας τό θράσος τών Θρακών
καί πετυχαίνοντας τήν πρόθυ η συ αχία τών Ελληνικών πόλεων αύτόν.
Έ τσ ι έ τήν ε φάνιση τών εγάλων βασιλιάδων τής Μακεδονίας Φι
λίππου καί ’Αλεξάνδρου στό ιστορικό πεδίο τού Ελληνισ ού, τό βασίλειο
τών Όδρυσών άρχισε νά ξεπέφτη κι ολοένα νά περιορίζεται τό εδαφός του.
Ή οργάνωση τών Μακεδόνων ταπεινώνει τούς Όδρΰσες. Αύτό έκα ε κιό
Μέγας ’Αλέξανδρος, ακολουθώντας τήν ταχτική τού πατέρα του. Κατεσίγα-
σε τίς ταραχές στήν Ελλάδα καί ρίχτηκε στή Θράκη, πού επαναστάτησε
εναντίον τής Μακεδονικής κυριαρχίας. Καί πειθάρχησε τούς Θράκες χτυ
πώντας τους, χωρίς δ ως νά πόρεση όλότελα νά τούς ύποδουλώση. Για
τί ή δυναστεία, τών Όδρυσών εξακολουθεί νά βασιλεύη έστω καί ύποτελώς
έ αδιάλειπτους κι. αι ατηρούς πολέ ους.
Στον καιρό τού Σεύθη Γ ' (342 - 300 π.Χ .), πού ή βασιλεία του ήταν
ακρά καί αξιόλογη καί γιο άτη ταραχές άναδείχνεται βασιλιάς τής Θράκης
ό Λυσί αχος, ό άνδρειότατος σοψιατοφΰλακας τού Μεγάλου ’Αλεξάνδρου. Ό
Λυσί αχος άνακηρύχνεται βασιλιάς στά 322 π.Χ. στή Θράκη καί ξέχωρα
στή Θρακική Χερσόνησο, όντας πριν άριστος στρατηγός καί φίλος τού έπι-
ελητού. Καί σάν έγινε βασιλιάς τής Θράκης, πρώτους πολέ ησε τούς Ό δ ρ ύ
σες. "Τστερα έξεστράτευσε κατά τοΰ ρο ιχαίτη, βασιλιά τών Γετών. Τό
τε επανεστάτησε ό Σεύθης Γ ', γιατί νό ισε κατάλληλη τήν περίσταση νά
γίνη ανεξάρτητος. Ό Λυσί αχος περνώντας τή Θράκη καί τόν Αί ο στρα-
Θρακικά ελετή ατα 283

τοπέδευσε στήν Όδησσό (Βάρνα) κοντά. Π ήρε τήν πόλη αυτή, όπως πο
λιόρκησε καί τήν Κάλλατι. Τή στιγ ή αυτή δ ως τοΰ έκλεισε τίς εξόδους τοΰ
Αί ου ό Σκύθης ώστε αναγκάστηκε νά πολε ήση καί ετά πολύνεκρες ά
χες, έξεβίασε τά στενά τοΰ Αί ου καί τίς παρόδους του. Έ φτά χρόνια βά
σταξε ύ πόλε ος αυτός που τελείωσε στά 31ο. Άνεκήρυξε τόν εαυτό του
βασιλιά τής Θράκης στά 30G π.Χ. Ή γυναίκα τοΰ Λυσί αχου ήταν Θράσσα
άπό τό βασιλικό οίκο τών Όδρυσών. Μετά τό Λυσί αχο βασίλεψαν λίγον
καιρό ό Σέλευκος καί Πτολε αίος, ό Άντίοχος καί υστερνά ό Εύ ένης τής
Περγά ου ό Β ', πού πήρε στήν κατοχή ου τή Θρακική Χερσόνησο και τήν
υπόλοιπη νότιο Θράκη.
Ό Σεύθης Γ ' πού πάλαιψε τόσο γιά τή λευτεριά τής Θράκης θά εί-
νη παράδειγ α εξαιρετικά άνδρείου και γενναίου βασιλιά ’ ευφυΐα, κοφτε
ρό υαλό καί πρόβλεψη, καί έ εγάλη πείρα στά πολε ικά. Στά 279 π.Χ.
πήκαν στή Θράκη οί Γαλάτες καί πήραν τό εγαλύτερο της έρος. Αυτοί
οί Γαλάτες ήταν αποσπάσ ατα τοΰ εγάλου στρατού τοΰ Βρέννου — τώ
ρα πιά είχε σκοτωθή ό ίδιος — πού ξέφυγαν άπό τούς ελφούς καί παίνον
τας στή Μακεδονία καί Θράκη, έφτασαν στον 'Ελλήσποντο άρχηγό τόν
Κο οντόριο, δπου καί καταστάθηκαν σέ τόπους γύρω στό Βυζάντιο1 κατα-
στρέφοντας τούς Τριβαλλούς καί καταλύοντας τό Γετικό βασίλειο τοΰ ρο-
ι,χαίτη. 'Υπέταξαν έτσι τούς Θράκες κ έκα αν Πρωτεύουσα τήν Τύλιδα2
(Τύλοβο κοντά στό Κεζανλίκ), έφεραν σέ εγάλο κίνδυνο κατόπι τούς Βυ
ζαντίους ώς τόν καιρό τοΰ βασιλιά τους Καύαρο. Τότε καταλύθηκε ή βασι
λεία τους πού κράτησε 60 χρόνια καί χάθηκε όλότελα τό γένος τους άπό τούς
Θράκες. Οί Θράκες τήν εποχή αυτή ξαναστήθηκαν άπό ιά άλλαγή τής τύ
χης καί τών πραγ άτων. Οί Γαλάτες περνώντας σά σίφουνας πάνω άπό τή
Θράκη έβγαλαν κιαύτοί νο ίσ ατα. Τά νο ίσ ατά τους έχουν ελληνικά γρά
ατα, πού θά πή πώς καί σαύτούς πάνω οί "Ελληνες έπέδρασαν εκπολιτιστι
κά. Στον καιρό τοΰ Κότυ Β ' ή Ρώ η ήταν πάρα πολύ δυνατή. Ή βασιλεία
του πέφτει σύγκαιρα έ τή βασιλεία τοΰ Περσέα, ύστερνοΰ βασιλιά τών Μα-
κεδόνων. Ό Κότυς Β ' ήταν ιυαλω ένος καί παλληκάρι. καί συνε άχησε έ
τον Π ερσέα καί τόν βοήθησε στή άχη τής Λαρίοης έ διαλεχτό Θρακικό
ιππικό, πού σκόρπισε τό ’Ιταλικό. Τέλος, δταν ό Αι ίλιος Παύλος στά 168
π.Χ. στήν Πύδνα νίκησε τούς Μακεδόνες καί τούς κυνήγησε ώς τή θάλασ
σα, ό Περσέας έφυγε στή Σα οθράκη, δπου τόν έπιασαν οί Ρω αίοι. Στή
Ρώ η κόσ ησε τό θρία βο τοΰ Αι ίλιου Παύλου καί κατόπι, έ τά παιδιά
του αζί πέθανε (166 π.Χ .) σ τίς "Αλβαις έσα σένα κατασκότεινο καί υπό
γειο πουντρού ι. Στον Κότυ Β ', πού ήταν σύ αχος τοΰ Περσέα, άναγ-

1) D RO T CEN 'Ι στορία τ ώ ν ’.Επ ιγόνω ν.

2) Ή π ό λις ή τα ν ατηισ ένη σ τις ν ό τ ιε ς υ π ώ ρ ειες το ΰ Α ί ο υ .
284 Π ολυδ. Π απαχρίστοδούλου

κάστηκαν οι Ρω αίοι νά δώσουν συγγνώ η και συγχώρηση. Ό MOMMSEN

λέγει: «Πολύ δύσκολο ήταν οι Ρω αίοι νά τι ωρήσουν τόν Κότυ έσα στή
Θράκη αλλά τόν είχαν και ανάγκη νά τόν εταχειριστούν εναντίον τοΰ Εύ-
ένη Β. Λοιπόν τόν συγχώρησαν κα'ι τού άπέδωκαν τό γιά του, αυτόν τό
δυσπρόσιτο στούς Ρω αϊκούς στρατούς καί χρειαζού ενο στήν ανάγκη εναν
τίον του Εύ ένη Β ' τής Περγά ου».
Στόν καιρό τοΰ Ροι ητάλκη Α ' (11 π.Χ. — 12 .Χ.) στή Ρώ η αύ-
τοκράτορας ήταν ό Καίσαρας Αύγουστος, πού πολέ ησε αζί του τόν ’Αν
τώνιο. Τά Θρακικά έθνη δυσαρεστη ένα άπό τήν αυστηρότητα τών Ρω αί
ων διοικητών, έπανεστάτησαν καί πολιόρκησαν τή Φιλιππούπολη. Έκεΐ κα-
τέφυγε κιό Ροι ητάλκης. Οί Ρω αίοι τόν πολιόρκησαν ά αυτός ξέφυγε,
ενώ οί επαναστάτες πολιορκη ένοι στ’ απόκρη να τοΰ Αί ου πέθαναν έ
πολύ ήρωϊσ ό. Καί αυτός δ ηρωισ ός είναι ή σπουδαιότερη καί ύστερνότερη
προσπάθεια νά γίνουν ανεξάρτητοι οί Θράκες άπό τούς Ρω αίους καταχτη
τές. 'Ο Ραισκούπορις, πού τόν διαδέχτηκε αζί έ τόν αδερφό του Κότυ σχέ
διαζε ανω αλίες, θέλοντας νά έκδικηθή γιά τό οίρασ α τοΰ κράτους τοΰ
αδερφού του σαύτόν καί τόν Κότυ άπό τόν Αύγουστο άν καί οσο αυτός ζοΰσε
δέν τολ ούσε νά κινηθή. “Οταν λοιπόν τόν Αύγουστο διαδέχτηκε ό Τιβέριος,
πού ένδιαφέρονταν γιά τήν ησυχία, αυτός παρακκάλεσε τά δυό άδέρφια νά
λύσουν τίς διαφορές τους ειρηνικά κι. όχι έ τά όπλα. 'II Θράκη ό ως άνα-
ταράχτηκε έ τά κακουργή ατα τού παράσπονδου κι άπληστου Ραισκούπορι
καί δοκί ασε πολλά κακά, ώς που τόν σκότωσαν οί Ρω αίοι. Ό Κότυς εί
ναι. πολύ ση αντικός βασιλιάς καί εξωραΐζει τό θρόνο τών Όδρυσών στό
τέλος τής Θρακικής ιστορίας, πού τότε είχε ξεπέσει κι άφανιστή ετά τόν
Κότυ Β '. Ό Ό βίδιος ό ποιητής άς τόν χαρακτηρίζει σάν έναν άπό τούς
καλλίτερους ποιητές καί τόν όνον ποιητή βασιλιά. « Ή τα ν λέγει άνδρεΐος
καί γενναίος, αλακός καί γλυκύς». Σένα ολόκληρο γρά α του τόν υ νεί καί
τόν υψώνει στούς ουρανούς1. ΙΙέθανε δολοφονη ένος. Ή Θράκη στόν και
ρό τοΰ Κλαυδίου έγινε οριστικά επαρχία Ρω αϊκή. Τό λέγει ό Παυσανίας:
«Στούς Ρω αίους ή Θράκη όλη εγινεν υποχείρια». “Ετσι στά 40 .Χ. χά
νεται οριστικά ή δυναστεία τών Όδρυσών, πού βασίλεψε έξ αιώνες πάνω
- κάτω. Οί Θράκες ύπέκυψαν στούς παντοδύνα ους κοσ οκράτορες τής Ρ ώ
ης, πολε ώντας ήρωϊκά καί τελευταίοι παραδόθηκαν.
Ή βόρειος Θράκη πέρα άπό τόν Αί ,ο ενώθηκε έ τή Μοισία σέ ιά
διοίκηση πολιτική καί στρατιωτική, ή δέ νότιος κάτω άπό τόν Αί ο άπετέλε-
σε επαρχία προνο ιούχο. Καί σά ρω αϊκή επαρχία ύπήχθηκε στό Ρω αίο
έπαρχο τής Μοισίας, χωρίς Ρω αϊκές φρουρές στή Θράκη. Γιαυτό καί στή
Ρω αϊκή εποχή στή Θράκη κυριάρχησε πέρα πέρα ό Ελληνικός πολιτισ ός

1) Ό β ί δ ιο ς Έπι . β ιβ λ. 11, 9..

Θρακικά είετή α τιί 285

%αί ή 'Ελληνική γλώσσα. Ή Λατινική ήταν όνο επίση η γλώσσα στή χώ-
υα και οι πόλεις πού ιδρύθηκαν άπό τούς Ρω αίους αύτοκράτορες εζησαν
έ τό σύστη α καί τόν τύπο πού ζούσαν ελληνικές πολιτείες καί κοινότητες.
Μέ τή διαίρεση τής Θράκης σέ στρατηγίες, τελειώνει ή Ιστορία τού κρά
τους τών Όδρυσών Θρακών καί σβήνει οριστικά.
Μά καί οι άλλες φυλές τής Θράκης αγωνίστηκαν εναντίον τών Μακε
δόνων καί τών Ρω αίων, δπως οι Β η σ σ ο ί πού πολε ικώτατα καταπιάστη
καν σέ φοβερό πόλε ο έ τό Φίλιππο καί ’Αλέξανδρο καί έ τόν έπαρχο Μα
κεδονίας Λούκιο Πείσωνα έ τή βοήθεια τών αρδανίων. Συ πολέ ησαν
τούς Ριο αίους καί αζί έ τούς Γαλάτες, Σκορδίστες καί λοιπούς Θράκες.
Οι Βησσοί υποτάχτηκαν ύστρνοί άπ’ ολους τούς Θράκες. Οί Μ ο ι σ ο ί πού
εΐναι κι άπό τόν Ό η ρ ο γνωστοί, ό Κράσσος τούς υπέταξε καί ή χώρα
τους έγινε σπουδαιότατη Ρω αϊκή επαρχία στον καιρό τοΰ Τιβερΐου. Οι Γ έ-
τ ε ς έθνος ση αντικότατο τής Θράκης έ ξακουστούς βασιλιάδες, δπως ό
ροχι αίτης στον καιρό τοΰ Λυσι άχου ίπποτικός, φιλάνθρωπος καί εγα
λόψυχος. Ό Καίσαρας Αύγουστος έστειλε στρατό νά τούς ύποτάξη, ά· ή
τελειωτική υποταγή τους έγινε στον καιρό τοΰ Τραϊανού καί ή χώρα (ονο ά
στηκε ακία. Οί α κ ο ί έ τόν ήρωϊκό τούτο βασιλιά τόν εκέβαλο, πού
πολέ ησε στά 101 - 109 .Χ. τόν Τραϊανό κι αύτοκτόνησε στό πεδίο τής
άχης. Οί ακοί αυτοί ιλούσαν γλώσσα Θρακική κι ώνό αζαν τίς πόλεις
τους ακίδαυα, Άρκοβίδαρα, ΙΙατρίδαυα κλπ. Οί Κ ι α ί ρ ι ο ι πού κα
τοικούσαν, όπως λέγει δ 'Ό ηρος, στοΰ ’ κεανού τά πέρατα κάτω άπό ου
ρανό σκοτεινό καί δίχως ήλιο. Στήν Ρω αϊκή εποχή πολλοί βασιλιάδες τους
έχουν ονό ατα Θρακικά Ρησκούπορις, Κότυς, Ροι ητάλκης, Ραδα σάδης
κλπ.
Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Μ Ο Σ Τ Ν ΘΡΑ Κ Ν

Σχετικό πολιτισ ό στή Θράκη είχαν τά φύλα πού γειτόνευαν έ

τά παράλια καί τίς ελληνικές αποικίες ή. διατελοϋσαν ά εσα σέ πολιτικές
σχέσεις έ τήν Πολιτεία τών ’Αθηναίων στά ιστορικά χρόνια. Τό ενάντιο
τά φύλα τού εσωτερικού τής Θράκης, ζώντας ζωή ληστρική καί πολε ώντας
αδιάκοπα, ξεχώριζαν γιά τήν ω ότητα τους, τήν α άθεια καί τήν παχυλή
τους άγνοια. Είναι, βέβαια, υπερβολικά δσα είπε ό ’Αριστοτέλης πώς τό
γένος τών Θρακών ξεύρει νά ετρά όνο ώς τά τέσσερα, γιατί απαράλλαχτα
σάν τά ικρά παιδιά δέ πορούσαν οί Θράκες νά νη ονέψουν περισσότερα.
Μά νο ίζω, πώς τούς ταιριάζει πλιότερο 6 χαρακτηρισ ός τού 'Ηροδότου
λέγοντας πώς οί Θράκες δέν ήξεραν νά ζούν δπως πρέπει καί πώς ήταν κά
ποσο κουτοί. 'Ο Θουκυδίδης κιό Ξενοφούντας κατόπι, πού οχι . όνο έπισκέ-
φθηκαν τή Θράκη, ά καί παρέ ειναν κά ποσο καιρό, περιέσωσαν κάθε τι
πού άς ενδιαφέρει γιά τήν ιστορική Θράκη καί στήν κλασσική εποχή. Κιό
 ίίολυδ. Παπαχριστοδο-ύλου

η οσθένης ας ιλεΐ γιά την πολιτική ιστορία τής Θράκης. Γ ιά τούς ετα
γενέστερους χρόνους βρίσκου ε πληροφορίες καί στούς Ρω αίους ιστορικούς
καί γεωγράφους. Ό Θουκυδίδης άλιστα ας περισιάζει δ,τι ενδιαφέρει γιά
τό περίφη ο κράτος τών Όδρυσών Θρακών καί περιγράφει τήν ακ ή του,
πού συ πίπτει στήν εποχή τών Περσικών πολέ ων καί τών δοξασ ένων ε
ταπολε ικών χρόνων.
Γενικά ξέρου ε πώς τούς Θράκες οί "Ελληνες τούς θεωρούσαν καί τούς
άποκαλούσαν βάρβαρους. Οί προϊστορικοί Θράκες ασφαλώς είχαν πολιτισ ό
ασύγκριτα ανώτερο όχι όνο άπό τούς Μακεδόνες, ά κι άπό πολλούς καθα
ρούς "Ελληνες. Στή προο ηρική εποχή άνέπτυξαν ενα αυτοφυή πολιτισ ό,
υπέροχο κι άνώτερο τού ελληνικού. Είχαν οί βασιλιάδες τους πολιτική φρό
νηση πού άς καταπλήσσει. Ό Πλούταρχος αναφέρει πώς ό Πόλτις ό βα
σιλιάς τών Θρακών, δταν στον Τρωϊκό πόλε ο στάλθηκε ιά πρεσβεία άπό
ιούς Τρώες καί Α χαιούς, κάλεσε τόν ΙΙά ρ ι νά έπιστρέψη τήν 'Ελένη καί νά
τού χαρίση δύο ωραίες Θράσσες.
Στήν ιστορική περίοδο οί Θράκες αντίθετα ήαν ασύγκριτα κατώτεροι
άπό τούς "Ελληνες καί άνοργάνωτοι κοινωνικά, εθνικά καί πολιτικά. Καί
παρέ ειναν εντελώς άπολίτιστοι, ενώ τά πρώτα σπέρ ατα τής ποιήσεως, τής
ουσικής καί τής λατρείας τών Θεών καί τών Μουσσών σαύτούς οφείλονται
καί είναι έ τά όνό ατά τους συν δεδε ένα άχώριστα. Σαύτό πρέπει νά
παραδεχτού ε πώς πολύ σύντρεξαν καί. αιτίες πολιτικής φύσεως, εξόν άπό
τούς φυλετικούς καί ιστορικούς νό ους. Π αράδειγ α οί "Αραβες πού άπο-
βαρβαρώθηκαν τέλεια κάτω άπό τούς Τούρκους άφού άνέπτυξαν άπό τόν
όγδοο αιώνα .Χ. έγιστο ιστορικό καί πολιτικό βίο στήν Ά σία καί Ευρώπη
καί διέπρεψαν στις επιστή ες, τίς ωραίες τέχνες, τή φιλοσοφία καί τά
γρά ατα. Μά καί ή διαίρεση τών Θρακών σέ έθνη πολλά δίχως συνοχή καί
συνείδηση ήταν ιά αιτία, άν καί πολυπληθέστερο έθνος άπό τά έθνη τής
Ευρώπης. Στήν ίδια οίρα ήταν καί οί "Ελληνες, ά δ Τρωικός πόλε ος
τούς συνέδεσε σέ ιά άλληλεγγύη εθνική, χωρίς ό ως νά ριζωθή αυτή
παρά ιά φορά όνο ξανά στούς Περσικούς πολέ ους.
Τούς Θράκες οί "Ελληνες τούς θεωρούσαν βάρβαρους πριώτα γιατί ι
λούσαν άκατάληπτα σαύτούς, έπειτα γιαπί στά ιστορικά χρόνια έ ειναν άπο-
λίτιστοι εταλλουργοί, ληστές πολε οχαρείς, κυνηγοί καί κτηνοτρόφοι, γεωρ
γοί κι α πελουργοί, άν καί στον Τρωικό1πόλε ο οί "Ελληνες επικοινωνούσαν
έ τούς Θράκες κεύκολα συνεννοούνταν. Άλλά προ πάντων γιατί καί στά
ιστορικά χρόνια, οί Θράκες ζούσαν άρχαιότροπα, πρωτόγονα, άξεστα καί
βάναυσα κάνοντας επιδρο ές καί διατηρώντας τόν τραχύ καί πολε ικό τους
χαρακτήρα. Βάρβαρους, λοιπόν, ξενόφωνους, άγριόφωνους τούς άποκαλού-
σαν γενικά γιατί ιλούσαν άκατάληπτα καί κακοπρόφερτα καί γιατί έ ειναν
πίσω στον πολιτισ ό καί στήν παίδευση.
Θρακικά ελετή ατα 287

Τούς Θράκες τούς κατηγορούσαν ακό α καί γιά τά φοβερά τους εθύ
σια. Σαύτό ό ως συντελούσε πολύ ή χώρα τους καί το κλΐ α της, όπου ευδο
κι εί ·το α πελόκλη α. Ή τ α ν ή Θράκη ή πατρίδα τού Βάκχου, έβγαζε τά
πιο καλά κρασιά, κέπειδή εκεί κατοικούσε δ Βορριάς, ήταν χώρα ψυχρότατη,
πού προκαλούσε τούς Θράκες νά ρίχνωντα,ι στο κρασί, όπως στά ποτά τά
βόρεια έθνη τής Ευρώπης. " στε ή άκρασία, τά εθύσια καί ή α άθεια, ή
ω ότητα καί τραχύτητα τών Θρακών τούς κατέβαζαν στό πιο χα ηλό επί
πεδο τού ανθρώπινου πολιτισ ού. “Επιναν έ τήν κανάτα τόσο, ώστε συνή
θιζαν νά χύνουν κι απάνω τους κρασί κιό ένας φώναζε τού άλλου «άκρο-
πότα, οινόφλιξ, έθυσε». ’Έτσι. έπέδρασαν καί στούς άποίκους “Ελληνες.
Στό παλιό Βυζάντιο υπήρχαν τά καπηλειά όπου ξενυχτοΰσαν κι (οργίαζαν ιΐι
ναυτικοί παραδο ένοι στις γυναίκες. Γιαυτό καί οί Α θηναίοι κω ικοί τούς
σατΐριζαν καί τούς διακω ωδούσαν. Ό Ηρόδοτος δίνει τόν πιο ορθό χαρα
κτηρισ ό γ ι’ αυτούς λέγοντας πώς ήταν κ α κ α β ι ό ι καί ύ π α φ ρ ο ν έ -
0 τ ε ρ ο ι δηλαδή κακοζώητοι καί κά ποσο κουτοί. “Ετσι καταλαβαίνου ε
πια ήταν καί ή θέση τής γυναίκας σέθνος τόσο απολίτιστο καί τραχύ. Γιατί
οί Θράκες γενικά τή γυναίκα τήν θεωρούσαν δούλα καί τήν υποχρέωναν νά
κάνη τίς πιο βαριές δουλειές, δηλ. νά δουλεύουν τή γή καί νά βοσκού ν αγέ
λες καί κοπάδια καί νά υπηρετούν.
"Ο ως σιγά-σιγά οί Θράκες έ τήν ά εση επικοινωνία έ τούς 'Έλλη
νες στά παράλια, έχοντας φυσική ροπή στήν άκρασία καί τήν ά,γάπη στις
ηδονές, εξαχρειώθηκαν κέγιναν πιο χειρότεροι κλέβοντας καί σκοτώνοντας
τούς ξένους καί κάνοντας συναλλαγές αύτούς, άρχισαν νά παίρνουν έρος
στήν πολυτέλεια καί τήν καπηλεία, πού εξη ερώνουν έν τά ήθη, ό ως δια-
φθείρουν τον χαρακτήρα κα,ί διώχνουν τήν απλότητα πάζοντας τήν πολυ
τέλεια».1
Μά εξόν άπό τίς πληροφορίες καί χίλιες άλλες, πού δέν είναι καί τόσο
σωστές ά καί λειψές, έχου ε γιά συ πλήρωση τάρχαιολογικά νη εία τέ
χνης, τάγγεΐα καί δοχεία καί τά παρό οια, πού άς δίνουν τήν εικόνα τού
δη οσίου καί ιδιωτικού βίου τών Θρακών, βοηθούν νά βγάλου ε τά πολυτι-
ώτατα τεκ ήρια γιά τήν πολιτική τους ιστορία κα,ί γενικά τόν πολιτισ ό
τους. Τά αρχαιολογικά ευρή ατα στη Μοισία, τή βόρειο Θράκη πάνω ώς
τά 3 χιλιάδες χρόνια π.Χ. Ή ν ε ο λ λ η θ ι κ ή εποχή έχει άπειρα ευρή
ατα. Ή υ κ η ν α ϊ κή ό οια ώς κα,ί χρυσές προσωπίδες ό οιες έ τής Μυ
κηναϊκές. Ε πίσ ης ή χ ά λ κ ι ν η , πού βάσταξε ώς τήν 'Ο ηρική εποχή καί
την περιγράφει ό ποιητής.
Οί ελληνικές αποικίες πού ιδρύθηκαν γιά τό ε πόριο στό Αιγαίο, Προ-

1) Σ τρά βω νος Ζ, 301,

28$ ίίο λ υ δ . 1ϊαπαχ<Ηστοδουλο·υ

ποντίδα, Μαύρη θάλασσα, πολύ βοήθησαν νά έκπολιτισθή ή Θράκη. Ε λλη

νικά νο ίσ ατα καλής εποχής βρίσκονται παντού καί άλιστα στο λεκανο
πέδιο τού 'Έβρου. Ό DU M O N T φρονεί οτι δ πολιτισ ός στήν .εποχή τούτη
ήταν πολύ διαδο ένος στή Θράκη καί σα,ύτά ακό η τάπόκεντρα έρη καί
αποκλειστικά στις πεδιάδες καί ο πολιτισ ός αυτός ήταν Ελληνικός.
Στον καιρό τού Φιλίππου ή επίδραση τού Ελληνικού πολιτισ ού στό
εσωτερικό τής Θράκης ήταν εγάλη. Τά νο ίσ ατα τών Φιλίππου, ’Αλεξάν
δρου καί Λυσσι άχου είναι α έτρητα καί άς δείχνουν πέος αί σχέσεις Ε λ
λάδος καί Θράκης εήταν συχνές καί διαρκείς.
Στή Ρω αϊκή εποχή, οί Ρω αίοι τούς ρύθ ισαν πολιτικά τή ζωή τους
καθαρά έ τό ελληνικό σύστη α τών κοινοτήτων καί έ τό σύστη α, τού
Φιλίππου πολιτικό καί κοινωνικό. "Αρχισαν τότε οί Θράκες νά όργα,νώνο>ν-
ται καί διαιρέθηκαν κ α τ ά κ ώ α ς σο οσπονδίες, φυλές καί γένη κα,ί
πάνω άπ’ δλα τό « Κ ο ι ν ό ν τών Θρακών», πού άναφέρεται στά
νη εία. Γλώσσα επικρατεί ή Ελληνική κα,ί στά επιτάφια ακό α ρω αϊκά
νη εία.
'Ό λ ες οί επιγραφές ,είναι Ελληνικές καί οί έ π α ι ν ο ι στούς διοικη
τές είναι γρα ένοι Ελληνικά- λιθάρι ορόση ο, πού βρέθηκε στή Βησσα-
πάρα (Τατάρ - Πα,παζαρτζίκ) είναι γρα ένο ελληνικά. 'Ό λ η δ ως ιαύτή
ή Ελληνική διάδοση Ελληνικού πολιτισ ού καί γλώσσας δέν φαίνεται νά-
φθανε έως τό κέντρο τής ορεινής Θράκης. Γενικά οί επιγραφές είναι ελ
ληνικές. Βορρεινά τού Αί ου δ ως επικρατεί ή Λατινική γλώσσα στά ρω
αϊκά χρόνια. Ή ολληνική βέβαια, γλώσσα δέ πήκε όνο άπό τήν Π ρο
ποντίδα. Στό πιο απόκεντρο έρος τής Θράκης διατηρείται τό αρχαιότερο
άρ αρο στή χώρα τών Βησσών, τή Βησσαπάρα.
«’Από τίς επιγραφές, λέγει ό D U M O N T— H O M O LLE, επιβάλλεται
νά παραδεχτού ε τήν επίδραση τής ελληνικής γλώσσας στή Θράκη».1

Η Θ ΡΑ Κ Η Κ Α Ι «ΤΟ Κ Ο ΙΝ Ο Ν Τ Ν ΘΡΑΚ Ν»

Ά π ό τόν καιρό τής Ρω αϊκής δη οκρατίας οί νότιες ακτές τής Θράκης

άπ’ δπου περνούσε ό δρό ος πρός τόν Ελλήσποντο καί αυτή ή θρακική χερ
σόνησος υποτάχθηκαν στή Ροδ η. Τά θρακικά δ ως έθνη έκαναν ικρούς
καί άκατάπαυστους αγώνες καί πολέ ους, γιά νά ή χάσουν τήν ελευθερία
τους καί ξέχωρα οί Βησσοί καί οί Όδρΰσες. Ο ί Βησσοί τέλος συ άχησαν
έ τή Ρώ η καί οί βασιλιάδες τών Όδρυσών έγιναν υποχείριοι στή Ρώ η,
οί Ρω αίοι ώς δτου πετΰχουν τήν υποταγή αυτή πολλές φορές νικήθηκαν

1 ) M U L L D ’ A R C I I . σ ελ. 4 8 8 - 4 9 2 .
Θρακικά ελετή ατα 289

άπο τούς τρα,χεϊς Θράκες. Ό Λούκουλλος τέλος, πόρεσε νά υποχρέωση το

Σαρδάλα I ' νάναγνωρίση τή Ρω αϊκή κυριαρχία στή Θράκη, ά οι Βησσοί,
άν κα'ι νικη ένοι, είναν ανεξάρτητοι καί οριστικά υποτάχθηκαν στά 60
π.Χ. άπό τόν πατέρα τοΰ Όκταβίου Αύγουστον.
Ό Κότυς Γ ' συ αχώντας έ τόν ΙΙο πήιο εναντίον τοΰ Ιουλίου
Καίσαρα συ πολέ ησε στή άχη τών Φαρσάλων (48 π.Χ.) ο διάδοχος τοΰ
Κότυος Γ ', Σαρδάλας Β ' άποθνήσκοντας κληροδότησε στό Ρω αϊκό λαό τό
κράτος του στά 42 π.Χ., που τό παρέλαβε 6 Βρούτος. Οί Βησσοί ξαναεπανε-
στάτησαν στά 25 π.Χ., ά νικήθηκαν άπό τόν Κράσσο Λυκίνιο. "Βκτοτε
οί Ρω αίοι είχαν δικαίω α νάνακατεΰωνται στά πράγ ατα τής Θράκης καί
ή χώρα βρίσκονταν σέ ιά διαρκή αναστάτωση κιέπανάσταση λαοΰ καί βασι
λιάδων.
’Από τόν καιρό ποΰ ή Θράκη έγινε επαρχία Ρω αϊκή (46 .Χ.) έως
τό ο ητιανό, τήν κυβερνούσε διοικητής πού λεγότανε P R O C U R A T O R
P R O Y IN C IA E T R A C IΑΕ A U G U S T I δηλ. Ε π ί τ ρ ο π ο ς τοΰ Σε
β α σ τ ο ύ τ ή ς ’Ε π α ρ χ ί α ς Θ ρ ά κ η ς. Τέτοιοι διοικητές επαρχίας
Θράκης είναι, γνωστοί ώς τά σή ερα άπό επιγραφές, νο ίσ ατα καί αρτυ
ρίες άρχαίων συγγραφέων.
Μετά τήν προσάρτηση τής Θράκης στή Ρω αϊκή αυτοκρατορία (46
.Χ.) οί πόλεις της όλες, όλες οί ελληνικές άποικίες κράτησαν τά προνό ια
τής ελευθερίας των δηλ. κυβερνιόνταν έ βουλή καί εκκλησία τοΰ δή ου
πληρώνοντας (ορισ ένο φόρο. Τά προνό ια αυτά πήραν καί οί αποικίες κα,ί
πόλεις, πού ιδρύθηκαν στό εσωτερικό από τούς Ρω αίους, καί τό αρτυ
ρούν οί επιγραφές.
Πρωτεύουσα τής επαρχίας Θράκης, δπου διέτριβε καί δ Ρω αίος διοι
κητής, ήταν ή Φιλιππούπολις ή Φιλίππου, ή λα πρότατη. Ή Φιλιππούπολη
στούς δύο πρώτους αιώνες τής Ρω αϊκής κυριαρχίας έφτασε σέ εγάλη
ακ ή, γιατί είχε ευνο ία καί ήσυχία καί ξεχωριστή εύνοια ερικών αΰτο-
κρατόρων. Τότε ώχυροόθηκε καί στολίστηκε έ πολυτελή καί καλλίπριεπα
οικοδο ή ατα καί δη όσια καί ιδιωτικά.
Ό φιλόκαλος αΰτοκράτορα,ς Ά δριανός τήν καλλώπισε εξαιρετικά, δ
Μάρκος Αΰρήλιος συ πλήρωσε τά τείχη της κιό Καράκαλλος αποίκησε σαΰ-
τήν παλαί αχους στρατιώτες καί δυνά ωσε τά τείχη της τόσο, πού νά εί
νουν άπαρτα καί περήφανα στις επιθέσεις τών Γότθων. Ό Λουκιανός, πού
τήν έπισκέφτηκε αρτυρεί γιά τή εγαλόπρεπη ο ορφιά της (στους δρα-
πέτες).
Τήν παλιά της λα πρότητα κιό ορφιά αρτυρούν τά άρ αρα, πού βρί
σκονται στρω ένα παντού, στούς δρό ους, στά λιθόστρωτα, στήν ακρόπολη
καί σέ έρη πολλά τής πολιτείας καί στά λείψανα τών Βυζαντινών τειχών

19
290 Π ολυδ. Π' α τ αχ η ι ο'το δ ούλου

της δπου βρίσκονται στηλοκέφαλα (κιονόκρανα) ρυθ ού Κορινθιακού, συν

τρί ια, επιστύλια, σπόνδυλοι, βω οί, φατνώ ατα κλπ. Τέτοια πολλά έχει
τό ουσείο τής πόλεως σή ερα.
"Ο τι υπήρχαν παρά πολλοί ναοί κιάγάλ ατα θεών στήν πόλη αρτυ
ρούν οί παραστάτες τών νο ισ άτων δηλ. ναών, θεών, αγαλ άτων, πού ήταν
αντίγραφα τών καλλίτερων έργων εγάλων καλλιτεχνών.
Στή Φιλιππούπολη στή ητρόπολη τής επαρχίας κάθε χρονιά αζεύον
ταν οί απεσταλ ένοι άπδ τις άλλες επαρχιακές πόλεις σέ σύνοδο, σάν είδος
Ά φικτυονίας, πού λέγονταν Κ ο ι ν ό ν Θρακών, σύ φωνα, έ τά
νο ίσ ατα. Το Κοινόν Θρακών ήταν λείψανο τού συνδέσ ου τών φύλων τής
Θράκης στον καιρό τής βασιλείας κιάνεζαρτησίας τών Θρακών. Π άντω ς στό
άζευ α αύτό έπαιρναν κοινές αποφάσεις γιά γιορτές, γιά τόν αύτοκρά
τορα Θεό,, γιά αγώνες πού ετείχαν δλοι οί Θράκες καί γιά τήν επικοινωνία
τους έ γιορτές καί πανηγύρια.
Τό Κ ο ι ν ό τ ώ ν Θ ρ , α κ ώ ν συζητούσε γιά τή συ περιφορά καί τή
διαγωγή τους στούς διοικητικούς καί στρατιωτικούς υπαλλήλους καί τήν
έκφραση τών αισθη άτων τών Θρακών στον αύτοκράτορα, καί τή σύγκλητο
κιάποφάσιζε γιά τούς ανδριάντες τών αύτοκρατόρων πού θά έστηναν, γιάνα-
θη ατικές στήλες, γιά βω ούς, ναούς κλπ.
Τό· Κ ο ι ν ό τ ώ» ν Θ ρ α κ ώ ν αζεύονταν στό ναό τόν καθιερω ένο
στον αύτοκράτορα, στό Σ ε β α σ τ ε ί ο, ιδρυ ένο εγαλόπρεπο άπό τήν πολι
τεία, διάλεγε τον αρχιερέα τού ναού, πού διηύθυνε τις εργασίες τής συνο
δού καί τούς αγώνες καί λεγότανε Θ ρ η κ ι ά ρ χ η ς καί πού έ εγάλες τι
ές οί Θράκες τόν τι ούσαν. Τούς γυ νικούς αγώνες ακολουθούσαν, δπως
καί στήν Ελλάδα ουσικοί καί θεατρικοί αγώνες έ παραστάσεις τραγω
διών τών πιο εγάλων τραγικών στο θέατρο τής πόλεως. "Οτι δέ διάση οι
τραγουδιστές υπήρχαν στήν πύλη, αρτυρά ενα επιτύ βιο ελεγείο, πού βρέ
θηκε στη Φιλιππούπολη σέ ιά ποιήτρι,α τραγουδίστρα τή Μούσα ή Π ιε-
ρίδα, πού καί δ άντρας της Μάξι ος ήτα)' θιασώτης τών Μουσών, ποιητής
καί ελοποιός. "Ο τι οί Φιλιππουπολίτες θεράπευαν τίς Μούσες, αρτυρεί καί
καί ή άλ'εύρεση τού αγάλ ατος τής Μούσης άπό ένα σύ πλεγ α εννέα Μού
στον. Νο ίσ ατα Φιλιππουπόλεως βρέθηκαν σέ λογής - λογής τύπους. Τέ
τοια έχουν τά ουσεία Σόφιας καί Φιλιππουπόλεως κεΐναι κο ένα στον
καιρό τής Ρω αϊκής κηδε ονίας, πριν δηλ. προσαρτηθή ή Θράκη σάν επαρ
χία, στήν αυτοκρατορία καί εΐναι πολλών ειδών.
Στήν δψη όλων αυτών είναι τυπω ένα τό κεφάλι, ή ή προτο ή τού αύ
τοκράτορα ή τής αυτοκρατόρισσας, πού στον καιρό τους κόπηκε τό νό ισ α,
καί γύρω ή επιγραφή έ κεφαλαία, γρά ατα. Κ ο ι ν ό ν Θ ρ α κ ώ ν, Φ ι-
λ ι π π ο υ π ο λ ι τ ώ ν, η τ ρ ο π ό λ ε ω ς Φ ι λ ι π π ο υ π ό-
Θρακικά ελετή ατα 291

λ ε ω ς, Πύθια έν Φ ι λ ι π π ο υ π ό λ ε ι κλπ.
Π άνω στά νο ίσ ατα αναγράφονταν εικόνες και παραστάσεις λ.χ. ο
ποτα ός "Κ 6 ρ ο ς σά θεός, ή Ρ ο δ ό π η σά νύ φη κρατώντας λουλούδι,
ή ’Άρτε ις, ή ή ητρα, ό ιόνυσος, ό Άπόλλωνας, ό Ηρακλής πού δεί
χνει πώς οί Θράκες είχαν στόν καιρό τής Ρω αιοκρατίας τήν ίδια ε τούς
'Έλληνες θρησκεία καί λατρεία καί τούς ίδιους Θεούς, τίς ίδιες υθολογι
κές παραστάσεις γιά τούς ήρωες ('Ηρακλή, Ό ρφ έα, Εύ ολπο, ιδρυτή τών
Έλευσινίων κλπ.), τίς ίδιες εικόνες τών Θεών ελληνικά πρότυπα χωρίς
κα ιά παρέκκλιση, πώς χαράσσοντας τις εικόνες τών ανδριάντων θεών
( ’Απόλλωνα, 'Ηρακλή, 'Ερ ή), τοκα ναν γιά νά διαφη ίσουν τήν πόλη,
πού σε νύνονταν γιά τήν απόχτηση πλαστικών έργων εγάλης καλλιτεχνι
κής αξίας κιάποδείχνουν πώς ήταν φιλόθρησκοι καί φιλόκαλοι σηκώνοντας
ναούς περικαλλείς, εύγνώ ονες σέ ερικούς αύτοκράτορες γιά τήν προστασία
τους, πέος διοικούνταν αυτόνο α έ βουλή καί δή ο, πέος θεράπευαν τόν
αθλητισ ό, καί τίς Μούσες κάνοντας IIανθρακικούς γυ ,νικούς αγώνες καί
ουσικούς έ τό νά είναι φίλοι τών εορτών, πώς είχαν τήν πόλη τους καλά
οχυρω ένη, καί από κάθε τι ίίλλο τήν αγαπούσαν (αυτό τόδειχνε ή προσω
ποποίηση τής πόλεως ώς θεάς), πέος εύη ερούσαν πολιτευό ενοι καί ζ (όντας
ισόνο α καί δίκαια (Θέ ις— Ίσότης— Νέ εσις), πέος ιλούσαν τήν ελληνική
γλώσσα καί δη οσία καί ανα εταξύ τους γιατί ήταν γεωργοί, χτηνοτρόφοι.,
α πελουργοί, κυνηγοί και θηρευτές κε ποροι, υπαίθριοι, πώς αγαπούσαν τό
ύπαιθρο καί τό φώς, τήν οικογενειακή ζωή, πέος θεράπευαν τήν υγεία τους
καί τήν εύξωΐα προικόβοντας στόν αθλητισ ό καί τή ουσική καί πώς ευδαι
ονούσαν στή γονι ώτατη αυτή χώρα, πού τήν διέρρεε ό "Εβρος καί τήν
περιορίζει ή κατάφυτη κα,ί ανθηρή Ροδόπη.
Πολύ δίκαια λοιπόν πορού ε νά πού ε πέος ή λα πρότατη τής επαρ
χίας τών Θραικών ητρόπολη — ή ’Φιλιππούπολη — στόν καιρό τής Ρω αιο
κρατίας έφτασε στήν πιο εγάλη της ακ ή, πολιτισ ό κεύδαι όνια κα,ί πώς
ή Θράκη δλη σά χώρα Ελληνική συνέχιζε τήν ελληνική της ζωή καί ευτυ
χία πού τά συ βόλιζε τό Κ ο ι ν ό ν τ ώ ν Θ ρ α κ ώ ν.1

Ο Ι ΘΡΑΚΟΕΛΛΗΝΚΣ Σ ΤΟ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α Τ Ν Α Ι Ν Ν

’Από τόν καιρό πού συστήθηκε ή Ρω αϊκή αυτοκρατορία (395) καί

λέγεται άπό τό Βυζάντιο Βυζαντιακή, Ελληνική δέ γιά τήν έξελλήνισή της
έ τιή γλώσσα τήν 'Ελληνική τής πολιτείας καί εκκλησίας, οί Θράκες έπαυ
σαν νά υπάρχουν (ός ξεχωριστό έθνος. Ό Χριστιανισ ός άλιστα τούς έξελ-

1) Ή Φ ιλιπ π ούπ ολη έπ ί Ρ ω α ιο κ ρ α τία ς , Θ ρ α κικά τόμ. α.

 292 .Πόλυδ. Ιΐαπαχρισ τοδούλου

λήνισε — άν καί είχε αρχίσει χίλια χρόνια προτήτερα ό έξελληνισ ός τους

— πέρα πέρα έ τή γλώσσα τοΰ Ευαγγελίου καί τών εκκλησιαστικών Π α-
τέρων καί έ τήν ά εσο επίδραση τής πρωτευούσης τής αυτοκρατορίας τού
Ελληνικού Βυζαντίου. Ά πό τότε οι Θράκες τέλεια εξελληνισ ένοι καί χρι
στιανοί έ τήν πνευ ατική τοΰ Οικου ενικού Πατριαρχείου Κων) πόλεως
δικαιοδοσία συνταύτισαν τίς εθνικές καί πολιτικές τους τύχες έ τίς τύχες
τού Βυζαντίου σά Ρω ιοί δηλ. "Ελληνες. Γιαύτό πλιά καί τελειώνει ή ιστο
ρία τών Θρακών στά 395 ή στά 330. 01 υστερνοί άλιστα άπό τούς Θράκες,
πού έκχριστιανίσθηκαν ήταν οί Βησσοί, στό τέλος τοΰ τέταρτου αιώνα καί
τό χρεωστούσαν στον επίσκοπο Νικήτα.
Ό 'Ελληνικός πολιτισ ός άρχισε νά επιδρά στούς βαρβαρω έλωυς Θρά
κες σιγά - σιγά ά σίγουρα άπό τόν καιρό, πού στούς κλασσικούς χρόνους
τής Ελλάδος οί 'Ελληνικές αποικίες, οί κληρουχίες καί τά ε πορικά λι άνια
ήταν πυκνά καί πολλά στό Αιγαίο, Ελλήσποντο καί Προποντίδα. Ά πό τόν
υ'γδοο ακό α π.Χ. αιώνα ήταν σ’ αδιάλειπτη επικοινωνία κέ πορικές α οι
βαίες σχέσεις κι επιγα ίες1. Πρώτοι άλιστα τό παράδειγ α τό'διναν οί βα
σιλιάδες. "Ετσι αναγνωρίζονταν ανέκαθεν ή φυλετική συγγένειά τους καί ή
συ αχία καί φιλία άπό τόν καιρό ακό α τού Πελοποννησιακού πολέ ου
τών Αθηναίων έ τό Σιτάλκη, βασιλιά τού πιο δυνατού άπό τά Θρακικά
φύλα τών Όδρυσσών. Καί. είχαν οί Θράκες ε πορικές σχέσεις, νο ίσ ατα,
έτρα καί σταθ ά 'Ελληνικού τύπου, 'Ελληνική γραφή καί γλώσσα. Στή Μα-
κεδσνοκρατία άπό τόν καιρό τού Φιλίππου καί τού Ά ύντου, πού κατέχτη-
σαν τή Θράκη (342 π.Χ.) καί ξέχωρα στά χρόνια τών διαδόχων καί επιγό
νων τού Μ. Αλεξάνδρου, οταν οί 'Ελληνικές αποικίες τής ενδοχώρας (Φι-
λιππούπολη, Βέρροια, Καβύλη, Άγησσός, Μάστειρα, ρογγύλον, Π (στεί
ρα, ’Επί αστος, Βιζύη, ’Ορεστιάς) ήταν όχι ονάχα στρατιωτικοί σταθ οί
καί ε πόρια, ά καί κέντρα καί φυτώρια πολιτισ ού γιά τούς γύρω Θρα-
κικούς συνοικισ ούς — γιατί οί Θράκες ζούσαν κατά κώ ας από παλιά χρό
νια — ακό α καί χοάνες νά πού ε στάνακάτω α τών 'Ελλήνων άποίκων έ
τούς Θράκες έ συγγενικούς κι άλλους κοινωνικούς δεσ ούς, πού τούς βοη
θούσε τό δίχως άλλο καί ή φυλετική συγγένειά τους, δ 'Ελληνικός πολιτισ ός
καί ή 'Ελληνική γλώσσα πολύ προώδεψαν στή χώρα τών Θρακών. Ά πό τά
45 ονό ατα π.Χ. Θρακών ισθοφόρων πού υπηρετούσαν στον Αθηναϊκό
στρατό στό τέλος τού τέταρτου αιώνα δπως λέγει κάποια επιγραφή, τά 14
ονάχα ήταν Θρακικά, δλα τάλλα 'Ελληνικά. Οί Βησσοί στήν πεδιάδα τής
_____________ ι. i ω

1) Ό Σ ιτά λκ.η ς π ήρε τή ν α δ ελ φ ή τοΰ Ά βδη,ρίτηι Ν ο φ ύ δω ο ο υ , πού ή τα ν π ρ ό ξενο ς

τώ ν ’Α θ η ν α ίω ν , ό Μ ιλ τιά δ η ς π ήρε τήν Ή γ η σ ιπ ύ λ η τοΰ Ό λόρου, β α σ ιλ ιά τώ ν Θ ρα

κών, δ Ν εο κ λ ή ς, π α τέρ α ς τοΰ Θ ε ισ το κ λή τή Θ ράσιϊα Ά βρότονον, δ Θ ουκυδίδης τή

ζά π λο υ το Θ ράσσα άπ ό τ ή Σ κ α π τή '" ί λ η κλπ .

Θρακικά ελετή ατα; 293

Βησσαπάρας πέρα από τή Φιλιππούπολη καί οι σύνοικοί τους "Ελληνες όχι

ονάχα ιλούσαν κέγραφαν Ελληνικά, ά καί σάν "Ελληνες πολιτεύονταν
καί τελούσαν καί αγώνες. Καί οί Κέλτες ακό α στον τρίτον π.Χ. αιώνα, πού
πέρασαν αναγκασ ένοι άπό τούς Θράκες στή Γαλατία τής Μ. Ασίας, δέν
έ ειναν χωρίς τήν επίδραση τού Ελληνικού πολιτισ ού καθώς φαίνεται άπό
νο ίσ ατα Ελληνικά τού υστερνού τους βασιλιά Καβάρου, οπως λέγει ό
ρόϊζεν, Γερ ανός ιστορικός κι άπό τά εγκώ ια τών 'Ελλήνων συγγραφέων.
Στον καιρό τής Ρω αιοκρατίας πάλι (46 .Χ.) δ Ελληνισ ός έκανε τό
θαυ άσιο καί περίλα προ του εκπολιτιστικό έργο στή Θράκη. ’Από τις Ε λ
ληνικές επιγραφές καί τά 'Ελληνικά νη εία τέχνης πορού ε νά πού ε ότι
οί Θράκες άπό τύν δεύτερο - τρίτο αιώνα ήταν εξελληνισ ένοι. Ή έλληνική
γλώσσα καί ό πολιτισ ός έφτασαν έσα στάπρόσιτα εσόγεια τής Θράκης.
Ή ευνο ία καί ασφάλεια τών Ρω αίων διευκόλυνε τίς συγκοινωνίες, διευκό
λυνε τίς συναλλαγές έ τά άτίθασσα Θρακικά φύλα, καί οί στρατιωτικοί δρό
οι πού διέσχιζαν τώρα τήν εύδαί ονα Θράκη άπό τή ακρά ειρήνη πολύ
ωφέλησαν'. Μά καί οί αποικίες καί οί πόλεις πού ιδρύθηκαν στον καιρό τών
Ρω αίων αύτοκρατόρων όλες είναι 'Ελληνικές, ιλούσαν Ελληνικά, έκοβαν
Ελληνικά νο ίσ ατα, είχαν ήθη κεθι α Ελληνικά, γιατί "Ελληνες έ ποροι
καί βιο ήχανοι καί εξελληνισ ένοι Θράκες ήταν οί κάτοικοί τους. 'Ο αύτο-
κράτορας ’.Γουλιανός στά (360 - 362) αναγνωρίζοντας τήν Ελληνικότητα
τής Θράκης λέγει «ότι αυτοί πού κατοικούν τή Θράκη καί τήν ’Ιωνία είναι
απόγονοι 'Ελλήνων άπό τήν 'Ελλάδα».
Στό δεύτερο αιώνα τής Άνατ. Ρω αϊκής αυτοκρατορίας δηλ. στον πέ
πτο καί έκτο, όσοι Θράκες κατοικούσαν τή Θράκη κάτω άπό τόν Αί ο, ήταν
Χριστιανοί καί ιλούσαν 'Ελληνικά, είχαν τά ήθη κεθι α πάνω κάτω 'Ελλη
νικά, λέγονταν Ρω αίοι δηλ. σάν ιά καινούργια, εθνικότητα, ή X ρ ι σ τ ι α
ν ι κ ή Θ ρ α κ ο ε λ λ η ν ι κ ή. Ή φυλετική σύνθεση τών Θρακών ήταν πρώ
τα άπό γ ν ή σ ι ο υ ς "Ε λ λ η ν ε ς, δεύτερο άπό κ α θ ά ρ ι ο υ ς έ ξ ε λ-
λ η νισ έ ν ο υ ς Θ ρ ά κ ε ς τούς υπαίθριους τής ένδοχώρας
κατοίκους, τρίτο άπό τούς α ν α κ α τ ω έ ν ο υ ς απογόνους δηλ. Θράκες,
πού ανακατώθηκαν έ "Ελληνες ή έ λογής λογιώ φυλές άποίκους άπό τή
Ρω αιοκρατία, εξελληνισ ένους κι αυτούς. ' ς τόν έβδο ο αιώνα αυτή ή φυ
σιογνω ία κράτησε αναλλοίωτη κύστερα ώς τά 1204. Έ π α θ ε ή φυλετική αυ
τή φυσιογνω ία στά τελευταία χρόνια τής αυτοκρατορίας καί κατόπι τόσο,
πού ή φυσιογνοο ία της σή ερα, να ναι διάφορη όλότελα. Οί σφαγές, οί ά-

1) 'II Έ γνατία περνούσε άπό τή Νότιο Θράκη πρός τό Βυζάντιο·. 'Η οδός άπό
τό Βυζάντιο έσ’ άπό τήν Άδριανούπολη, Φιλιππούπολη, Σαρδική στό Σίρ εο. Ή δδός
έσ’ άπό τή Φιλιππούπολη άπό τόν Αί ο στον Οΐσκο, κλπ. οί ιλιοδεΐχτες πού βρέθη
καν στή Θράκη, δηλ. οί στήλες σέ διαστή ατα γιά νά δείχνουν τις άποστάσεις, έχουν
ελληνικές επιγραφές.
294 ΓΙολυδ. Παπαιχριστοδούλου

παγωγές άπό τούς καταχτητές τής χώρας των οι εκτοπισ ένοι, οι αφο οιώ
σεις από τούς καταχτητές, ή βίαιη απέλασή τους, πού λέγεται ετανάστευ
ση έ κ ο υ σ ί α άπό τή βόρειο Θράκη, ά ν α γ κ α σ τ ή άπό τήν άνατολική,
περιώρισε τούς υπολοίπους στήν Νοτιοδυτική Θράκη και στήν Κων)πολη.
Ή πρώτη άλλόφυλών καί άλλόγλωσσων στή Θράκη εγκατάσταση ήταν
τών Ά ρίω ν Σλαύων, πού κατέβηκαν άπό τό βορρά, πλη ύρισαν τήν Χερ
σόνησο καί προχώρησαν ώς τήν καθαυτού 'Ελλάδα1. Στόν έβδο ο αιώνα κα
τέβηκαν στή Θράκη οί Σκλαβηνοί ή Σκλοβένοι. Αυτοί γεωργοί καί χτηνο-
τρόφοι εγκαταστάθηκαν στόν Αί ο, τό ’Άνθαι ον καί τή Ροδόπη, πριν ακό α
φανή τό Τουρανι.κό (Μογγολικό) έθνος τών Βουργάρων κοντά στό ούνα
βη καί στήν κάτω Μοισία (679). Αυτοί οί Σλαύοι φαίνεται πώς έ τόν και
ρό σέ δυό - τρεις αιώνες ξαπλώθηκαν στό λεκανοπέδιο τού άνω "Έβρου, τού
Τόντζου καί στόν ικρό Αί ο — τή Στράντζα2. Στά έρη αυτά υπάρχουν
Σλαυικά τοπωνύ ια άπό τό δέκατο άκό α αιώνα, πού αρτυρούν πώς στις
περιοχές πού είπα ε υπήρχαν Σλαύοι. Οί Βούλγαροι θά εξελληνίζονταν ό
πως καί οί Ρω αίοι, άν δέν έ γίνονταν Χριστιανοί έ τή σλαυική γλώσσα
πού τούς εξεσλαύισε άντί νά τούς εξελληνίσει, δπως ήταν φυσικό. Κοντά
σαύτούς έχου ε καί τούς ακορου άνους (Βλάχους), πού ζούσαν ζωή ποι-
ενική καί νο αδική. Αυτοί έχασαν έ τόν καιρό τή γλώσσα τους άπό τίς
σχέσεις τους έ τούς Θρακοέλληνες καί τήν Άνατολική ’Εκκλησία, καί κα
τεβαίνοντας σά βιοτέχνες, έ ποροι στις πολιτείες, εξελληνίσθηκαν χωρίς νά
πορή κανείς πιά· νά τούς ξεχωρίση άπό τούς Θρακοέλληνες, άφού είχαν καί
φυλετική συγγένεια σάν ακοί καί Γέτες. (Θρακικά φύλα δπως λέγει ό Η
ρόδοτος).
’Άλλοι πού εγκαταστάθηκαν στή Θράκη άθρόοι ήταν Σύριοι καί ’Αρ
ένιοι. Ά πό τόν δ'γδοο ώς τό δέκατο αιώνα συστη ατικά τούς κουβάλησαν
οί Βυζαντινοί αύτοκράτορες άπό τήν Άσία στή Θράκη και. ξεχωριστά στή
εθόριο τής Βουργαρίας, δηλ. στή βόρειο περιοχή κάτω άπό τόν Αί ο. Αυ
τό έγινε γιά νά πυκνεοθούν οί Θρακοέλληνες πού αραιώθηκαν άπό τίς άλλε-
πάλληλες εισβολές κι επιδρο ές τών βαρβάρων καί γιά νά τοι αστή ιά ά
υνα στούς επιδρο είς πού κατέβαιναν άπό τό βορρά, σ ά ν ό ρ ο φ ύ λ α-
κ ε ς νά πού ε. Τούς χάρισαν γαΐες καί προνό ια. Αυτοί οί παλληκαράδες,
δλοι αιρετικοί (Μανιχαΐοι - Παυλικιανοι) όχι ονάχα προάσπισαν πρόθυ α
καί παλληκαρίσια τά πολιτικά τής Ελληνικής αυτοκρατορίας συ φέροντα,
— γιατί αποτελούσαν τά πιο άχι α στρατιωτικά της τάγ ατα -— ά καί
έ τό νά είναι πολιτισ ένοι, πρόκοψαν τή χώρα κέκα αν ε πορικές σχέσεις
έ τήν Ευρώπη καί διέδωκαν τίς αιρέσεις τους κεβαλαν τά πρώτα σπέρ ατα

It) Κ. Ά ά ντου 'Ιστορία τού Βυζαντινού Κράτους 1939, σ. 241.

2) Βλ. 'Ιστορία της Βουλγαρίας Ν, Μοσχοπούλου 1929, Άρ%. θ ρ . σ. 15, Ά ύ ή να ι.
Θρακικά ελετή ατα 295

τής νεώτερης θρησκευτικής εταρρύθ ισης, οπως λέγει ό G IB B O N . Αυτοί

δέν ξεχωρίζουν, οπως οί Σλαύοι από τούς Θρακοέλληνες, όχι ονάχα γιατί
είναι ύπέρ αχοι τής αυτοκρατορίας ά καί γιατί Ελληνίζουν καλά ιλών
τας τά 'Ελληνικά. Άλλά κι αυτοί χάθηκαν έ τόν καιρό, άφοΰ χάθηκε καί
τό δόγ α τους άπό τίς αδιάλειπτες συ φορές τους άπό τόν Γ ' αιώνα καί τή
συνύπαρξή τους έ τούς Σλαυοβούργαρους καί τήν άπαιδευσία καί δεισι
δαι ονία τους. Τέτοιοι λιγοστοί ζούν στή Φιλιππούπολη καί γύρω στά χιυριά
και φέρουν τό πολύκροτο τους όνο α Π α υ λ ικ ι ά ν ο ι πού κατάντησε εθνι
κό καί οί Βούργαροι φροντίζουν να τούς τό σβήσουν. ’Επίση α τώρα λέγον
ται Βουργαροκαθολικοί — γιατί ιλούν Βουργάρικα — κι όλοι δίχως εξαί
ρεση είναι καθολικοί καί τούς προσηλύτισαν στόν I I I ' αιώνα 8 - 9 χιλιάδες.
Στά έσα τού ενάτου αιώνα οί Βούργαροι άρχισαν νά εγκαθίστανται
στή Θράκη έ τήν άδεια και τήν εκχώρηση τής χώρας άπό τή Θεοδώρα, τής
χώρας πού βρίσκεται στό νότο τής Σιδηράς διόδου στον ’Ανατολικό Αί ο
ώς τή εβελτό, όταν βασιλιάς τών Βουργάρων ήταν ό Βόρις Μιχαήλ. Τό
τε κατέβηκαν αζί τους άπό τή ακία οί Βλάχοι. Βούργαροι λοιπόν καί Βλά
χοι στόν 18 - 14 αιώνα ήταν όνι οι γεωργοί καί νο άδες βοσκοί, πού τόν
χει ώνα κατέβαιναν έ τά κοπάδια τους στά παράλια. Οί Θρακοέλληνες έ
σα άπό τις πολιτείες ά ν τ ι φ ρ ο ν ο ύ σ α ν , όπως λέγει ό Καντακουζηνός.
Άλλά κοί Βλάχοι αυτοί, άν καί πολλοί, πρώϊ α άφω οιώθηκαν άπό τούς
Σλαυοβουυγάρους καί παρέ ειναν ερικά τους ση άδια, σέ χωριά στήν αρι
στερή όχθη τού Νέστου, πού τά κατοικούν σή ερα Πο άκοι λ.χ. S IN G U R
(S IN G 1 JL U S ονάχος) K IR B U L και άλλα.
Στόν ενδέκατο αιώνα κι αργότερα οί αύτοκράτορες τού Βυζαντίου, ε
τέφεραν από τήν Ά σία καί πολλούς Τούρκους Σελτσούκους στήν ανατολική
Ροδόπη, τήν Άχριδώ. Τέτοιους βρήκαν στήν τρίτη σταυροφορία οί σταυ
ροφόροι (1189) γύρω στή Βερόη καθώς καί ερικούς ΓΙατσινάκους, είδω-
λ<'λάτρες. Αυτοί οί Τούρκοι έγιναν Χριστιανοί καί ξεπλώθηκαν γύρω στήν
Άδριανούπολη: οί S IJR G U T I, Τουρκόγλωσσοι χριστιανοί ορθόδοξοι, πού
ξούσαν στή Χάφσα ώς τά τελευταία καί στό Βαβά - ’Εσκί καί γύρω σέ κά -
ποσα χωριά καί δούλευαν α πέλια. Αυτοί ξεχωρίζουν άπό τούς "Ελληνες καί
Βουργάρους. Άλλά όλες αυτές οί εγκαταστάσεις αλλόφυλων στή Θράκη ε
λάχιστα πόρεσαν νάλλάξουν τή γενική τής Θράκης εθνική φυσιογνω ία.
Γιατί οί Θρακοέλληνες δπου ζούσαν, κι άν ήταν ακό η ειονοψηφία, ξεπερ-
νοΰσαν πνευ ατικά καί, κοινωνικά τούς σύνοικους τους αλλόφυλους, εξόν άπό
τούς έλληνίζοντες προασπιστές τής ’Ελληνικής αυτοκρατορίας Παυλικια-
νούς, γιατί αυτοί ήταν έ ποροι, βιο ήχανοι καί κυρίαρχοι, οί δέ αλλόφυλοι
αγρότες, ποι ένες κέργάτες. Ή επικρατούσα γλώσσα ήταν ή 'Ελληνική καί
ή επίση η γλώσσα τού κράτους καί τής ’Εκκλησίας, όπου υπάγονταν καί έκ-
χρισ ί’ανισιιένοι Σλαυοβούργαροι καί Βλάχοι, Οί Θρακοέλληνες ακό α κα-
296 Π ολνδ. Π απαχριστοδούλου

το/,κούσαν εΐς άκροπόλεις καί τά προπύργια αζ'ι έ τ'ις φρουρές, πού επε-
βάλλονταν στους γύρω άλλόφιλους. Γ ι’ αύτό το λόγο οι Σλαυοβούργαροι δέ
πόρεσαν νά επικρατήσουν στις περιοχές πού συνοικούσαν έ Θρακοέλληνες
καί άλιστα διέτρεχαν τόν κίνδυνο νά εξελληνιστούν και πού δέ τό γλύτωναν
δσοι ζούσαν ανά εσα σέ συ παγή πληθυσ ό Θρακοελλήνων.
Ή Εκκλησία είχε εγάλη επιβολή καί τότε όπως καί στον καιρό τής
Τουρκοκρατίας, γιατί έπαγρυπνούσε γιά νά τηρούνται τά θρησκευτικά θέ-
σ ια, πού άρρηχτα συνδέονταν έ τόν 'Ελληνισ ό, έ τίς επισκοπές τών η
τροπόλεων Φιλιππουπόλεως (Θράκης), Άδριανουπόλεως ( Αί ι όντου), Τρα-
ϊανουπόλεως (Ροδόπης) καί Φιλίππων (Μακεδονίας). 'Ό λη δέ ή άλλη Θρά
κη άπό τό Αιγαίο ώς τήν Προποντίδα κι ώς τά νότια κράσπεδα τού Ά ν-
θαί ου καί τού Αί ου, κι άπό τόν Εύξεινο καί τό ικρό Αί ο ώς τή Ροδόπη
κατοικούνταν αποκλειστικά άπό Θρακοέλληνες πού άφω οίωσαν καί τούς
αλλόφυλους τούς σκορπισ ένους σποραδικά άνα εταξύ τους. Οι Θρακοέλ
ληνες, οταν τά αύτοκρατορικά στρατεύ ατα έδιωχναν τούς επιδρο είς συν-
ώκιζαν πάλι τίς κατεστρα ένες πόλεις τους τίς ξανάχτιζαν καί ξα-
ναοχύρωναν καί τούς γύρω συνοικισ ούς καί ξανάρχιζαν τήν περασ ένη
κοινωνική ζωή τους, άν καί πάντα λιγώτεροι καί λιγοστε ένοι άπό τίς σφα
γές, τίς απαγωγές άπό τούς βάρβαρους επιδρο είς. Μπορού ε έτσι βέβαια
νά πού ε πώς ή εθνική τής Θράκης φυσιογνω ία εξακολούθησε Ελληνική
κι ακό α άλλους έ ξ α I ώ ν ε ς δηλ. άπό τόν έβδο ο cog τό δωδέκατο πού θά
πή ά δ ι ά κ ο π α ο χ τ ώ α ί ώ ν ε ς.
Ή Ελληνική της φυσιογνω ία άρχισε νάλλοκόνεται άπό τόν καιρό τής
Φραγκοκρατίας πού καταλύθηκε στή Θράκη ή 'Ελληνική κυριαρχία, καί κα-
τακο ατιάστηκε ή αυτοκρατορία. 'Η πολύπαθη χώρα κατάντησε «Μυσών
λεία» καί οί Θρακοέλληνες κάτοικοί της ανυπεράσπιστοι επαθαν τά πάνδει-
να. Καίρια πληγώθηκε ό 'Ελληνισ ός στον καιρό τού τσάρου τών Βουργά-
ρων Καλογιάννου ή Σκυλόγιαννου, πού επιθυ ώντας νά όνο αστή Ρ α) α ιο
χιό νος γιά εκδίκηση τάχα τού Βουργαροχτύνου Βασιλείου καί τά παθή ατα
τών ο οφύλων του, χάλασε τή χώρα απανωτά έ φωτιά καί σίδερο. Σέ ιά
του όνο επιδρο ή ύστερ’ άπό τήν ήττα τού Φράγκου Βαλδουΐνου στήν Ά -
δριανούπολη, κατέστρεψε σύρριζα τίς άνθηρές πολίτες Τραίανούπολη, Πλω-
τινόπολη. Χαριούπολη, Ραιδεστό, Πάνιο, Ηράκλεια, Φιλιππούπολη καί άλλες,
έσφαξε άπάνθρωπα τούς κατοίκους καί. πήρε αζί του τούς ζωντανούς στή
Βουργαρία. Ό Νικήτας Χωνιάτης περιγράφει αυτή τί) ζοφερή έρή ωση τής
Θράκης’.
Σαύτή τήν κατάσταση άνυπεράσπιστη οί Βούργαροι κατέλαβαν τή
Θράκη καί. κυριάρχησαν είκοσι χρόνια ολόκληρα εξόν άπό τήν Κωνσταντι-

1.) Ν. Χ ω νιά τη ς: Τα ετά τήν αλωσιν παρ. 15.

Θ ρακικά ελετή ατα 297

νούπολη, πού είχαν οί Φράγκοι. Αυτό έγινε δπως είπα ε αλλού, σάν ήκ-
ασαν οί Βούργαροι στήν Κλοκότνιτσα (1230), το Θεόδωρο Κο νηνό δε-
σπότη τής ’Ηπείρου, πού ξεκαθάριζε τούς Φράγκους και Βουργάρους έ
σα στις 'Ελληνικές χώρες. Ό ’Ασσέν ό Β ' ό νικητής έχει άφίσει στόν Τύρ-
ναβο πάνω σέ στήλη επιγραφή, πού διαπιστώνει τήν κατάχτηση τής χώρας
καί προσαγορεύει τόν εαυτό του πρώτο τσάρο τών Ρω αίων, πράγ α πού
ο ολογεί τόν 'Ελληνισ ό τών νέων του υπηκόων, τών Θρακοελλήνων. Τότε
οί Σλαυοβοΰργαροι κατέβηκαν άπό τή Ροδόπη κέγκαταστάθηκαν στή Ροδό
πη κι ανατολικά της καί στήν πεδιάδα τής Άδριανουπόλεως και νότια πρός
τήν Ξάνθη καί τό Αιγαίο. Στήν τελευταία αύτοκρατορική δυναστεία τών
Παλαιολόγων ή Βουργαρική στή Θράκη κυριαρχία περιωρίοθηκε στις πε
ριοχές πού κατοικούσαν οί. Σλαυοβοΰργαροι ξέχωρα στά βόρεια, γιατί οί δυ
τικές (ή Ροδόπη) περιοχές τόν πλειότερο καιρό ώς τά 1344 ήταν κάτω από
τό Βυζάντιο. Ή εθνική ό ως τών περιοχών αυτών φυσιογνω ία δέν ήταν
πλιά 'Ελληνική. ιότι τής Ροδόπης οί πλειότεροι ήταν Σλαυοβοΰργαροι, τής
περιοχής τού Αί ου όλοι σχεδόν ήταν Σλαυοβοΰργαροι άφού καί ελληνικές
πόλεις Βερόη, ιά πολις, Ρισσόκαστρον έκβουργαρίστηκαν. Ελληνικοί πλη
θυσ οί παρέ ειναν στά παράλια καί στήν ένδοχώρα στή Φιλιππούπολη αν
καί πέντε φορές κερδίθηκε άπό τούς Βουργάρους. Ό Ν. Μπαγλαβίτης λέγει
στούς Μελενικιώτες: «ΊΙ είς δέ π άντε ς έκ Φιλιππουπόλεως όρ ώ εθα κα
θαροί τό γένος Ρω αίοι», ώστε οί παραδοξολογίες τών Βουργάρων ίστορι-
κών γιά τή Φιλιππούπολη πώς στόν καιρό τών Π αλαιολόγων ήταν Βουργά-
ρικη δέ στέκονται καθόλου1.
Στήν περιοχή τής Ροδόπης ο έκβουργαρισ ός τών βόρειων Θρακών έ
γινε πολύ πρώι α. Οί "Ελληνες είχαν άραιωθή καί οί Βυζαντινοί έβαλαν ε
κεί τούς Μανιχαίους. Σάν επικράτησαν έκεΐ οί Βούργαροι. στό δεύτερό τους
βασίλειο ύστερ’ άπό τό 1205, προσάρτησαν τίς περιοχές αυτές, πράγ α πού
αναγνώρισαν οί Βυζαντινοί κέταξαν δριο τόν Έ βρο. Έ τσ ι εγάλο έρος
τής βορείου Θράκης έπεσε στούς Βουργάρους, παοέ εινε δέ όνη ή Φιλιπ-
πούπολη παρα εθόριο ση είο αζί έ τήν απλόχωρη της πεδιάδα ώς τήν Ά -
δριανούπολη καί τά βορεινά κράσπεδα τής Ροδόπης. Στόν καιρό ό ως τού
Τσάρου ’Αλεξάνδρου κατέλαβαν καί τή Φιλιππούπολη γιά λίγον καιρό καί
τά οχυρά τής Ροδόπης καί τή Στενί αχο ώς τά Τζέπενα. Τότες έκβουργαρί-
σθηκαν καί οί ΙΙαυλικιάνοι καί δέχτηκαν καί τί] Βουργάρικη γλώσσα. Οί
Θρακοέλληνες ό ως στις δυτικές περιοχές (Ροδόπης) βάσταξαν πλειότερο,
γιατί ήταν πιο πολλοί καί πιο συ αζε ένοι καί πυκνω ένοι σαύτές. Μέ τόν
καιρό κι αυτοί ύπεχώρησαν στούς Σλαυοβουργάρους, πού πλήθαιναν κι ά-
φω οιώθηκαν, δπως καί Ρου άνοι. ηλαδή αυτή ή αφο οίωση άρχεψε άπό

1) Βλέπε Μ. Άποστολίδυυ Ά ρ χ . Θράκης τόι . Η ', σ;ελ. 97 καί έπ. ση . 8.

298 Π ολύ δ. Π απαχριστοδοΰλου

τήν κυριαρχία τών Βουργάρων στή Ροδόπη (1344) και συ πληρώθηκε στά
χρόνια τής Τουρκοκρατίας και ξέχωρα στόν 15 και 16 αιώνα, ά κιάργότε-
ρα. Ή πρώι η αυτή διαρροή καί τό έξαφάνισ α τών Θρακοελλήνων φαίνε
ται, κι από τό ξαφάνισ α τών ση αδιών τους κείθε άπό τύν 'Έβρο. έν υ
πάρχει κανένα τοπωνύ ιο Ελληνικό εξόν από τό Κλεισούρα καί κανένα βυ
ζαντινό οναστήρι. Γύρω στό Νευροκόπι υπήρχαν σλαυώνυ ες κώ ες (Αόζ-
νικ - Κόρνικ), πού οί κάτοικοί τους ήταν Θρακοέλληνες ώς τόν δέκατο έβδο
ο αιώνα, όταν εξισλα ίσθηκαν κι έκβουργαρίσθηκαν κατόπι έ τήν επικοι
νωνία τους έ τούς Πο άκους σλαυοβούργαρους, πού κι αυτοί εξισλα ίσθη
καν. Θρακοέλληνες είναι καί οί Έλληνόφοινοι Πο άκοι, πού λέγονται Γ ρ α-
6 α ν ί τ η δ ε ς καί Μ ά ρ η δ ε ς, καί κατοικούν στις ταπεινές υπώρειες τής
έσης ανατολικής Ροδόπης ανά εσα ιδυ οτείχου καί Ό ρτάκιοϊ1. Θρακοέλ
ληνες ήταν καί τής περιφέρειας T IM P IS C H — στά νότια τής περιφέρειας
Φιλιππουπόλεως — πού εξισλα ίσθηκαν στά έσα τού 17 αιώνα. Ή παράδο
ση λέγει πώς «είχαν φλέβα Έλληνική». Καί ώς τά χτές περισώθηκαν οί Θρα
κοέλληνες τού Στενι άχου καί, τών γύρω, ά κισύτοί ανταλλάχτηκαν καί ε
τανάστεψαν στήν 'Ελλάδα, εξόν άπό κείνους που έ ειναν κεκβουργαρίστηκαν
καί πάνε χα ένοι.
Τού Θρακοελληνισ ού άπο εινάρια στή Ροδόπη είναι τά οναστήρια
του, πού σώζονται, άν καί πολλές φορές καταστ'ράιρηκαν καί ξαναχτίστηκαν.
Τό οναστήρι τού Βατσκόβου2, τού αγίου Κηρύκου, τών ’Αναργύρων (Κου-
κλένης) τού αγίου Γεωργίου, τών αγίων Θεοδώρων, τών αγίων ’Αναργύ
ρων καί τών Είσοδίων τής Π αναγίας, τού Πέτρου καί Παύλου (Βατκου-
νίου), τής αγίας Παρασκευής καί άλλα, πού παρέ ειναν Ελληνικά ώς τό
σχίσ α καί ιός τήν η έρα πού βίαια τάρπαξαν οί Βούργαροι. Ση άδι σπου
δαιότατο τού έκβουργαρισ ού τών Ελλήνων τής Θράκης είναι ή Σλαυοβουρ-
γάρικη γλώσσα τών Ροδοπαίων Χριστιανών καί Μωα εθανών, πού περιέ
χει πλήθος άπό λέξεις Ελληνικές — πολλές αρχαιοπρεπές, ερικές νεώτε-
ρες κάπως εταπλασ ένες. Πολλές άπ’ αυτές αναφέρει ό Μ. Άποστολίδης
πολιτογραφη ένες πια καί χρήσι ες στή γραφο ένη Βουργαρική γλώσσα,
στή ελέτη του « Ή διά τών αιώνων εθνική φυσιογνω ία τής Θράκης»3.
Οί Τούρκοι κατάχτησαν τή Θράκη εξόν άπό τήν Κων)πολη καί τίς πόλεις
τού Εΰξείνου Πόντου, πού παρέ ειναν ώς τά 145ο στήν Αυτοκρατορία. Ή
κατάχτηση έγινε στά 1365. Οί πόλε οι στούς τρεις τελευταίους αιώνες Φράγ
κων, Βουργάρων, Τούρκων, Ελλήνων άνα εταξύ τους, ό ε φύλιος πόλε ος
Καντακουζηνοΰ καί Ί . ITαλαιολόγου, δη ιούργησαν εγάλη λειψανδρία. Άλ-

1) Κ. Κουρτίδου Ισ τορ ία της Θράκης τό . Γ (1932) σ. 312.

2) Μ. Άποστολίδου Θρακικά τ. Ζ' (1936) σ. 51-82, Ά ρ χ . Θράκης τ. Θ ' και
Μ. Βαλαβάνωφ Θρακικά τ. Θ' (1938) σ. 137, 16G.
3) Μ. Άποστολίδου Ά ρ χεΐο ν Θράκης τό . Η ', σ. 102-103.
Θρακικά ελετή ατα 299

λού αραιώθηκαν κι άλλου χάθηκαν οι κάτοικοι. Γιαύτό οι Τούρκοι έφεραν

άπό τή Μικρά Ά σία ωα εθανούς και συ πλήρωσαν τούς πληθυσ ούς. Ό
Μουράτ Α ' άποίκισε τή βόρειο και νότιο Θράκη έ Μωα εθανούς ώς κιό
B O J IA JIT διάόοχός του κι άλλοι ακό α Σουλτάνοι έ τούς Γιουρούκους
και Κονιάρους1
Αύτό γίνονταν γιά νά έξα σφαλιστή ή Τουρκική κυριαρχία καί νά επι
τυχή ό έξισλα ισ ός καί έκτουρκισ ός τών επαρχιών εξόν βέβαια άπό τήν
συ πύκνωση τού αραιω ένου ντόπιου πληθυσ ού. Καί πραγ ατικά στύν 15ον
αιώνα ή εθνική φυσιογνω ία τής Θράκης έ τά Τουρκικά έτρα άρχιζε νάλ-
λιχζη καί νά γίνεται Τουρκική. Στον 16ον αιώνα οί Τούρκοι πλειοψηφούσαν
πλιά παντού, εξόν κι άπό τήν εξωτερική οψη τής Θράκης πού άλλαζε κι αύ-
τή έ τή γλώσσα, τά τζα ιά, τούς ιναρέδες, τά χάνια καί τόν Τούρκικο ά -
φιεσ ό. Ή Φιλιππούπολη λ.χ. στά 1578 λέγει ό GE.RLACH είχε όνο 250
οικογένειες Ελληνικές. Στήν Κ ω νσταντ ιν ούπαλ η, Άδριανούπολη, αθαίνου
ε άπό τους περιηγητές καί οδοιπόρους, ότι πλειοψηφούσαν οί Τούρκοι. Αύτό
τό Τουρκοποίη α τής Θράκης φαίνεται, καλά καλά άπό τά τοπωνύ ια. Τά
ονό ατα πού έχουν τά χωριά, οί κώ ες, τά χωράφια τά ποτά ια, τά δάση, οί
πηγές, οί κρήνες, ήταν Τουρκικά ώς τά τελευταία2. "Οταν πλιά οί Τούρκοι
άρχισαν νά λιγοστεύουν, γιατί δέν έρχονταν νέοι άποικοι άπό τήν Άσία καί
έπαψαν νά Τουρκεύουν οί Χριστιανοί, τά κενά στον ΙΤον αιώνα τά συ πλή
ρωναν Χριστιανοί. Κατέβαιναν Βούργαροι άπό τά βουνά καί "Ελληνες, για
τί ή ζωή τους άνθρωπίνεψε κι ασφαλίστηκε. ’Έτσι. οί Βούργαροι, δπου ή
ταν λιγώτεροι άφω οιόνονταν, δπου περισσότεροι άφω οίωναν τούς Θρακο
έλληνες. ιάκριση 'Ελλήνων καί Βουργάρων στή δουλειά δέν υπήρχε, για
τί οί Βούργαροι λογαριάζονταν ο ογενείς - Ρω αίοι καί προστατεύονταν
άπό τή Μεγ. τού Χρ. ’Εκκλησία. Καί οί επιγα ίες ήταν συχνές εταξύ Ε λ
λήνων καί Β ου ρ γάρων έ τήν εύλογία τής ’Εκκλησίας. Τά ρουφέτια (έσνά-
φια) άς άποδείχνουν πώς, ενώ άπέκλειαν ρητά τούς ετερογενείς, είχαν τα
κ τικ ά ελί] τους καί ή εξελληνισ ένους Βουργάρους.
Ξέρου ε πώς στή Θράκη εγκαταστάθηκαν καί στις πόλεις καί στήν
ύπαιθρο χιόρα πολλοί Έλληνες ετανάστες άπό τά νησιά τού Αιγαίου, τή
Μακεδονία, τήν "Ηπειρο καί τή Θεσσαλία καί. τήν έλληνΐζουσα Κουτσοβλα-
χική Πίνδο. ’Επίσης σέ πολιτείες πολλοί Αρ ένιοι έ ποροι καί βιοτέχνες
καί 'Εβραίοι, πού δυνά ωσαν κι άπό τήν Ευρώπη καί 'Ισπανία. Αυτοί όλοι
δυνά ωναν τούς Θρακοέλληνες καί τή φυσιογνω ία τής Θράκης. "Οταν οί.
Κυρτζαλήδες έπανεστάτησαν στό τέλος τού 18ου αιώνα, πού έπί 20 χρόνια

1) H am m er, 'Ιστορία τοΰ ’Ο θω ανικού Κράτους JI, σ. 285.

2) Μ. Άποστολίδου Θρακικά τά . ΙΓ ' (1940) σ. 47, Κ. Οικονό ου Έ γχειρίδιον
περί της επαρχίας Φιλιππουπόλεως, ΒΙΕίΝΗ , έτ. 1819,
300 Π σλυδ. Π απαχριστοδοΰλου

(1789 - 1807) λήστευαν τή Θράκη κι άλλες χώρες τής αυτοκρατορίας κέ-

καναν κώ ες καί χωριά, ανάγκασε πολλούς Βουργάρους νά καταφύγουν ά
πό τή βόρειο στή νότιο καί τήν άνατολική Θράκη, δπου σέ πολλά έρη άπο-
καταστάθηκαν στά χωριά τους, πού τά περισσότερα ήταν Ελληνικά, — άν
κρίνη κανείς άπό τά τοπωνύ ια, καί χάθηκε ή άφω οιώθηκε ό πληθυσ ός
τους. Τέτοια ονό ατα χωριών είναι πολλά: Πινακά, Ήρακλείτσα, Κουρό-
πλο, Νιάδα καί άλλα1.
"Οταν πια στόν 19ο αιώνα άρχισε τό εθνικό τών Βουργάρων ξύπνη α,
πού τό λένε αναγέννηση, άρχισε 6 αγώνας γιά τί) χειραφέτησή τους άπό τό
Πατριαρχείο. Οί πανσλαυιστές εργάστηκαν επιτήδεια ώσπου πέτυχαν τήν α
νεξαρτησία τους καί τήν άναγνώρισή τους ώς έθνος ξεχωριστό έ πνευ α
τική δικαιοδοσία, Βουργάρου ποι ενάρχη τοΰ "Εξαρχου. Κιαύτό έγινε έ
σουλτανικό φιρ άνι. τοΰ 1870. Ά λλ’ ό αγώνας αυτός έγινε πιο τραχύς, όταν
στράφηκε κατά τής Ελληνικής ’Εκκλησίας καί τής Ελληνικής γλώσσας. (Τό
τε καταργήθηκε στά σχολεία ή Έλλ. γλώσσα στις Βουργαρικές πόλεις Σα-
ακόβι, Κάρλοβο, Καλόφερο, Στάρα - Ζαγόρα, ιά πολη κλπ., πού ’ αυτήν
εκπαιδεύονταν οί Βούργαροι λαχταρώντας κοινωνική όρφωση), καί εναν
τίον σέ κάθε τι 'Ελληνικό καί δη ιούργησε ίση άδιάλλαχτα καί έχθρες φο
βερές ανά εσα σ’ "Ελληνες καί Βουργάρους, πού ζούσαν αζί ώς τιάρα τό
σους αιώνες κάτω άπό τήν προστασία τής ’Εκκλησίας, τόσο πού κατάντησε
οί 'Έλληνες νά παλεύουν γιά νά σώσουν τήν πάτριό τους γλώσσα καί τά ε ΰ-
α γ ή τ ο υ ς ι δ ρ ύ α τ α , πού τούς κληροδότησαν οί αιώνες, οί δέ Βούρ-
γαροι νάγωνίζων,ται νά επιβάλουν τήν ίδική τους γλώσσα και νά αρπάζουν
και νά τά καταλα βάνουν. Αυτός ό αγώνας στή βόρειο Θράκη, όπου πλειο
νοψηφούσαν οί Βούργαροι, πολύ έβλαψε τούς Θρακοέλληνες καί ξέχωρα
στις πόλεις. Στις τρεις ητροπόλεις, πού ιδρύθηκαν γιά τήν πλειοψηψία τών
Βουργάρων, οί "Ελληνες αναγκάστηκαν νά φύγουν άπό κεΐ ή, άν παρέ ει-
ναν νά εκβουργαρισΐόϋν. Τό ανάποδο ό ως συνέβαίνε στό λεκανοπέδιο τοΰ
"Εβρου καί στήν Κωνσταντινούπολη καί τά γύρω, όπου δ 'Ελληνισ ός αυ
ξήθηκε αρκετά. Ξένος, δ R E C L U S, ώ ολόγησε πώς «άπό τό Βόσπορο καί
τήν Άδριανούπολη κι άπό τά αρδανέλλια ώς τόν κόλπο τοΰ Πύργου βρί
σκεται κανείς παντού σέδαφος Ελληνικό»2.
Ή εθνολογική κατάσταση τής Θράκης στόν καιρό τής Τουρκοκρατίας
όος τό Ρωσοτουρκικό πόλε ο στά 1877 - 78 είναι δύσκολα νά καθοριστή σω
στά, γιατί, άς λείπουν τέλειες στατιστικές γιά κάθε έθνος. "Ο τι οί Τούρκοι
δη οσίεψαν σέπετηρίδες (SALNAM E) δέ στηρίζονται σέ άκριβεΐς έπιστη-

1) Μελισση/νοώ Xq>. ' Iστορ ιογ εωγ ραφ ική περιγο. Χαρ. Εκκλησιών ετ. 1881, σ, 14.
2) Μ. Άποστολίδου Ά ρ χ . Θράκης τ·ό . ΤΓ σ. 107.
Θρακικά ελετή ατα 301

ονικές στατιστικές. Τις σύντασσαν τόσο απλοϊκά! Οί γεωγράφοι, ό ως καί

περιηγητές, πού σύνταξαν εθνολογικούς χάρτες κάθε φορά έ χρώ ατα —
άν καί έ πολλές ελλείψεις — άς πληροφορούν πώς σ τ ή 6 ό ρ ε ιο Θ ρ ά-
κ η είχαν οί Βούργαροι τήν πλειοψηφία. Πρώτοι έρχονταν αυτοί, ύστερα
οί Τούρκοι καί τρίτοι οί "Ελληνες. Στή ν ο τ ι ο α ν α τ ο λ ι κ ή Θράκη,
στό λεκανοπέδιου τού "Εβρον, στις ακτές τού Εύξεινου καί τής Προποντί
δας καί στή Χερσόνησο τής Κων) πόλεως επικρατούσε τό Ελληνικό στοιχείο,
ύστερα τό Τουρκικό καί τρίτο τό Βουργάρικο, αραιό καί ετρη ένο, πού κα
τοικούσε σέ ερικά χωριά άπό 70 έως 100 σπίτια. Στή ν ο τ ι ο δ υ τ ι κ ή
Θ ρ ά κ η δυσ ικά τοΰ "Εβρου ώς τό Νέστο, επικρατούσε τό Τουρκικό στοιχείο
έ δεύτερο τό 'Ελληνικό καί τελευταίο τό Βουργάρικο, πού ποτέ δέν έφτα
νε ώς τις άχτές τοΰ Αιγαίου. Τά λοιπά εθνικά στοιχεία — ’Αρ ένιοι, 'Εβραί
οι, ’Αθίγγανοι -— ήταν ετρη ένα. Στήν Κων)πολη ύστερ’ από τούς Τούρ
κους ερχότανε οί "Ελληνες καί κατόπιν τάλλα έθνη1.
"Τστερ’ άπό τό Ρωσοτουρκικό πόλε ο, πού διχοτό ησε τή Θράκη έ
τή Βερολίνειο συνθήκη στά 1878, ή βόρειος Θράκη άρχισε νά έκβουργαρί-
ζεται, αφού ενώθηκε έ τή Βουργαρία στά 1885, καί αφού έζησε αυτόνο α
ώς Άνατ. Ρω υλία ερικά χρόνια. Οί Τούρκοι άρχισαν νά φεύγουν, γιατί
δέν ανεχότανε, ξένο ζυγό, υί δ’ Έλληνες σταθερά λιγόστευαν. Οί Θρακοέλλη
νες, οί ελληνόγλωσσοι καί τίς αρχές τού εικοστού αιώνα κατά τους υπολογι
σ ούς τών ητροπόλεων αποτελούσαν πάνω άπό δέκα εκατοστά τού όλου πλη
θυσ ού, πού διαπιστώθηκε κι άπό τόν άθρόο τους εκπατρισ ό ύστερ’ άπό
τήν κατάλυση τών κοινοτήτων του (1906) κι άπό τήν ανταλλαγή αυτών,
πού άπέ ειναν στή Βουργαρία, σύ φωνα έ τή συνθήκη τού Νεϊγύ - Λω-
ζάνης. Οί δηλώσεις κείνων, πού ζήτησαν νά εταναστέψουν ήταν 48.742
απέναντι 76.903 Βουργάρων τής Έλλην. Μακεδονίας καί τής Θράκης κι
αύτό ύστερ’ άπό τήν ο αδική κι άθρόα διαρροή Ελλήνων τής Βουργαρί-
ας. Μιά επίση η Βουργάρικη στατιστική έβγαζε τούς Έλληνες στά 1920
42.074, ήτοι λιγότερους καί 6.500 άπό κείνους πού δήλωσαν ύστερ’ άπό τρία
χρόνια ετανάστευση. Μά καί κατόπι έ ειναν θελη ατικά γιά έκβουργαρισ ό
αρκετές χιλιάδες, πού δέ θέλησαν γιά τόν ένα ή τόν άλλο λόγο νά ξεφύγουν
άπό τόν άφανισ ό.
Οί "Ελληνες ήταν πυκνο αζε ένοι σέ τρία κέντρα έκτος άπό τούς σκόρ
πιους έ πορους, παντοπώλες, κάπηλους, ψω άδες καί ξενοδόχους σέ πολλά άλ
λα έρη. α) Στόν Εύξεινο, όπου καθαρώς 'Ελληνικές πόλεις ήταν ή Μεση
βρία καί ή Σωζούπολη κι ανακατω ένες ή Άγχίαλος, ό Π ύργος κή Βάρνα
καί. οί γύρω τους κώ ες, β) Στό λεκανοπέδιο τού άνω Έ βρου, δηλ. στή Φιλ/
πολη, Στενί αχο, Παζαρτζίκ καί στις γύρω κώ ες καί γ) Στό λεκανοπέ

1) Rizof Los Bulgares dans leurs frontiers historiques, ethnografiques e

politiques, Berlin έτ. 1917.
 ΐίο λ υ δ . Παπ'αχηιστηδο'ύλου

διο του κάτω Τόντζου στήν περιφέρεια Καβακλή1. ?Ηταν έ ποροι, βιο ήχα-
νοι, βιοτέχνες, γεωργοί και ψαράδες, είχαν πέντε ητροπόλεις, ’Οδησσού
(Β άρνας), Άγχιάλου, Μεση βρίας, Σωζοπόλεως και Φιλιππουπόλεως, ε
καλά σχολεία κι ώργανω ένα, κέφταναν τίς εκατό χιλιάδες. Ό καθηγητής
τής γεωγραφίας στό Πανεπιστή ιο Σόφιας IS C H IR K O W 2 ο ολογεί ότι
στά παράλια, ζούσαν Έλληνες άπό τά πιο παλιά χρόνια, στά δέ λοιπά κέν
τρα άπό τούς έσους αιώνες καί διατηρήθηκαν προσθέτους ώς τά 1910 έ
τόν έξελληνισ ό τών Βουργάρων. Ή στατιστική τού 1905, ένα έτος προ
στά άπό τό ανθελληνικό κίνη α στή Βουργαρία λέγει πώς δηλώθηκαν Go.489.
Κείνοι πού είχαν ητρική γλώσσα τήν 'Ελληνική G9.820. Ά π ’ αυτούς πάλι
ορθόδοξοι κέγγρά ατοι 33,94% περισσότεροι ανάλογα έ τούς Βουργάρους.
'II νοτιοθράκη δηλ. ή ανατολική καί δυτική πού παρέ εινε στήν Τουρ
κία έ τόνο α Θράκη άπεφάσισε τή νο αρχία (Βιλαέτι) τής Άδριανουπό-
λεοος καί τή διοίκηση τής Κων)πόλεως έ τήν επαρχία τής Τσατάλτζας, δηλ.
τής Χερσονήσου της πού εξακολούθησε νάχη «τ ό 'Ε λ λ η ν ι κ ό σ τ ο ι
χ ε ί ο π ο σ ο τ ι κ ά κ α ί π ο ι ο τ ι κ ά π ο λ ύ σ π ο υ δ α ί ο». ’Ερχό
τανε δεύτερο ετά τό Τουρκικό προστά άπό το Βαλκανικό πόλε ο σύ φωνα
έ τίς ευρωπαϊκές στατιστικές καί τρίτο τό Βουργαρικό, ’ όλο πού προω-
θότανε στό Αιγαίο άπό τόν καιρό πού συστήθηκε τό τρίτο Βουργάρικο βα
σίλειο: ’Έτσι άν υπολογίσου ε τόν πληθυσ ό τής Τουρκικής Θράκης σέ δυύ
εκατο ύρια διακόσιες χιλ. Μωα εθανοί ήταν πάνω άπό τό εκατο ύριο,
"Ελληνες οχτακόσιες πάνω κάτω χιλιάδες (400 χιλ. στό νο ό Άδριανουπό-
λεως), Βούργαροι εκατόν είκοσι χιλ. στό νο ό Άδρ)πόλεως προ πάντων
τόσοι δηλ., πού στις εκλογές τών Νεοτούρκων Βούργαρος βουλευτής δέν εκ
λέχτηκε καί τούς δόθηκε ιά έδρα στή Θράκη άπό τούς "Ελληνες σύ φωνα
έ τή συ φωνία τους, καί άλλοι Αρ ένιοι, 'Εβραίοι, Ευρωπαίοι3.
Ό Μυρτ. Άποστολίδης στήν τελευταία του ιστορική ελέτη γιά τό
θέ α λέγει τά εξής στό φ. 7 τελειώνοντας4. «Οί Βαλκανικοί πόλε οι τού
1912 - 13 καί ό διεθνής 1914 - 18 έπήνεγκον γενικήν ούτως είπεΐν άνα-
στάτωσιν τών έν τή Θράκη οίκούντων. Κατά έν τούς πρώτους καί ιδία ε
τά τήν τού Βουκουρεστίου συνθήκην, καθ’ ήν ή Βουργαρία προεξέτεινε τήν
κυριαρχία της καί έπί τήν νοτιοδυτικήν Θράκην πλείστοι Τούρκοι έκ τής βο
ρείου, τής βουργαροκρατου ένης, αναγκάσθηκαν νά εταναστεύσωσιν είς τήν
Τουρκίαν, Βούργαροι έκ τής ανατολικής είς τήν Βουργαρίαν καί "Ελληνες
έκ τής νοτιοδυτικής είς τήν 'Ελλάδα. Κατά τόν διεθνή πολλά δεινά ύπέστη
τό έν Θράκη 'Ελληνικόν στοιχεΐον διά τών έκτοπισ ών, αγγαρειών, έπιστρα-

1) Βλ. Μυρτ. Άποστολίδου Θρακικά τ. Ι Γ ' σ. 47.

2) Isch irkof, B u lgaria, St . 1910 Σόφια σ. 1 4 2 .
3) Βλ. Στα . Ψάλτης, ή Θράκη, Ά θ η ν α ι 1919, σ. 1 7 2 ,2 5 4 ,2 7 0 .
4) Μ. Άποστολίδου Ά ρ χ . Θράκης τό ,. Η ' σ. 112-113.
Θρακικά ελετή ατα 803

τεύσεοις καί τής στερήσεως καί αυτών τών απολύτως πρός τό ζήν αναγκαί
ων. Μετά τόν διεθνή, τριχοτο ηθείσης τής Θράκης πολιτικώς, διότι ή νοτιο
δυτική, πλήν τής υπό τών ΙΙο άκων οικου ένης νοτίας Ροδόπης, έπεδικάσθη
εις τήν 'Ελλάδα έπηκολούθησαν αί περί ανταλλαγής τών αλλοφύλων στοιχεί
ων έξ έκάστης επικράτειας συνθήκαι τοΰ N E IL L T τής 27 Νοε βρίου τοΰ
1919 καί τής Λωζάνης τοΰ 1922 ετά τήν 'Ελληνικήν είς τήν Μικράν Α
σίαν πανωλεθρίαν.
« ιά τής πρώτης τών συνθηκών όρισθείσης τής ε κ ο ύ σ ι α ς ανταλλα
γής τών Ελλήνων τής Βουλγαρικής Θράκης πρός τούς Βουργάρους τής νο
τιοδυτικής Ελληνικής πλέον καί τής 'Ελληνικής Μακεδονίας, διά δέ τής δευ-
τέρας τής αναγκαστικής τών 'Ελλήνων τής Τουρκικής Θράκης εταναστεύ-
σεως πλήν τών τής Κων)πόλεως πρός αντισήκω α τών έν 'Ελληνική Θράκη
περί τάς 100 χιλ. παρα εινάντων Τούρκων, έπί δίκαια αποζη ιώσει διά τήν
έγκαταλειπο ένην κτη ατικήν περιουσίαν, οί έν ύπαλειφθέντες έως τότε
"Ελληνες έν τή Βουργαρική Θράκη — δσοι ήθέλησαν νά διασώσωσι τόν ε
θνισ όν καί τήν γλώσσάν τιον — εταναστέυσαν είς τήν Ελλάδα καί ιδία είς
τάς νέας αυτής χώρας, οί δέ Βούλγαροι τής 'Ελληνικής Θράκης καί τής Μα
κεδονίας εις τήν Βουργαρίαν καί ίδια είς τήν βόρειον Θράκην καί οί "Ελ
ληνες τής Τουρκικής Θράκης είς τήν 'Ελλάδα καί ιδία είς τήν νοτιοδυτικήν
Θράκην1.
«Μετά τήν αναγκαστικήν ταύτην άπό τών προαιώνιων εστιών των ε-
τοικούντων τών Θρακοελλήνων σή ερον ή διά τών συνθηκών τρι,χοτο ηθεισα
Θράκη παρουσιάζει Β ο υ λ γ α ρ ι κ ή ν έν φυσιογνω ίαν έν τώ βορείω της
έρει, παρ. 7, έν τή νοτίω λεγά ενη Βουλγαρία (άνατολική Ρω υλία) ελά
χιστων όντων έν αυτή τών λοιπών φυλετικών στοιχείων, ήτοι τών Τούρκων,
’Αρ ενίων, 'Εβραίων, ’Αθιγγάνων, τών έναπο εινάντων 'Ελλήνων τών έν
Βουλγάρων υπηκόων έκβουλγαρισθέντων, τών 'Ελλήνων απελαυνό ενων άπό
τού 1939, Τ ο υ ρ κ ι κ ή ν δέ έν τω ανατολικού έρει τ.ε. έν τή νο αρχία
Άδριανουπόλεως διά τής είς αυτήν έγκαταστάσεως πολλών εις τών έκ τής
'Ελλάδος καί άλλων ετοικησάντων Τούρκων αντί τών έκτοπισθέντων 'Ελλή
νων καί τών έκδιωχθέντων Αρ ενίων καί Βουλγάρων, υπαρχόντων ενιαχού
καί. τινων ’Ιουδαίων καί ' Ε λ λ η ν ι κ ή ν έν τώ νοτιοδυτικού έρει διά. τής εις
αυτήν έγκαταστάσεως συ παγών "Ελληνικών πληθυσ ών έκ τών έγκαταλει-
πόντων τήν ανατολικήν καί τήν βόρειον Θράκην καί άλλα έρη, τών έναπο-
εινάντων έν αυτή Τούρκων κατά τάς συνθήκας άποτελούντων ειονοψηφί-
αν ούχί άσή αντον.
«Κατά ταύτα λοιπόν ό νέος τής όλης Θράκης εθνογραφικός χάρτης θά
ήτο δυνατόν νά χαραχθή ετά δικαιοσύνης προ τής τών Γεριιανοβουλγάρων

1) Έφηι . «Πρωία» Α θ η νώ ν άριθ·. 2204, 12.11.1932.

304 Ιϊο λ υ δ . Ιίαπαχριστοδούλου

καθόδου ( ’Λπριλ. 6 1941) διά τόόν εθνικών χρω άτων τών τριών εθνών,
άτινα συ παγώς οίκυύσιν έν αυτή τριχοτο ού ενη. ηλαδή ή έν βόρειος
Θράκη τ.έ. ή νότιος Βουργαρία, ή εντεύθεν του Αί ου νά χρισθή διά τού
Βουλγαρικού χρώ ατος (πρασίνου), ή ανατολική Θράκη, αριστερόθεν τού
Έ βρου ετά τής Κων)λεως αυτής διότι οί Τούρκοι έν αυτή έπλεόνασαν τών
άλλων συλλήβδην φυλετικών στοιχείων δηλ. 'Ελλήνων, ’Αρ ενίων, ’Ιουδαίων,
καί Ευρωπαίων, διά τού Τουρκικού χρώ ατος (ερυθρού) καί ή νοτιοδυτική
Θράκη δηλ. ή εταξύ τοΰ Έ βρου καί τού Νέστου ποτα ού διά τού Ε λ λ η
ν ι κ ο ύ (κυανού) τών έναπο εινάντων έν αυτή Τούρκων αποτελούνται ν, ώς
προερρήθη, ειονοψηφίαν καί υποκει ένων άνα φιβόλως συν τώ χρόνο) είς
τόν έξελληνισ όν διά τής έκπαιδεύσεως, τής πατρικής διοικήσεως καί τής πρός
τούς "Ελληνας συ πολίτας διηνεκούς επικοινωνίας».
Μέ αυτά ό ιστορικός τής Φιλιππουπόλεως κλείνοντας κάθε πόνο βαθύ έσα
στήν ψυχή του υπαγόρευσε τήν ο όνοια καί αγάπη στούς τρείς λαούς, πού
πορούν νά ζήσουν αδελφικά καί φιλήσυχα έσα στά όρια καί τήν ο οιογέ
νεια πού τούς καθοόρισαν τόσα γεγονότα. Καί γιά ν ’ αποσαφηνίσου ε όλό
τελα τόν πληθυσ ό τής υτ. Θράκης δηλ. τής νοτιοδυτικής (νο ών Έ βρου
καί Ροδόπης) παραπέ που ε στό ’Α ρ χ ε ί ο Θ ρ ά κ η ς 1 στή στατιστική
τού 1928, δπου οιράζει τούς κατοίκους σέ τόπο γ&ννήσεως σέ θρησκεία,
γλώσσα, υπηκοότητα καί εθνικότητα, οπως τόν κατάρτισε άπό επίση ες στα
τιστικές ό ίδιος.
’Από τόν λεπτο ερή αυτό καί καλά υπολογισ ένο λογαριασ ό, αποδεί
χνεται δτι στή δυτική Θράκη δυο εΐναι τά φυλετικά στοιχεία πού επικρατούν,
τό 'Ελληνικό, πού πλειοψηφεί έ 200,522 καί τό Τουρκικό πού ειονοψηφεϊ
έ 102,170 καί παρα ένει σύ φωνα έ τίς συνθήκες απέναντι ισάριθ ων
Ελλήνων, πού παρέ ειναν στήν Κων)πολη. Οί "Έλληνες αποτελούν έτσι τά
06,23% τού όλου πληθυσ ού, οί δέ Τούρκοι τά 33,70% ήτοι. τό ισό τών 'Ελ
λήνων. Τ ’ αποτελέσ ατα τής τελευταίας άπογραφής στις 16 Ό κτ. 1940 δέ
δη οσιεύτηκαν άπό τίς ανώ αλες περιστάσεις. "Ο ως ή αρ όδια υπηρεσία
άς βεβαίωσε γραπτώς πέος ό πληθυσ ός τής Ελλάδος εΐναι 7.335,675 τής
δέ Θράκης 359.552 χιλ. καί δτι σέ δώδεκα χρόνια αυξήθηκε σέ 56.381. " σ
τε οί διεκδικήσεις τών Βουργάρων στήν Ελληνική Θράκη είναι όχι όνο
παράλογες, άλλά δείχνουν καί. τό έ φυτό τους στήν αρπαγή, γιατί οΰτε στήν
Ιστορία οΰτε στις συνθήκες οΰτε στήν εθνολογία στηρίζονται. Είκοσι όνο
χρόνια βάσταξε στά έρη αυτά ή κυριαρχία τού Ίωάννου ’Ασσέν II, δταν
νίκησε τό Θεόδωρο Κο νηνό δεσπότη τής ’Ηπείρου καί τόν επιασε αιχ ά
λωτο αζί έ τούς στρατηγούς του, κι οχι παραπάνω. Ε είς τήν είχα ε καί
τήν έχου ε αιώνες καί κανένα ιστορικό κυριαρχικό δικαίω α δέν εΐναι δυ

1 ) Βλ. τό . II' σ. 115 χαΐ έ π .} τεΰχ. I V ‘Τκ. Έ θ ν. Ο ίχ., τ ή α Σ,τατιοτιχής.

Θρακικά ελετη ατα 305

νατό νά τούς άναγνωριστή σαύτό τό κο άτι τής 'Ελληνικής γης, πού αιώνες
κυριάρχησε ή Ελληνική φυλή.

Ο Ι Β Ο Τ Α Γ Α Ρ Ο Ι Σ Τ Ο Ν ΑΙΜ Ο
Σ Τ ΙΙ Β Τ Ζ Α Ν Τ ΙΝ Η Π Ε Ρ ΙΟ Ο

Ό αύτοκράτοοας ιοκλητια,νός χωρίζοντας διοικητικά τήν απέραντη

Ρω αϊκή αυτοκρατορία, χώρισε και τή Θράκη σέ έξ επαρχίας, τέσσαρες
δώθε καί δυο πέρα άπό τόν Αί ο, δηλ. τήν Ε υ ρ ώ π η έ τήν Πέρινθο
και τήν Ά π ρ ω , τή Ρ ο δ ό π η έ τήν Αίνο και. Μαιρώνεια, τήν κ α θ α υ τ ο
Θράκη έ τή Φιλιπποΰπολη και Βέρρουα, τό Α ι ί ο ν τ ο έ τήν
Άδριανούπολη καί Ά γχίαλο, τή Σκυθία έ τή ιονυσοΰπολη καί τούς Τό
ους καί τήν κ ά τ ω Μ ο ι σ ί α έ τήν ’Οδησσό, ορίστολο καί Μαρκια-
νοΰπολη. 'Ό τα ν τό Βυζάντιο έγινε πρωτεύουσα τής Ρω αϊκής αυτοκρατο
ρίας, ή Θράκη πήκε στήν επαρχία τής Ανατολής έσα στις δεκα,τέσσαρες
διοικήσεις ώς τόν όγδοο αιώνα. Θ έ . α έ'γινε ή Θράκη, όταν πήραν τόν
Άστρο οί Βούλγαροι στά χρόνια Κωνσταντίνου τοΰ Πωγωνάτου. Κιδταν
οί Βούργαροι απλώθηκαν ακό α παραπάνω στις Βυζαντινές χώρες, τά όρια
τής αυτοκρατορίας εταφέρθηκαν στον Αί ο καί ή Θράκη ξαναδιαιρέθηκε
αλλιώς.
Τά όρια αυτά δέν ήταν πάγια, γιατί οί πολιτικές περιπέτειες τής χώ
ρας δέν άφιναν σταθερά τά διοικητικά καί κυριαρχικά δικαιώ ατα. Στον
ένατον αιώνα τό εγαλύτερο έρος τής Θράκης χωνεύτηκε στό θέ α τής
Μακεδονίας, πού γέννησε ιά σύγχυση καί βάσταξε καί στήν Τουρκοκρα
τία, δπως λένε οί Ευρωπαίοι περιηγητές. Τή Θράκη καταικο άτιασαν οί
Φράγκοι, οί Βούλγαροι, οί Τούρκοι ώς τήν οριστική κυριάρχηση τών Τούρ
κων έ τό πάρσι ο τής Πόλης. "Έτσι τό περιορισ ένο αύτό θέ α, πού ονο
άστηκε πρώτη φορά θ’ ρ α κ ώ ο ν, ήταν ένα από τά δώδεκα τής Ευρώπης
θέ ατα στήν εποχή τής Μακεδονικής δυναστείας κι άρχιζε από τή εβελτό
πιο δυτικά τής Απολλωνίας, τραβούσε προς τό ιδυ ότειχο καί τό ρεύ α
τού 'Έ β ρου κέφτανε ώς τή ν Καβάλλα— Χρ ιστούπολη. "Έτσι ή Άδριανού-
πολη έ εινε στό θέ α τής Μακεδονίας. Σ τά τελευταία χρόνια, περιορίστηκε
όνο στήν Κωνσταντινούπολη καί τά γύρω της.
Γ ιά νά προφυλάξουν τά σύνορα τής χώρας ξέρου ε πώς από τή Ρ ω
αιοκρατία ακό α έγκαθιστούσαν γεωργούς, στρατιώτες κα,ί έτοικους άπό
άνυ π άταχτους καί ύποπτους λαούς. Τούς έδιναν γαίες γιά νάνα,ι στρατιώ
τες τών ορίων καί τούς ονό αζαν δροφύλακες. Αύτό τό έκα ναν κιοί Βυζαν
τινοί αύτοκράτορες, πού τόν όγδοο αιώνα άρχισαν νά ετοικίζουν συ παγείς
πληθυσ ούς από χώρες άλλες τής αυτοκρατορίας άπό τή Φιλιππούπολη ώς

20
306 ίΐο λ υ δ . Τία.τα χριστό δ ούλου

τήν Ά γχίαλο, γιά νά πυκνώσουν τον αφανισ ένο πληθυσ ό από τίς επι
δρο ές καί γιά νά προστατέψουν τή χώρα. Καί πρώτος Κωνσταντίνος δ
Κοπρώνυ ος στά 751 ετέφερε γύρω στή Φιλιππούπολη τους Σύρους καί
’Αρ ενίους (Μανιχαίους) χτίζοντας καί οχυρώ ατα. Αυτό έγινε καί κα
τόπι ώς τόν Τσι ισκή 871 έ τούς Μανιχαίους. Π α ρ ’ ολ’ αυτά ού'τε οί
έπιδρο ές έκαψαν, ούτε τό |άπλω α τών επιδρο έων. "Οταν δέ δ γενναίος
Νικηφόρος στις διόδους τοΰ Αΐ ου έπαθε πανωλεθρία., οί Βούργαροι ξανάρ
χισαν τίς ε'πιδρο ές καί «κατίσχυσα,ν Θράκης καί Μακεδονίας» κιό κόσ ος
έφευγε) πρός τά κάψω « ηδενός διώκοντος», δπως λέγει δ χρονογράφος
Θεοφάνης.
«Σαύτό τό χωριό στηρίζοντας ό Βούργαρος ιστορικός Ζλατάρσκυ κιδλοι
οί νεώτεροι Βούργαροι ιστορικοί τίς προσπάθειες τους, λέγει δ Μ. Άπο-
στολίδης 1 σχη ατίζουν τδ ιστορικό χάρτη τής Βουργαρίας δλου τού ένατου
αιώνα ξαπλώνοντας τά δριά τους στό πιο εγάλο έρος τού θέ ατος θ ρ α-
κ ώ ο υ καί Μακεδονίας».
Καί είναι αλήθεια πώς τότε οί έτοικοι Σύριοι, άνθρωποι φιλήσυχοι
έ ποροι καί κάπηλοι, πού θελη ατικά ετοίκησαν σαύτά τά έρη γιά ε πό
ριο καί βιοπορισ ό κιόχι οί πολε όχαραι όροφύλακες, δπως θέλουν νά πουν
οί Βούργαροι στηρίζοντας τή γνώ η τους στό Θεοφάνη. "Ετσι έ τήν προσ
πάθεια αυτή τών ακριτών, ή Φιλιππούπολη, αυτό τό προπύργιο τής βορειο
δυτικής Θράκης, δέν έπεσε στά βουργάρικα χέρια. " στε ή κυριαρχία, τών
Βουργάρων στή Θράκη τδν ένατο αιώνα, πού τονίζουν οί Ιστορικοί τους,
είναι πολύ περιωρισ ένη.
"Αν δ Κρού ος πήρε τήν Άδριανούπολη γιά λίγο, τήν έχασε πάλι.
"Οταν Λέων δ Ε ' φάνηκε κοντά στή Μεσέ βρια, ξεθέωσε τούς Βουργά
ρους κα,ί τδν Κρού ο τους τδν έστειλε στο θάνατο. Ό διάδοχός του είρή-
νεψε τότε κέκανε γιά τριάντα χρόνια συνθήκες καί τού δόθηκε ενα έρος
στό λεκανοπέδιο τού Τόντζου άπδ τή αβελτδ ώς τόν Τύρναβο— Σεϊ έν
(Κωνιστα,ντία). Αυτό τό βεβαιώνει ιά στήλη πού χαράχτηκε άπό τούς
Βουργάρους καί την ερ ήνεψε ό Τσέχος Ziresciek κι άλλοι δπως κιό δικός
ας Μ. Άποστολίδης. Μά πριν τελειώσουν τά τριάντα χρόνια οί Βυζαν
τινοί ξαναπήραν πίσω τά έρη τους.1
Στήν όροθετική γρα ή πού χάραξαν οί Βούργαροι καί Βυζαντινοί,
γίνεται τότε ή εγάλη τάφρος ή σούδα έ τδ τούρκικο δνο α Έ ρ κ ε σ ί α
σέ 100— 110 χιλιό ετρα, καί ση ειώνεται στούς γεωγραφικούς χάρτες. Α ρ
χίζοντας άπό τόν Πύργο (Λί νη Μάνδρα) φτάνει στον Ποτα ό Τόντζο κι
άπό κεΐ ώς τόν "Εβρο καί τό Τύρναβο— Σεϊ έν. ’Έ χει πλάτος καί βάθος

1) Βλ. Ά ρ χειο ν Θράκη; τόα. Ι Γ Μ. Άπαστολί&ον.

1) Αύτοΰ Μ. Άποστολίδου σ. 73-74.
Θρακικα ελετή ατα 307

πέντε πόδια καί έσα της πορεί νά κρυφτή σίγουρα αναβάτης κι άλογο. Τό
έργο τό έκα αν οί Βούργαροι οτόν ένατο αιώνα κιάποτελούσε τοριο, πού
αναγνώριζαν οί Βυζαντινοί. Στόν δέκατο αιώνα οί Βούργαροι κατέβηκαν
παρακάτω. Ό φιλόδοξός τους Τσάρος Συ εών, πού άνατράφηκιε στή Βυζαν
τινή αυλή ηγε ονικά καί ήξερε νά ιλή καί νά γράφη Ελληνικά, κ.αί ήταν
φίλος έ πολλούς Βυζαντινούς, σάν άπέιυχαν τά φιλόδοξά του σχέδια νά
γίνη αύτοκράτορας τού Βυζαντίου 1 έ τό θάνατο τού Λέοντα. Σοφού ρί
χτηκε έσα στή Θράκη κιάρχισε τίς δεινές του επιδρο ές καί νίκησε στό
Βουργαρόφυγο2 στά 895 ταύτοκρατορικά στρατεύ ατα καί κοντά στήν Ά γ
χίαλο στά 917 παίρνοντας κιαύτή τήν οχυρή Άδριανούπολη. Οί νίκες του
αυτές βέβαια δέν ήταν κατάχτηση άλλά επιδρο ή σέ χόόρες αντίπαλου
κέχθρού.
" ς που ό Τσι ισκής (969-976) νικ (όντας στά 970 στήν Άρκαδιούπολη
τούς Ρώσους, πού κατέβηκαν καταχτώντας τούς Βουργάρους, τούς έδιωξε κα,ί
ξανάφερε τά όρια τής αυτοκρατορίας καί τής Θράκης πάλι στόν Αί ο. "Έτσι
ξαναπρόσθεσε κιάλλους ΙΙαυλικιάνους έτοικους στή Φιλιππούπολη.
Ό Βασίλειος ό Β ' κατέλυσε τό Βουλγαρικό βασίλειο καί τούς Βουργάρους
τούς έκανε υπηκόους τής αυτοκρατορίας (1019) καί βορεινό σύνορο τής Θρά
κης πάλι έγινε ό Αί ος ώς τούς Κο νηνούς καί Α γγέλους (1081-1204) αζί
έ τήν Περσική. Μά στή δεύτερη ανασύσταση τού Βουλγαρικού βασιλείου
(1186) οί Βούργαροι πάλι κούρσεψαν τή Θράκη, πού δέ πόρεσε ή αυτοκρα
τορία έχοντας ορ ητήριο καί τή Φιλιππούπολη νά τούς ξε ακρύνη. "Ετσι ή
Φιλιππούπολη έπεσε στά χέρια τών Βουργάρων γιά πρώτη φορά — έστω καί
γιά λίγο καιρό — έ τήν υποχώρηση τών Βυζαντινών στρατευ άτων στή
Ροδόπη. Αυτά λένε ό Ν. Χωνιάτης κι Άκροπολΐτης Γ .3.
Στά 1204 ή Θράκη οιράστηκε άπό τούς Φράγκους καί Βουργάρους,
πού άλληλο άχουνταν ποιος νά πάρη τό πλιότερο έρος έχοντας καί τούς Θρα
κοέλληνες συ άχους πότε οί έν — οί ο όδοξοι, πότε οί δέ — οί ετερόδοξοι.
Τότε δ Ρω αιοκτόνος δ Ίω αννίτσης ή Καλογιάννος θεριω ένος κα,τάστρεψε
σύρριζα τίς πολιτείες σφάζοντας και εξανδραποδίζοντας τούς κατοίκους τής
Θράκης κέφτασε ώς τήν Κωνσταντινούπολη — πού τήν είχαν οί Φράγκοι —
νικώντας τό Θεόδωρο Κο νηνό δεσπότη τής ’Ηπείρου, τήν ώρα πού ξεκαθά
ριζε τούς Φράγκους. Μιά επιγραφή ανα νηστική βεβαιώνει πώς οί Βούρ-
γαροι κυριάρχησαν στή Θράκη. 'Ο Βατάτσης δ ως καί Λάσκασης δ Β ' αύ-

1) υστύχη α οτι δεν έγινε, γιατί έτσι ύάφο ιώνονταν οί Βούλγαροι καί τδ
βασίλειό τους όσα στο ελληνικό περιβάλλον έ τη ν επίδρασή τους στούς ο ογενείς ώς
αύτοκράτορες.
2) Αύτοΰ σ. 77 Ά ρ χ . Θρ. τ. Η '.
3) Ά ρ χ ε ΐο ν Θράκης σ. 78 τό . Η '.
308 Π ολυδ. Ιΐαπαχηιστοδούλου

τοκράτορας ξα,ναπήρε τή Θράκη διώχνοντας καί τούς δυο ώς τή βορειοδυτική

Θράκη καί τόν 'Έβρο.
Στον καιρό τών Παλαιολόγων ώς τά 1344 δέν άλλαξαν τά δρια αυτά
καί ή Μαυροθάλασσα καί τά παράλιά της αζί έ τή Φιλιππούπολη παρέ ει-
ναν στο Βυζάντιο. 01 επιδρο ές δ ως δέν έπαυσαν κα,ί κάποτε στά 1322
πήρ,αν τή Φιλιππούπολη γιά τέταρτη φορά τώρα — γιατί τήνε πήραν πέντε
ς)ορές — άπό τό Γεώργιο Τερτερή σά βρέθηκε ανυπεράσπιστη, ά γιά πολύ
λίγον κα,ιρό. Καί στον καιρό Τωσννου τοΰ Παλαιολόγου κάτι πήραν στή
Θράκη οί Βούργαροι γιά νά τόν υποστηρίξουν, στή Ροδόπη δηλ. τήν Ε π α ρ
χία Στενι άχου καί Τζεπαίνη,ν αζί έ τή Φιλιππούπολη.1
Ά π ’ δλ1 αύτά γίνεται φανερό πιά, πώς οί Βυζαντινοί πάντα ώς δρια τής
Θράκης λογάριαζαν τόν Αί ο, δπου είχαν οχυρά καί δυνατά φρούρια άπό
τή Σερ δική ώς τή Μεσέ βρια στή Μαυροθάλασσα, καί προσπαθούσαν νά τά
κρατούν όσο πορούσαν. Ο ί Βούργαροι πάλι άπό τον καιρό πού έγκατα,-
1) Β λ. Γ, Κ άλλια κ α θ η γ. 'Ισ τορ ία ς Έ ι9ν. Π α νεπισ τη ίου,
στάθηκαν στήν Κάτω Μοισία ξεπερνώντας τόν Αί ο άπό τίς ’Ανατολικές
διόδους του (679 - 1019) Κι άπό τίς δυτικές (1186 - 1395) δέν άρκοΰνταν
όνο στή λαφυραγωγία τής δυστυχισ ένης Θράκης καί τήν καταστροφή, ά
επιδίωκαν νά ξαπλώσουν τήν κυριαρχία τους σαύτήν έ συνθήκες, πού οί
Βυζαντινοί νά τούς αναγνωρίζουν κυρίαρχους. Λύτες τίς προσπάθειες τίς
έκα να,ν δ Κορ ησός, δ Κρόδ ος, δ ’ ορ,τάγ καί Βόρις ώς ότου οί Βυζαν
τινοί θελη ατικά παραχώρησαν στά έσα τοΰ ένατου αιώνα τά έρη πού
δ Ώ ορτάγ εΐχε πετύχει νά πάρη έ τήν τριαντάχρονη συνθήκη στά 864.
Αύτά τά έρη παίρνοντας τα τά (ονό ασαν οί Βούργαροι Ζ σ γ ο ρ ά καί τά
περιχαράκωσαν έ τή συνήθειά τους έ εγάλη τάφρο. Ό Τσι ισκής δ ως
στά 970 νικώντας τούς Ρώσσους, όπως είπα ε παραπάνω, ξαναπήρε τό κο
άτι τής Θράκης πού τούς δόθηκε, κέτσι νά πάλι δ Αί ος το παλιό σύνορο
το ΐδιο ώς τά 1186 άπό τά 1019 δηλ. 167 χρόνια, ύστερ’ άπό τήν κατάλυση
τού πρώτου βουργάρικου βασιλείου.
Στό δεύτερό τους βασίλειο (1186 - 1393) οί Βούργαροι ξανάρχισαν
τίς επιδρο ές τους στή Θράκη κόπιασαν τή Ροδόπη, καί σαν έπεσε τό Β υ
ζάντιο (1204) ετά τή άχη τής Κλοκοτνίΐσης (Χασκόβου) στά 1230, πού
νίκησε δ Ά σ έν I I τδ Θεόδωρο Κο νηνό δεσπότη τής ’Ηπείρου, πού σιγύρισε
τούς Φράγκους, κυριάρχησαν σχεδόν σδλη τή Θράκη εξόν άπό τό Βυζάντιο.
Μά ή κυριαρχία τους αυτή δέ βάσταξε πάνω άπό 20 - 25 χρόνια — κα,ί βέ-
βα,ια οί επιδρο ές τού Κρού ου, Συ εών, Σα ουήλ καί Ίω αννίτσα δεν εί

1) Καντοκουζηνοϋ Ίστορ. I, 3Ρ>, 37. Π ε ρ ί της πεντάκις ύπδ τών Βουλγάρων κα-
ταλήψεως τής Φιλιππουπόλεωςγ Μ. Άποστολίδου Π α ρ ά γ ρ . 3 ση . 8, Ή διά τών αΐώ-
νων εθνική τής Θράκης φυσιογνω ία.
Θρακικά ελετή ατα 309

ναι κυριαρχία — γιατί οί Βυζαντινοί δέν έπαυσαν νά παλεύουν καί παλεύον

τας τούς επιδρο είς κατέλυσαν καί τδ πρώτο τους βασίλειο.
"Ετσι ή δλη κυριαρχία τους στή βορειανατολική Θράκη βάσταξε στο
πρώτο τους βασίλειο 150 χρόνια πάνω κάτω, στό δεύτερο στή βορειοδυτική
άλλα, τόσα. ηλ. τό όλο 300 χρόνια τοΰ εσαιωνικού τους βίου έσα στή
Χερσόνησο. Τά υπόλοιπα — τά 167 ήταν υπόδουλοι τών Βυζαντινών — ή
ζωή κάτω άπό τόν Αί ο έ τή λοιπή Θράκη ανήκε στήν Ελληνική αυτοκρα
τορία ώς τήν κατάλυσή της, δηλ. στή Ρ ω α ν ί α (δώθε άπό τόν Αί ο),
όπως τήν έλεγαν τό εσαίωνα οί "Ελληνες, Σλαύοι, "Αραβες, ’Ιταλοί, ενώ ή
Βουργαρία λεγότανε Ζαγορά (πέρα άπό τόν Αί ο).
Άλλα κιαν υπολογιστή κι ό χρόνος τών επιδρο ών τους, πού εξόντωναν
τόν Ελληνισ ό τής Θράκης καί χαλιοΰσαν τή χώρα γιά χρόνος κυριαρχίας,
κυριαρχία τους αυτή δέν ξεπερνά τά 330 χρόνια 1 ενώ ή κυριαρχία τής Θρά
κης άπό τό Ελληνικό Βυζάντιο κράτησε παραπάνω άπό χίλια χρόνια (395 -
1453). « Ή άνά νησις, λέγει ό Μ. Άποστολίδης, τής δλης Θράκης ώς
χώρας 'Ελληνικής δέν άπεσβέσθη παρά τοΐς εταγενεστέροις Βυζαντί.νοις
χρονικοΐς καί χρονογράφοις καί διετηρήθη δέ έχρι σή ερον καί παρ’ αύ-
τοΐς τοΐς περί τόν Αί ον οίκοΰσι Βουλγάροις».-
Ά π ’ δσα είπα ε φαίνεται καθαρά ή χρονική έκταση τής Βουργαρικής
κυριαρχίας στή Θράκη, πού τώρα τρίτη φορά άπό τά 1878 τό βουργαρικό
βασίλειο τήν διεκδικεΐ ολόκληρη σά βουργαρική, γιατί λένε οί καλοί ας
γειτόνοι πώς έχουν ιστορικά δικαιώ ατα πάνω της.

Ο Ι Β Ο Τ Λ Γ Α Ρ Ο Ι Κ Α Ι Η Θ ΡΑ Κ Η

Ο ί Βούλγαροι έγκαθιδρύθησαν στή Μοισία στά 679 .Χ. έπί τοΰ Π α -

γωνάτου α,ύτοκράτορα τοΰ Βυζαντίου. Οί Βούλγαροι ήταν έθνος Ταταρικό
καί κα,τέβηκε άπό τό Βόλγα.
Στήν αρχή έγκατεστάθηκαν στή ση ερινή Αοβρουτζά, στά παράλια τοΰ
Εύξείνου Πόντου καί είχαν τά εξής έθι α: Οί Βούλγαροι έπαιρναν πολλές
γυναίκες κα,ί προίκα. Ο ί δέ ηγε όνες τους είχαν ολόκληρο χαρέ ι. Φορού
σαν πλατείες περισκελίδες καί οί γυναίκες σκέπαζαν τό πρόσωπό τους. Κού
ρευαν οί άνδρες τό κεφάλι σύρριζα καί τό σκέπαζαν έ σαρίκι.
Ο ί Βυζαντινοί ιστορικοί, ξεχώριζαν τούς Σλάβους άπό τούς Βουλγά
ρους σέ δυό διαφορετικά έθνη. Στό βίο τοΰ Ά γιου η ητρίου κατά τόν

1) Έ δώ πη οαθετού ε 11 τών επιδρο ών Κροΰ ου, 4 τοΰ Σα ουήλ καί 10 τοΰ

ιίεριω ,ένου Καλογιάκου ή Σκυλόγιακου καί τοΰ Βορίλα.
2) Βλ. Μ. Άποστολίδου Ά ρ χ . Θράκης τό . Η ' Ρω ανία— Ζαγορά καί τά τής
Θράκης όρια σ. 03 - 82,
310 Π ολυδ. Π απαχρίστοδούλου

8ον αιώνα διαβάζου ε, δτι ό ηγε όνας τών Βουλγάρων εταξύ τών συ βού
λων του εΐχε καί άνδρες πού ήξεραν Ελληνικά, Βουλγαρικά καί Σλαυϊκά.
Καί ό παλιός Ρώσ'σος συγγραφέας Νέστωρ ξεχωρίζοντας τούς Βουλγά
ρους άπο τούς Σλάβους συγκαταλέγει αυτούς πρός τούς Χαζάρους, Μαγιά-
ρους καί Άβάρους λέγοντας: «"Οταν τό έθνος τών Σλοβένων ζούσε κοντά
στόν "Ιστρο, ήρθαν άπό τή Σκυθία, δηλ. άπό τή χώρα τών Χαζάρων, οί
Βούλγαροι καί έγκατεστάθηκαν κατά ήκος τοΰ "Ιατρού καί τυραννούσαν
τούς Σλοβένους».
Αυτή ή άποκατάστασίς τους έπί τοΰ ήγε όνος των Άσπαρούχ ανά εσα
στον "Ιστρο καί τόν Αί ο πρόσθεισε έναν άκόι α Επικίνδυνο εχθρό στό Βυ
ζαντινό Κράτος. "Ετσι χάθηκε ή Μοτσία γιά πάντα. Γ ιά νά σώση τή Θράκη
αναγκάσθηκε ό αύτοκράτορας σέ κάποια συνθήκη πρός τούς Βουλγάρους
νά τούς πληρώνη φόρο καί ν ’ άνα,καλέση τίς αξιώσεις του γιά τή Μοισία.
Γιά τούτο ή απειλού ενη Θράκη προήχθη σ’ επαρχία (θέ α) κα,ί (οργανώ
θηκε σέ ιδιαίτερη στρατιωτική διοίκηση.
Ή ιστορία τών Βουλγάρων άπό τήν ετανάστευσή τους στή Μοισία έως
ιόν καιρό πού γίναν χριστιανοί (679 - 864) αποτελεί ία σειρά άπό αι α
τηρούς αγώνες, πού είναι γνωστοί άπό αρτυρίες τών Βυζαντινών καί τών
Φράγκων. Ό Αύτοκράτορας ’Ιουστινιανός δ Ρινότ ητος, δ τελευταίος άπό
τήν δυναστεία τού Ηρακλείου, άρνήθηκε τόν φόρο. Ό Άσπαρούχ έξε άνη
καί έπήλθε κατά τού αύτοκράτορος άλλά ήττήθη. Ό διάδοχός του Τερβέλης
(700 - 720) συνε άχησε έ τόν ’Ιουστινιανό κ’ έβοήθησε τόν έκπτωτο «ύτο-
κράτορα ν ’ άνακτήση τό θρόνο του. IV αυτό δ ’Ιουστινιανός τούδωκε πολλά
δώρα οπως καί τόν τίτλο τού Καίσαρα.
"Οταν ανέβηκε στό Βυζαντινό θρόνο στά 741 - 771 ό γυιός τού Λέον-
τος τού Ίσαύρου Κωνσταντίνος ό Κοπρώνυ ος, έπολέ ησε πεισ ατικά τούς
Βουλγάρους σ’ οκτώ εγάλες νικηφόρους εκστρατείες. Στήν τελευταία εκ
στρατεία του 775 δ πονηρός ήγε ών τών Βουλγάρων Κερίγος έδήλωσε πρός
τόν αύτοκράτορα, δτι επιθυ ούσε κρυφά νά εγκατάλειψη τό κράτος του καί
νά καταφυγή σ’ αύτόν, κα,ί τού ζητούσε έ πιστευτικά σέ ποιά πρόσωπα νά
έ πιστευθή τό σχέδιό του. Ό αύτοκράτορας ή εννοώντας τό δόλο του άνε-
κοίνωσε σ’ αύτόν τά ονό ατα τών βουλγάρων, πού ήταν κρυφά φίλοι τών
έλλήνων. Ό Κερίγος τούς έπι,ασε δλους καί τούς σκότωσε. 'Ο Κωνσταντί
νος φυσικά λυπήθηκε πολύ, άλλ’ έν τώ εταξύ «πέθανε χωρίς νά κά η τί
ποτα καί τόν διεδέχθη ό Λέων δ ’ οπότε κατέφυγε σ’ αύτόν ό πονηρός
Βούλγαρος ηγε όνας καί βαφτίστηκε στήν Κωνσταντινοΐ'παλη καί πήρε γυ
ναίκα άπό τήν αύτοκρατορική οικογένεια καί άναγορεΰθηκε καί πατρίκιος.
Ό διάδοχός του Κάρδα ος ανανέωσε τόν αγώνα καί τέσσαρες φορές νίκη
Θρακικά ελετή ατα 311

σε τούς στρατούς τών Βυζαντινών και τούς ανάγκασε νά του πληρώνουν

φόρο.
Στά 802 ανέβηκε στό "θρόνο δ φοβερώτερος και ισχυρότερος τών Βουλ
γάρων ηγε όνων ό ω ότατος Κροΰ ος. 'Ο Κρού ος υπέταξε και άλλα έ
ρη καί έφθασε ώς τήν Κωνσταντινούπολη. Έ πί Νικηφόρου οί Βούλγαροι
ε φανίσθηκαν στις χώρες τοΰ Στρυ ώνος καί ετά φοβερή σφαγή κατέλα
βαν τή Σόφια πού τήν είχαν ώς τότε οί 'Έλληνες. Εΐναι γνωστή ή καταστρο
φή τού Νικηφόρου καί ή κατάληψη απείρων πόλεων καί ή ε φάνιση τού
Κρού ου προ τών τειχών τής Κωνσταντινουπόλεως. "Εκα ε τά τρο ερότε
ρα κακά στήν χώρα καί τέλος άντιληφθείς δτι δεν πορούσε νά πάρη τήν
Κων)πολη, έφυγε λεηλατώντας τή Θράκη καί παίρνοντας άπειρους αίχ α-
λώτους. ’Αλλά στά 814 νικήθηκε άπό τόν Λέοντα τόν ’Αρ ένιο στή Μεση
βρία. Ή σφαγή τών βουλγάρων τούς άφήκε βαριά ίχνη, έως δτου αιφνί
δια πέθανε κι δ Κρού ος, δποος ό Άτίλας, καί γλύτωσε προς καιρό τό Βυ
ζαντινό κράτος. 'Ό τα ν τό θρόνο κατείχε δ Βόρις (852 - 88,8) έγιναν οί Βούλ
γαροι Χριστιανοί. Τότε ό Κύριλλος καί ό Μεθόδιος τούς ετάφρασαν τά ιε
ρά βιβλία καί τούς δη ιούργησαν τό άλφάβητό τους. Ό διάδοχός του Συ ε
ών πού εγάλωσε στή βυζαντινή αύλή εΐναι ό σπουδαιότερος ηγε όνας τών
Βουλγάρων. Μέ εγάλα πολε ικά κατορθώ ατα δοξάσθηκε καί έφερε τό
Βυζαντινό κράτος σέ άπόγνωση. Είχε συλλάβει τόνειρο νά γίνη αύτοκράτο-
ρας τοΰ Βυζαντίου καί νά ίδρυση έπί τών ερειπίων τής οναρχίας τού Με
γάλου Κωνσταντίνου ιά νέα αυτοκρατορία, άφού (ονο άσθηκε ό ίδιος αύ-
τοκράτορας καί ίδρυσε καί Πατριαρχείο Βουλγαρικό. Είκοσι χρόνια πολέ
ησε τούς Βυζαντινούς καί δ Λέων ό φιλόσοφος γιά νά τόν άποκρούση άναγ-
κάσθηκε νά καλέση σέ βοήθεια τούς Μαγυάρους. Μεγάλες καταστροφές ύ-
πέστη τό Βυζάντιον καί τό κράτος τού Συ εών εφθασε ώς τό Ίόνιο πέλαγος,
στον Καλα άν καί στον 'Όλυ πο κί ώς τήν Τρνσυλβανία. Ευτυχώς δ διά
δοχός του δέν ήτο πολε ικός καί τό κράτος του ξέπεσε, άλλά οί Βυζαντινοί
τού άνεγνώρισαν πολλά προνό οια καί τίτλους.
Ά πό τόν Νικηφόρο Φωκά αρχίζει νά καλυτερεύη ή θέση τού Βυζαν
τίου. Μέ τή συ αχία τών Ρώσων τούς ύπέταξεν δ Φωκάς, άλλά φοβηθείς
τή γειτονιά τού εγάλου λαού, προτί ησε νά φιλιωθή έ τούς Βουλγάρους,
πού έν τω εταξύ κατελήφθησαν άπό τούς Ρώσσους. Καί ό Τσι ισκής γιά
νά διώξη τούς Ρώσσους έκα ε εκστρατεία καί άνάγκασε αυτούς νά κενώσουν
τή Βουλγαρία, πού τήν κατέλαβε τώρα ό Τσι ισκής. Έ τ σ ι ύπετάγησαν σ,τούς
Έλληνες οί Βούλγαροι. Μέ τό θάνατο δ ως τού Τσι ισκή επαναστάσεις έ-
κλόνισαν τό Βυζαντινόν κράτος καί οί Βούλγαροι επαναστατούν έ τόν Σ α
ουήλ. 'Η Θράκη ύπέστη πάλι λεηλασίες φοβερές καί αυτή ή Θεσσαλία ε
ρη ώθηκε οός που δ Βασίλειος δ Βουλγαροκτόνος άνέστειλε τίς προόδους
των καί τούς έτι ώρησε γιά τις άγριότητές τους. 'Ό τα ν στά 1204 τό Βυ
312 Π ολυδ. ΙΙαπαχριστοδονλον

ζαντινό κράτος ύπέκυψε στούς Φ ραγκούς, οί Λατίνοι άνεγνώρισαν ανεξάρ

τητον Βουλγαρικόν κράτος καί οί Βούλγαροι προσεχώρησαν στήν Παπική
Εκκλησία. Τότε ε φανίσθηκε δ Καλογιάννης ή Σκυλογιάννης, πού έκα ε
εγάλα κακά στό Βυζαντινό κράτος καί τό Ελληνικό έθνος.
Στό διάστη α τούτο, τό κράτος τών Βουλγάρων ετετόπιζε τά σύνορά
του, πότε ώς τό Άδριατικό πέλαγος, πότε ώς τόν "Ολυ πο, πότε ώς τήν
Κων)πολη. Ό Ελληνισ ός ύφίστατο τά πάνδεινα καί ή Θράκη ερη ώνονταν
συνεχώς. Πάντως ό ως οί Βούλγαροι άρχισαν νά παρακ άζουν καί τώρα
ανυψώνονταν άλλος λαός, οί Σέρβοι, πού επωφελού ενοι τήν αδυνα ία καί
τά αλώ ατα τής Βυζαντινής αυλής ίδρυσαν εγάλο κράτος έπί τής βασι
λείας τού Στεφ. ουσάν (1331 - 1355) πού έγινε πρώτη δύνα η στήν Χερ
σόνησο τού Αί ου.
Αυτοί, δταν ήρθαν οί Τούρκοι, άντέστησαν περισσότερο, ενώ οί Βούλ
γαροι υποτάχθηκαν, καί ό Σισ άν κατέθηκε στά πόδια τού Σουλτάνου τό
στέ α του, ό δέ γυιός του ’Αλέξανδρος έξώ οσε. Αυτός είναι ό Βουλγαρι
κός λαός καί έ τέτοιες συνθήκες εγκαταστάθηκε κληρονό ος τών χωρών
αυτών, καί απαιτητής τών άλλων άκό α. Ό ελληνισ ός βρίσκεται σέ διαρ
κή σύγκρουση αζί τους. Ή Θράκη άλιστα, ή εγάλη αυτή χώρα πού ανέ
πτυξε ένα Ελληνικό πολιτισ ό, βρίσκεται σή ερα κατά τά 2)3 στά χέρια
τους. ’Ε είς δέν έπήρα ε παρά ένα κο ατάκι Θρακικής γής, δπου έχου ε
συ ιιαζευτή άπό δλη τήν άλλη Θράκη. Οί Βούλγαροι έξεδίωξαν άπό τήν
πλούσια βορεινή Θράκη δλο τόν 'Ελληνισ ό τής Ά ν. Ρω υλίας, δπου ανθού
σε ώς τά 1906, έσα σέ κοινότητες πολιτισ ένες. Ή Φιλιππούπολη τό δια
άντι αυτό ετωνο άσθηκε ΙΙλόβδιφ καί διώχτηκε ό θαλερώτατος Ελληνι
κός λαός. Ή Στενί αχος, ή Βάρνα, ό Π ύργος, ή Άγχίαλος, ή Μεση βρία, ή
Σιοζούπολη, ό Βασιλικός, ή Άγαθούπολη, τό Καβακλή καί άλλες πόλεις —
άκροπόλεις νά πώ τοΰ ανθηρού ελληνισ ού — σή ερα είναι Βουλγαρικές
πόλεις, που οί,ρονται καί κλαΐν τά. περασ ένα. Τήν άρπαγήν αυτή τής Ά ν.
Ρω υλίας τήν δεχτήκα ε καί περιωρίσα ε τόν Ελληνισ ό τής όλης Θράκης
έσα σ,τά ικρά δρια τής υτ. Θράκης, δπου ώς τά σή ερα ανθηρές πόλεις καί
κω οπόλεις χαίρονται τή χαρά τής ελεύθερης ζωής καί εργασίας. Καί ό ως
αυτό τό ελισσώνα, πού έσφυζε έσα του σάν σέ κυψέλη ή ζωή του Θρακικού
λαού, τόν επιθυ ούσαν έ βουλι ικό άτι καί άρπαχτικό γιά νά τόν προσκολ-
λήσουν στό εγάλο έρος τής Θράκης έ τό πρόσχη α δτι θέλουν θάλασσα
καί στό Αιγαίο. Άλλά πότε υπήρξαν στό Αιγαίο οί Βούλγαροι; Τότε θά έ
πρεπε καί ε είς νά τούς ζητού ε έξοδο στή Μαύρη θάλασσα, στή Βάρνα,
στήν Άγχίαλο δπου ανθούσε ό Ελληνισ ός, δπου αιώνες τρυγούσε τόν πλού
σιο θησαυρό της έ τό ψάρε α τής λακέρδας καί τών σκο πριών, δηλ. έ ιά
επική ψαρική, πού τόσο ιοραία τήν περιέγραψε στό Αρχείο Θράκης δ ’Ανα
γνώστης Παρασκευόπουλος ιατρός Άγχιαλίτης. έ θέλουν νά. άς αφήσου ν
 Θρακικά ελετή ατα 313

ήσυχους καί νά ζήσου ε σάν καλοί γείτονοι και νά κυττάξου ε τή φτώχεια

ας. Αιωνίως ξαναταράσουν τά ήσυχα νερά καί Ότι θολώνουν έ τίς αθερά
πευτες απαιτήσεις τους τήν ειρηνική συ βίωσή ας. Καί τώρα ώρθω ένοι
κι αρ ατω ένοι προβάλλουν τίς αυτές αξιώσεις τους, άφου χάλασαν τον Ε λ
ληνισ ό τής υτ. Θράκης καί Ά ν. Μακεδονίας τώρα πού ή φτωχή Ελλάδα
ας χτυπήθηκε έ τήν εγάλη φασιστική ’Ιταλία, καί τριά ισυ χρόνια τυραν-
νήθηκε άπό τήν επονείδιστη ισαρή Γερ ανία.

Ο Ε Λ Λ Η Ν ΙΣΜ Ο Σ Σ Τ Η Θ ΡΑ Κ Η Ο Π Σ
ΤΟ Ν ΕΙ ΑΝ Ο Ι Π Ε Ρ ΙΗ Γ Η Τ Ε Σ Σ ΤΑ Χ Ρ Ο Ν ΙΑ Τ Η Σ ΟΤ ΑΕΙ ΑΣ

Στούς αύρους αιώνες τής δουλείας, καί άλιστα στόν Ι Σ Τ ', Ι Ζ ', Ι Η ',
πού ό 'Ελληνισ ός περνούσε τόσο δύσκολα, πολλοί περιηγητές ξένοι, ’Ά γ
γλοι , Σουηδοί, Γάλλοι, Αυστριακοί, πηγαίνοντας στήν Κωνσταντινούπολη καί
γυρίζοντας, περνούσαν έσ’ άπό τή Θράκη. Στά ση ειώ ατα τους ση είω
ναν τί έβλεπαν στό πέρασ ά τους ακό α καί τίς εντυπώσεις τους. Σέ τέ
τοια οδοιπορικά καί περιηγητικά χρεωστού ε ερικές φτωχές ά αξιόλογες
πληροφορίες πού έχου ε γιά. τή Θράκη έσα στά αύρα καί σκοτεινά αυτά
χρόνια τής δουλείας καί πού άς ρίχνουν λίγο φως νά δού ε κα ιά πτυχή
τής βασανισ ένης ζωής τού θρακικού ελληνισ ού’.

1) Τέτοιοι περιηγητές εΐναι πολλοί : α) ‘Ο Κ απουτσίνος R obert de Dreux,

Voyage en Turquie et en Grece (1669) έκδ. P ern o t H ubert, Paris 1925 καί 6 ίε-
ρεύς τοΰ Γάλλου Πρέσβεως De la H aye-V entolet, στά 1666 (Θρακικά τ. Α' σ . 106 κ.έξ).
β ) ό B ertrundon de la Broquiere 1443 (Θρακικά τ. Α' σ. 116 κ .έξ .), γ ) Γουλιέλ ος
Ίώ σηπος Grelot 1680 (θρακικά τ.Α 'σ .3 2 6 κ .έ ξ .), δ) R obert W alsh (1772-1852) (θρα
κικά τ. ' σ. 57 κ .έξ.), ε) Michel E nem an 1709 -1 7 4 6 (θρακικά τ. ' σ. 64 κ .έξ.),
στ) Παύλος Ζα τζόγλου 1746 (θρακικά τ.ε ' σ. 65-67 κ .έξ.), ζ) Έ β λ ιγιά Τσελε πής
1 610-1679 (θρακικά τ. ' σ. 118, Ε ' σ. 179, θ ' σ. 23, Ζ ' σ. 153), η) S truve 1822
(Θρακικά τ. IB ' σ. 2 4 9 -2 5 2 ), 0) George Kappel 1831 (Θρακικά IB ' σ. 252-254),
ι) Μαρκήσιος Torcy 1 706-13 (θρακικά τ. IB ' σ. 259), ια) I. Barron de T o tt 1733-
1793 (Θρακικά τ. IB' σ, σ. 2 6 0 ), ιβ) Viqucsne 1828 (Θρακικά IB σ. 263), G. F .
A b bo tt 1674-1681 Θρακικά τ. ΙΣ Τ σ. 65 κ .έξ.), ιδ) A. Viquesnel (Θρακικά τ. ΙΣΤ
σ. 409 κ .έξ.), ιε) A brahan Damon (θρακικά τ. ΙΕ σ. 163 κ .έξ .), ιστ) A dam W cnner
17 at., ιζ) H einrich R antzoven 17 αι., ιη) Ά βδ ου λά χ Χ α τζή Κάλφας 17ον at., ιθ)
R aul Taffernern 1665, κ) Riccaut, 1665, κα) K onte de Marsigli 1 669 -1 7 0 0 , κβ)
P aul Lucas 1707, κγ) Vicomte do Marcelle 1840 (Ά ρ χ εΐο ν Θράκης τ. Σ Τ σ. 148
κ .έ ξ .), κδ) Κό ης de Ga}des 1 6 7 2 -1 7 6 5 , κε) R obert Pococke 1740 (Ά ρ χ εΐο ν Θράκης
τ. Ε σ. 271 κ.έξ. κστ) L ady Mary W ortley M ontague, L ettres sur la Turquie, κ ζ)
John Covel 1675, κη) S. Lusignan (Κοσ οπολίτου) : L etter to Fordyce London
1788 (τ. Τ σ. 9 4 -9 6 ), κθ) Struve H ietory of The E m bassy from Petesburg to
Con)ple 1793, λ) PouqueviU e: Voyage 1798-1801, λα) IT. Bearbron 1819, λβ)
Captain Adolfus Slade 1829, λγ) C aptain Charles Colaiile Fraukland 1829, λδ)
George Keppel 1831, >ε) M von Tietz (δλοι αύτοί θρακικά τ. ΤΙ1 σ. 324 κ.έξ.), λστ)
A lbert D um ont 1868 ανα νήσεις άπο τήν Ρου ελίαν (Ά ρ χ . Θρ. Θησ. τ. I σ. 28 1 -3 0 2 ).
314 Π ολυδ. Π απαχριστοδοΰλου

Ό Έβλιγιά Τσελε πή, Τούρκος οδοιπόρος πού γεννήθηκε στά 1610 και
πέθανε στά 1689'. Ταξίδεψε στήν Κρι αία, σδλη τήν ’Ανατολή, τό ’Ιράκ, τή
α ασκό, τά 'Ιεροσόλυ α, τήν ’Αραβία καί τήν Αίγυπτο ώς τή Νουβία καί
έ ξεχωριστή αποστολή ώς τήν Περσία. Στον καιρό τοΰ Μεχ έτ ' (1642
— 1963) ταξίδεψε στή Ρω υλία, στις χώρες τής Ρου ανίας, Σερβίας, Βουρ-
γαρίας, 'Ελλάδος ώς καί στήν Κρήτη καί κατόπι «ποσπάσθηκε σέ διάφορες
πρεσβείες καί σέ διπλω ατικές αποστολές του Σουλτάνου καί περιηγήθηκε
τό πλιότερο τής Ευρώπης, Αυστρίας, Ουγγαρίας, 'Ολλανδίας, ανίας, Σου
ηδίας, Πολωνίας, Ρωσίας. Τά ταξίδια του βάσταξαν σαράντα χρόνια καί
τίς εντυπώσεις του τίς περιγράφει στό εγάλο του σύγγρα α άπό δέκα τό
ους. Οι έξ άπ’ αυτούς δη οσιεύτηκαν πρώτα καί κατόπι καί άλλοι 4. Εαυ
τούς έσα περιγράφει έ ζωηρά χρώ ατα καί λεπτο έρειες κάθε τι πού εί
δε κι ακούσε στις πολυετείς περιηγήσεις του σαύτές τίς χώρες καί νό ισε α
ξιοση είωτο άπό κοινωνική, θρησκευτική, αρχαιολογική, ιστορική, γλωσσι
κή, στατιστική, επιγραφική κλπ. άποψη έ γλώσσα σαφή κι απλή τής επο
χής του. Μέσα στις περιηγήσεις περιέλαβε καί τή Θράκη, στά 1078 εγίρας
δηλ. στά 1667 .Χ. Ζοογραφίζει έ περιγραφές ακρές τήν Άδριανούπολη2,
περιγράφει τό φρούριο «άνω ιδυ ότειχο» τάξιυθέατα τοΰ ιδυ οτείχου,
προσθέτοντας δτι στά πέλια καί στούς κήπους τους ώρι άζει τό αύρο στα-
φύλι εύγευστο καί εύχυ ο. Π εριγράφει τό φρούριο τών παλαιών Φερρών,
τό φρούριο τής Σηλυβρίας, τάρχαΐο φρούριο τής Τυρολόης, τό Λουλέ-
πουργκάζ (Άρκαδιούπολη) καί τόσα άλλα έρη. Οι περιγραφές του γύρω
πάντοτε στούς πιστούς καί τά τζα ιά τους, τά σχολειά καί τά φτωχοκο εία
καί νοσοκο εία τους. Γιά τούς φτωχούς γκιαούρηδες (τόν φακίρ φουκαρά
λαό) πολύ λίγα αναφέρει έ περιφρόνηση. Γενικά ό αναγνώστης νιώθει πό
σο βαρειά ήταν ή θέση τοΰ Ελληνισ ού στή αύρη αυτή περίοδο τής δου
λείας του.
Ό Καπουτσίνος R O B E R T DE DRETJX3, (στά 1666), λέγει ό Στίλπ.
Κυριακίδης, έσα στή φτώχεια ειδήσεων, πού έχου ε γιά τά σκοτεινά χρόνια
τής τουρκοκρατίας είναι πολύτι ος γιά τίς πληροφορίες του. έ άς λέγει
βέβαια καί πολύ σπουδαία πρά ατα, γιατί περαστικός δπως ήταν, δέν είχε,
δπως δλοι τόν καιρό νά έξετάση έ προσοχή τόν τύπο ας καί νά δώση όλά-
καιρη τήν εικόνα του. Περνώντας γ ι’ άλλες δουλειές συνήθους οί περιηγη
τές καί τό πλειότερο έ διπλω ατικές αποστολές, στό δρό ο τους πάνω ση
είωναν δ,τι έβλεπαν, δ,τι τούς έκανε κάποια εντύπωση. Γιαύτό καί οί πλη
1) Βλ. Θρακικά τ. ' σ. 118, Β' σ. 169, Θ ' σ. 23, Ζ' 153.
2) Π εριγραφή Άδριανουπόλεω ς βλέπε Θρακικά τό ,. Β ' ’Ιγνατίου Σαραφογλου
ο. 66-82 καί Κυρίλλου Σ Τ ' Άδριανουπολίτου σ. 83-86 καί ετάφραση Από τόν E vliija
σίτά Θρακικά τό . ΙΕ ' σ. 1-54.
3) Βλ. Θρακικά τ. Α ' σ. 106α Στίλπ. Κυριακίδυυ καί Έ λ. Βουοαζέλη δ βίος τοΰ
Ελληνικού λαού κατά τήν Τουρκοκρατίαν 1939 σ. 174 κ. έξ.
Θ ρακικά ελετή ατα 315

ροφορίες τους δέν είναι συστη ατικές κα'ι πολλές φορές δχι και πολύ σω
στές. έ ση ειώνουν καλά τι άκούν, ούτε τά ονό ατα, πού τά παρα ορφώ
νουν ή παρεξηγούν καί ο,τι τούς πληροφορούν είναι, εύπιστοι στις αφηγή
σεις τών ντόπιων, πού πάντα δέν τούς λένε τήν αλήθεια, καί τερατολογούν
καί οναχοί τους. Μδλ’ αυτά κοντά στό τίποτε οί πληροφορίες πού βρίσκου
ε στά ταξιδιωτικά τους βιβλία είναι κάτι τι, όχι βέβαια ανεξέταστες αλλά
έ προσοχή καί κάποια κριτική.
Οί πληροφορίες συνήθως τών περιηγητών ή ταξιδιωτών σχετίζονται έ
τούς τόπους πού βρίσκονται πάνω στό δρό ο τού ταξιδιού τους, δταν πάνε
λ.χ. στήν Κωνσταντινούπολη. Γιά τή Θράκη δυό εγάλοι δρό οι υπάρχουν,
πού οδηγούν άπό τήν Εύρώπη στήν Πόλη. Ό ένας άπό τήν Έγνατία, δηλ.
άπό τό υρράχιο - Θεσσαλονίκη - Κωνσταντινούπολη έσ’ άπό τή Θράκη,
κι ό άλλος άπό τήν Άδριανούπολη. Καί το')ρ’ άκό α αυτούς τούς δυό δρό
ους ακολουθούν τά ταξίδια. "Εναν άπ’ αυτούς τούς δρό ους ακολούθησε ό
Γάλλος πρεσβευτής στά 1669 Ι)Ε LA Η Α ΤΕ: - V A N TETET πηγαίνοντας
άπό τήν Κων)πολη στή Αάρισσα, οπου βρίσκονταν ό Σουλτάνος. Πήγαινε
6 πρεσβευτής νά ταχτοποιήση ερικές γαλλικές υποθέσεις, σχετικές έ τά
προνό ια τών ξένων στήν Τουρκία καί έσα στή συνοδεία του εΐχε καί τόν
πνευ ατικό τής πρεσβείας, ένα συγγενή του καπουτσίνο τόν R O D E R T DE
D R E U X 1, πού καθώς ήταν φιλοπερίεργος βρήκε ευκαιρία νά ταξιδέψη καί
σάλλα έρη τής Τουρκίας έκτος άπό τήν Κων)πολη. Συνώδεψε τόν πρε
σβευτή καί στήν Άδριανούπολη. Βέβαια 6 Ι)Ε DRET7X δέν ανήκει στήν
τάξη τών εγάλων περιηγητών, δπως είναι ό B E L O N P IE R R E , (LES
O B S E R V A T IO N S DE P L U S IE liS SIN G U LA R TTES ET CH O SES
M EM ORABLES T R O U V E E S EN GEECE. ASIE, JU D EE, E G T P T E ,
ARAB IE. Έ κ δ. A ' P A R IS 1555 καί B E 1568 καί Έλ. Βουραζέλη, δ
βίος τού Έλλ. λαού σ. 215 - 268), καί άλλοι. 'Ό ω ς είναι περίεργος καί φιλο
αθής καί προσεχτικός καί πολύ ένδιαφέρεται γιά τ’ αρχαία καί δπου τ’ άπαν-
τήση, δέν αφήνει νά τού διαφύγουν2. Ένδιαφέρεται γιά τήν σύγχρονη κατά
σταση τών κατοίκων καί άς δίνει καί γιαύτή χρήσι ες πληροφορίες. Έτσι
άς περιγράφει τήν Άδριανούπολη, τήν Κων)πολη, τά ιστορικά της νη
εία καί τά σαράγια της, τή Χαλκηδόνα, τό Βόσπορο καί ιλεί γιά δλες τίς
πόλεις πού συναντά άπό τή Σηλυβρία ώς τήν Καβάλλα. Γιά τή Θράκη οί
πληροφορίες του έχουν αρκετή ση ασία, γιατί άς δίνουν όχι ονάχα τή γε
νική εικόνα τής χώρας, ά καί. ερικές αρκετά ση αντικές πληροφορίες γιά
πόλεις, πού καί σή ερα εύη εροΰν καί ακ άζουν, καθώς καί γι’ ά'λλες έρη
ες πιά κι ακατοίκητες.

1) Βλ. Ε. Βουραζέλη. Ό βίος του Έλληιν. λαού '/ λπ . rr. 158 καί 175.
2 ) Α ύτοΰ σ. 10G.
316 Π ολυδ. Π απαχριστοδούλου

Π ερνώντας τούς Τσεκ ετζέδες, τή Σηλυβρία δπου έπεσκέφθηκε ορθό

δοξο εκκλησία, πού είχε λείψανα άγιου και. τόν έλάτρευαν πολύ και τή Ραι-
δεστό (R O D O S T O ), πόλη ωραία και έ πορι.κώτατη, πού συγκοινωνούσε
κανονικό έ τήν Πόλη — και φαίνεται πώς και τότε είχαν ση αντική έ, ποι-
ρική κίνηση — πέντε ολόκληρες έρες περπατούν τόν 'Έβρο χωρίς νά βρουν
κα ιά ση αντική πόλη, παρά όνο πεδιάδες έ άφθονο κυνήγι, πράγ α πού
αρτυρά πόσο έρη ος ήταν ό τόπος. Περνούν τόν 'Έβρο, φτάνουν στή Β ή
ρα (Φέρρες), επισκέπτονται τό τζα ί, πού είναι ιά άπό τις ό ορφες εκκλη
σίες πού έχου ε καί πού τήν περιέγραψε ό κ. Ά ν. Όρλάνδος1. Ά πό κεΐ πά
νε καί στή Μάκρη καί Γκιου ουλτζίνα (G T M U R Z IN A ).
Ό περιηγητής άς ιλεΐ γιά τό Περιθώρι (P E R IT O R T ), τή Μπου-
ρού. Ή πολιτεία αυτή καί τότε ακό α, συνεχίζει ό Κυριακίδης, οπως καί στά
χρόνια τού B E L O N είχε κατοίκους, ελεεινούς δ ως κι αξιοδάκρυτους, πού
θυ οΰνταν τό παλιότερό της όνο α Περιθώρι δηλ. Περιθεώριον καί βεβαι
ώνει τήν παράδοση τού ])Ε DRKUX πού ιλεΐ γιά τίς αιτίες τής δυστυχίας
τών κατοίκων πού δεινοπαΟούσαν άπό επιδρο ές τών πειρατών.
«Τήν πρώτη έρα τού ταξιδιού ας φτάσα ε — αρχίζει ό Τ)Ε D R EU X ,
— στό Τοπτσιλάρ, δπου βρήκα ε καλό καί φτηνό κρασί, κέπειδή θέλα ε νά
εξακολουθήσου ε τό δρό ο ας καί τή νύχτα, πήρα ε αζί ας ενα Χα
τζή»2. Ξεχωριστή προσοχή δείχνει στά θρησκευτικά στοιχεία τής Θράκης·
είναι δέ ώφελι ώτατες οι παρατηρήσεις του γιά τίς πόλεις τής Βορ. Ελλά
δος, πού τις πέρασε στό ταξίδι του γιά τή Λάρισα.
'Έ νας άλλος ό DE B E R T R A N D O N DE LA B R O G U IE R E (V O
YAGE r>’ o t j t r e m e r e t r e t o u r d e J e r u s a l e m e n F r a n
ce κλπ. 1.432)3 διέσχισε τή Θράκη καί άς δίνει ενδιαφέρουσα περι
γραφή γιά τήν κατάσταση στις πόλεις πού πέρασε. Τό χειρόγραφό του σώ
ζεται στή βιβλιοθήκη τών ουκών τής Βουργουνδίας. ιηγείται λοιπόν
πώς έφυγε άπό τήν ξακουσ ένη Πόλη στις 23 τού Γεννάρη 1433 έ τή
συντροφιά τού Βενέδικτου Ντε Φουρλίνο, πρεσβευτή τού ούκα τού Μιλά
νου στήν Τουρκία. Μαζί του ήταν κένας ευπατρίδης ό ZEHAN V IS C O Ν
Τ Ε , πού κι αυτός υπηρετούσε τό δούκα τού Μιλάνου. Μιλεΐ γιά τά ’Ά θυρα
(A T H T R A ), άλλοτε καλή πολιτεία, πού οί Τούρκοι τήν κατέστρεψαν κι
αυτήν όλότελα, αν κείχαν ένα πολύ οχυρό πέρασ α, γιατί ή θάλασσα προχω
ρεί στήν ξηρά... Στήν πολιτεία αυτή ακό α ένουν 'Έλληνες προσθέτει. Ά
πό κεΐ πηγαίνει στή S A L U B R IE (Σηλυβρία) πού είναι τού αύτοκράτορα

1) Θρακικά τό ος Λ' Ό ρλάνδος Ά ν . Τά Β υζαντινά νη εία της Βήρας.

2) Χατζήδες ήταν άν&ρωτοι ,τοΰ κουβαλούσαν ενα φανάρι γιά νά φωτίζουν το
δρό ο.
3) Θρακικά τό . Α' α. 106 κ. έξ. καί Έ λ . Βουραζέ?νη δ βίος τοΰ Έ λλην. λαοΰ
κλπ. σ. 234.
Θρακικά ελετη ατΰ Βΐ7

τής Κων) πόλεως. «Εΐναι ιά πολιτεία, λέγει, που οί Τούρκοι δέ πόρεσαν

νά τήν πάρουν, άν και προς τό έρος τής θάλασσας δέν είναι δυνατή». Φτά
νει κατόπι στήν C H O R L O U (Τσουρλού) δπου κατοικούν "Ελληνες καί
Τούρκοι. Ά πό κεϊ στό M IS T E R IΟ (Μυστήριο) ιά πολιτεία — κλειστή
καί ικρή τοποθεσία. Τήν κατοικούν ονάχα "Ελληνες, εξόν άπό ένα Τούρ
κο, πού τοΰ τήν έχει. χαρίσει ό Σουλτάνος. Κατόπιν φτάνει στό Λουλέ - Βουρ-
γκάζ, δπου κατοικούν όνο Τούρκοι.
Π εριγράφει τίς ό ορφες πεδιάδες δλα τάγαθά τής φύσεως καί τ α έ
τρητα ποτά ια πού είδε σέ επτά έρες άπό τήν Πόλη ώς τήν Άδριανούπο-
λη. Εΐναι πολύ καλή πολιτεία, ή καλύτερη, δπως λέγει, άπό δ'σες έχουν οί
Τούρκοι στήν Ελλάδα. Π εριγράφει τό ιδυ ότειχο (D IM O T IQ U E ) ώς άρ
κετά καλή πολιτεία, δπου βρίσκεται εγάλο κιώραιότατο κάστρο πάνα) στο
βουνό περίπου στρογγυλό καί έχει άπό τή ιά εριά τό ποτά ι. Τό ικρό
πύργο εταχειρίζονται, λέγει, γιά θησαυροφυλάκιο οί Τούρκοι, Ά πό κεϊ,
άφηγεΐται, πώς πήγε στά T P S A L A ("Τψαλα) καλή πολιτεία ά γκρε ι
σ ένη. «Άπό κεϊ πήκα στήν ΑΤΝΚ (Αίνο) πού τό καιρό τής Μεγάλης Τροί
ας ήταν τρανή καί είχε βασιλιά». Ση ειώνει τή Μάκρη, τή Γκιου ουλτζίνα,
τό P E R IT O N , τήν Τραϊανούπολη καί τή Βήρα. Ταξίδι δηλ. πολύ ένδια-
φέρο καί πληροφοριακό.
"Αλλος περιηγητής ταξιδιώτης στό τέλος τού Ι Ζ ' αιώνα δ Γουλιέλ ος
Ιώσηπος G R EL O T έπεσκέφθηκε τή Θράκη (και τό έργο του δη οσιεύτηκε
στά 1680) συνοδεύοντας τό βασιλικό γιατρό καί αρχαιολόγο VAILLAM καί
περιγράφει τήν τότε 'Ηράκλεια1. ΤΙ πολιτεία αυτή όλο της τόν ξεπεσ ό,
150 χρόνια ΰστερ’ άπό τήν άλωση, διατηρούσε ακό α πολλά λείψανα καί ση
άδια των περασ ένων εγαλείων της2. Μιλεΐ γιά τήν τοποθεσία τής πολι
τείας, γιά τά ερείπιά της, γιά τό λι άνι της, γιά τό α φιθέατρό της, πού
«ήταν ένα άπό τά εφτά θαύ ατα τού κόσ ου», γιά τίς ύδραποθήκες, γιά τά
σπίτια, θέατρα, τά κο ατιασ ένα άγάλ ατα, γιά τά βάθρα της, γιά ιά
επιγραφή στό Σεβήρο εντοιχισ ένη στή ητρόπολη, γιά τό ητροπολιτικό
ναό, γιά τάδεια σπίτια, πού ταφήκαν κέφυγαν οί "Ελληνες γιά νάπαλλαγούν
άπό τίς πιέσεις τών Τούρκων, (πού διαρκώς τούς συκοφαντούν), γιά τό λι
άνι, γιά τά προϊόντα τής 'Ηρακλείας κλπ. Πληροφορίες δηλαδή πολύτι ες
καί περισπούδαστες γιά ιά πόλη πανάρχαια καί ίστορικιά.
Ό R O B E R T W A L S H 3 (στά 1772 - 1852) (Y O TA G E ΕΝ TU R -
G U IE ET A C O N )P L E ετάφρ. έκ τού Αγγλικού) χρη άτισε εφη έριος

1) Π ε ρ ιγ ρ α φ ή Ή ρ α κ λ ε ία ς Βλ. Θ'ρ. Θη,α. τ. Ι Α ' : Π ε ρ ιη γ ή σ ε ις σ. 282 - 236.

2) Βλ. Θρακικά τ. Α ' α. 326 κ. έξ. Π εριγραφή τής Ή ρακλείας βλέπε καί C or-
neiiJiLe ! e B r im : V o y a g e a u L e v a n t 1714 a. 64-66.
3 ) Θραΐκικά τό . ' σ. 57 κ. έ ξ .
Si 8 ΙΤολυδ. Π απαχριστοδούλοιι

δύο φορές τής 'Αγγλικής Πρεσβείας στήν Κων) πολη. Μέ τά άτια του είδε
τήν κρε άλα τού Πατριάρχη Γρηγορίου Ε ', τού ητροπολίτη έρκων στά
Θεραπειά, και τόν έξανδραποδισ ό τής Χίου. Είναι ένα προσεχτικός παρα
τηρητής. Τό ταξίδι φαίνεται νά έγινε στά 1827. 'Ενδιαφέρουσα είναι ή πε
ριγραφή τών Σαρ. Εκκλησιών, γιατί ιλεΐ καί γιά τά Ελληνικά σχολεία τής
πόλεως λέγοντας τά έξης: «'Ίδρυσαν (οί 40εκκλησιώτες) σχολές αλληλοδι
δακτικού συστή ατος, όπου διδάσκεται ή αρχαία "Ελληνική, τό δέ άλληλοδι-
δαχτικό σύστη α θά έψαρ οσθή σάλλη εγαλύτερη σχολή, οπού διδάσκεται
ή απλοελληνική. Ό νεώτερος αυτός τρόπος τής διδασκαλίας είναι πολύ πιο
αξιοπαρατήρητος στήν πόλη αυτή, καθότι όνο ιά άλλη σχολή υπάρχει στήν
Τουρκία πού εγινε δεκτό τό σύστη α αυτό». Καί προσθέτει άκό α γιά τόνο-
α τής πόλεως λέγοντας: «Τόσο αντίθετο· είναι τονο ά K IR K L E Z I έ τά
πράγ ατα, ώστε άν καί ό Ελληνικός πληθυσ ός είναι τόσο πολυάριθ ος, δέν
έχει εκκλησία καί δέ πόρεσε, ύστερα άπό απανωτές αιτήσεις, νά πάρη ά
δεια γιά νά χτίση ιά εκκλησία»1. (Βλ. G. A R V A Ν IT ΑΚ ΤS , L ’ HELLE-
Ν ΙΤ Ε DE LA TH R A C E CENEYE 1919). Έ π ειτα ό ιλεΐ γιά τό Αουλέ -
Μπουργκάς, και άς δίνει ιά καλή εικόνα τής αγγειοπλαστικής. Στό Ιναρι-
στεράν περιγράφει τό φόνο τού "Άγγλου W O O D . Γενικά άς ση ειώνει
πράγ ατα, πού άλλοι δέν τά είδαν περνώντας άπό κεΐ, όπως D R . CLARKE,
δεκατέσσερα χρόνια προτήτερα. Και. άς ση ειώνει άκό α τήν έρή ωση τής
Θράκης, τά ήθη τών χωρικών καί τή φιλοξενία τους. Άλλα καί ή περιγρα
φή τού M IC H EL ΕΝΕΜ ΑΝ (1709) γιά τίς Σαρ αντακκλη σιέ ς είναι ενδι
αφέρουσα, όπως καί τού Παύλου Ζα τζόγλου (1716) στό ταξίδι άπό τήν
Πόλη στή Στοκχόλ η αζί έ τον πρεσβευτή E D W A R D C A R LESO N , πού
λέγει πώς στις Σαρανταεκκλησιές άταια έν άνεζήτησαν αρχαιότητες, άλλ’
ή πολιτεία είναι ωραία καί εγάλη.
Οί πιο κύριες ειδήσεις στό Ι Ζ ' αιώνα γιά τή Φιλιππούπολη είναι οί α
κόλουθες’ : Ό ADAM W E N N E R N τήν έπεσκέφθηκε στά 1616 καί γράφει
τά παρακάτω: «'Ό ταν φτάσα ε πια στή Φιλιππούπολη άς προϋπάντησαν
πολλοί καβαλλάρηδες, πού άς συνώδεψαν. Στις 8 π. . πήκα ε στήν πόλη.
Κατελύσα ε σέ Τουρκόσπιτο, πάνω στό ποτά ι. Έ βρος, πού τώρα τόν λένε
Μαρίτσα καί ποτίζει τήν πεδιάδα έ τά καλλιεργη ένα ρύζια. Στις 24 τού
ηνός περάσα ε εδώ τή έρα ας. Ή P H IL IP P O P O L I, πού οί Τούρκοι
τήν λένε P H IL IP P E χτίσθηκε πρώτη φορά άπό τόν Φίλιππο τόν Μακεδόνα

1) Γιά τδνοι α της πόλεως βλ. Χρ. Μελισσηινοϋ. Θράκη καί Σαοοάντα Έκκλησίαι
έτοις 1881.
2) Βλ. Μ. Άποστολίδου εκδο ένη Ισ το ρ ία Φιλιπίπουπόλεωις κ&φ. Ι Ζ ' , Ι Η ', ΙΘ '
αίώναίς. Βλ. ’Αρχείο Θρακ. Θησ. τό . Ι Α ' σ. 1G κ. έξ. Βλ. κ α ί A l b e r t D um oinit S o u
v e n ir s .die la Roum eilii'e 1868 σ. 92-93, περί Στενι άχου βλ. ετάφρ. Ά ρ χ . Θράκης
τό . I' περιηγήσεις σ. 301-302.
 Θ ρακικά ελετή ατα 319

καί πατέρα τοΰ Μ. ’Αλεξάνδρου, ξαναχτίσθηκε δέ κατόπι άπό τό Ρω αίο

καίσαρα Φίλιππο, πού κατέλαβε τίς χώρες τούτες κι (ονο άστηκε άπό τά ονό
ατα τών δύο. Τά ερείπιο ένα τείχη πάνω στούς βραχώδεις λόφους και
τάνάχτορα καθώς καί οι παλιοί ναοί τών αιρετικών (ορθοδόξων) καί οι έκ-
κλησούλες αρτυρούν τό άξιοθέατο τής πανέ ορφης κάποτε πολιτείας στήν
εύφορη καί εγάλη κι άπό φαιδρούς λόφους περιτριγυρισ ένη πεδιάδα. Ή
πόλη αυτή ήταν χτισ ένη σέπί,καιρη θέση, τώρα δ ως δέν έχει τείχη κέχει τό
έγεθος τής πόλεως τής ιερής αυτοκρατορίας Ν Ο R D L IΝ G E N . ’Έ χει ερικές
ωραίες εκκλησίες Ι αρέτ, καραβάν σεράγια, χα ά ια κένα πεζεστένι. ΓΙ άρ
θηκε άπό τόν Σουλτάνο Μουράτ τόν Α ' στά 1362. Τώρα κατοικεΐται άπό 'Έλ
ληνες, Βουργάρους, Παυλικιάνους1, Ραγουζαίους, Τούρκους καί Εβραίους,
πού άσχολούνται πλειότερο σέ ικροε πόρια.
Ά λλος ό IIE IN R IC H E R A N TZO U EN , (D E N K W U R D IG E REI-
S E B E S C H R ETB U N G NAC-H JERASALEM , C A IR O IN A EG TPTEN
U N I) C O N )P E L 1704 H A M B U R G ), πέντε χρόνια πιο άργά στό ταξίδι
του περνώντας άπό τή Φιλιππούπολη γράφει: «Στις 27 Σ)βρίου 1923 ή συνο
δεία ας έφτασε στή Φιλιππούπολη (P H IL IP P O P O L E ). Τά γύρω τής πο
λιτείας εΐναι γε άτα ο ορφιές. Στάλλο έρος τής πόλεως φαίνονται τρεις λό
φοι. Στόν πρώτο πάνω υψώνεται πύργος ένα άχρηστο ρολόγι. Στόν δεύτερο
λόφο στέκεται ένα παλιός πύργος καί στόν τρίτο φαίνεται τείχος άλλα ερείπια.
Μία επιγραφή άπό τά 1631, πού βρέθηκε τελευταία κοντά στό ετόχι τού
Παναγίου Τάφου λίγο πιο νότια τής άνατολικής Πύλης τής άκροπόλεως καί
κάτω άπό τό τείχος δηλώνει πώς τόν αιώνα τούτον ήταν πια κατοικη ένο ά
πό 'Έλληνες καί τό έρος κάτω άπό τά τείχη τής άκράπολης, καί δτι φιλό
θρησκοι 'Έλληνες πήγαιναν προσκυνητές στά Ιεροσόλυ α. ’Έτσι ένας 'Έ λ
ληνας σάν έγινε προσκυνητής αφιέρωσε τό σπίτι του τής Φιλ) λείος στόν άγιο
Τάφο, καί ζητώντας εγγύηση άπό τόν Π ατριάρχη 'Ιεροσολύ ων πήρε άπό
τό στό α τού ακαριώτατου αυτή. Ή εγγύηση συνοδεύτηκε κι άπό ανάθε α
ή κατάρα εναντίον εκείνου, πού θά τολ ούσε νά κάνη τέτοια βέβηλη πράξη.
Τδνο ά τού άφιερωτή καί τού Π ατριάρχη λείπει καθώς καί ή κατάρα, γιατί
ή πέτρα εΐναι κο ατιασ ένη».

Αλλά αξιοση είωτα εΐναι εκείνα πού γράφει γιά τή Φιλιππούπολη, οπως
καί γιά τήν Άδριανούπολη ό Έβλιγιά Τσελε ,πή, πού τήν έπεσκέφθηκε στά
16522. Γιά νά φανερώση τήν σπουδαιότητα τής πολιτείας αρχίζει τήν πε
ριγραφή του: «Τδνο ά τής πόλεως εΐναι Φιλιππούπολη (F IL IB B E ). 'Ό τα ν

1) Είναι οί σλαυόφωνοι Π αυλικιάνο,ι πού κατοικούσαν αζί έ τούς Ραγουζαίους

ε πόρους πάνω στό δρό ο πρός τήν Π όλη ανατολικά καί τούς πήρε γιά Βουλγάρους
έξ αιτί ας τήις ο ιλίας τους. Τούς έγκατέστησε έκεΐ δ Τσι ισκής.
2 ) "Ο,τι αφορά τή Βουλγαρία οί Βούλγαροι τό ετέφρασαν διά τού D. G a d jh a -
Hoiw Fea’iodi'tseihjesiko Sp isaniic τήις Σόφιας τ. L X X 1908.
320 Ιίο λ υ δ . Ιίαπαχρισ τοδούλου

έπίση οι άπό τούς κατοίκους της και ξέχωρα οί στρατιωτικοί ζούν πάνοι
έπεσκέφθηκα τό Γερ ανό αύτοκράτορα, έ ρώτησε πολλά γιά τή Φιλιππού-
πολη, λέγοντας δτι πολύ λυπούνταν, γιατί ή πολιτεία τούτη δέν ήταν στά
χέρια του. Πρόσθεσε δέ πώς, άν τό χρυσάφι, τάσή ι, τό σίδερο καί τό ολύ
βι πού κρύβουνΐαν στά βουνά τής Φιλιππουπόλεως, ήταν στήν αυτοκρατο
ρία ου, θά κυριαρχούσα σ’ δλαν τόν κόσ ο»1.
'Η Φιλιππούπολη λέγει εΐναι ιά πολιτεία παλιά καί υπάγεται στό σαν
τζάκι τής Σόφιας καί κυβερνιέται άπό ναζίρι (έπαρχο). Είναι πολιτεία ε
γάλη καί πλούσια, πού ξεφορτώνονται καθε έρα χιλιάδες δέ ατα άπό ε πο
ρεύ ατα πού στέλνονται άπό δώ. Ά πό τίς δέκα πόλεις τής Ευρωπαϊκής Τουρ
κίας, πού εΐναι τά κλειδιά της, πρώτη είναι ή Άδριανούπολη, δεύτερα ετά
τήν IXόλη, ή Φιλιππούπολη δεκάτη (προηγούνται ή Θεσσαλονίκη, οί Σέρ
ρες, ή Λάρισσα, ή Σόφια, τό Βελιγράδι, ή Βούδα, τόΣεράγεβο, τάΣκόπια),
ά ή ώραιότερη απ’ όλες. Γιά τό κλί α της καί τή θέση της λέγει οτι βρί
σκεται έσα στή φερώνυ η πεδιάδα κοντά στον "Εβρο, δπου υψώνονται α
πότο α εννιά λόφοι (καί τούς ονο άζει).
Τό κλί α της εΐναι ψυχρό τό χει ώνα καί φλογισ ένο τό καλοκαίρι άπό
τούς βράχους, ώστε οί κάτοικοί, της αναγκαστικά παραθερίζουν στή Ροδόπη.
Τόν χει ώνα ή ζωή τών Φιλιππουπολιτών εΐναι ευχάριστη, γιατί οί κάτοικοι
εΐναι εράσ ιοι, Στό τέλος τής περιγραφής του φωνάζει. Πόσο εγάλη καί
πλούσια πολιτεία!
"Ο οια τήν περιγράφει ό συγκαιρινός τού Έβλιγιά ιστοριογράφος
Άβδουλα Χατζή Κάλφας (1609 - 1657).
Στά 1664 άπό τή Φιλιππούπολη πέρασε δ "Αγγλος JO H N B U H B U -
R T, (A R E L A T IO N O F A JO U R N E T O F TH E R IG H H O N O R A B L E
M. L O R D H O W A R T H FR O M L O N D O N TO - W IE N N A U N D TO
C O N )P L E L O N D O N 1671), πού ακολούθησε τήν Αγγλική Πρεσβεία
άπό τό Αονδΐνο - Βιέννη - Κων)πόλη. «'Η πόλη, λέγει, ονο άζεται Φιλιππού-
πολη άπό τό Φίλιππο Μακεδόνα καί περιβρέχεται άπό τό διάση ο "Εβρο πο
τα ό, βρίσκεται στήν απλόχωρη πεδιάδα. Ανά εσα σδίλλα άς έδειξαν πά
να) σέ λόφο ιά εκκλησία τού Αποστόλου Παύλου (αγία Παρασκευή πού
δ περιηγητής τήν δέχεται έτσι, γιατί εκεί δίδαξε δ Απόστολος Παύλος).
Αναφέρει τούς Παυλικιάνους σέ χωριά σκορπισ ένους, τό παλιό ρολόγι,
τό κρασί της πού καί εξαίσιο καί άφθονο εΐναι καί ιλει καί γιά τό φόβο
πού ε πνέουν οί Τούρκοι στούς υποδούλους καί τή εγάλη τυραννία τους.
'Ο P A U L T A F F E R N E R N ακολουθώντας τήν αύτοκρατορική πρεσβεία
τού Λεοπόλδου τού I στά 1665 λέγει κιαύτός ερικά γιά τή Φιλιππούπολη. «Οί

1) Έδώ 6 αύτοκράτοοας κάνει σύγχυση1 τής: Φιλιππουπόλεως καί τών Φιλίππων,

πού ήταν όνο αστή γιά τά εταλλεία τοΰ ΠαγγαΧου.
Θ ρακικά ελετή ατα 321

(ϊχο λόφο δπ,ον και. τά ανάκτορα (ολοφάνερα θάναι ό λόφος τών Σχοινοβα
τών, τό Τζα πάζ - Τεπέ). Ή Φιλιππούπολη προσθέτως έχει κα'ι πύργο ωρο
λογίου, δπου φαίνονται πολλά αχνάρια αρχαιοτήτων. Τό ωρολόγιο χτυπά
τήν ή ερα, πράγ α ποΰ σέ λίγες πόλεις βαρβαρικών χωρών άπανά και ποΰ
λείπει κι άπό τήν Άδριανούπολη καί τήν Πόλη». Καί τελειώνοντας επαινεί
τούς Τούρκους πού σέβονται τά εκκλησιαστικά ιδρύ ατα, έτσι εκδηλώνοντας
τό εγάλο σεβασ ό τους στή χριστιανική θρησκεία. Καί αναφέρει τούς Παυ-
λικιάνους άπό τονο α Παύλου P A U L IN E R E .
Στά 1665 πέρασε δ R IC C A U T (II1ST, DE Τά ΕΤΑ Τ P R E S E N T DE
L ’ E M PIR E OTTO M A N) γρα ατέας τής Α γγλικής πρεσβείας Κων)πό
λεως πηγαίνοντας στό Βελιγράδι ιιέ τή συνοδεία του πού φιλοξενήθηκε στό
έγαρο τοΰ ητροπολίτη. ’Αναφέρει καί τούς τύ βους (τοΰ πες) τής Θρά
κης, πού, δπως λέγει, «αναπαύονται τά κόκκαλα τών Ελλήνων, πού έπεσαν
σαύτά τά έρη πολε ώντας». ΜιλεΤ καί γιά τούς λόφους τής πόλεως.
Καί ό Κ Ο Ν ΤΕ DE M A K SIG L I (STA TO M IL IT A R E D E L L ’ ΙΜ-
P E R IO OTTOM AN Ο ASM STERDAM ) 1732, ποΰ πέρασε πολλές φορές
άπό τί] Φιλιππούπολη στά 1679 - 1700 τήν νη ονεύει καί τήν καλεΐ Τουρ-
κόπολη, δ ως άναγνωρίζει πέος στό κέντρο της στούς λόφους ζούσαν "Έλλη
νες. Βουργάρους δέν άναφέρει, άλλ’ ό ιλεΐ γιά τους Παυλικιάνους. Ά πό
τότε σώζεται καί ιά εικονογραφία τής πόλεως. Ο ι λόφοι της δέν υπάρχουν
σαφείς στήν εικόνα, πού ση αίνει πώς ό ζωγράφος άπό νή ης τήν ζωγράφι
σε. Ή ζωγραφιά έχει ση ειώση: P H IL IP P O P O L I O F Ι)Ε R E V IE R DE
M ARITZA IN RO U M A N IA .
Στά 1707 πέρασε άπό τή Φιλιππούπολη ό Γάλλος γιατρός P A U L - L U
CA πού ταξίδευε έ τόν T O D R N E F O R T καί συνέγραφε τό V O TA G E
D A N S LA GRECE. Π εριγράφει τήν πόλη καί τίς ο ορφιές της τίς φυσι-
κιές, τόν ποτα ό "Εβρο, τίς γέφυρες, τίς έξ εκκλησίες κέπειτα τή θεραπεία
ιας ωραιότατης Έλληνίδας, ποΰ ή οικογένεια της τοΰ κάνει έντύπωση γιά
τή φιλοστοργία καί τό άκ αΐο θρησκευτικό αίσθη α πού είναι όλων τών
Ελλήνων Φιλιππουπολιτών. Ό ίδιος άντέγραψε τρεις Ελληνικές επιγραφές
κακά βέβαια, καί τίς καταχωρίζει στό τέλος τοΰ οδοιπορικού του.
Στά 1718 χτύπησε τή Φιλιππούπολη πανούκλα. Ή πρεσβεία τής Αυ
στριακής Αυτοκρατορίας προσπέρασε τήν πολιτεία, πηγαίνοντας στήν Κων)
πολη. Μόνο ή φρουρά τής πόλεως τούς συνώδευε πέρα ακρυά καί δέ ρίχτηκαν
τά κανόνια πρός τι ήν τους άπό τό λόφο τών Νυ φών.
Ό ’Ά γγλος S A V IO U R L U ZIG N A N πέρασε στά 1786. Μένει ευχα
ριστη ένος άπό τή θέση τής πόλεως. 'Ορίζει τόν αριθ ό τών κατοίκων σέ 26
χιλ. κι άναφέρει πώς 12.500 είναι Έλληνε. Γιά τοΰς Βουργάρους λέγει πώς
ζοΰν στά προάστια. "Ο οια καί ό οδοιπόρος Γάλλος, κό ης F E R R IE D ES
S A U V E B O E F στά 178,8 βρίσκει άρκετό Ελληνικό πληθυσ ό, πού κατα
γίνεται έ τό ε πόριο τών ά πάδων.
21
 Γίολυδ. Ιΐαπαχριστοδούλου

Στά 1588 δ Γερ ανός περιηγητής, Γκέρλαχ περνώντας άπό τή Φιλιπ-

πούπολη καί ένοντας ερικές έρες περιγράφει τήν πόλη έτσι. «Στή Φι-
λιποΰπολη βρήκε εφτά εκκλησίες κι "Ελληνα ητροπολίτη καί ητρόπολη
τήν 'Αγια αρίνα κ’ εφτά "Ελληνες παπάδες. Ά πό διάφορες ο ιλίες πού είχα
αζί έ πολίτες, πείσθηκα πέος όχι ονάχα ιλούν 'Ελληνικά ά καί πώς έχουν
πλήρη συνείδηση δτι ή φύτρα τους βαστά πλέρια άπό Έλληνες».
Στά 1665 δ "Αγγλος Ρήκο πού υπήρξε καί πολιτικός (R IC C A U T,
H IS T . DE L ’ETA L P R E S E N T I)E L ’ EM PIR E OTTO M A N) περνών
τας άπό τή Φιλ)πολη αναφέρει πώς βρήκε σαύτήν Τούρκους κ* "Ελληνες κα
τοίκους καί ιλεϊ γιά τούς Παυλικιάνους, ά δέν κάνει λόγο γιά Βουργάρους.
'Ο JIR E C E K ό ιστορικός τού Βουργαρικού έθνους στά 1899 υπουργός,
άλλά εροληπτικός ερευνητής τής ιστορίας των, λέγει οτι στή Βουργαρία ζούν
"Ελληνες σέ συ παγείς πληθυσ ούς πλειότερο στις πολιτείες καί άλιστα στά
παράλια, πώς είναι έ ποροι, βιο ήχανοι, α πελουργοί καί προσκολλη ένοι
στήν παιδεία κι έχουν εθνική συνείδηση1.
'Ο Γάλλος περιηγητής I. Β. Σεβαλιέ στό σύγγρα ά του: DE LA
P R O P O N D IT E ET D U P O N T E U X IN E 1775 άναφέρει πώς στήν πόλη
Βάρνα βρήκε έναν πληθυσ ό άπό Τούρκους, Έλληνες, Άρ ένηδες καί τίπο
τε δέ λέγει γιά Βουργάρους. Ό Ρώσσος συγγραφέας Γκολο πίνσκι κάνοντας
γνωρι ία δλες τίς παράλιες πόλεις τού Εΰξεινου Πόντου, άναφέρει πέος
δέ βρήκε κάτοικο νά ξαΐρη δτι είναι Βούργαρος.
Ό Ρώσσος Τεπλιάκωφ περιηγητής στά 1830 πηγαίνοντας στή Βάρ
να πιστοποιεί δτι βρήκε Τούρκους, "Ελληνες, Άρ ένηδες κατοίκους. Τήν
εποχή αυτή δ Ελληνικός πληθυσ ός τής πόλεως ήταν δέκα χιλιάδες καί ε
ρικές οικογένειες Γκαγκαούζηδων, ά τέλεια εξελληνισ ένες2.
Ά πό τήν ιστορία τού S T R U V E 1793 — Έκδοση Λονδίνου 1822 —
παίρνου ε τήν παρακάτω ενδιαφέρουσα τήν Θράκη. 'Ο ιλεΐ γιά τό KINIGrLI,
Τσιφλίκι στις η έρες ας, ανά εσα Τυραλόης καί Σηλυβρίας, δπου υπήρχαν
ίχνη παλιών χανίων3, πού ξενυχΐούσαν οί ταξιδιώτες. Παρατήρησε γενικά
δτι στό δρό ο οί άνδ,ρες περπατώντας πήγαιναν άπό τή ιά εριά καί γυναί
κες άπό τήν άλλη, πού τού έκανε εντύπωση. Οί γυναίκες έ τά γιασ άκια
τους τού φάνηκαν σάν καλογραίες. Μνη ονεύει τή Σηλυβρία ώς τή θάλασσα
τού Μαρ αρά καί περιγράφει τή θέση της. «'II ικρή πολιτεία Σηλυβρία
βρίσκεται πίσω άπό υψώ ατα, πού υψώνονται στήν ακροθαλασσιά. Μπροστά
της είναι ένας πολύ ωραίος κόλπος, πού σχη ατίζει ικρό λι άνι, γε άτο έ

1) Βλ. άρχ. Θρ. τό . ΤΓ σ. 111 καί Jirieoeik— A rg y iro w οδοιπορικόν κλπ. σ. 12.
2) Βλ. Ά ρ χ . Θρ1. τ. Θ' Β. ΙΙαπαδοπούλου. Τά δίκαια τοΰ εν Β. Θρ. Ε λληνισ ού.
3) Οί Σουλτάνοι χορηγούσαν στους περιηγητές συστατική εγκύκλιο περιοδείας
( ετζίλ φερ σ,ν), πού τούς γλύτωνε άπό κάδε έξοδο έψ’ όσον ύά διέ εναν στά επίτηδες
χτισ ένα καραΰάν - σεράγια γιά τούς ξένους (χ ά ν ια ).
Θρακικά ελετή ατα 323

πολλά πλοιάρια, άκάτια, κι ακό α έ πλοία έ τά πανιά ανοιχτά, πού συν

τελούσαν στήν ο ορφιά αυτού τού σιργιάνιου. Οι Τούρκοι κα'ι οί Έλληνες
πού κατοικούν τήν κω όπολη αυτή, παρουσιάζουν ποικιλώτατη καί ζωηρή ει
κόνα. ’Άλλοι ριχτούν κι άλλοι επιδιορθώνουν τά πλε άτια τους, άλλοι δέ τά
παλα άρια ή απλώνουν τά πανιά. Τό σύνολο παρουσιάζει στό λι άνι κίνη
ση και ζωή πού εύχαρίστηση σιργιανά ε». "Τστερα περιγράφει τή γιορτή
γιά τά γενέθλια τού Σουλτάνου. Μιλεΐ καί γιά τούς ’Επιβάτες (B U R G A D O S
Μπουγάδος Τουρκικά).
Ό G EO RG E K E P P E L ’Ά γγλος στρατηγός πού υπηρέτησε στή στρα
τιά τού Βατερλώ καί ήταν υπερασπιστής τού H A S T IN G στις ’Ινδίες γυρί
ζοντας στά 172.8, έσω Περσίας καί Πετρουπόλεως έγραψε περιγραφές τοΰ
ταξιδιού του 1825. Αυτός περιγράφει πώς ταξίδεψε άπό τόν 'Ά γιο Στέφανο
στή Σηλυβρία, καί τήν εντύπωση πού τούς έκανε ή πόλη καί τ ’ α υντικά έρ
γα τών Τούρκων. Ή Σηλυβρία ήταν ή πρώτη ετά τή Σού λα πολιτεία, πού
δέ δοκί ασε καταστροφές στό Ρωσοτουρκικό πόλε ο. Τού έκανε εντύπωση ή
φιλοξενία σ’ 'Ελληνικό σπίτι, όπου εφαγε καί κοι ήθηκε καλά.
Ό V IC O M TE DE M A R C ELLU S (DE M A RCELLO S, E P IS O
D ES L IT T E R A IR ES EN O R IE N T τ. 2 P A R IS 1851) στό έργο του
« S O U V E N IR DE L ’ O R IEN T» πού δη οσιεύτηκε στά 1840 στις Βρυξέλ
λες στόν τρίτο τό ο δίνει τήν παρακάτω εντύπωσή του γιά τόν εθνο άρτυρα
ητροπολίτη τής Άδριανουπόλεως τόν Πρώιο καί γιά τήν εκπαίδευση στά χρό
νια τής έπαναστάσεως στήν Ά δρ)πολη’. «Είδα τόν 'Έλληνα δεσπότη Π ρώιο?
πού τόν γνώρισα καί πρωτήτερα. ιηύθυνε έπιτυχία καί έ σύστη α τήν εκ
παίδευση τών ό όφυλών του. «Τό σχολείο τής Ά )λεω ς ου έλεγε υπάρχει προ
ά νη ονεύτων χρόνων, Ό τελευταίος Π ατριάρχης Κύριλλος, τώρα εξόριστος
εις τό 'Ά γιον ’Ό ρος, άνδρας έ εγάλη παιδεία, εδώ πέρασε τά νιάτα του. Ή
πόλη ας τό βλέπετε, είναι πολύ εγάλη, άλλ’ ε πόριο έχει άτονο καί ή φτώχεια
είναι γενική. Ιδρύσα ε σχολή γιά τή θρησκευτική διδασκαλία δωρεάν καί τή
δη οτική εκπαίδευση. Οί δασκάλοι, πού έξαρτώνται κι από επόπτες τής εκλο
γής ας, ισθοδοτούνται άπό άς. Τά παιδιά πού έ αθαν νά διαβάζουν καί
νά γράφουν κέπιθυ ούν ανώτερη εκπαίδευση, πηγαίνουν στά δη όσια σχο
λεία, δπου έ τή διεύθυνση τριών καθηγητών ελετούν άρχαΐα 'Ελληνικά,
γρα ατική, ποίηση, ρητορική καί φιλοσοφία. "Εως τώρα στήν ’Α δρ) πολη
δέν υπάρχουν ελέτες πληρέστερες».
«Άπό τίς λεπτο έρειες αυτές, προσθέτει, συ περαίνει κανείς πώς, ή εκ
παίδευση τών 'Ελλήνων δέν ήταν παρα ελη ένη στά 1820 σαύτή τή βάρ
βαρη χώρα. έν υπάρχουν τάχα ερικές χώρες στήν Ευρώπη τήν πολιτι

1) Ά ρ χ ε ΐο ν Θράκης τ. στ' σ. 148 κ. εξ.

2) Ό άρίχιερέας Πρώιος κρε άστηκε στά 1821.
824 Ιΐο λ υ δ . I I α τα χ ρ ιστοδ ούλ οχι

σ ένη, πολύ πιο πίσω άπό την ’Αδριανούπολη; Ό ’Αρχιεπίσκοπος Άδρια-

νουπόλεως Προόιος διδάσκοντας φιλοσοφία και φυσική στήν 'Ελληνική Σχο
λή τού Κουρού - Τσεσ έ, ανυψω ένος στις ανώτερες τι ές τής συνόδου,
σκοτώθηκε στά 1821 στήν αρχή τής επαναστάσεως».
Ό κό ης DE C A T L U S 1672 - 1765 συνοδεύοντας τό Γάλλο πρεσβευτή
έφτασε έ τό πλοίο L E T O U L A IJX στήν Κων)πολη κι από κεΐ καβάλλα πήγε
στήν Άδρ)πολη. Τις εντυπώσεις του δη οσιεύει στό V O TA G E DE C O N )
P L E πού δη οσιεύτηκε σέ Γαλλικό περιοδικό. Π εριγράφει στήν αρχή τά αρ-
δανέλλια, — έκεΐ δπου δ Ξέρξης έζεψε τά στενά κα'ι βρίσκονται ή Σηστός καί.
ή ’Άβυδος, — τά οχυρώ ατα, τήν Καλλίπολη καί τούς ταρσανάδες, τήν Π ε
ρίσταση, τά Γανόχωρα «τόπους ά πελιών, οφθαλ ών χάρ α» τή νήσο Μαρ α
ρά, τήν Προποντίδα, τή Σηλύβρια, δπου άραξε τό καράβι τους κι άπ’ δπου
περνούν τά στρατεύ ατα, πού παν γιά τήν Ουγγαρία, τήν 'Ηράκλεια. Βια
ζότανε γιά τήν Άδρ)πολη οπού βρίσκονταν δ Σουλτάνος κάνοντας πόλε ο έ
τή Γερ ανία. Κοι ήθηκε στό Μεγάλο Τσεκ ετζέ πού έχει τέσσαρες γέφυρες
εγάλες στό βάθος τοΰ στο ίου τοΰ κόλπου καί πέρασε άπό τό Μικρό - Τσεκ
ετζέ, δπου τό ακρωτήριο 'Ά γιος Στέφανος. Πέρασε άπό τούς ’Επιβάτες,
τή Σηλύβρια, τήν Τσορλοΰ, « έρος αρκετά ση αντικό, δπου καί άναπαυθή-
κα ε», τό Αουλέ - Μπουργάζ, κω όπολη καλοχτισ ένη ώραΐο τζα ί, τή Χάφ-
σα. 'Ό λο τό ταξίδι τοκα ε ό ταξιδιώτης ώς τήν Άδριανούπολη καλά «άν καί.
βρισκό ουν, δπως λέγει έσα σέ λείψανα στρατού νικη ένων». Ό "Άγγλος
επίσκοπος S O B E R PO C O C K E στήν «περιγραφή τής Ανατολής» που τυ
πώθηκε στά 1740 στις σ. 138 - 144 ιλεΐ γιά τή Σηλύβρια. Τοποθετεί τό
χωριό Βελιγράδι έσα σέ δάσος, δπου, δπως λέγει, παραθερίζουν οι πρεσβευ
τές ’Άγγλοι, Σουηδοί, 'Ολλανδοί έσα σέ δροσερούς περίπατους, σέ δάση.
Εκθέτει τό ταξίδι του άπό Σηλυβριά - Τσορλοΰ ώς τό Αουλέ - Βουργάζ καί
Μπα πά - Έσκή, δπου υπάρχει ωραία εγάλη τουρκική γέφυρα, λα πρό τζα
ί καί ακέραιη παλιά εκκλησία, έ πλινθιά χτισ ένη. Μιλεΐ γιά τήν Άδρια-
νούπολη, πού ξαπλώνοναν σέ πεδιάδα, δπου σώζεται εγάλο έρος άπό τά
( εσαιωνικά) τείχη έ πολλές επιγραφές έ ονό ατα 'Ελλήνων αΰτοκρατόρων,
πού τά έπεσκεύασαν. Ση ειώνει τόν Έ βρο, πού είναι, λέγει, πλωτός έ σλέπια
έ τούς δυό παραπότα ους του τόν Τούντζα καί ’Άρδα.
'Ή Άδρ)πολη, λέγει, βρίσκεται, σέ θέση θελκτική. Τά καταστή ατα εί
ναι καλοχτισ ένα κέφο.)βιασ ένα. ’Έχει. καί χάνια έσ’ άπό τά τείχη. 'Η Άδρια-
νούπολη είναι ιά άπό τίς τέσσαρες πόλεις πού δ Σουλτάνος έχει τήν έδρα
του κι δπου έχει τήν θερινή κατοικία του1. Σαύτήν υπάγεται δλο τό έρος
τής χώρας ώς τή Φιλιππούπολη. Είναι πολιτεία έ πορικώτα,τη, γιατί προ η
θεύει δλη τή Θράκη έ πορεύ ατα άπό τήν Κων)πολη καί Σ ύρνη. ΓΙαρά-

1;) Βλ. Α ρ χείο Θράκηις τ. Ε1' σ. 271.

Θ ρακικά ελετή, ατα 325

γει ό τόπος ετάξι, πού τό δουλεύουν εκεί, κρασί εύχυ ο καί πολύ δυνατό καί
πολλά καί διάφορα όπωρικά. Οί Έλληνες, λέγει έχουν τόν αρχιεπίσκοπό τους
έδώ. Τό ιδυ ότειχο τό νη ονεύει έ τόνο α DEM OTICA. Οί Έλληνες,
λέγει δια ένουν ανατολικά κέχουν δυο εκκλησίες. Ση ειώνει καί τό χα>ριό
DEM ERLATA, οπού έ'ζησε ό Κάρολος τής Σουηδίας ό I B '. Οί Γάλλοι έ
χουν ε πορικά σπίτια καί πρόξενο δπως καί οί "Αγγλοι. ’Αναφέρει τό Ού-
ζούν - Κιοπρού (Μακρά γέφυρα) έ 170 αψίδες, εργο πολύ σπουδαίο, τή Χα-
ριούπολη (T E R IB Ο Γ ), τή Ραιδεστό έ αρκετούς "Ελληνες έ 5 εκκλησίες,
τούς ’Αρ ενίους έ ιά καί περισσοτέρους Τούρκους- —έδώ έ εινε ό περιηγητής
R A G O T S K I, τήν Καλλίπολη πού τήν περιγράφει ώς ευχάριστο τόπο δια ο
νής, ά έ δίχως ε πόριο. Βρήκε είκοσι ερειπω ένες εκκλησίες καί 300 έλλ.
οικογένειες καί. 2 εκκλησίες, δπου έρχεται καί δ ητροπολίτης Ήρακλείας.
Ή ίδια L A D T W O R T L E T M O N T A G U 1, πού έ πασε τόν ε βολιασ ό
γιά τή βλογιά στήν ’Αγγλία αθαίνοντας τον άπό τίς Έλληνίδες τής ’Αδρι-
ανουπύλεως — κι αυτή σέ ιά της επιστολή στον "Αγγλο πρωθιερέα ιλεΐ γιά
τή Θράκη2: «Φθάσα ε λέγει στά 1717 σέ τέσσαρες έρες στή Φιλιππούπολη
περνώντας τά χιονισ ένα βουνά τής Ροδόπης. Ή Φιλ) πολη κεΐται στή ροή
τού Έ βρου. Κατοικεΐται άπό Έλληνες όνο. "Τπάρχουν πολλές εκκλησίες
χριστιανικές. Οί Έλληνες έχουν ητροπολίτη. Πλουσιώτατες Ελληνικές οι
κογένειες ζούν σέ τούτη τήν πολιτεία, κρύβοντας τά πλούτη τους έ φροντί
δα εγάλη άπό τούς Τούρκους».
Ή ιδία L A D T V 'OUTLET M O N TA G U γράφει άπό τήν Άδρ)πολη
στά 1 7 1 7 . «Γενικά οί κάτοικοι είναι Ελληνικής καταγωγής». Θέλοντας δέ
νά έκφραση τήν ο οιότητα τής ζωής τών 'Ελλήνων, όπως τήν είδε γράφει:
«Ξαναδιάβασα τόν ποιητή "Ο ηρο έ ιά απέραντη ευχαρίστηση. Θαυ άζω
τώρα πολλές σελίδες, πού προκαταβολικά δέν άντελήφθηκα τήν ο ορφιά τους.
Οί συνήθειες τής 'Ο ηρικής εποχής εξακολουθούν ακό α τό πλεΐστον στον
τόπο. Πλιότερο εκπλήττο αι, βρίσκοντας συνήθειες αρχαίες, πού δέν είχα
συναντήσει. 01 Τούρκοι δέν ζητούν νά τις διαλύσουν. Σάς βεβαιώνω πέος οί
αρχόντισσες καί οί διακεκρι ένες γυναίκες εταχειρίζονται τόν καιρό τους
νά υφαίνουν πανιά καί ρό πες καί νά πεοιτριγυρίζωνται άπό δούλες, πού
άς προσφέρουν 'Ο ηρικούς πίνακες, όπως τής ’Ανδρο άχης καί τής Ε
λένης. Ή περιγραφή τής ζώνης τού Μενελάου οιάζει ακριβώς αύτά, πού
άνθρωποι, υψηλής κοινωνικής θέσεως σή ερα φορούν. Τό λευκό φόρε α τής
Ελένης ριχ ένο στήν κορ οστασιά της, είναι ακό α τής όδας, καί δέν βλέ

1) ’Επιστολή έξ Ά δ ρ ) λείος τής L a d y M o n ta g u προς τήν Μ iso Ghiii&wieiE 1717

διά τήν θεραπείαν τής ευλογία,ς δι’ ε βολιασ ού «πο τά βιβλία L a d y M o n ta g u U&t-
beris L o n d o n 1861 τό . I ' σ. 308-309 καί H a r r y C h arlies1 Lfeake, a-sisiisitfant Govier-
na|t o f J e r u s a l e m : Ain|aitop|en, L o n d o n 1924 a. 47-49. Βλ. Θρακ. τ. ις' σ. 75-76.
2) Βλ. Ά ρ χ . ιΘ'ρ. Θησ. τό ,. Ι Α ',
326 ΙΤολυδ. Παπαχριστοδσύλου

πω άλλο παρά εκείνο πού ου συ βαίνει συχνά, ισή δωδεκάδα γεροπασά

δων έ τά σεβαστά γένεια τους καθισ ένους στόν ήλιο, πού έ υπενθυ ίζουν
τόν καλό Γεροπρία ο έ τούς γέροντες του. Ό χορός τών γυναικών ου ξα
ναφέρνει. πραγ ατικά τήν εικόνα τοΰ χορού τής Άρτέ ιδος στις όχθες τού
Ευρώτα. Μιά γυναίκα εύγενικιά σέρνει τό χορό, ακολουθεί ο άδα νέων κορι-
τσιών, πού ι ούνται τά βή ατά της καί επαναλα βάνουν έν χορω τό τρα
γούδι της. ‘Η πρόβοδος τού χορού ποικίλει τά βή ατα οπως θέλει, ά έ
διαστή ατα σταθερά. Χορεύουν τό χορό έ τόση ακρίβεια, πού κανένας άπό
τούς χορούς ας δέ οΰ φαίνεται έτσι ευχάριστος, όσο δ δικός τους. Σου
ιλώ γιά τούς 'Ελληνικούς χορούς»1.
Ό JO H N COVEL· 2 εφη έριος τής Πρεσβείας στή Πόλη ταξιδεύοντας
άπό τήν Άδριανούπολη στήν πρωτεύουσα περιγράφει τούς Τσεκ ετζέδες και
ιλεΐ γιά τούς κατοίκους και γιά τούς "Ελληνες. Π εριγράφει τήν Καλλικρά-
τεια καί τά Π λάγια — ελληνικά καί τά δυό — , τή Σηλυβρία, τήν Τσόρλου, πού
υπάρχουν "Ελληνες, ά τό πλιότερο Τούρκοι. Ό ιλεΐ γιά τό Μπουργκάζ, τό
Μπα πάκιοϊ, δπου υπήρχε εκκλησία Ά γ . Νικολάου, γιά τή Χάφσα καί τήν
Ά δρ)πολη (σ. 27), πού τήν περιγράφει, οπως καί τό κατάλυ ά τους. Στό
τέλος παραθέτει καί κατάλογο φυτών Άδρ)πόλεως.
Ό L IE U Y D ES H A TE S (V O TA G E ΕΝ LEV A N T 1621) γράφει
τά εξής: «Ή Φιλ)πολη βρίσκεται έσα στή Ρου ανία καί κεΐται πάνω στις
όχθες τού "Εβρου πάνω στους πρόποδες επτά λόφων άποχωρισ ένων άπό τή
Ροδόπη. Ή Ρου ανία άρ,χαιότερα έλέγετο Θράκη, άλλ’ ό Κων) τίνος εταφέ-
ροντας τήν πρωτεύουσα τής αύτοκραετορίας στήν Κωνσταντινούπολη — τή
Νέα - Ρώ η, θέλησε καί ή γύρω χώρα νά ονο άζεται Ρου ανία. Ρου ανία
οί Τούρκοι έλεγαν καί τό εγαλύτερο έρος τής αυτοκρατορίας».
Ό C O R N E IL L E L E B R U N (V O TA G E ΕΝ L E V A N T 1714)
γράφει γιά τήν άρχαΐα 'Ηράκλεια (Π έριινθο): «'Η πρώτη πολιτεία πού συ
ναντά κανείς άφίνοντας τόν 'Ελλήσποντο εΐναι άρκετά επαρκής, διότι, κεΐται
στό βάθος τού ικρού κόλπου, πού τίς δίνει τήν καταλληλότητα ενός καλού λι α
νιού. Ό αριθ ός τών κατοίκων είναι περίπου δεκαπέντε χιλιάδες. Τό ε πόριο
τής Θράκης στήν Προποντίδα καί Μαύρη Θάλασσα ελκύει πολύ κόσ ο ναυ
τών. ’Έ χει τρία - τέσσαρα τζα ιά, ερικές εκκλησίες καί δυό συναγωγές».
«Οι Ελληνικές επιγραφές πού βλέπει κανείς, λέγει παρακάτω, είναι
καλά τεκ ήρια καί ύπολεί ατα τής άρχαιότη,τος. Παντού βρίσκει κανείς σόλα
τά ερείπια άποδείξεις. Ή πιο εγάλη εΐναι αυτή πού περικλείεται στό τείχος
τής ητροπολιτικής εκκλησίας τής πόλεως. Είναι 'Ελληνική, όπως Έλληνική
εΐναι κιαύτή πού βρίσκεται στό ητροπσλιτικό έγαρο καί οί δύο άφιερω έ-

1 ) Βλέπε Άογεΐίο Θοακ. Θηκτ. τό . Ι Α ',

2) Βλ. Θρακικά τ. 1Β ' σ, 5 κ. εξ.
Θρακικά ελετή ατα 327

νες σέ ρω αίους αύτοκράτορες. Ή ητρόπολη είναι ιά άπό τις ωραίες εκ

κλησίες δλης τής Ελλάδος».
Είναι γνωστότατα δσα δη οσίεψε γιά τή Θράκη δ πολύς LA M A R TIN E
και άλιστα γιά τή δια ονή του στή Φιλ)πολη και τή φιλοξενία του σέλληνικδ
σπίτι' ιά βδο άδα καί τό θαυ ασ ό του γιά τόν Ελληνισ ό τής Φιλιππου-
πόλεως. Τοΰ Λα αρτίνου έχω δη οσιέψει στό ’Αρχείο Θρ. Θησ. (τό . Α ',
Β ' τεύχος) ολόκληρη τήν αλληλογραφία του έ τό Μαυρίδη καί έρος άπό
τις εντυπώσεις του πού έχει αφιέρωση έσα στό ταξίδι του στήν ’Ανατολή
(V O TA G E ΕΝ O R IE N T 1833) γιά τή Φιλιππούπολη.
Ό Ελληνισ ός έσα στήν πίεση τής Τουρκικής δεσποτείας στους αίώ-
νες τής δουλείας πόρεσε νά διατηρηθή καί νά περισοόση τήν ύπαρξή του.
Στόν ΙΘ ' δ ως αιώνα δυνα ιο ένος πνευ ατικά καί οικονο ικά πρωτεύει πλιά
άνά εσα στά υπόδουλα έθνη. "Οσοι άπό τούς περιηγητές περιήλθαν τήν
Τουρκική αυτοκρατορία καί είδαν καί γνώρισαν τήν δύνα η τοΰ Ελληνι
σ ού κατάπληκτοι ση ειώνουν τή ζωτικότητά του. έ βλέπουν πια τό ταπει
νω ένο έθνος καί τό καχεκτικό. Μπροστά τους ορθώνεται ιά δύνα η κολοσ
σιαία πού κυριαρχεί σόλα τά ση εία τής καταρρέουσας Τουρκικής αυτο
κρατορίας. Τέτοιοι είναι πολλοί καί πολλά τά ση ειώ ατα τους. Π αραθέ
του ε παρακάτω ά εσους ιά περικοπή τοΰ A L B E R T DTjM ONT γιά τή
θαυ αστή Στενί αχο.
Ό A L B E R T D U M O N T έ τίτλο «Στενί αχος» γράφει: «Ή πόλις
υπολογίζεται έ 15 χιλ. κ. κι οΰτε Τούρκοι οΰτε Βούργαροι υπάρχουν. Ή
Έλλ. αυτή κοινότητα διαφυλάγει ιά διαλεχτό ίδιάζουσα, δπου βρίσκει δια
κόσιες λέξεις καί πλέον κανένας, ρω αϊκές άχρησι οποίητες καί στήν 'Ελ
λάδα καί σαύτή τή Φιλιππούπολη, πού ή ετοι ολογία τους ανάγεται στήν
κλασσική 'Ελληνική γλώσσα. Ή πολιτεία τής Στενι άχου συ ερίζεται τά
παθή ατα τής νέας 'Ελλάδος, πάντοτε ήταν γνωστή γιά τόν φιλελληνισ ό της.
Στήν τελευταία επανάσταση τής Κρήτης, έστειλε στή νήσο εξακόσια παλλη-
κάρια, πού πεζή άνεχώρησαν καί περιπλανύθηκαν γιαΰτήν καί έ χίλια προσ
κό ατα κέρδισαν τόσο ακρυνό τό πεδίο τής άχης.
Σή ερα ή Στενί αχος έχει στό ’Αθηναϊκό Πανεπιστή ιο δέκα φοιτητές
κιάλλους τρεΐς στή Γαλλία καί δύο στή Βιέννη. Οί σπουδαστές αυτοί έπί
πλέον, παρ’ δλες τίς δυσκολίες, είναι υποδείγ ατα γιά ί ηση. Ό Άναστα-
σιάδης Λευκίας, δ συ πατριώτης τους, πού γνώρισε τήν Ευρώπη καί άνα-
σκεύασε τή θεωρία τοΰ Φαλ εράυευ, αυτή τή σοφή παραδοξότητα, πού υπο
στήριξε πώς οί νέοι Έλληνες δέν έχουν παρά αί α σλαβικό στις φλέβες τους.

1) Το σ πίτι Γ . Μ αυοίδη έ;ιπόοσυ στή Β ιέν ν η rod πολιτισ ένου ανθρώπου. Τδ σπίτι
σώ ζεται ως τά σή ερα: στή Φ ιλιππούπολη έ ιά επιγρα φ ή εντοιχισ ένη. (Β λ, ’Α ρχείο
Θρ. Θησ. τό . Λ ' τεΰ χ. Β ' ) .
328 Πολυδ. Παπαχοωτοδούλου

Ό Σκορδέλλης, δη οσίεψε ενα λεξιλόγιο της Στενι αχιώτικης διαλεχτού,

τέλος ό κ. Γ. Παπαδόπουλος πού αφιέρωσε στις ’Αθηναϊκές αρχαιότητες ενα
εγάλο αριθ ό πραγ ατειών, είναι αυτόχθονοι αυτού τού καντονιού. "Έτσι νά
ιά πολιτεία, πού είναι Έλληνική, πριν ιά εποχή χα ένη, ίσως πριν άπό
εξ αιώνες άπό άς. Ούτε ό χρόνος, ούτε οί περιπέτειες οί πιο επικίνδυνες,
πού είδε ή Ευρώπη τήν έκαναν νά λησ ονήση τήν εθνικότητά της. Πέρασε
αντίθετες δοκι ασίες, άλλ’ ή δύνα η τής Ελληνικής εγαλοφυ'ίας τίς υπερ
έβαλε. Τώρα ανά εσα βάρβαρου σχεδόν λαού, πού τήν κυκλώνει, αγαπά τις
σπουδές καί τήν καλλιέργεια τους. Π οιά συ πάθεια δέν τής αξίζει ιας τέτοιας
φυλής τόσο ζωντανής»'.
Π όσα ακό α α έτρητα κο άτια θά πορούσα νά παρατάξω ξένιον πε
ριηγητών2, πού πέρασαν άπό τή Θράκη καί ση είωσαν τίς έντυπώσεις τους
καλές - κακές πλούσιες φτωχές, ό καθένας έ τόν ανάλογο άτι πού έβλεπε
στό ταξίδι του τή χώρα καί τήν ανάλογη ιδιοσυγκρασία!
"Ολα αυτά πότε φτωχικά πότε πλούσια ση ειώ ατα, πάντως καταδεί
χνουν δτι. ό Ελληνισ ός ζούσε, υπήρχε, κινότανε έσα στό αύρο περιβάλλο,
συγκεντρω ένος γύρω στις ητροπόλεις του, έσα στις συντεχνίες του, —
τά συστή ατα — στά σω ατεία του, τίς εκκλησίες του, στά σχολεία του, πού
πόρεσαν νά τόν συγκρατήσουν καί νά τόν ζήσουν καί υστερνά νά τόν θεριέ
ψουν στά 1821.

Ε '. Τ Ο Ύ ΡΚ Ο Κ ΡΑ Τ Ο ΤΜ ΕΝ Η Θ ΡΑ Κ Η

Η Θ Ρ Α Κ ΙΚ Η Λ Α Ο ΓΡΑ Φ ΙΑ

Α '. Οί ακροί καί περιπετειώδεις αιώνες, πού ό 'Ελληνικός λαός πέ

ρασε εκτός άπό τά γραπτά νη εία άφήκε καί παρά πολλά ζωντανά λεί
ψανα άπό τά περασ ένα ας πού εκφράζουν τή θρησκευτική, ηθική καί
καλλιτεχνική εκδήλωση τής ζωής ας. Τέτοια εΐναι τ ’ ’Αναστενάρια, τά Λη-
ήτρια, τά ιονύσια, οί Πιτεράδες κοί Σεΐ ένηδες καί άλλα. Μελετώντας

1) Βλ. Ά ρ χ . θρ. θησ. τ. θ , περιηγήσεις. Ό D u m o n l A lbert σ. 92-93 λέγει έπί

λ έ ξ ε ι: «La ville com p te 15 m . h a b ita n ts ni les T urcs, n i les B u lgars n’o n t pu s ’y
e ta b lis. C ette c om m u n au te H ellen iq u e a con serve un d ia lec t particulier».
2) Τέτοιοι είναι : 1) C om te A n gelo de G u b e r n a tis: La B u lgarie e les B ulgares
zournal de v o y a g e s e e tu d e s 1899 F loren ce. 2) G iovan n i A m ad ori—V irgili : La
q u estion e R u m elio ta e la P o litic a Ita lia n a 1908 vol. I. 3) F . de -lessen : L cttre
de T hrace, zournal «Le T em ps» 12 J u ille t 1 9 1 4 . 4) G eoffror de V illeh ard ou yn
1204. 5) Viag'gi fa tti da V en ezia alia T ana e t in C ons)poli σ’ 1 1 7 — A d ria n o p o li.
6) N ic o lo de Nicolat. del D e lfin a t.o : Le N a v ig a tio n ! e t V iaggi nella T urchia
M D L X X V I in A n versa. 7) V o y a g e de L e v a n t par le sieur des H a y e s 1621 κλπ.
Θρακικα ιλετή ατα 329

κανείς τις αρχές τοΰ αρχαίου δρά ατος και τις πληροφορίες, πού ας δί
νουν οι αρχαίοι βρίσκει, δτι αυτές καθόλου δέν επαρκούν νά ας δώσουν ιά
ζωντανή ιδέα πώς άπό τή λατρεία τού ιόνυσου προήλθε τό αρχαίο δρά α.
Άλλά πρού ε νά πού ε ό νεώτερός ας βίος τί άς ξεσκεπάζει καί. τί. άς
σώζει έσα στή Θράκη άπό τις οργιαστικές και δρα ατικές λατρείες του ιό
νυσου, έστω καί λείψανα ονάχα.
Π άνω σαύτά τά λείψανα στηριζό ενος ό διάση ος καθηγητής τού Π α
νεπιστη ίου καί ιδρυτής τής λαογραφίας ακ. Ν. Πολίτης πόρεσε τέλεια
καί παραστατικότατα νά ξεκαθαρίση πολλά ση άδια τού αρχαίου δρά α
τος. Καί δίδασκε: πέος τή φύση τοΰ δρά ατος, δέ πορού ε νά καταλάβου
ε, άν δέν είναι γνωστή ή αρχή του, ή γέννησή του. Γιαύτό καί, ή ερευνά
του είναι ατελής, γιατί δέ πορεί νά άς δώση έννοια τής φύσεώς του έρα
στήν εξέλιξη τήν ιστορική. Γιά νά καταλάβου ε λοιπόν τήν έννοια τού δρά
ατος γενικά πρέπει νά εξετάσου ε τήν αρχή του. Κέπειδή τό δρά α δια
τηρήθηκε συνέχεια ώς τά τώρα χωρίς διακοπή, διατηρώντας δλα τά στοι
χεία, πού άπό τόν παλιόν καιρό είχε, γιαύτό καί παρά πολύ πολύτι ο βοή
θη α στήν εξέτασή του είναι ή λαογραφία.
Οί θεωρίες γιά τή γένεση τοΰ δρά ατος, πού έπεκράτησαν έ τή
βοήθεια τής λαογραφίας συνοψίζονται στό σύγγρα α τού M U L L E R 1, ά
οί θεωρίες αυτές είναι γε άτες σφάλ ατα δπως δίδαξε ό Ν. Πολίτης. Καί
σαλλα δηλ. έθνη βρίσκου ε τίς στοιχειώδεις υποτυπώσεις ιας δρα ατικής
τέχνης, ά οί "Ελληνες δώκαν στό δρά α τήν κ αλλ ιτε χ ν ικώτατη ορφή, πού
σκότησε τίς άτελεΐς δρα ατικές παραστάσεις τών άλλων λαών. "Οτι υπήρ
χαν κο:ί υπάρχουν δρά ατα καί σάλλους λαούς, πού δέν είναι προηγ ένοι στον
πολιτισ ό, αύτό είναι βεβαιότατο. Τά ’Ασιατικά δ ως έθνη στις καταχτή
σεις τού Μ. ’Αλεξάνδρου όνο χρεωστούν τίς δρα ατικές παραστάσεις.
Ά π ’ δλ’ αύτά φανερώνεται πιος έχου ε τά στοιχεία τής παλιάς λατρεί
ας τού ιονύσου, πού διατηρούνται ώς τά σή ερα στήν αρχαία κοιτίδα τού
Βάκχου. Μά κείνο πού ακό α πλιότερο πρέπει νά τονίσου ε είναι ή θυσία
τού ταύρου2 καί τό οΐρασ α τών ώ ων κρεάτων πού άς θυ ίζει τήν πα
λιά λατρεία τού ιονύσου έ τή ορφή τού ταύρου καί τήν εκφορά τού κορ
ιού του — που σπαράχτηκε κέγινε βορά τών Τιτάνων — άπό τούς άνθρώ
πους. ΕΙναιγνωστό τό τραγούδι τών γυναικών τής ’Ηλείας, πού άς τό έσω
σε ν ό Πλούταρχος « ιόνυσε άξιε ταύρε...».
Στά έθι α τής Θράκης βλέπου ε καθαρά αυτή τήν ίδια τήν αρχή τού
δρά ατος, δηλ. άτεχνες προσπάθειες προς παράσταση. Κ ι’ αληθινά κατα
λαβαίνου ε πώς άπό τέτοια έθι α πορούσε νάναπτυχθή τό δρά α στά. πα

II) Κυσϊοιανο-ΰ τό . Β ' <ι. 20.

2) Βλ, Λ αογραφία τ . . . . Γ ' Μ έγα.
330 ΙΙολυδ. Παπαχριστοδούλου

λιά χρόνια1. Ό Α ερικανός D A W K IN S (R IC H A R D MAC G IL L I-

V R A T ) THE M O D R N C A R N IV A L IN TH R A C E A N D TH E C U L T
O F D IO N T C U S . Πηγαίνοντας στη Θράκη βεβαίωσε τά πλιότερα άπ’ δσα
άνάφερε ό Βιζυηνός.
0 1 Κ α λ ό γ ε ρ ο ι2. Τή δεύτερα Κυριακή τής αποκριάς τήν Τυρινή
γίνονταν δρά α, που κρατούσε ιά έρα ολόκληρη, έ πρωταγωνιστές τούς
κ α λ ό γ ε ρ ο υ ς , έ παράδοξα ντυσί ατα, πού υπενθύ ιζαν τούς υποκριτές.
Κατά τό Βιζυηνό, φορούσαν περικεφαλαία άπό τραγίσιο δέρ α ή έλαφίσιο
ή λυκίσιο. Πάνου στό κεφάλι έ'ρριχναν ιά - δυό ουρές αλεπούς τό συνηθισ έ
νο σκέπασ α πού είχαν οι Θράκες γιά τό κεφάλι, καί στά ούτρα προσωπείο*
( ουτσούνα). Τό κορ ί τους τό τύλιγαν έ δέρ ατα τραγίσια, πού τούς είχαν
άφαιρέσει. στα κάτω τήν τρίχα. Οι καλόγεροι δέ φορούσαν κράνος, ά τό
προσωπείο σκέπαζε τό κεφάλι ώς τάφτιά. Τό κορ ί δπως καί τά ηριά τό
σκέπαζαν άπό τραγίσιο το άρι. Στό στήθος κρε ούσαν κουδούνια1. Ό ένας
άπό τούς καλογέρους βαστά τόξο άπό ξύλο κρανιάς, πού φυσά στάχτη έσ’
άπό ένα κέρατο. Παίρνουν έρος στό δρά α κ’ οι νύφες, δυό κ ο ρ ί τ σ ι α .
Τά κορίτσια υποκρίνονται νέοι άγα οι, όπως αντίθετα τούς καλογέρους παν
τρε ένοι. Τά κορίτσια φορούν ρούχα χωριανά ά καλορα ένα καί στολισ έ-
να. Είναι καλοβα ένα κι ακολουθούν τούς καλόγερους. Ή γριά πά πω εί
ναι άλλο πρόσωπο πού φορεϊ ράκη πολλά καί προσπαθεί νά κάνη τό πρόσω
πό της άσχη ο. Κρατεί ένα καλάθι ένα ξύλο έσα περιτυλιγ ένο άπό τά
ράκια τού σπιτιού καί τό παρουσιάζει γιά παιδί της εφτα ηνίτικο. Πολλές
φορές αντί ξύλο βάζουν γάτα ή ποντικό. "Αλλα πρόσωπα είναι δυό - τρεις
γύφτοι πού παρακολουθούν τους καλόγερους έ τά πρόσωπα καί τά χέρια
ουτζουρω ένα καί δυό τρεις τ ζ α ν τ α ρ ά δ ε ς (Χωροφύλακες).
01 χωρικοί πού θά υποδύονταν τά πρόσωπα αυτά διαλέγονταν πανηγυ
ρικά άπό τούς προύχοντες τού χωριού ανά εσα άπό τούς πιό έξυπνους χω
ρικούς. Γιά καλόγερους διάλεγαν παντρε ένους γιατί πορούσαν νά πετούν
άσχη ες λέξεις πάνω στό δρά α, πού δέν ταίριαζαν σέ στό ατα ανύπαντρων.
Αυτοί, οι διαλεχτοί τέσσερα συνεχή χρόνια υποκρίνονταν τούς καλόγερους
καί τά κορίτσια, κι άπαύτούς τά κορίτσια δέν παντρεύονταν στά 4 αυτά χρό
νια. "Ο οια καί ή κατσίβελοι. Τό πρωί τήν Καθαροδευτέρα έ θόρυβο έ
παιναν στήν αυλή κάθε σπιτιού κυττάζοντας άν δλα τά σκεύη καί τά ζώα
βρίσκουνταν στή θέση τους. ’Ά ν τίποτε δέν ήταν στή θέση του, τό άρπαζαν

1) Βλ. Γ. Βιζυηνοϋ : Οί καλόγη,ροι καί ή ιον. λατρεία έν Θράκη ώς καί τήν Θρακ.
έπετηρ'ί δια ή ερολ. 1897.
2) Βλ. Ά ρ χεΐο ν Θράκης τό . Ε ' σ. 129 κ. έξ.
1) '() D A W K IN S φωτογράφησε τή ντυ ,ασιά τΐούτηι, .ά όχι πολύ άικριβά γιατί
τής λείπει τό προσωπείο· καί τά πολλά δέρ ατα στά πάδία έχουν ονάχα οί καλόγεροι
βα ένα πρόσωπα καί χέρια.
Θρακικα ελετή ατα 331

καί τότε τό γύριζαν πίσω, άφοΰ τούς φιλοδωρούσαν έ πολύ κρασί. Ot κα

τσίβελοι πάλι έκλεβαν ζώα. 'Ύστερα χόρευαν τά κορίτσια, κή νοικοκυρά τούς
έδινε τρόφι α καί χρή ατα, πού τά διέθεταν γιά τά σχολειά καί τίς εκκλη
σίες. ’Έτσι γυρίζοντας δλα τοΰ χωριού τά σπίτια άζευαν χρή ατα, χωρίς
εννοείται, νάψίνουν δίχως λύτρα καί τούς διαβάτες πού έπιαναν καί οί κα
λόγεροι εκθέιαζαν τίς αρετές τους, παίρνοντας τά λύτρα. Τό γαϊδούρι, πού
ανέβαινε ό καλόγηρος βασανίζονταν άπό ταγκάθια, δπιος λέγει ό Βιζυηνος,
στά πισινά του σκέλια, κάνοντας λογής λογής κω ικές κινήσεις, πού προ-
καλούσαν γέλοια1.
Τό δρά α αυτό γίνονταν στήν πλατεία τής Εκκλησίας. Κι. άρχιζε ό
πως θά δού ε α έσως. Οί Ά τσίγγανοι τοί αζαν ένα ύννί άπό παλιά σιδερι
κά κι άλλα τιποτένια υλικά, τόν καιρό, πού οί καλόγεροι έκαναν τάστεΐα τους,
τυφλώνοντας έ τή στάχτη τούς διαβάτες καί λέγοντας έξυπνα άστεΐα. Π ριν
γίνη τό ύννί ή Μπά πω παραπονιούνταν, πώς τό παιδί της δέ χωρούσε στό
καλάθι, ούτε πορούσε νά τό χορτάση, ακό α δέ πέος ζητούσε νά τού βρή
καί νύφη. Σάν γίνονταν τό ύννί άρχιζε ό καλόγερος καί τό παιδί πού άνδρώ-
θηκε νά ζητούν τή νύφη έ πείσ α άπό τά κορίτσια. Και δταν άποφασίζον-
ταν ο γά ος, κου πάρος γίνονταν ό άλλος καλόγερος κι. άρχιζε τό στεφάνω-
α έ τήν παρωδία τής εκκλησιαστικής ακολουθίας τού στεφανώ ατος.
Στό τέλος τής τελετής έπιαναν τόν παράνυ φο καί τόν έδεναν οί θεα
τές καί τόν ανάγκαζαν νά τάξη διάφορα ταξί ατα, άφθονο κρασί λ.χ. ή στά
ρι καί τότε τόν αφιναν. ’Έξαφνα ετά τό στεφάνω α αδικαιολόγητα άλω
ναν εταξύ τους οί δυό καλόγεροι. Ό ένας άπ’ αυτούς βίαζε τύν πρωταγω
νιστή παίρνοντας τό τόξο του, τόν τόξευε καί τόν ερριχνε κάτω νεκρό καί
προσπαθούσε νά τόν γδάρη έ ξύλινο αχαίρι. Ή νύφη θρηνούσε τόν πεθα
ένο, δ δέ δεύτερος καλόεγρος ετανοώντας γιά τό φόνο παρουσιάζονταν σά
φίλος καί τοί αζε τήν κηδεία. ''Τστερα τόν πήγαιναν έ τό νεκροκρέβατο ά
ό πεθα ένος άναστήνουντα,ν καί παρουσιάζονταν πάλι ζωντανός κι άκ αΐος. Τό
τε προστά στήν εκκλησία οί καλόγεροι παίναν στό ζυγό τού αλετριού, πού
προστά άπό λίγο τοί ασαν — κι ακολουθούσε ό πρωτόγερος σπέρνοντας
σιτάρι. Τάλέτρισ α γίνονταν τρείς φορές γύρω στό χωριό. Τήν τρίτη φορά
ζεύγονταν οί κατσίβελοι. Ό ουχτάρης τοΰ χωριού έ θρησκευτική κατάνυ
ξη σπέρνοντας φώναζε: «10 γρ. τό κοιλό τό στάρι, 5 γρ. ή σίκαλη, Β γρό-
σια τό κριθάρι». Κι 6 λαός φώναζε: «’Α ήν νά φάη ή φτωχολογιά».
Αυτά περίπου δ ιεπίστωσε, ο D A W K IN S . Τ α ν α σ τ ε ν ά ρ ι α πάλι
άς δίδαξαν ποιός εΐναι δ ενθουσιασ ός πού έπιανε τούς λάτρεις τού ιό
νυσου. Ο δέ τελετές τής Βιζύης, τού Κω στ ή καί Μπροντίβο άς γνώρισαν
την άρχαϊκώτατη φάση τής λατρείας τού ιόνυσου πού άπ’ αυτή προήλθε

Βλ. Γ. Βι.ζυη,νοΰ: Θρακική έτετηρίς 1897.

332 Πολυδ. Παπαχριστοδοΰλου

η τραγωδία'. Στο έθι ο αυτό τών καλογήρων έχου ε παραστάσεις τών πα

θών τού Θεού άν καί άτεχνα ό ως έ τρόπο, πού απ’ αύτό τό σκελετό εΐναι
δυνατό να βγή τό δρά α τέλειο. Στήν τελετή ό Θεός παριστάνεται παιδί.
Ή πά πω είναι ή αντιπρόσωπος τών τροφών τού Λυχνίτου ιονύσου. Ή
εισαγωγή τού λίκνου στή λατρεία τού ιόνυσου δείχνει άλλοιώτικη φύση τού
Θεού άπό κείνη πού ξαίρου ε. Ό ιόνυσος Λυχνίτης εΐναι ό προστάτης τής
γεωργίας, αυτού δέ τού θεού, πού επιβλέπει στό άβγάτιο α τών δη ητρια
κών καρπών, παριστάνονται τά παθή ατα τής Βιζύης στήν τελετή. ’Έτσι έ
χου ε τό ιόνυσο συγγενή προς τις άλλες θεότητες, πού προστάτευαν τή
γεωργία ( ή ητρα και. Κόρη). ’'Λρα ό θεός αυτός δέν είναι κείνος πού πιάνει
τούς λάτρες του και τούς έκβαχεύει ά ό σε νός θεός, ό προστάτης τής Γε
ωργίας. Τό ιόνυσο γιά προστάτη τής γεωργίας, τού σιταριού, τόν πίστεψε
κιό Βιζυηνός, παρουσιάζοντας γ ι’ απόδειξη Ρω αϊκό νό ισ α, δπου υ Θε
ός εΐναι ένας νέος γενάτος κρατώντας στάχυσΛ
Ί ί δ ε ύ τ ε ρ η πράξη τού δρά ατος είναι ό γά ος τού θεού, έθι ο πα-
λαιότατο, δπως τό δείχνει 6 γά ος τού ιόνυσου έ τή βασίλισσα στάνθεστή-
ρια πού τήν έπαιρνε ή πο πή άπό τό Βουκόλειο, το αρχείο τού άρχοντα βα
σιλιά. Τό βουκόλειο είχε τόπο. δπου τρέφονταν τά βώδια καί. τελούνταν Ιεροί
άροτοι. Ό ιερός γά ος τοΰ ιόνυσου γίνονταν καί στή λατρεία τους στήν
Νάξο. (Π ρβλ. καί ιερό γά ο τού ία καί τής "Η ρ α ς).
Ή τ ρ ί τ η πράξη τού δρά ατος εΐναι ό φόνος τού ιόνυσου, αρχαιό
τατο στοιχείο τού ύθου, δπως φαίνεται άπό τό Ζ ' τής Ίλι,άδος, δπου ιλεΐ
γιά τό διωγ ό τού ιόνυσου άπό τό βασιλιά τών Θρακών. Ά πό αύτά φαίνε
ται δτι ό φόνος τού ιόνυσου δέν προήλθε άπό τήν Αίγυπτο (ΙΙρ βλ. δίωξη
Όσίριδος άπό τόν Τυφώνα), ούτε άπό τά ’Ορφικά (Π ρβλ. δίωξη Ζαγρέως
- ιονύσου).
Τελευταία πράξη έχου ε τήν ανάσταση τού Θεού καί τό αλέτρι (άρο
τρο). ’Ανάσταση έχου ε καί στή λατρεία τού ’Άδωνι κι αλλού. Τό άλέτρι-
σ α πάλι άπαντά καί στούς αρχαίους καί σή ερα (Π ρβλ. τό ιερό στις
Άθήνες άροτρο). Καί. εϊς έχου ε έθι α άπό τέτοιο άλέτρι.ο α γιά νάποφύ-
γου ε κακά καί άλιστα αρρώστιες επιδη ικές. Τά οσχάρια πού τραβούν
τάλέτρι τά σφάζουν καί τά θάβουν βάζοντας καί στήλη πάνω στον τάφο
τους1. ’Έτσι παρατηρού ε στή γιορτή τών καλόγερων στοιχεία πλήρη δρά
ατος. Άποβλέποντες δέ στήν κατάνυξη τού έλετρίσ ,ατος στή Βιζύη, πα
ρατηρού ε πώς άπό τέτοιες τελετές βλάστηοε τό δρά α. Στό υπαίθριο κεί
νο θέατρο υποκριτές είναι καί δλοι οί θεατές, πού τούς πιάνει ευσέβεια καί

1) Βλ. Άρ>χ·εΐον Θράκης τ. Ε '. Τάναστενάρια στή Θράκη, Χουρ ουζιάδου 1871
Κ ω·ν!σ ταντ ινοΰπολ ις.
2) ελτίου 'Ιστ. καί Έ9·ν. 'Εταιρίας τ. ' τής 'Ελλάδος, πραγ ατικά Ν. Πολίτου.
θ ρ α κ ικ ά ελ ετή α ΐΰ

εύλάβεια. Στήν ίδια επαρχία τών αναστεναριών τή ευτέρα τής Τυρινής

γίνονταν ιά τελετή. Ή τελετή παρουσίαζε ιά ο οιότητα, λείψανο κι άπο-
εινάρι πολύ αρχαϊκών εθί ων πού πήκαν στά Ρω αϊκά χρόνια.
Στό χωριό Κωστή, τό Εύκάρυο' ένας άπό τούς Κούκερος ή χούχουτος
ντυλίγονταν έ τραγίσια ή κατσικίσια δέρ ατα καί τρογύριζε τά σπίτια, οπού
ό νοικοκύρης τόν περιέχυνε έ στάρι. Τόν ακολουθούσε ένας αλλαγ ένος σέ
παρθένο καί τρογύριζε τό χωριό έ ουσική (τή γκάιντα). Χόρευε στήν αυλή
κάθε σπιτιού, έπαιρνε δώρα καί δέχονταν κεράσ ατα. "'Τστερα ό κούκερος γί
γανταν βασιλιάς κι ανεβαίνοντας πάνω σα άξι σέρνονταν άπό νέα παιδιά
προστά στήν Εκκλησία. Ό λαός χωρίζονταν σέ παντρε ένους καί ή καί
κάθε ερίδα ζητούσε νά τραβήξει τό βασιλιά έ τό έρος της γιά νά τού
δώση στάρι. Λεν νικούσε κα ιά ερίδα. 'Ο κούκερος σπέρνοντας στάρι καί
δίνοντας καί ευχές, πλησίαζε σένα τραπέζι κα'ι. όλις έπιανε τίποτα άπ’ δτι
ήταν πάνω, τόν άρπαζαν καί τόν έρριχναν στό ποτά ι τού χωριού, άπ’ οπού
πιά βγαίνοντας ξεφόραίνε τά δέρ ατα καί ξαναφόραινε τά δικά του ρούχα.
Τό έθι ο τό θεωρούσαν καί αγγάνε α γιά τή βροχή. έν ήταν ό ως τίποτ’
άλλ άπό ενα άπο εινάρι τής γιορτής τών S A T U llN A L IO R U M 1 πού είχαν
χαρακτήρα γεωργικό, δπως παραδέχτηκε ό N IS S O W A πού έγραψε γιά τή
Ρω αϊκή θρησκεία.
Κι αυτό τό έθι ο είχε σκοπό τήν προαγωγή τής ευφορίας έ τή ί η
ση πράξεων συ βολικών. Μά καί σάλλα έθι α έχου ε τήν ιδια προσπάθεια
έ τό ρίξι ο στόν ποτα ό τού πιο κύριου προσώπου τής τελετής. Καί στά
χωριά τής Μακεδονίας κι αλλού ρίχνουν άνθρωπο τά Θεοφάνεια στό ποτά
ι. Στήν παλιά Ρώ η έρριχναν εικονίσ ατα άντρίκεια στόν Τίβερη. Καί στήν
άλλη Ελλάδα γίνονται παρό οιες τελετές όπως στή Σκύρο τήν βδο άδα τής

1) 1. Μαγκριώτη Θρακικά 15.

Βλ. καί Μεγάλη 'Ελληνική ’Εγκυκλοπαίδεια λεξ. Εύκάρπου τοΰ ίδιου : .... Τά
έθι α, Ιδία τά εορτ αστικά τών κατοίκων ήσαν έλληνικώτατα. Π ροέχουσαν θέσιν κατεί
χε ν ή εορτή τοΰ «Κουκέοου», ή οποία έγίνετο τήν Λευτεριάν τής Τυρινής, πιθανώς
δέ ήτο διονυσιακής προελεύσεως. Κατά ναύτην άνήο ένΰεδυ ένος έ δέρ ατα αιγών
(6 Κούκερος) , φέρουν άνηρτη ένους κώδωνας, φαλλοφαροόν καί κρατών άνά χεΐρας
σάρτοθρον. ήκολουθεϊτο υπό τής ό ,οίως ένδεδυι ένης ιδήθεν συζύγου καί υπό θιάσου 12
νέων, ών οί ή ίσεις ήσαν , ετηι φίεισ ένοι είς νέας. ΙΙροπορευοι ένης ουσικής έξ εντο
πίων οργάνων περιήρχοντο τό χωρίον προσφέροντες οίνον είς τοώς δια.βάτ«ς καί
κατέληγον είς τήν πλατείαν οποτ> δύο νέοι προσποιού ενοι τους άτιθάσους ταύρους,
έζεύγνυντο ύπο τοΰ Κουκέρου είς προ σκο ιξά ενον άροτρον, δι’ ού έχάρασσον αΰλακάς
τκνας έν τή πλατεία, ενώ ό Κούκερος έσπειρε σίτον. Κατόπιν οΰτος κατορθώνω ν ετά
δυσκολίας νά καταβάλη τήν Κουκερίναν, συνει ίγνυτο διά τοΰ φαλλοΰ του ετ’ αυτής
ενώπιον τοΰ παρακολουθοΰντος πλήθους τής εορτής καί έπηικολούθει χορός καί οινοποσία
έχρι νυκτός.
1) Τά S A T U R N A L IA κράτησαν ώς καί τόν εσαίωνα. βλ. Συναξάρι άγ. ασύλ-
λου τοΰ ια' αιώνα.
334 Ιϊολυδ. Παπαχριστοδούλου

Τυρινής. Τά έθι α λοιπόν τών αναστεναριών και τών καλόγερων δίνουν τά

στοιχεία πού αναπτύχθηκε τό δρά α και αναντίρρητα από τά έθι α αυτά
καταφαίνεται, δτι καί τά παλιά έθι α είχαν έσα τους δρα ατικά στοιχεία
κέξακολουθοΰσαν νά ζούν τά έθι α κύστερα άπό τήν ανάπτυξη τοΰ δρά α
τος άπό ευνόητο λόγο, δηλ. δταν τό δρά α παίρνοντας τήν τέλειά του ανά
πτυξη καί άλλο σκοπό, κ α λ λ ι τ ε χ ν ι κ ό , απο ακρύνθηκε παρά πολύ άπό
τό θρησκευτικό του σκοπό. Γ ι’ αυτό καί στή Θράκη βάσταξαν τά έθι α αυ
τά ώς τις έρες ας κι. ιός τό διωγ ό τών Έλληνοθρακών άπό τούς Τούρ
κους, γιατί είχαν σκοπό νά κατορθώσουν έ τήν κανονικιά επανάληψη τών
πράξεων τού θεού τήν εξιλέωση καί τό κέρδισ α τής εύνοιας τού θεού. Καί
τά έθι α αυτά έχουν σκοπό νά παράσχουν τήν ανταπόδοση άπό έρους τού
θεού. Καί στήν τελετή τών καλόγερων επιδιώκεται τό ίδιο. Οί Βούργαροι
δέν άφήκαν τίποτε άνεκ ετάλλευτο ούτε κι αυτά τά πανάρχαια θρακιώτικα
έθι α. 'Έ να δη οσίευ α στή γερ ανική «Στουτγκάρτερ Ίλλουστρίοτε», τής
17 Νοε βρ. 1939 άς λέγει πώς άποκάλυψαν στό Έλληνοβουργάρικο χωριό
Β ο υ ρ γ ά ρ ι πώς σώζονται άκό α έθι α άρχαιότατων εποχών πού ενθυ
ίζουν τά κατορθώ ατα τών φακίριδων. Κι αυτό έγινε ύστερ’ άπό τό εκτόπισ α
τών 'Ελλήνων τής Ά ν. Θράκης (1922) καί τήν αρπαγή τών ερών άπό
τούς Βουργάρους.
Σαύτό τό χωριό δ γερ ανός Βίλχελ Μπάου φιλντ, κάτοικος Σόφιας,
διεπίστωσε σέ ιά του επίσκεψη τήν ύπαρξη καί διατήρηση τού χορού τής
φωτιάς πού τά κορίτσια χορεύουν έ πόδια γυ νά. Οί χορεύτρες ονο άζον
ται «νεστενάρκι» κέξηγεΐ ο γερ ανός πώς ή ρίζα τής λέξεως είναι 'Ελληνι
κή ε σ τ ί α πού παραφθάρηκε έ τόν καιρό1. Οί νεστενάρκοι, λέγει, χορεύ
ουν κάθε χρόνο πάνω σέ φωτιές στήν εορτή τού αγίου Κωνσταντίνου έ τή
συνοδεία εγχωρίων οργάνων καρα ούζας καί τυ πάνου. Τού χορού προη
γείται ειδική τελετή τών χορευτριών, πού έ τις τοπικές τους ντυ ασιές καί
τίς εικόνες τού αγίου Κωνσταντίνου καί Ελένης άναρτη ένες πάνω στό στή
θος άποτραβι.ούνται στό γειτονικό δάσος δπου ραντίζονται έ νερό άπό τό
έκεΐ άγιασ α. Ό χορός τους λέγει, είναι εξωτικός καί ή εντύπωση άπ’ αυ
τόν είναι, δτι οί χορεύτριες φαίνονται υπνωτισ ένες. Ά πό τό δάσος τρέχον-
τας όρ ή διευθύνονται πρός τή φωτιά, πού περι ένει προστά στήν καλύ
βα τους καί χορεύουν πάνω σαύτήν τρεις γύρους, πού ό καθένας κρατά άπό
δυό λεφτά, πάντοτε έ τή συνοδεία τής γκάιντας. Ό Μπάου φιλντ βεβαιώ-
νει. πώς έξήτασε ετά τό χορό πάνω στή φωτιά τά πόδια τους, ά δέ πόρεσε
νά διαπιστώση ούτε τά παρα ικρά καψί ατα. Τό έθι ο προσθέτει είναι πο
λύ παλιό καί θεωρείται ό χορός στή φωτιά πάνω, φάρ ακο γιά τήν ελονοσία

1) ,Βλ. τήν προέλευση τής λες. Ά ρ χ . Θράκης τ. Ε ' σ. 129 κ. εξ. 'Ο οίως Τ α-
ν ά γ ρ α ς ψυχικοί έρευναι τεΰχ. 4ον— δον 1940.
Θρακικα ελετή ατα 335

έ τή θαυ ατουργό επέ βαση τοΰ αγίου Κωνσταντίνοι). 'Η γραία παλιά χο-
ρεύρια, τόν βεβαίωσε πώς κάποτε ιά νέα ποΰ τήν απαγόρευσε ό πατέρας
της νά χορεΰη στή φωτιά, άρρώστησε άπό όξύτατο πυρετό έ ο π τ α σ ί α -
σ ο ύ ς καί σά χόρεψε τάλλο έτος ’θ εραπεύτηκε'.
Β '. Τ ά ν α σ τ ε ν ά ρ ι α. Τά ’Αναστενάρια είναι τά πιο περίεργα καί
τά πιο παλιά έθι α (ορισ ένων χωριών τής Ά ν. Θράκης τής περιφέρειες Β ι
ζύης καί Άγαθουπόλεως. Είναι ένα είδος τελετής τοΰ ιονύσου κληρονο ιάς
παλαιότατης, πού έσα στό πέρασ α τών αιώνων πόρεσαν νά ζήσουν καί
νά υπάρξουν ώς τά σή ερα. Είναι γιορτές πού τίς πρόσεξαν καί τίς ελέ
τησαν πολλοί δικοί ας λαογράφοι. καί αρχαιολόγοι άλλά καί ξένοι ερευνη
τές τών λαϊκών εθί ων. Λείψανα φαίνεται εσακονικής αίρέσεως κατά τή
γνώ η ερικών ερευνητών κατ' άλλους εκχριστιανισ ένο λείψανο τής θρα-
κιώτικης οργιαστικής λατρείας τοΰ ιονύσου. Πάντιος ανήκουν στις υστη-
ριακές κείνες τελετές, πού γιαύτές δύσκολα πάντοτε αζεύσναι πληροφορίες
καί ή αποκάλυψή τους σδλες τίς λεπτο έρειες δύσκολα έπιτυχαίνει. Οί πιο
παλιές γραπτές ειδήσεις γιά τήν τέλεσή τους στή Θράκη άπό Θρακικούς πλη
θυσ ούς φτάνουν ώς τόν 12ο αιώνα .ΧΛ
Ή περιφέρεια δπου γίνονταν αυτές οί τελετές είναι άπό τίς πιο απο
ονω ένες τής Θράκης. 'Τπερύψηλα βουνά, δασώδη κι άπάτητα — τά βου
νά τής Στράντζας — χαράδρες πυκνοδασω ένες, ποτά ια καί νερά άφθονα,
αγρί ια λογής λογής ανή ερα καί παλιά άρπαχτικά αποτελούν τά χαρακτη
ριστικά αυτής τής περιοχής, πού έσα της άρκετά χωριά καί κω οπόλεις
ζούσαν καλλιεργώντας τή γή καί δουλεύοντας τίς κοιλάδες. Τό χωριό Κωστή
αποτελούσε τό κέντρο τής τελετής τών Ά ν α σ τ ε ν α ρ ί ω ν. Γύρω στό χω
ριό τούτο άλλα χωριά, σά δορυφόροι, έκα ναν κι αύτά τίς ίδιες τελετές. Σ ή
ερα δλοι. οί κάτοικοι τών ερών αυτών είναι σκορπισ ένοι στούς Θρακιώτι-
κους καί, Μακεδονικούς κά πους, δπου ετέφεραν τίς συνήθειές τους πού
δυστυχώς γιά πολλούς λόγους δέν τολ ούν νά τίς κά νουν — τάναστενάριά
τους. Έξιστόρηση τής τελετής τών Άναστεναρίεον πορεί πολύ δύσκολα κα
νείς νάποσπάση άπό τούς άνθρώπους τών χωριών αυτών, πού είναι φιλόξε
νοι. καί καλόβολοι κατά τάλλα, δ ως θεωρούν πολύ κακό, καί. άλιστα οί πι
στοί οπαδοί, τών τελετών, νάποκαλύψουν τό υστικό σδλες τίς λεπτο έρειες του
καί προσπαθούν έ κάθε τρόπο νά ξεφύγουν, όταν τούς άνοίγη κανείς σχε
τική συζήτηση. Συ βαίνει άλιστα κάτι ανάλογο έ κείνο πού συνέβαινε έ
τίς αρχαίες ελληνικές καί ξένες υστηριώδεις τελετές, πού έως τά σή ερα
παρα ένουν υστήρια. Έκτος δ ως άπό τό λόγο τούτο κι ό φόβος ήπως
τούς ειρωνεύονται γιά τά έθι ά τους, άν γνωσθούν σέ κύκλο πλιό ευρύ ή ή

1) Βλ. ’Λοχείαν Θράκης τό .. Ε ' σ. 129 π. έξ.

1) Βλ. ’Αρχείο Θράκης τ. Ε '.
836 Ιϊολυδ. ίίαπαχριστοδούλου

πως τούς προδώσουν καί τούς καταδιώξουν οί αρχές, οπως είχε συ βή πα-
λαιότερα στή Θράκη άπό ητροπολιτάδες τής επαρχίας Σωζουαγαθουπόλε-
ως1, κάνει τούς ανθρώπους αυτούς πλιότερο επιφυλακτικούς καί προσεχτικούς.
Μόνο άπό άντιαναστενάρηδες — και υπάρχουν αρκετοί τέτοιοι — πού κα
ταδικάζουν τάναστενάρια, είναι δυνατό νάποσπάση κανείς πληροφορίες, άλ
λά κι αυτοί κρατιούνται άπό τό φόβο ήπως γνωσθή στούς συγχωριανούς
τους ή πράξη τους. Ή περιγραφή πού παραθέτω είναι άπό ανακοίνωση τέ
τοιου άντιαναστενάρη, πού έ πολλή προφύλαξη καί προσοχή έκα ε ό άν
θρωπος. «Στό Κωστή είχε, λέγει, πολλά αγιάσ ατα2. Ό κόσ ος πίστευε πώς
τό νερό πού πήγαζε άθόρυβα ήταν ια ατικό καί γ ι’ αυτό έ τό νερό αυτό πε-
ριέχυναν τό σώ α τους, πιστεύοντας πώς θεραπεύονταν καί γιάνισκαν τά
βουζούνια, οί θέρ ες κι άλλες αρρώστιες.
Τού αγίου Αθανασίου — τό εγάλο ήνα (τό Γενάρη) — άπό βραδύς
πήγαιναν γυναίκες, κορίτσια, παιδιά κι άντρες έ τά άξια καί τά ζώα καί
έβγαζαν νερό άπό τάγίασ α καί περίχυναν τό σώ α τους. "Ύστερα χόρευαν,
γλεντούσαν καί τέλος γύριζαν στά χωριά τους. Στις δυό τού Μαίου πάλι κό
σ ος πολύς γυναίκες, παιδιά, κορίτσια, άντρες πήγαινεν στ’ άγιασ α έ τις
λύρες καί τίς γκάιντες καί νταούλια προστά. Οί αναστενάρηδες — έτσι λέ
γονταν αυτοί πού έκα ναν τήν τελετή — κρατούσαν τίς χάρες ψηλά στά χέ
ρια. Χάρες ήταν οί εικόνες στολισ ένες έ άση ένια καί. χρυσά στολίδια πα
πάλαια — γιατί οί συνήθειες ήταν πα πάλαιες — έ γρά ατα επίσης πα
πάλαια. "Οταν τελείωνε τό πανηγύρι πάλι έ τήν ίδια πο πή γύριζαν τίς
Χάρες αυτές στήν εκκλησία.
Έκεΐ στ’ άγιασ α καθάριζαν τόν τόπο άπό τά χορτάρια, έκοβαν ξύλα
άπό τό δάσος παλιά καί σάπια καί αύτά τά ξύλα έσα σεν’ αλώνι άναβαν
φωτιά, άφού νίβουνταν δλοι ικροί εγάλοι έ τ αγιασ ένο νερό τού αγιά
σ ατος. Στις πο πές αυτές προηγούνταν οί παπάδες τού χωριού, άκολουθού-
σαν οί Χάρες - - οί εικόνες στολισ ένες πού δίδαν τή χάρη στούς πάσχοντες
καί πίσω όλοι οί κάτοικοι τών γύρω χωριών, πού έτρεχαν νά ετάσχουν
τής ιερής αυτής πο πής. Έκεΐ οί παπάδες έψελναν αγιασ ό. Τά δέ νεστε-
νάρια — δηλ. αυτοί πού έπαιρναν έρος στήν τελετή — τού κάθε χωριού
στέκονταν ξέχωρα, οίραζαν λα πάδες καί θυ ιά ατα, ενώ ό κόσ ος πήγαι
νε καί προσκυνούσε τά εικονίσ ατα. "Ύστερα έσφαζαν τάρνιά καί ψήνοντας
καί τρώγοντας γλεντούσαν. Ακολουθούσε ο χορός. Ό χορός άρχίνιζε στό
έρος πού βρίσκονταν τάναστενάρια. Χόρευαν γυναίκες άναστενάρισσες α
ζί ιιέ τούς άνετρες, κρατώντας άσπρα αντήλια στά χέρια καί κινώντας κα

ί) Βλ. Ά ρ χεΐο ν Θράκης τό .. Ε ή σελ. 129 κ. έξ.

2) Βλ. Θρακικά τό . III' Έ λπ. Στα ούιλη Σαράντη diito τά αγιάσ ατα της Θρά
κης α, 219— 290·.
Θρακικά , ,ελετή ατα 337

νονικά δεξιά και ζερβά το κορ ί καί φωνάζοντας έ τό τίναγ α τών ποδιών
εχ, έ%, ΐχ, ίχ, ά'χ, άχ,. Στό χορό πάνω οι αναστενάρηδες κρατούσαν καί τίς
εικόνες — τις Χάρες — στά χέρια. Καί πάνω στό χορό τίς πρόσφερναν στον
κόσ ο κι αυτός τις «σπάζονταν καί τίς φιλοϋσε ετιλάβεια. Κιό χορός εγά
λωνε. Τότε πάνω στό εγάλω α του χοροί) καί τόν οίστρο που τούς έπιανε,
πολλοί άπό τούς χορευτές ξεχώριζαν καί φεύγοντας στά γύρω δάση καί βου
νά γλεντούσαν. Πολλοί πάλι πάνω στό χορό «κατελα βάνοντο» πιάνονταν από
τήν εικόνα καί τόν άγιο καί τότε γίνονταν καινούργιοι αναστενάρηδες έ τη
γνώ η καί τή θέληση τού άρχιαναστενάρη. Τόν θύ ιαζαν διαρκώς έ λιβά
νια καί θυ ιά ατα ντόπια κετσι καταχαρού ενοι καί «είστρηλατη ένοι» α
ποχωρούσαν στά βουνά.
Μέ τό τέλος τοΰ χορού καί τού γλεντιού (δηλ. τό φ άγω α τών ψητών
καί τό πόσι ο τών πιοτών) γύριζαν όλοι πίσω στά χωριά. Τήν παρα ονή γί
νονταν καί τό εξής σπουδαίο: Ά πό βραδύς αζεύονταν ό κόσ ος όλος εξιο
άπό τό σπίτι τού άρχιαναστενάρη όπου κερνιούνταν κύστερα πήγαιναν στήν
έκκλησιά. "Έ παινε έσα ό άρχιαναστενάρης, έπαιρνε τίς Χάρες καί τίς πα-
ράδινε στούς αναστενάρηδες. ΓΌλοι αυτοί αποτελούσαν ένα ιερό σω ατείο
τών « ιση ένων». Τότε σχη ιατίζονταν ιιά πο- ιπή πού έ'φερνε γύρους στό
χωριό. Στό έσο τής πλατείας τού χωριού ήταν τώρα τοι ασ ένα πολλά ξύ
λα άπό τά φράγ ατα τά σάπια τού άγιάσ ιατος, πού ένα χρόνο σάπιζαν στό
ρέ α του. Μαύτά άναφτα,ν ιεγάλες φωτιές καί χόρευαν πάνω σαύτές τάνα-
στενάρια πολλή ώρα, φωνάζοντας άχ, έχ, Ϊχ, καί ταχύνοντας τό ρυθ ό τών
ποδιών τους χωρίς βέβαια νά καίγωνται τά πόδια τους. Μερικοί τόσο ενθου
σιασ έ αποκτούσαν τήν ώρα τούτη καί τόση ιανία, ώστε πάνω στό κορύφω-
ια τής «έκστάσεως» έ εναν απλήγωτοι καί «αλώβητοι» άπό τή φωτιά. "Ο
ταν άλιστα έβλεπαν νά λιγοστεύη ή φωιά δια αρτύρονταν καί φώναζαν νά
ρίξουν κι άλλα ξύλα γιά νά τή δυνα ώσουν. Τήν ώρα τούτη φαίνεται πιάνον
ταν άπό ένα είδος αυθυποβολής, πού έ'δινε δύνα ιη νάντέχουν καί νά ένουν
άτρωτοι.
Αυτές τίς τελετές ή Εκκλησία πάντοτε ζήτησε νά τίς απαγόρευση άλ
λά κάθε προσπάθεια πήγε ιαταία. Οί δεσποτάδες κατά καιρούς τούς φοβέ
ριζαν, άλλά κανένας φόβος, κα ιά απειλή δέ στάθηκε δυνατή νά τούς άπο-
ακρύνη άπό τίς τελετές πού νο ιίζονταν άντιχριστιανικές καί πού ώς τά τώ
ρα τούς κάνουν νά ιή θέλουν νά πούν τό υστικό τους. Στό γυρισ ιό οί θύρες
τών σπίτι ών έ εναν ανοιχτές. Καί πολλοί άπό χωριό σέ χωριό γύριζαν όλη
τή νύχτα ιέ τραγούδια καί λύρες καί γκάιντες καί νταούλια. Παντού τούς
δέχονταν άνοιχτή καρδιά καί τούς πρόσφερναν πιοτό καί φαγητό. Άνή ιε-
ρα τή ινή ιη τού αγίου ετά τήν λειτουργία δ παπάς, ό άρχιαναστενάρης
έ τήν εικόνα στά χέρια του καί αζί πολύς κόσ ος, πήγαιναν καί πάλι ώς
τάγίασ α κεψαλαν αγιασ ό. Μετά τόν αγιασ ό γίνονται' ή θυσία. Στή θυσία

22
338 Π ολυδ. Πατταχηιοτοδοΰλου

■θυσίαζαν τρία π ι κ ά δ ι α δηλ. αφιερω ένα οσχάρια, πού τάθρεφαν άπό

τόν ’Απρίλη γιά τό σκοπό αυτό αζί έ την αγέλη τοΰ χωριού. Τόνα πάντως
τό χάριζε ένας οποιοσδήποτε χωρικός και τάλλο τάγόραζαν οι αναστενάρη
δες άπό τά τα εία τών αναστενάρηδων κέπρεπε νάναι τριών ή πέντε ή εφτά
χρόνων δηλ. αριθ ό ονό κι όχι ζυγό, πού 6 άγιος δέν τό δεχότανε έ κα
νένα τρόπο, δπως έγινε φανερό κάποτε από ένα θύ α ζυγών ετών, πού αγρί
εψε και δέν ήθελε νά ερώση και γύρισαν πίσω, χωρίς νά τό θυσιάσουν, στό
χαριστή. Τήν ή ερότητα αυτή πού παρουσίαζαν τά θύ ατα, όταν τά (οδη
γούσαν στήν εκκλησία άπό τήν αγέλη κι άπό κεΐ στήν πλατεία οΐ· αναστενά
ρηδες τήν απέδιδαν στή θεία χάρη. Οι αντίθετοι ό ως τό εξηγούσαν πώς ή
ή έρωση αυτή προερχότανε άπό τή ουσική τών λαλού ενο.)ν, που ή εριόνει
κα'ι τάγρια θηρία.
’Έτσι έ όργανα και τραγούδια συνώδευαν τά πικάδια στήν πλατεία,
πού προχωρούσαν η ερω ένα και τιθασευ ένα, λύνοντάς τα άπό τήν έξώ-
θυρα τής εκκλησίας όπου έ εναν σδλη τή λειτουργία δε ένα. Στήν πλατεία
δ παπάς βλογούσε και διάβαζε τά θύ ατα, κιό άρχιαναστενάρης έ τά εργα
λεία του: ένα τσεκούρι, αχαίρια, πού τά φύλαγαν σώρισ ένο έρος όλη τή
χρονιά σάν Ιερά, ένα - ένα έσφαζε τά θύ ατα. ’Έτσι τά κο άτιαζε καί τά
οίραζε. Καί γε ίζοντας καί κόφες έ κρέατα γύριζαν άπό σπίτι σέ σπίτι νά
οιράσουν καί σδλους άπό τή θυσία. Πολλές φορές στό οίρασ α δέν έφτα
νε τό κρέας, κείνοι πού δέν έπαιρναν, λάβαιναν τήν άλλη χρονιά. Στό πάρ
σι ο τοΰ εριδίου του δ καθένας έδινε ένα χρη ατικό ποσό στήν κάσα τών
αναστενάρηδων. Οι προύχοντες έπαιρναν εγαλύτερο κο άτι. Οι αναστε
νάρηδες τό αγείρευαν κετρωγαν όλοι. αζί σάν έσνάφι — σά σω ατείο.
Τό βράδυ τής θυσίας ξανάρχιζε ό χορός τής φωτιάς, κάθε εση έρι καί
κάθε βράδυ τών η ερών τής γιορτής. Στό χορό πάνω τούς έπιανε ό άγιος
ιούς χορευτές. Τότε ιλούσαν ακατανόητα λόγια όπως οί. επιληπτικοί. Άπό
τό έθι ο αυτό έλεγαν ότι έφευγαν οί αρρώστιες καί τάλλα κακά άπό τό χω
ριό. Ό λαός τούς αναστενάρηδες τούς θεωρούσε « υσταγωγη ένους και θε
όληπτους». Γ ι’ αυτό καί γιάτρευαν καί ήταν οί γιατροί τού τύπου. Ό λαός
τούς προσκαλούσε στήν αρρώστια του. Βλέποντας τον τούδιναν προσταγές
σάν τίς ακόλουθες λ.χ. «Ή εικόνα τής ΙΙαναγίας δέν είναι καλά εδώ. Νά
τήν πας έκεΐ. Νά τήν δώσης στό ζωγράφο νά άς τήν πλύνη καί νά τήν ξα-
ναζωγραφιση».— «’Έχεις ένα αρσενικό κατσίκι (κότος). Νά τό κόψετε, νά
τό θυσιάσετε καί νά ιιάς τό φέρετε στό άναστενάρικό ας δω άτιο». Οί άν
θρωποι πήγαιναν τό κρέας, πού τοτρωγαν οί αναστενάρηδες απαγγέλλοντας
ευχές γιά τόν άρριοστο. ’Έτσι οί Χάρες δίναν τού άρρωστου τήν υγεία του,
άν ήτανε βέβαια νά γιάνη. Οί αναστενάρηδες ξο ολογούσαν καί τούς χω
ρικούς καί πρόλεγαν τά ελλού ενα καί παντού καί πάντοτε οί χωρικοί τούς
προσκαλούσαν στις ανάγκες πού παρουσιάζονταν. Οί συνήθειες αυτές γί
Θρακικά ελετή ατα 339

νονταν καί στά γύρα) χωριά τής ίδιας περιφέρειας στή νή η άλλων άγιων.
Τίς συνήθειες αυτές τίς είχαν καί ερικά γύρω χωριά Βουργάρικα καί ώς τά
σή ερα στά έρη αυτά, που έπεδικάσθηκαν στόν Ευρωπαϊκό πόλε ο σαύτούς,
κάνουν οί κάτοικοι τίς ίδιες τελετές, ώστεε οί λαογράφοι τους νά τίς θεωρούν
συνήθειες βουργαρικές πα πάλαιες καί νά τις διαφη ίζουν σδλον τόν κόσ ο.
Μέσα άπό τήν αφήγηση αυτή άπό στό α χωρικού πορού ε νά βγά
λου ε τά εξής συ περάσ ατα: 1) "Οτι τά τελού ενα είναι άπο εινάρια πα
λαιών παλαιότατων τελετών. 2) "Οτι οί παλαιότατες γιορτές συνδυάσθηκαν,
έ τή χριστιανική θρησκεία κι. άνακατεύθηκαν έσα στό τελετουργικό της
έρος. 3) "Οτι τά τελού ενα άπό τό σω ατείο τών αναστενάρηδων έ τή
θυσία, τούς χορούς στις φωτιές, τήν αποχώρηση στά δάση — όπου φαίνε
ται γίνονταν κι άληθινά όργια ό οια έ τά ιονυσιακά — τό γιάτρε α τών
άρρωστων, τήν ξο ολόγηση τών α αρτη άτων τών χωρικών κλπ. δλ’ αυτά
έχουν σχέση έ τά παλαιότατα Έλευσίνια ή άλλα υστήρια. Και όπως παρα-
ένη κείνων σκοτεινή ή βαθύτερη έννοια τους, έτσι καί τών άναστεναρίων
παρα ένει υστικός ό βαθύτερος σκοπός'.
Γ '. Ο ί Γ Ι ι τ ε ρ ά δ ε ς ήταν άλλη γιορτή λαϊκή. Κι αυτή έχει σχέ
ση ιιέ τίς πανάρχαιες ιονυσιακές γιορτές πού γίνονταν στά βορεινά χωριά
τής Θράκης, στήν Τρουλιά καί τό Σα ακόβι, όπως τάναστενάρια στό Κωστή
καί Μπροντΐβο, ΓΙινακά, Ά γιγιάννη κλπ. Τούς Πιτεράδες γιόρταζαν τή
ευτέρα τής Τυρινής. Στό γιόρτασ α σχη ατίζονταν ένας ό ιλος ετε φι-
εσ ένων, πού έβαφαν τά πρόσθ)πά τους έ φού ο ή άσπρη σκόνη καί. φ ο
ρούσαν γυναίκια φορέ ατα τού παλιού καιρού. ' 11 επίση η τελετή τής ε
τα φίεσής τους γίνονταν σώρισ ένο έρος. ΓΙ ρίν ντυθούν προ ηθεύονταν
τάστεια έσα πού θά προξενούσαν νέα πρόοδο.
Ό π ρ ό) τ ο ς πού έβγαινε προστά στό πλήθος, κρατούσε στά χέρια
του ακρύ δόρυ, πού στήν άκρη είχε κρε ασ ένο ένα κακουρέλι βουτηγ ένο
σάκάθαρτο νερό — τή σ φ ο ύ γ κ ι α. Στή ζώνη του έφερε εγάλο αχαίρι
ξυλένιο καί στ’ αριστερό χέρι κρατούσε ενα βωδινό κέρατο, σάν άβλό, πού
έβγαζε φωνή οξεία, σάν γλάξο, αυτοκινήτου. Στήν ε φάνισή του τά παιδιά
φώναζαν δυνατά καί επευφη ούσαν έ κραυγές καί τσιριές.
Ό δ ε ύ τ ε ρ ο ς πού παρουσιάζονταν στό πλήθος ήταν ό κ ο υ δ ο υ ν ά ς
έ τά εγάλα κοδουνια. Πήγαινε πρώτος στήν πο πή χορεύοντας επίτηδες
ώστε νάκούγωνται τά κουδούνια όσο πορεί πλιότερο, καί άνοιγε δρό ο στό
πλήθος πού πύκνωνε, γύρω τους. Στό κεφάλι του έφερνε κέρατα τράγου.
Τ ρ ί τ η ακολουθούσε ή γκάιντα. Αυτή παίζοντας ρύθ ιζε τό συνηθι-

1) υστυχώς έ τον έκ,τοπισ ό τών χωρικών και. το σκόρπισ ά τους έ τήν προπ-
φυγική αποκατάσταση,,, πού τούς ξεχώρισε, σχεδόν έπαυσε νά γίνεται ή τελετή τους
καί έ τόν καιρό {)ά παρα ,είνη φαίνεται ιστορική άπλή απήχηση στό πέρασ α τοΰ χρό
νου καί, θά λησ ονηθούν καί θά χαθούν.
340 Πολυδ. Παπαχριστοδούλου

σ ενο σκοπό (τόν πιτεράδικο) που σδλη τή διαδρο ή τής πο πής δέν άλλαζε.
Κατόπι έβγαιναν τά ι π ο χ τ σ α λ ί κ ι α. Στά κεφάλια τους οί ντυ ένοι έ
φερναν ένα είδος κανίστρων (πανεριών), φτιαγ ένων ιέ χορτάρι κατώτε
ρης ποιότητας. Στά πανέρια ιέσα ήταν τά νυφικά, τά ν τ ο υ ζ έ ν ι α, δηλ.
τά δώρα.
Τ έ τ α ρ τ ο ς ακολουθούσε ό γα πρός κή νύφη. Ό γα ιπρός κρατούσε
άρ ιάθα άπό καρούλια ιέ τό ουστάκι στρι ιένο. Ή νύφη (άντρας κι αυτή
εε φιεσ ένη σέ γυναίκα) εΐχετό πρόσωπό της βαιι ένο κόκκινο και σιγοπερ-
πατούσε τεντω ένη καί κορδω ένη, άκου ιπώντας στό ιπράτσο τού παρά
γα πρού της, πού κρατούσε ιά στι ι ένη λε ονόκουπα. Τήν όλη πο πή κλει-
ούσαν τά προικιά τής νύφης, φορτω ένα στό γάιδαρο, ράκη, αξιλάρια ξε-
ζευγαρίσ ιένα, πού ένας κοντός ιέ τήν άγκλίτσα διαρκώς τά ξεσκόνιζε λέγον
τας : « II ίσω ιασκαράδες σκόνσετε τά προικιά τής νύφης πού έχυσε τό φως
τών ιατίών της νά τά κεντήση»!
Ή πο πή ξεκινούσε άπό τήν πλατεία τού χωριού, εκα ινε γύρους κέφτα-
νε πάλι στό ίδιο έρος. Σέ κάθε σταθ ό τής πο πής, έβγαζαν λόγο καί προ
φήτευαν τά ελλού ενα καί παρίσταναν διάφορα κω ικά καί χυδαία. Άλλί-
ονο άν κανένας παρεκτρέπονταν άντρας ή γυναίκα. Στιχουργούσαν — σά
λαϊκοί ποιητάρηδες — τά σχετικά τραγούδια γιά τόν άντρα δτι έπρεπε νά
πιάση τά βουνά, νά φύγη άπό τά άτια τών ανθρώπων, γιά τή γυναίκα, νά
κρυφτή στό σπίτι χρόνια ολόκληρα καί νά χαθή άπό τά άτια τού κόσ ιου.
Τά τραγούδια τους ήταν χυδαία, συνταγ ένα άπό τούς λαϊκούς ποιητάρηδες,
τούς γελωτοποιούς τοΰ χωριού καί πού ένας τέτοιος ζή άκό ια ίσως στήν Κο-
οτινή κοντά δ Γεώργης Γκόρες. Νά ενα:
Σάς παρακαλώ:» γυναίκες σά φιλήσω παντρε ένη,
νά ιέ βάλετε στή έση, τήν πληρώνω τήν καη ένη.
νά φιλήσω ποια ’ αρέσει. Σά φιλήσω κα ιά χήρα
Σά φίλησα» κοριτσάκι τύχη πύίχει ή κακο ιοίρα.
το χαρίζω ένα φλουράκι,

Τό λε ιόνι έναι ένα

έλα κόρη πέ τά ένα, τά λε όνια δεκατρία
τά λε όνια εΐναι δυο τά βυζιά ντης κρύα κρύα.
λαχταρούσα νά σέ δγιώ,
Τά ρυθ ικά πειράγ ατά του είχαν κοσ ιική διάθεση, πού πορούσε νά
πρακαλέση ο ηρικά γέλοια καί χάχανα καρδιακά. Σαΰτή τή διαδρο ή ή πο
πή χαλούσε τό πλήθος νά παρευρεθή στήν τελετή τής πλατείας τού χωριού·.
Εΐναι απερίγραπτα τά όσα γινόντανε στήν πλατεία. "Ύστερα άπό πολλές κω-
υκές σκηνές δ αρχηγός περιτριγυρισ ένος άπό όλους τούς ετε φιεσ ένους
ανέβαινε στό τραπέζι, προφήτευε τόν καιρό, τήσοδειά, καί έδιωχνε τά κακά
πνεύ ατα.Καί ακολουθούσαν οί Σ ε ϊ έ ν η δ ε ς . Λυτοί παρουσίαζαν ένα
Θρακικά ελετή ατα 341

πλήθος ανθρώπων, είδος, εύζώνων. Ά πό πολλές έρες πριν από τή ευτέρα

τής Τυρινής, προ ηθεύονται από τά νοικοκυρόσπιτα τά χρειαζού ενα γιά τό
ντύσι ό τους. Φορούσαν έ'να άσπρο πτυχωτό φουστάνι, εσοφούστανο και ε
σοφόρια τής προίκας (τού τσεγιζιού), κα ιζόλες άσπρες έ κάτασπρα ανίκια
καί πλέτες ραβδωτές στις πλάτες. Στή έση τους φορούσαν δερ άτινη άρ-
ατοθήκη άπό τελατίνι, ολοκαίνουργια, έ χρυσά κου πιά γε άτη, λογής λο-
γής αχαίρια, δίκοπα στιλέττα κρο υδωτές κου πούρες, άση οκεντη ένες δι-
ούτσουνες πιστόλες κι άπό Ινα κα πυλωτό γιαταγάνι, κουλακλίδικο καί φυλ-
δισένιο, σκαλισ ένο έ συντέφια καί πετράδια.
Έ τσ ι στολισ ένοι έ τά παρδαλά χρώ ατα, γυρνούσαν κι αυτοί τή ευ
τέρα τής Τυρινής όλο τό χωριό καί τά νοικοκυρόσπιτα τούς κερνούσαν πε-
λίνο (πικρό κρασί), καί τυρί1. Στόν ώ ο οί Σεϊ ένηδες έφερναν δπλα, σουλ
τάνα, σισανέδες, καβάλια, καρυοφίλια ή δίκανα. Τό χορό τους τό χόρευαν έ
χάρη καί πιασ ένοι κατ’ ανάστη α σοβαροί καί δίχως χυδαιότητες. Κρατού
σαν τήν τάξη καί έλυαν τίς παρεξηγήσεις. Είχαν άκό α καί τό δικαίω α νά
κο ατιάσουν άνθρωπο τήν η έρα κείνη, χωρίς νά τούς κάνουν δίκη. Γενι
κά ό καθένας κρατούσε τή θέση του δίχως έκτροπα. Μπροστά άπ’ δλη τήν
πο πή πήγαινε ή γκάιντα, πού σκοπός της ήταν ό ίδιος έ τό D IL I - D IL I
ένα χρόνο αργό καί άπό ακρυά καταλάβαινες πώς ήταν ή πο πή. Π ερ
νούσαν άπό τό διοικητήριο καί χόρευαν πρός τι ή τού διοικητή καί ό κορυ
φαίος τού χορού εύρισκε καιρό νά φωνάξη πολυχρονώντας τον: «τσόκ για-
σασήν ντοβλετι ίζ» κέφευγαν πάλι χορεύοντας καί σειώντας έναν χρω ατι
στό τσεβρέ ή αντήλι κεντη ένο κι ακόυες νάλλάζη ό σκοπός τής γκάιντας
στό « αύρη είν’ ή νύχτα στά βουνά». Τότε πιά δ κόσ ος χαλούσε κι όλοι ι
κροί εγάλοι φώναζαν άλαλάζοντας. Τό βράδυ παρέδιδαν τά κοστού ια κα
θαρά στά σπίτια πού τά δανείστηκαν κάρχιζαν τό φαγοπότι ώς τό πρωί. ’Έτσι
τελείωνε ή γιορτή τών Σεΐ ένηδων καί τών Πατεράδων2.
’Ό πω ς βλέπει. 6 αναγνώστης ή περιγραφή αυτή άς δίνει τήν εικόνα
ιας ιονυσιακής πο πικής γιορτής γιά τό λαό, κω ικής ορφής καί σατι
ρικής. Στή γιορτή αυτή ό Θρακικός λαός έπέδειχνε δλα τά χαρίσ ατα πού
αύτά είναι προικισ ένος: σατιρικά, κω ικά, ποιητικά, σκωπτικά. Ό φαν-

1) ’Ή ταν έθι ο, όσο τυρί βρισκόταν στούς κάδους ή ασκιά, έπρεπε τήν Τυρινή
νά ξοδευτή, αλλιώτικα έπρεπε νά τδ πετάξουν. 'Ό λη τή σαρακοστή νήστευαν αυστηρά,
■νόσο πού τδ γιατρό πού θά ώριζε στούς άρρωστους γά λα τήν εποχή αυτή, τό νό ιζαν
«φαραώνο» καί προτι ούσαν ιδ άρρωστός τους νά πεθάνη παρά νάρτη,θή. Γιαυτό έβλε
πες άπδ πολλά σπίτια νά τό οιράζουν σε δίσκους καί σέ ασκιά ακό η δίνοντας ευχές
«καί τοΰ χρόνου».
2) Οί Π ι τ ε ρ ά δ ε ς ήταν τής κατώτερης κοινωνικής τάξε ως ένφ οί Σ ε ΐ-
έ ν ι δ ε ς ήταν ολοι βοσκοί καί αγελαδάρηδες.
342 Πολυδ. ΓΙαπαχηιστοδούλου

ταχτερός τους νους εύυιοκε όλα τά έσα νά ντύση κείνους πού λάβαιναν έ
ρος στήν πο πή. 01 φορεσιές τους, τά βαψί ατά τους, τά όργανα τής προ
σωπικότητας, πού υποκρίνονταν τά λόγια, τά πειράγ ατα, δλα δλα τά εφεύ
ρισκαν εύκολία κα'ι χάρη και ή γιορτή έπαιρνε τή χροιά τής ώρας, πού
χρειαζότανε. Ο ι λαϊκοί ποιητάρηδες οι σκώφτες, οι κω ικοί, οι δρα ατικοί,
οι λυρικοί, οι ρυθ ικοί δλοι έ τήν ανάλογη ψυχική τους διάθεση πρόσφερ-
ναν ό καθένας το ερίδιό του στή γιορτή καί προσπαθούσαν νάναδείξουν τό
πρόσωπο πού υποδύονταν. 'Έτσι έσα στή Θράκη τήν ’Ανατολική ξαεαζού-
σαν πάντοτε καί σέ έρες θλιβερές βαρείας δουλείας καί έρες αύρης καί
σκοτεινής εποχής, οί κατά παράδοση πανάρχαιες τελετές τους, πού κληρο
νο ούσαν άπό γενιά σέ γενιά κι αιώνα σ’ αιώνα. ’Αλλού τ’ Ά ν α σ τ ε ν ά
ρ ι. α, αλλού τά ι ο ν ύ σ ι α , αλλού ή Σ κ υ λ ο δ ε υ τ έ ρ α άλλου οί Σ ε ϊ-
έ ν η δ ες καί Π α τ ε ρ ά δ ε ς, αλλού τά η ή τ ρ ι α (ό
πέης) συ βολική γιορτή καί. υστικοπαθής όπως θά δού ε παρακάτοκ Π ά ν
τα κάτι πολύ συγγενικό έ τήν αρχαία θρησκευτική ζωή τών αρχαίων Θρα
κών, πού ετέδιοκαν στούς "Ελληνες άλλά καί πήραν απ’ αυτούς δτι. ταίριαζε
στις θρησκευτικές τους τελετές καί γενικά στή ζωή τους ικανοποιητικό καί
εξυπηρετικό.
'. Τά η ή τ ρ . ι α 1. Ποιός θά πίστευε άκούγονας δτι στη ση ερι
νή Θράκη υπήρχαν γιορτές αγροτικές συ βολικές, πού έχουν τήν αρχή τους
στή βαθειά πανάρχαια περίοδο τής ζωής τών Θρακών ,πού στο κύλισ α τών
αιώνων παρέ ειναν αυτούσιες — ατόφιες. Στό Ό ρτάκιοϊ Άδριανουπόλεως
γίνονταν τά η ήτρια ή ό Μπέης (ό άρχοντας τών σκύλων). Ένώ ή γιορτή
αυτή στό Κιγίκ2, προάστιο τής Άδριανουπόλεακ έπαιρνε ξεχωριστή ση α
σία καί πανηγυρίζουνταν έ λα πρότητα καί έπικρατέστερο στοιχείο τό ιο
νυσιακό, στό Ό ρτάκιοϊ ή γιορτή αυτή έπαιρνε δλως διόλου χροιά διάφορη.
Οΰτε εθύσ αΤα, ούτε σκύλοι, ούτε χρισιές καί. βω ολοχίες καί πειρά
γ ατα καί σκώ ατα ώστε ό χαρακτήρας τής γιορτής νά είναι άλλον ιο
νυσιακός. Στήν επαρχία Λυτίτσης είχε τό έθι ο άλλο συ βολισ ό. Έωρτα-
ζότανε σε νά, ιόλη τή σοβαρότητα κι όλη τήν υστικοπαθή εγαλοπδέπεια
τών παλιών τελετών καί εορτών καί συνωδεύονταν άλιστα άγώνες, χωρίς
βέβαια νάπολείπουν καί, ερικές ιονυσιακές εκδηλώσεις, όπως τό στεφάνω
α τού Κ ρ ι τ ή , οί α κ ό λ ο υ θ ο ι κοί ά ρ ά π η δ ε ς, πού πορούσαν νά
θεωρηθούν ώς θίασος αρχαίος τού ιόνυσου άπο τόν ΙΊάνα, τούς Σατύρους,
καί. τίς Μαινάδες, πού περιέτρεχε τίς Θρακικές πεδιάδες καί τούς κά πους.
Τό βασικό στοιχείο σαύτό τό έθι ο τής Θράκης ϊταν τό όργω α τής γής καί
ή σπορά της. Ή όλη πλοκή περιστρέφονταν στόν άλληγορικό συ βολισ ό

1) Βλ. Θρακικά Ι Γ ' τό . η ήτιρια. Ν. Ρ ο δ ό ο ί ν ο υ .

2) Βλ. Θρακικά Π ολ. Παπαχριστυδοΰλου τό . ιονύσια.
Θρακικά ελετή ατα 343

τής βλάστησης και ήταν αναπαράσταση τών εορτών τής ή ητρας που έπρο-
στάτευε τούς δη ητριακούς καρπούς άλιστα τό στάρι και τήν ευφορία τής
γης. Γιαύτό και τό έθι ο τούτο συ βολίζει γιορταστικά στοιχεία τής ή η
τρας, πού τελούνταν στήν αρχή τής ανοιξιάτικης σποράς καί γ ι’ αύτό κι
(ονο άστηκαν η ήτρια.
Τό δλο αύτό έθι ο είχε τρία στάδια: Τό π ρ ο π α ρ α σ κ ε υ α σ τ ι κ ό ,
τήν π ο π ή, τό τ ε λ ε τ ο υ ρ γ ι κ ό. Τού πρώτου, τρία ήταν τά κύρια πρό-
σωπα πού κινούνταν καί δρούσαν σύγκαιρα ά καί ξεχωριστά:
α) Ό Μ π έ η ς ' τό κυριώτερο πρόσωπο τής γιορτής αντιστοιχώντας
έ τόν αρχαίο χορηγό, γιατί ή γιορτή γίνονταν εξοδά του. Τόν Μπέη υπο
δύονταν ένας από τούς πιο έγκριτους γεωργούς πού τόν εξέλεγαν στό τέλος
τής γιορτής. Μέ τήν ανατολή τού ήλιου ντύνονταν τά καλύτερά του φορέ α
τα καί συ παραστατη ένος έ 4 - 5 ύποταχτικούς τούς «π α ρ α σ τ ε κ ά ε
ν ο υ ς» ανέβαινε σένα α άξι, πού τδσερναν δυο (πόδια. Στά πόδια άπόθεταν
ιά, δπως τήνε λέγαν «κουνου ιά» δηλ. πλούτο, αγαθό, οικονο ία. Ή οίκο-
νο ιά αυτή ήταν ένας δίσκος πακιρένιος καί εγάλος (τό σινί) πού είχε
πάνω ιά πήττα αλει ένη έ άύγύ καί στολισ ένη έ α ύγδαλα. Επίσης
έβαζαν πιλάφι, κουσκούσι (κρέας όχι γιατί ήταν καιρός νηστείας), λαχανο-
τουρσή ένα πράσο όρθιο καί βαρακω ένο καί τό πάνω έρος σχισ ένο στά
δυό, χαλβά σπιτικό ή σαραγλί, τρία ήλα, τρία πορτοκάλια βαρακω ένα κένα
πουκάλι κρασί. 'II κ ο υ ν ο υ ι ά αυτή συ βόλιζε τήν ευτυχία καί τ ’ αγα
θά τής γης, πού απολά βανε ή ανθρωπότητα χάρις στή θεά, πού εύφόρευε
στήν καλλιέργεια καί δούλεψη τής γης, τών αγρών, κι άπό ευγνω οσύνη σαύ-
τήν γινότανε ή γιορτή αυτή.
Στήν πο πή προπορευότανε ή γκάιντα, κιό Μπέης γύριζε έτσι στις
συνοικίες. Κάθε σπίτι είχε έτοι ο ένα πιάτο έ λίγο στάρι ή κριθάρι καί
καλα πόκι ακό α κένα νό ισ α στό έσο όποιο δήποτε. Φτάνοντας ό Μπέης
στά σπίτια έπαιρνε τό πιάτο καί τό εν νό ισ α τόρ ρίχνε σέναν κου παρά
καί κάνοντας τό σταυρό του άρχιζε νά σπέρνη σόλα τά ση εία- δίνοντας ευ
χές: ■,πουλύ σιάρ’ πουλύ κριθάρ’ πουλλές νύφες — στά σπίτια πού είχαν
αγόρια — πουλλά κέρδη — στον καταστη ατάρχη — καί διάφορες άλλες
ευχές. Τό υπόλοιπο τοΰ πιάτου τό αδέιαζαν οί παραστεκά ενοι σέ σακκιά

1) Ό κ. Ροδόοινος Θρακικά τ. ΙΓ" οπού περιγράφει τά « η ήΙτιρΊαη δίνοντας

τήν ερ ηνεία της λέξεοις λέγει τά έ ξ η ς : «Τ Ι λέξις, τουρκική δηλοΰσα Αξίω α, βαθ όν,
τίτλον, Ιέκ τούτου καί τό δλον εθι σν Μ π έ η ς . Ά λ λ ά καί ή ονο ασία αυτή τοΰ εθί ου
θά προήλθε, φρονού ε, έκ ευαφράσεως αντιστοίχου άλλοτε έλλ. ονο ασίας ίσως τοΰ
χ ο ρ η γ ό ς τ'οΰ ’Ά. ρ χ ω ν τής εορτής τών Αγώνων, καί τοΰτο προς ίκανοπσίηισι,ν
καί κολακίαν τώ ν Τούρκου' άπό τους πρώτους ακό α ετά τήν κατάκτησιν χρόνους, οί
οποίοι παρ χωροΰντες τά προνό ια είς το Γένος ΰπέσχοντο συγχρόνως νά σεάασ'θώσι
καί. τά ήθη καί τά έθι α αΰτοΰ. Π ς Αιτίτσαν έλέγίετο β ,α α ι λ ι ά ς.
344 Ιϊολυδ. Παπαχριστοδούλου

πού είχαν στά άξι πίσω. Πολλά σπίτια πρόσφερναν καί αντήλια, τσεβρέ
δες, υφάσ ατα κι άλλα αντικεί ενα πού τά κρε ούσε ό Μπέης σένα δοξά
ρι, τοποθετη ένο στό ζυγό τού α αξιού κα'ι πού γέ ιζε άπό τέτοια δώρα.
"Τστερα τά δώρα αυτά τά οίραζαν στούς νικητές τών άγώνων. Μαύτό τόν
τρόπο ό Μπέης περιτρογύριζε τις συνοικίες έως τό απόγευ α.
β) Ό Κ ρ ι τ ή ς . Σύγκαιρα έ τόν Μπέη άρχιζε νά κυκλοφορή κι ό
Κριτής. Αυτός τρογύριζε στήν αγορά κα'ι τά συνοικιακά καταστή ατα. ’Έ
βγαινε έχοντας τήν γκάιντα προστά νά παίζη — αυτός καβαλάρης, φο
ρώντας ενα αύρο ράσο, όπως κα'ι οι Τούρκοι ιεροδικαστές κείνης τής επο
χής, σκέπασ α στολισ ένο έ χάρτινα λουλούδια, γένεια ακρυά άπό προ
βιά, κο πολόγι στάριστερό χέρι άπό καρούλια καί τσι πούκι ακρύ έ λου
λά, πού έσα αντί καπνό έκαιαν συνήθως άχυρα, καί στό δεξί χέρι βαστού-
:ε ραβδί. "Αν καί τά ρούχα του ήταν τέτοια, ό ως ένέπνεε σοβαρότητα, τδ
ύφος του δέ ήταν αυστηρό κιέπιβλητικό, ανάλογο έ τό υπούργη α πού ά-
νελά βανε νά έκτελέση κείνη τήν η έρα ήταν ένας πραγ ατικός κριτής. Γ ύ
ρο) του εΐχε 8 - 1 0 υπασπιστές, που ό ένας έσερνε τάλογό του κέφερνε τό
φάλαγγα (φύλακα), τρεις τέσσαρες οίραζαν ικρά χαρτάκια (τεσκερέδες)
άδειες κυκλοφορίας, οι δ’ άλλοι, σάν όργανα έχτελεστικά έπιαναν κείνους
πού κυκλοφορούσαν δήθεν δίχως άδεια ή τάχα πού έφταιξαν σέ κάτι καί τούς
παρουσίαζαν στόν Κριτή. Ό Κριτής κατά κανόνα κατεδίκαζε σέ πρόστι ο,
πού ά έσιος τό πλήρωναν. Κείνους πού δυστροπούσαν ή εναντιώνονταν τούς
έβαζαν στό φάλαγγα δηλ. τούς σήκωναν, περνούσαν τά πόδια στό φάλαγγα
κετσι τούς παρουσίαζαν προστά στόν κατή, κι αυτός τόν ήλεγχε έ λόγια
τσουχτερά, τόν έκανε παρατηρήσεις καί συστάσεις, τόν ράβδιζε στό τέλος λέ
γοντας ό ν - σ ε κ ί ζ δηλ. δεκαοχτώ, ενώ τόν χτυπούσε έ ιά όνο. Περι-
τρέχοντες έτσι τά καταστή ατα ήλεγχε τά βάρη και τά έτρα τους κεβαζε
ποινές σδλους, πού τίς πλήρωναν πρόθυ α. Και ή δικαιοδοσία αυτή τού Κρι
τή τή έρα κείνη ήταν απεριόριστη. Καβαλλάρης πήγαινε σέπί σκέψη τού
ητροπολίτη, τού δη άρχου καί σαύτούς, τούς πολιτικούς, πού όλους τούς
φορολογούσε. Κανείς δέ πορούσε νάποφύγη τήν ποινή τού Κριτή κείνη τήν
ή ερα κι άν δέν ραβδίζονταν ώφειλε νά πληρώση. ικάζοντας έκήρυττε πώς
τό «δεσ εΐν καί λύειν» σή ερα, τό δίκαιο καί τάδικο ήταν στά χέρια του»1.
Ό Κριτής δπως καί ό Μπέης γύριζε πάνω κάτω ώς τό απόγευ α.
γ) Ο ί Ά ρ ά π η δ ε ς. Αυτοί ήταν τέσσαρες. Είχαν τό πρόσωπό τους

10 «Π ολλοί 'Έλληνες, λέγει δ Ροδόοινος διά νά έκ.δικηιθώσιν άλλους η καί

Τούρκους υπαλλήλους τούς ύπεδείκνυον είς τόν Κρ-ιιτήν καί εκπλήρωναν διά νά , ή
Ο-αβίδιοδώσΊν. Καί πρέπει νά ση ,ειωΰή δτι . ίαν τοιαύτην τι ωρίαν κανείς δέν ήδΰνατο
ν/άποφΰγη έφ ’ δσο-ν ύπήρχεν δ πληρώνων. Τά όργανα τοΰ Κριτή ήταν « ήλικτα. Τούς
συνελά βανον καί φεύγοντας. Πολλάκις έφηρ όζοντο1 καί αντεκδικήσεις. Καί ήτο τοΰτο
συ φέρον, διότι επλοΰτιξε το κοινόν τα εϊον».
Θρακικά ελετή ατα 345

αυρισ ένο δλότελα έ καπνιά, φορούσαν γιά σκέπασ α στό κεφάλι καλπόκκα,
χα ηλά αΰρα κι. αντί φούντας ιάν άλεπονουρά πίσω, ιά προβιά γιά ρούχο
και στή έση τους κρε ασ ένα 3 - 4 κουδούνια, πού δταν έτρεχαν οι άρά-
πηδες, ηχούσαν σάν κουδούνια δαι όνων. Άντ'ι πανταλόνια φορούσαν τά π ο
χ ο ύ ρ ι α ντόπια χοντρά, κι άντ'ι παπούτσια τ σ α ρ ο ύ χ ι α . Στό δε ξι χέ
ρι βαστούσαν πλατύστο ο ξυλένιο σπαθί (γιαταγάνι) και στ’ αριστερό ενα
ρ ό π α λ ο τουπουζλίδικο δηλ. χοντρό ροζο στό άκρο.
δ) 'Η Κ α τ ί ν α . Ή Κατίνα ήταν τό πέ πτο έλος τού θιάσου — ένας
άντρας έ γυναικεία φορέ ατα, ενα φακιόλι στό κεφάλι κόκκινο, αναδε ένο
σέ σχή α α ουκιού, ένα φόρε α ώς τά πόδια, κόκκινο κι αυτό, ζώνη έ
πούλιες στή έση και ισάνοιχτο τό στήθος. Είχε τά άγουλα βα ένα κα-
τακόκκινα, τσι σίρι στούς κροτάφους άν,τί λουλούδια και στά χέρια κρόταλ-
λα (ζήλια). Οι κινήσεις της ήταν όλότελα γυναικείες. Οί άράπηδες έβγαιναν
συνοδεία έ γκάιντα τήν ίδια ώρα έ τόν Μπέη και Κριτή, περιτρέχοντας
τις συνοικίες καί τήν αγορά καί φωνάζοντας ν τ α χ ο ύ α - ν τ α χ ο ύ α 1.
’Ακονίζοντας γιά φοβέρισ α τά σπαθιά τους έπιαναν τούς πολίτες καί τούς
φορολογούσαν έ τή σειρά τους κι αυτοί. Σύγκαιρα πρόσεχαν ή κανείς πει-
ράξη ή φιλήση τήν Κατίνα. Κι αυτοί κυκλοφορούσαν ό)ς τό απόγευ α. Κατά
τό εση έρι, κλειούσαν τά αγαζιά, έπαυαν οί εργασίες κι δλοι παιδιά, εγά
λοι ικροί αζεύονταν στ’ α λ ώ ν ι α, θέση έ υψώ ατα, α φιθεατρικά καί
πολύ κατάληλη γιά γιορτή. Τότε κατέφθαναν έκεΐ ό ένας κατόπι του άλλου
ό Μπέης, ό Κριτής, οί Άράπηδες καί έχρις οτου αρχίσει ή πο πή οί δυό
ελευταίοι φορολογούσαν ( άζευαν πάρσα) κείνους πού δέν φορολογήθηκαν.
Τήν ώρα αυτή ό Μπέης τοποθετούνταν σέ έρος περίοπτο, στρω ένο έ ψά
θες, περιτριγυρισ ένος άπό τούς πιο έγκριτους γεωργούς καί άλλους πρού
χοντες πού έφερναν καί δώρα διάφορα στόν ερχο ό τους. Ή πο πή ακολου
θούσε ενα σχέδιο. Τήν ώρα πού ό κόσ ος αζευότανε στά έρος πού άναφέ-
ρα ε στό σπίτι τού Μπέη εζεύονταν δλοι οί συγγενείς, φίλοι καί γειτόνοι
του. Ή Μπέγαινα φορε ένη καί αυτή τά γιορταστικά της, τούς περιποιούν
ταν φιλόφρονα δσους δέχονταν. Είχε έτοι η άλλη κ ο υ ν ο υ ι ά, τοποθε
τη ένη στό έσο τού δω ατίου εγαλύτερη καί πλουσιότερη άπό τήν πρωινή
του Μπέη, πού τήν έτρωγαν στό διάστη α τής περιφοράς της. Στήν ώρισ έ-
νη ώρα κατέφθαναν κοί ά ρ ά π η δ ε ς έ τήν γκάιντα τους, καί έ τήν Μπέ-
γαινα εγαλόπρεπα στό έσο καί έ τήν Κατίνα φορτω ένη τό δίσκο (τήν
κουνο ιά) στό κεφάλι, προστά, ξεκινούσαν γιά τάλώνια. Στό δρό ο προσ-
κολλιώνταν κι άλλοι κι αυτούς ακολουθούσαν κι άλλοι ακό α κέτσι, όταν έ
φθανε στ’ αλώνια ή πο πή, έ τή συ βολική κ ο υ ν ο υ ι ά στό έσο, πα

Ίσω ς, οπως εξηγεί ό F οδό οίνος, από τό Τούρκικο ν τ ο κ ο ν ν α — ή

πειράξεις.
346 ΓΓολυδ, Παπαχο'ΐστοδοΰλου

ρ θυσίαζε όγκο εγαλόπρεπο κι ανάλογα τών παλιών πο πών. Έκεΐ ή Κατίνα

άπόθετε τήν κουνου ιά προστά στον Μπέη κι άποτραβιώνταν και ή Μπέ-
γαινα έ τή δική της ακολουθία έπαιρνε ιά θέση περίοπτη πίσω του.
Στο ση είο αύτό τής γιορτής ό Μπέης καλουσε τόν Κριτή καί τόνε ρά
βδιζε στά πόδια, ση άδι πόις πιά ή δικαιοδοσία του έπαυε. Κέχοντας συ πα
ραστάτες πολλούς γεωργούς κι αγρότες, κατέβαινε στό έσο τοΰ αλωνιού,
δπου βρίσκονταν έτοι ο ένα αλέτρι. ’Αντί βώδια έζευγε δυο άράπηδες καί
τοποθετώντας τότε τήν Καντίνα στό έσο τού ζυγού — στή σαΐτα πάνω πού
εξείχε — άρχιζε τοργω α τής γής. Σέ παλαιάτερη εποχή θυσίαζαν κριάρι
δπως «ί παλιοί θυσίαζαν «προ τοΰ αρότρου». Οί άλλοι δυο σπαθοφόροι ά
ράπηδες προφύλαγαν τόν Μπέη νά ην πέση ή νά ή τόν ρίξη κανένας, για
τί πίστευαν πώς τό πέσι ό του τήν ώρα τής σποράς προ ηνούσε κακή σο
δειά. Κιό ίδιος ακό α, συστρέφοντας πάνω άπό τό κεφάλι τό ξύστρο τού
αλετριού, υπεράσπιζε τόν εαυτό του άπόνα τέτοιο πέσι ο. Στό άλέτρισ α έ
πρεπε νά όργώση τρία τέσσαρα άβλάκια. Κύστερα άρχιζε ή σπορά. Π α ίρ
νοντας ό Μπέης στήν αριστερή του αγκαλιά ένα σ ι ν ί κ ι δηλ. ξυλένιο δο
χείο, πού ετρούσαν τά γεννή ατα’ γε άτο έ στάρι, άρχιζε νά σπέρνη στ’
οργω ένο έρος. IIάνω στό σπάρσι ο προφύλαγαν τόν Μπέη οί άράπηδες
κή Καντίνα, ή τόν ρίξουν κάτω, γιατί δλοι οί παριστά ενοι καί προ πάντων
οί γεωργοί αζεύονταν γύρω του και φρόντιζαν νάποφύγουν τά χτυπή ατα
τών άράπηδων καί νά τόν ρίξουν κάτω έ σκοπό νά πέση άπό τά χέρια του
τό συνίκι, Προσπάθεια πού βαστούσε καί ή παράτασή της κρατούσε σέ ιά
λαχτάρα κι αδη ονία δλους. Πολλοί χτυπιούνταν, πληγώνονταν, ά τέλος
πετύχαιναν νά ρίξουν τό Μπέη. Τότε ξέφευγε άπό τά χέρια του τό συνίκι καί
κύταζαν νά δουν ποιά θέση έπαιρνε έ τό πέσι ό του. ’Ά ν έπεφτε ά ν ά-
σ κ ε λ λ α έλεγαν δτι. σή αινε ευφορία, άν π λ α γ ι α σ τ ά έτρια σοδειά κι
άν π ρ ο ύ υ τ α πείνα καί κακή χρονιά. 'Ό πω ς βλέπου ε δηλ. ιά αγω
νιώδης προσπάθεια νάνακαλύψουν καί νά εξηγήσουν τά υστικά τής γής.
’Έ;τσι τελείωνε τό τελετουργικό ση είο τής τελετής έκτος άπό ένα έρος πού
γίνονταν στο τέλος τών αγώνων, στό πάλαι α καί τότε ό Μπέης άποτοαβι-
ούνταν στήν ώρισ ένη του θέση.
Ο ί ά γ ώ ν ε ς. Κι άρχιζαν οί αγώνες έ τούς Έλανοδίκες καί κριτές.
Ά πό τή σύνθεσή τους συ περαίνου ε πώς ήταν αγώνες τού αρχαίου πέντα
θλου, πού διασώθηκε ώς τις έρες ας σάν συστατικό ση άδι τής γιορτής
της σποράς άλαφρές ελλείψεις κι ασή αντες παραλλαγές, δπως ακριβώς
καί στην αρχαιότητα, οπότε κάθε γιορτή ακολουθούσαν κι αγώνες. Πρώτο
αγώνισ α ήταν τό π ή δ η α. Πηδούσαν στή ιά καί στις τρεις. εύτερο τό
λ ι θ ά ρ ι . ’Έρριχναν τήν πέτρα, δπως έλεγαν. Τρίτο ό δ ρ ό ο ς . Σαύτόν

1) 1 )4 τοΰ κοιλοϋ 6 ό%. περίπου.

Θρακικά ελετή ατα 347

έτρεχαν οί, άράπηδες καί ή Καντίνα. ’Έτρεχαν τρεις φορές κι όχι από εγά
λη απόσταση, έβγαινε δέ νικήτρια ή τελευταία, γιαυτό πάντα εΰρισκε τρό
πο να. ξεγελάση τούς πρώτους. 'Ά ν δέ λάβαιναν έρος κι. άλλοι, τότε γίνουν-
ταν ι π π ο δ ρ ο ί ε ς που άπό άλλες λαϊκές πανηγύρεις πήκαν στ’ αγώνι
σ α τοΰ δρό ου. Τέταρτο τό π ά λ α ι α. Στό πάλαι α τοΰτο πάλευαν πολ
λά ζεύγη παλαιστών. Τελευταία πάλευε ό Άράπης έ τήν Καντίνα, πού τήν
νικούσε πεισ ατικά κοπιάζοντας, τήν έρριχνε ύπτια, καθόταν πάνω της έ
τρόπο κα'ι τέτοια στάση, ώστε νά καταφαίνεται· ότι έ εινε αυτή έγκυα.
"Ενα δηλ. παραστατικώτα,τος συ βολισ ός τών φυσικών σχέσεων, όπως
λέγει ό Ησίοδος στή Θεογνωσία ή ητρας καί Τασίωνος, πού ήταν ό όνος
■θνητός εραστής της, καί. « ετά. τοΰ οποίου συνελθοΰσα αυτή εις αγρόν τρις
οργωθέντα, έγέννησε τόν Πλούτον» πού τόν θεωρούσαν «τόν πρώτον σπορέα
τής γης, ή καί αυτών ακό η τών σχέσεων ιονύσου καί. Κόρης». Στούς νι
κητές τών άγώνων ό Μπέης οίραζε γιά έπαθλα, αντήλια, υφάσ ατα, ή άλ
λα αντικεί ενα άπό κείνα ,πού είχαν προσφέρει στό γύρισ ά του ή είχαν
φέρει στή γιορτή διάφοροι, γεωργοί καί προύχοντες. Χρή ατα ποτέ δέν έδι
ναν γιά βραβεία. Ό Ηρόδοτος λέγει: «Οί "Ελληνες περί αρετής τούς αγώ
νας ποιούνται καί. ούχί περί χρη άτων».
’Έτσι έφθαναν στό χορό, τό επιστέγασ α όλων. Τό σε νό συρτό χορό,
πού τόν χόρευαν άντρες καί γυναίκες καί έ εγαλύτερη προθυ ία, δταν τό
πέσι ο τοΰ σινικιοΰ σή αινε ευφορία. Τήν ώρα τού χορού οιράζονταν ή
κουνου ιά άπό τόν Μπέη στούς επιτελείς γεωργούς καί γίνονταν σύγκαιρα
ή εκλογή τοΰ νέου Μπέη γιά τήν ερχό ενη χρονιά. Στήν εκλογή φρόντιζαν
ό υποψήφιος νάναι άπό τούς ευυπόληπτους γεωργούς. Καί όλις έξευρίσκον-
ταν τό κατάλληλο πρόσωπο καί τού δίνονταν ό τίτλος — έπρεπε δέ νάναι
παρόντες — σηκώνονταν 6 παλιός, κρατώντας χρυσό ήλο καί τό έβαζε στά
χέρια τοΰ νέου γιά σύ βολο τής εξουσίας, πού τού ετεβίβαζε. Καί φιλών
τας ό νέος τό χέρι τού παλιού έπαιρνε τό ήλο. ’Α έσως τότε ό Μπέης έδινε
τό ση άδι, πώς ή γιορτή έληξε. Οί άράπηδες κάνοντας θρόνο έ τά σπα
θιά τους κα'ι φορείο, τόν κάθιζαν πάνω καί συνοδεία άπ’ όλους τούς γεωρ
γούς, τούς προύχοντες καί τό πλήθος τό πολύ, έ τίς γκάιντες τόν (οδηγού
σαν στό σπίτι του χωρίς νά πατήση τό ποδάρι του στή γή, έ τήν ίδια έπι-
βλητικότητα τής πο πής. Στό ανάκτορό του πανηγύριζαν. 'Ο κόσ ος παι-
νόβγαινε, κερνιούνταν κεΰχονταν στό νέο άρχοντα.
Ή γιορτή κρατούσε ώς τά εσάνυχτα, οπότε τυπικά τελείωνε. Τά Λη-
ήτρια αυτά καί έ τίς χειρότερες συνθήκες πάντοτε γίνουνταν καί δέν ανα
βλήθηκαν κα ιά φορά. Γίνουνταν αδιάκοπα, γιατί τά θεωρούσαν συνυφα-
σ ένα αύτή τή ζωή καί τήν υπόσταση τού λαού. Γιαυτό καί διατηρήθηκαν
ά λ ω β η τ α έπί. αιώνες, γιατί έσα τους περιέκλειαν δλη τήν αρχαιότητα
καί αύτά άναζοΰσε όλο τό αρχαίο 'Ελληνικό πνεύ α, πού αύτό σάν σένα
348 Πολυδ. Πατιαχρωτοδούλου

συνεκτικό κρίκο, τό τ ή α αυτό τής Θράκης, ήταν άρρηχτα συνδεδε ένο.

Καί δλ’ αυτά ώς τό 1912 ώς τή ετανάστευση, οπότε ή περιοχή δλη παριήλ-
θε στους βόρειους γείτονες ας. Ό Ροδόοινος αναφέρει τής η έρας αυτής
τών η ητρία>ν. "Έθι ο κοινωνικό τή γιορτή παρακολουθούσαν δλοι σχεδόν
οι κάτοικοι τής πολιτείας. Ξεχωριστά δέν έπρεπε νά λείψουν άπ’ αυτήν οί οί-
κογέλ'ειες, πού τά κορίτσια τους ήταν άρραβωνιασ ένα. 'Απαραίτητα έπρεπε
νά ή λειψού ν οί άρρωβανιασ ένες έ τά πασχαλινά τους. Τή έρα τούτη
τά πεθερικά καί οί συγγενείς πρόσφερναν έσα οέ εγάλα αντήλια τής
Βιέννης σ ι ή τ ι α . Τά δώρα, παίρνοντας τα οί άρραβωνιασ ένες χειρο-
φιλούσαν. Τά σι ήτια αυτά τήν άλλη έρα οιράζονταν στούς συγγενείς καί
κα ιά φορά τόσο πολλά, πού γέ ιζαν κοφίνια1.
’Από τήν δλη σκιαγραφία τών η ητρίων αυτών ό καθένας πορεί νά
σχη ατίση ιά ανα φισβήτητη γνώ η πόση αξία έχει ή Θρακική λαογρα
φία. 'Η εξέταση τών παρό οιων φαινο ένων τής ζωής τού Θρακικού λαού,
έκτος τής ανα φισβήτητης γιά τήν επιστή η ωφέλεια, πορεί νά άς δώση
καί τά ση εία τής ψυχικής επαφής αλλά έσα στούς λαούς τής Ελληνικής
Χερσονήσου τοΰ Αί ου, πού άταια αγωνίζονται νά επικρατήσουν καί νά
επιβληθούν στούς άλλους γείτονες ώς φυλές επικρατέστερες άπό τίς άλλες,
Εϊ εθα ψυχικοί τόσο συγγενείς, ώστε οί εριδές ας πάνω στό πρόβλη α τών
εθνολογικών ορίων είναι ιά καθαρή ανία καί παραφροσύνη.

Π Ο Τ Ε Ο Ι Β Ο Υ Λ Γ Α Ρ Ο Ι Σ Τ Ο Ν Κ Α ΙΡ Ο Τ Η Σ Τ Ο Υ Ρ Κ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΑ Σ
Μ Π Η Κ Α Ν Σ Τ Η Φ ΙΛ ΙΠ Π Ο Υ Π Ο Λ Η Β Ο Ρ . Θ ΡΑ Κ Η Σ

Ώ ς τίς αρχές τού 19ου αιώνα καί λίγο πρωτήτερα ώς τίς δυό τελευ
ταίες δεκαετηρίδες τού 18ου, ή ύπαρξη ονί ων κατοίκων Βουργάρων στή
Φιλιππούπολη δηλ. έ βουργαρική συνείδηση καί γλώσσα, άς φαίνεται προ
βλη ατική. Αύτ'οί, πού κατά τή αρτυρία τού Btfloquieri© κατοικούσαν έσα
στήν πόλη στά 1433 Βούργαροι είναι οί Παυλικιάνοι καί λάθος τό νο ίζουν
ό JEKECKK καί δ IS ID . IY A N O W 2. Οί ΓΙαέλικιάνοι αυτοί εγκαταστάθηκαν
στήν πόλη ετά τήν άλωση τής πόλεως άπό τούς Τούρκους, άπό τούς συνοικι
σ ούς πού ήταν πέραν άπό τόν "Εβρο καί κατέλαβαν πάλιν τήν συνοικία
τών προγόνων τους στόν καιρό τής Βυζαντινοκρα,τίας.
Οί Παυλικιάνοι ήταν βουργαρόφωνοι καί τή βουργαρική γλώσσα έ α
θαν ξώντας ανά εσα σέ Βουργάρους, πού άπό τό δέκατο αιώνα, περνώντας
τόν Αί ο άρχισαν νά ξαπλώνωνται πρός τόν "Εβρο καί τή Ροδόπη δπου
βρήκαν συ παγή Σλαβικά φύλα. Αυτοί άπό τό Γάλο περιηγητή Broquieiie

1ι) Βλ. Ρ ο δ ό ο ι ν' ο υ Θρακικά τ. Ι Γ '.

2) IS ID . IYANOW Έφη- . Σόφιας «Μίρ» (—Ειρήνη) 1926.
Θραχιν.ώ ελετή ατα 349

νο ίσθηκαν δικαίως ώς Βούργαροι πού ανήκαν στήν ’Ανατολική ’Ορθόδοξο

’Εκκλησία (Ελληνικό δόγ α) άν καί ήταν αιρετικοί. Ο ί Παυλικιάνοι δπως
φαίνεται άπό τίς δογ ατικές συζητήσεις τους προς τόν ’Αλέξιο Κα νηνό
στον 12ον αιώνα ιλούσαν Ελληνικά. Α λλά ό σύγχρονος τοΰ Broquierei
ιστορικός Κριτόβουλος λέγει ρητά, δτι προστά άπό τήν πτώση τού Βυζαν
τίου (1453) καί κατόπι ζούσαν στή Φιλιππούπολη πασά πολλοί φυγάδες ώς
αιχ άλωτοι "Ελληνες Κωνσταντίνου πολίτες, πού αζί έ κείνους πού έ ειναν
ετά τήν άλωση τής πόλεως 1343 βυζαντίδων Φίλιππου,πολιτών, άπετέλεσαν
τούς πυρήνας τής Ελληνικής ’Ορθοδόξου Κοινότητος. (Κριτοβούλου, ίστορ.
I I I , 17).
"Εναν α,ίώνα αργότερα, οταν 250 ψυχές ή σπίτια όνο αποτελούσαν
τό χριστιανικό πληθυσ ό τής Φιλ)λείος, πού έκτουρκίσθηκε, οί Φιλιππουπο-
λΐτες χριστιανοί, δπως διαπιστώνει ό GerAaoh (1578), ήταν "Ελληνες γιατί
όλες οί Εκκλησίες ήταν Ελληνικές δπως καί οί ίερεΐς1 καί οί παραδόσεις
τών πολιτών. Αύτό τό βεβαιώνει καί δ Σλαύος B R A T IS L A W . Αυτός στά
1591 καλεΐ τούς κατοίκους τού Π έραν (τού "Εβρου) Βουργάρους γ,ραικο1-
ανεϊς, δηλ. εξελληνισ ένους, πού δίχως α φιβολία ήσαν "Ελληνες έ ποροι.
Τό προάστιο αύτό αποτελούσε σταθ ό γιά τούς οδοιπόρους καί τά κερβάνια
προς τήν Ευρώπη.
Ό W EINNERN στά 1616 νη ονεύει κοντά στούς Τούρκους, "Ελλη
νες καί 'Εβραίους κατοίκους τής πόλεως καί Παυλικάνους καί Ραγουσαίους
άλλ’ οχι Βουλγάρους. Ό Τούρκος γεωγράφος E V L IJ A T S C H E L E B T , πού
έπισκέφθηκε κε εινε στή Φιλιππούπολη, στά 1652 δέ νη ονεύει Βουργά-
ρους. Ό R IC C A U T στά 1665 τίποτε δέν αναφέρει γιά Βουργάρους ενώ
ρητά λέγει δτι οί κάτοικοι τής πολιτείας ήταν Τούρκοι καί "Ελληνες ντόπιοι
καί έτοικοι, πού έχουν ητροπολίτη "Ελληνα κι 'Έλληνες ιερείς.
Ό P A U L L U C A S στά 1707 άναφέρει δτι οί αστοί ήταν σχεδόν δλοι
χριστιανοί έκτος άπό 120 σπίτια Εβραίων, δτι οί γύρω ήταν Μωα εθανοί.
Βουργάρους δέ νη ονεύει. Ό ιλεΐ γιά τήν όΐραία Έλληνίδα πού θερά
πευσε καί γιά έλληνα Ιερέα. Μετά 80 χρόνια ό L U S IN IA N στά 1776 λέ
γει δτι άπό τά 26 χιλ. σπίτια, τά 12 χιλ. ήταν Ελληνικά, τάλλα Τούρκικα
καί ’Αρ ένικα, Γ ιά τούς Βουργάρους καί Αρ ένιους λέγει πώς ζούσαν στά
προάστια τής πόλεως. Οί Βούργαροτ ήταν ασή αντοι καί νεοφερ ένοι άπό
τούς Τούρκους γ ιά νά δουλεύουν τούς αγρούς καί κήπους.
Σ τις αρχές τού 18ου αιώνα άρχισαν νά παίνουν στήν πόλη Βουργαρό-
παιδα άπό τά προάστια γιά νά αθαίνουν τέχνες ή νά υπηρετούν τούς α-
στόρους "Ελληνες. Αύτά σέ λίγον καιρό εξελληνίζονταν, ένοντας δέ ορι
στικά έπειτα ώς αστόροΊ στήν πόλη καί παντρευό ενα ι ’ Έλληνίδες λογα
ριάζονταν "Ελληνες, γιατί έχαναν τή βουργαρική τους συνείδηση καί ζούσαν
350 Πολύ δ. Παπαχηιστοδοΰλο'υ

έσα σέ περιβάλλο Ελληνικό έχοντας όνο τεκ ήριο τής βουργαρικής τους
καταγωγής τό Βουργαρικό τους όνο α, έ Ελληνικό τύπο. Αυτό αποδείχνε
ται άπό τά αρχεία τοΰ έσναφάου τών ά πατζήδων. "Αλλως τε οί σφαγές και
βιοπραγίες στήν Ελληνική Επανάσταση 1769 τών Τούρκων εναντίον τών
Φιλιππουπολιτών, Αιαρυσινών, Σ υρναίων, Μοσχοπολ,ιτών κιάλλων δηλώνουν
ότι οί Φιλιππουπολίτες ήταν 'Έλληνες. Οί λίγοι Βούργαροι πού δέν εξελλη
νίσθηκαν έρρεπαν στόν εξελληνισ ό καί ώνο άζονταν Γραικοί.
Σ τις αρχές τοΰ Ι Θ ' αιώνα δεν υπάρχουν άκό α Βούργαροι στή Φιλιπ-
πούπολη πού νά ιλούν τή γλώσσα, τους καί νάχουν συνείδηση βουργαρικής
εθνότητας, γιατί ό Κ. Οιίκονό ου στά 1818 ονο άζοντας τά έθνη πού κατοι
κούν τή Φιλιππούπολη δέν τούς αναφέρει, ενώ λογαριάζει ξεχωριστό έθνος
τούς ΙΙαυλικιάνους λέγοντας πώς είναι σλα,υόφωνοι. Αυτό φανερό)νει πώς
στις αρχές τού ΙΘ ' αιώνα οί πολλοί λίγοι Βούργαροι άπό Ελληνικό περι-
βάλλο εξελληνίσθηκαν καί 6 'Έλληνας αυτός ίερεύς Οικονό ου δπου πρέπει
τούς ξεχωρίζει ώς Βουργάρους πού ιλούσαν τή βουργαρική γλώσσα. Γενικά
όλους τούς ’Ορθοδόξους Φιλιππουπολίτες τούς ονο άζει Γραικούς καί Ρ ω
αίους γιατί ιλούσαν τήν απλή Ελληνική γλώσσα. 'Ό τ ι οί ’Ορθόδοξοι
Φιλιππουπολίτες ήταν Έ λληνες τό αρτυρούν οί σφαγές καί διωγ οί τους
άπό τούς Τούρκους στά 18211.
Πρώτες πού ο αδικά εγκαταστάθηκαν στό ΙΘ ' αιώνα οικογένειες ήταν
άπό τήν πλούσια κω όπολη Άόράδαλα, φεύγοντας τίς ληστρικές τών Κυρ-
τζαλήδων επιδρο ές, αργότερα άπό τό Κάρλοβο, τή,ν Τρέβνη καί άλλες Βουλ
γαρικές κω οπόλεις. Αυτούς οί 'Έλληνες τούς δέχτηκαν σάν ο όδοξα αδέρ
φια καί συ γγένεια ν έ πολλούς κα,ί ζήοαν αρ ονικά καί αγαπη ένα. Μέσα
στήν ορθόδοξο χριστιανική αυτή κοινωνία άναδείχτηκαν καί οί Βούργαροι
αυτοί, για τί ήταν φιλόπονοι, τι ιώτατοι καί πλούσιοι καί ερικ,οι άπαύτούις
διωρίστηκαν άπό τή ητρόπολη, γιά τήν υπόληψη πού τούς είχαν ώς δη ογέ
ροντες καί έφοροι Οτά ελληνικά σχολεία καί επίτροποι στις Εκκλησίες. Ξέ
χωρα οί Βεγλιντζήιδες — οί νοικιαστές τής δέκατης — κατώρθωΟαν σέ λίγα,
χρόνια νά γίνουν πά πλουτοι καί νάποχτήσουν καί δύνα η στούς Τούρκους,
τόσο, πού στην έπανάοταοη προστάτεψαν καί διηύθυναν τήν ελληνική η
τρόπολη. Αυτοί όλοι ελλήνιζαν δίχως εξαίρεση χαλώντας Γραικούς τόν έαυτό
τους καί ντρεπό τνοι νά νη ονεύσουν τή βουργαρική καταγωγή τους. Μι
λούσαν Οτά σπίτια τους τήν ελληνική γλώσσα, αλληλογραφούσαν καί υπό
γραφαν ελληνικά καί εκπαίδευσαν τά παιδιά τους στά ελληνικά σχολεία. Ε ί
χαν καί έθι α ελληνικά. ’Αποδείξεις ότι εξελληνίσθηκαν έχου ε: 1) 'Ό τ ι
ήταν έλη τού ρουφετίου τών ά πατζήδων πού ό κανονισ ός δέν έπέτρεπε

1) Β λ . Κ . Ο ικονό ου ίερ έω ς έκδοσή Έ τ , Θ ρ. Μ ελ ετώ ν άρια}. 67 Ί σ τ ο ρ ιο γ ρ . π ερ ι

γραφή Ε π α ρ χ ία ς Φ ιλ)λεω ις.
Θρακικά ελετή ατα 351

ε τ ε ρ ο γ ε ν ε ί ς . 2) 'Ό τ ι δλοι οί ορθόδοξοι λέγονταν Ρω ιοί 3) δτι ό

Λα αρτΐνος στά 1833 ·δέ νη ονεύει Βουργάρους, 4) δτι ετείχαν στά κοινά
ώς έφοροι και δη ογέροντες, δ) δτι οί εύγενέστεροι εκείνοι πρόκριτοι ελλήνι
ζαν καί φρόντιζαν νά ορφώνουν τά παιδιά τους έλληνάπρεπα στά ελληνικά
σχολειά, 6) δτι στά νεκροταφεία πάνω στις πλάκες τών τάφων τους σκάλι
ζαν Επιτύ βιες επιγραφές ελληνικά, οπως φαίνεται άπό τό άρθρο τοΰ ακα
ρίτου Μ. Άποστολίδου «καί οί τάφοι λαλοϋσιν» (Ά ρχεΐον τό . Θ ') πού πε
ριγράφει 170 τάφους καί σώζει, τά επιτύ βια έλεγκεΐα τους δλα Ελληνικά.
Στά 1848 όνο οί Βούργαροι τό γένος Φιλιππουπολΐτες γιά νά διακρί
νουν τήν εθνικότητά τους άρχισαν νά χαράσσουν βουργαρικές επιγραφές
στούς τάφους τούς συγγενικούς των. Ώ ς τά 1860 όνο 4 τάφοι τέτοιοι υπήρ
χαν έ βουργαρικές επιγραφές.1 Αυτό τό λέγει δ Βούργα,ρος T O T IK O W
Κ. (O B S C H T O Σ ύρνη 1843, σ. 91).
— Ό Γ. Τσουκαλάς, ό λόγιος έλλην διδάσκαλος τών σχολείων Φιλιππουπό-
λεως στήν ερευνά του στά 1850 στήν έ,φη . «Α άλθεια» τής Σ ύρνης λέγει
«δυσκόλως ήδυνατό τις νά εύρη οΐκογενιάρχην Βούλγαρον εξηκοντούτη έν
Φιλιππουπόλει γεννηθέντα»2. Ά λλ’ άπό τά έσα τής τέταρτης δεκαετηρίδος
δηλ. 1840 άρχισαν νά εταφέρωνται άθρύοι Βούργαροι άπό τούς γεωχτή-
ονες ’Οθω ανούς γιά νά καλλιεργούν τά χτή ατά τους. Αυτοί δλοι εγκα
ταστάθηκαν κοντά στούς άλλους, πού, οπως είπα ε, ήταν εξελληνισ ένοι στά
γύρω προάστια τού Πέραν (Καρσί-γιακά) κα,ί Μαράσιον, δπου χτίσθηκαν
καί εκκλησίες. Αυτή είναι ή εθνική καί αριθ ητική τών Βουργάρων κατά
σταση καί στή Φιλιππούπολη καί στά δύο προάστια, δταν τέλειωναν τά πρώ
τα πενήντα, χρόνια τού Ι Θ ' αιώνα.
"Οταν άρχισε τό εθνικό ξύπνη α τών Βουργάρων καί ξέχωρα σάν λευ-
θερώθηκε ικρό έρος τής Ελλάδος καί συγκροτήθηκε Ελληνικό βασίλειο
(1830) ρίχτηκε καί καλλιεργήθηκε στό Βουργάρικο λαό άπό τούς ιθύνοντες
τήν εθνική του αναγέννηση, ό σπόρος τού ίσους καί τής έχθριτας. Στήν
αρχή εναντίον τού κλήρου καί τού Οικου ενικού Πατριαρχείου, ύστερα τής
ελληνικής γλιόσσας κα,ί παιδείας καί γενικά τού ελληνικού έθνους, γιατί τάχα
πολε ούσαν καί άντιστρα,τεύουνταν στήν εθνική τών Βουργάρων αποκατά
σταση3. ’Έτσι άπό τά 1848 τρεις κατευθύνσεις διεγράφησαν καθαρά στήν
έθνική τών Βουργάρων κίνηση. 1) Νάποσπασθούν οί Βούργαροι άπό τό
Οικου ενικό Πατριαρχείο καί νά ιδρύσουν αυτοκέφαλη Εκκλησία, έ Βουρ
γαρική γλώσσα έ τήν ήθική καί υλική προστασία τής Πανσλαυϊστικής
Εταιρείας. 2) Νά ιδρύσουν αυτοκέφαλη Βουργαρική Εκκλησία έ τήν πα

1) Βλ. Ίστορ. t. Β ' σ. 1 4 8 ,5 8 .

2) Βλ. Ά ρ χ . Θρ. Το .. I' σ. 12 Μ. Άποστολίδη.
3) Γ. Τσουκαλά, Ιστορ ι ογ εωγ οα φ ιν,ή περιγρ, νο αρχίας Φ ιλ)λεως σ, 44 ση . θ ',
352 Πολ-υδ. ΙΧαπαχοιστοδοΌλου

πική προστασία ε βουργαρική γλώσσα. ( Σαύτό τούς προστατέυσε Ναπολ.

δ I I I ) καί 3) Ν άναγ εννήσου ν τδ έθνος έ τήν παιδεία καί βουργαρική
γλώσσα καί νά τδ χειραφετήσουν άπδ τίς ξένες επιδράσεις. "Ολ5 αύτά έπρεπε
νά τά επιτύχουν έ τον αγώνα κατά τοΰ Πατριαρχείου άπδ τον κίνδυνο
τάχα τού έξελληνισ ού τών Βουργάρων άπδ τον Ελληνικό κλήρο καί τήν
Ελληνική Εκκλησία, τή γλώσσα καί τήν παιδεία.
"Ετσι οί τέως φιλήσυχοι καί ελληνόφωνοι ελληνικά αισθή ατα Βούρ-
γάροι τής Φιλιππουπόλεως στήν καταγωγή, ξύπνησαν εθνικά κιάρχισαν νά
ξεχωρίζουν άπό τούς "Ελληνες συ πολίτες τοον, προσπαθώντας νάποτελέ-
σουν ξέχωρη εθνική κοινότητα έ γλώσσα βουργαρική. Τότε έγινε ή Φιλιπ-
πούπολη σέλάχιστο χρόνο κέντρο τής έθνικής καί εκκλησιαστικής κινήσεως
τών Βουργάρων. Κα,ί επειδή ύπερίσχυσε ή πρώτη άπό τίς τρεις κατευθύν
σεις, γιά τά υλικά, ηθικά καί πολιτικά έσα πού διέθετε, οι Βούργαροι τής
Φιλιππουπόλεως έγιναν πιο τολ ηροί στις ενέργειες τους καί άλιστα
άφωτου διωρίσθηκε υποπρόξενος τής Ρωσίας δ έθνεγέρτης καί δραστήριος
Νάϊδεν Γέρωφ (1857), πού σπούδασε στή Ρωσία καί ορφώθηκε στήν
πανσλαυιστική σχολή τής Ρωσίας. Τότε άρχισαν νάνάβουν τά φιλετικά πάθη
σάπίστευτο βαθ ό. Καί ή πηγή τοΰ κακού ήταν τδ Ρωσικό υποπροξενείο καί
τό φαρ ακείο τού γιατρού Τ σ ο ά κ ω φ, αθητου τού Τσουκαλά καί
τού Καΐρη στήν "Ανδρο έ έξοδα τής Ελληνικής κοινότητας καί τού ητρο
πολίτη Φιλιππουπόλεως Νικηφόρου, γιά νά σπουδάση στήν Ιτα λ ία γιατρός
καί άρχηγούς τόν άλλον Τσο άκωφ, τον Στογιάννοβιτς καί Κούρτοβιτς.
Τότε είσήχθη ή πρόταση νά είσαχθή ή βουργαρική γλώσσα στήν ελλη
νική κεντρική σχολή (1846), άλλά ή πρόταση άπερρίφθη, όπως καί ή άπαί-
τηση νά παραχωρηθή τό 'δικαίω α νά τελήται βουργαρικά ή λειτουργία στήν
εκκλησία τής Π αναγίας, γιατί τάχα στήν άνοικοδό ησή της συνέτρεξαν καί
οί Βούργαροι. Ό τότε ητροπολίτης Χρύσανθος καί το Πατριαρχείο άπέ-
κρουσαν τήν απαίτηση άφού ονάχα όνο εξ οικογένειες προς 47 ελληνι
κές αποτελούσαν τήν ελάχιστη ειοψηφία, καί άφού χάριν τών πλειοψηφούν
ε cov Βουργάρων τό πράγ α έγινε στό προάστιο Μαράσιο στήν εκκλησία, τού
αγίου Γεωργίου οπως καί στό Πέραν.
Γ ιά νάποσοβηθούν δέ προστριβές τούς παραχωρήθηκε καί τό Π αρθε
ναγωγείο καί έτσι συστήθηκε τό πρώτο βουργαρικό σχολείο στά 1851, δπου
λίγοι αθητές φοίτησαν άπό τήν Φιλιππούπολη καί πλιότεροι άπό τά γύρω
χωριά. Στά 1858 ετετράπη κιάλλο σχολείο ελληνικό σέ βουργαρικό τού
Βούλκου Κούρτοβιτς, πού ιδρύθηκε έ τή διαθήκη του σάλληλοδιδαχτική
σχολή.
"Εκτοτε άρχισαν οί κατηγορίες καί κατακραυγές τών Βουργάρων άνα-
φορές καί προς τό Πατριαρχείο καί τήν 'Τψηλή Πύλη (εναντίον τού η
Θρακικά ελετή ατα 353

τροπολίτου Χρύσανθού (1850 - 58), πού ήταν φύλακας τών εκκλησιαστι

κών θεσ ίων, δτι τάχια εροληπτούσε υπέρ τών 'Ελλήνων καί εργαζότανε
γιά τή εγάλη ελληνική ιδέα καί γιαυτό προκαλούσε αλώ ατα καί διαπλη-
χτισ ούς στο ορθόδοξο ποί νιό του.
Ά λλα ή οργή τους κορυφώθη,κε κατά του ητροπολίτη στά 1857, δταν
συγκροτήθηκε γενική τής Κοινότητος συνέλευση καί άπορρίφτηκε έ τή θέ
ληση δλων καί άγανάχτηση ό υστερόβουλα συνταγ ένος νέος κανονισ ός
τής Κοινότητος καί άποδοκι άσθηκε ή Επιτροπεία δτι έγινε όργανο τών
αρχηγών τών ανθελληνικών ενεργειών. Ό κανονισ ός αυτός άν έτρεπε τά
πάντα γιατί δή ιου ργούντα,ν ένα ανώτατο δικαστήριο έ απόλυτη δικαιοδο
σία, γιά κάθε ζήτη α έ ανέκκλητες καί ιερές τίς αποφάσεις του, έ ξεχω
ριστό τα είο δπου έπρεπε νά συρρέουν τά περισσότερα αρχιερατικά δικαιώ
ατα έ τή δικαιοδοσία νά τά διαχειρίζεται τό δικαστήριο αυτό, χωρίς νά
δίνη λόγο στήν Κοινότητα.
'Ό λ ’ αυτά έγιναν γνωστά στό Πατριαρχείο καί τήν 'Τψ. Πύλη γιά
δσα ύπέκρυπταν απώτερα. Τά πράγ ατα δη ιούργησαν ανακρίσεις, δίκες,
αντεγκλήσεις καί εξεγέρσεις. 'Ο Χρύσανθος ετιετέθη στή Σ ύρνη γιατί
τάχα συκοφάντησε τούς Βουργάρους στόν πασά τής πόλεως. Σάν έφυγε ό
Χρύσανθος στάλθηκε ό Παΐσιος βουργαρόφιλος. Τότε οί Βούργαροι πρό-
βαλαιν αξιώσεις στις 2 άπό τίς επτά εκκλησίες νά πή καί ή βουργαρική
γλώσσα, αλλά οί 'Έλληνες άντέπραξαν στήν αξίωσή τους έ δια αρτυρίες
προσπαθώντας νά διατηρήσουν στά χέρια, τά αιώνια ευαγή ιδρύ ατα (εκκλη
σίες καί σχολεία) καί τήν γλώσσα τών πατέρων τους. Τότε άρχισαν έσα
στις εκκλησίες οί αντεγκλήσεις κα,ί τά αλώ ατα ανά εσα 'Ελλήνων καί
Βουργάρων. Ή τουρκική κυβέρνησις γιά νά προλάβη παρό οιες ταραχές
συνέστησε στό Πατριαρχείο νά λύση τό ζήτη α οριστικά. Τό Πατριαρχείο
τότε έστειλε απόφαση συνοδική γιά τόν τρόπο πού θά ειρήνευαν καί πρό
σταζε ή απόφαση νά διαβαστή στήν Εκκλησία. 'Η υποχώρηση τοΰ Π ατριαρ
χείου νά διαβάζεται ή λειτουργία ιά Κυριακή Ελληνικά καί τήν άλλη
Βουργαρίικά ή δεξιά Ελληνικά κάριστερά Βουργαρικά αποθράσυνε τούς
Βουργάρους περισσότερο ώσπου έ βία πήραν ιά Κυριακή τήν Εκκλησία
τής Π αναγίας. Καί δέν έφτασε αυτό. 01 Βούργαροι θέλοντας νά ικανοποιή
σουν όλότελα τίς εθνικές τους ανάγκες, θέλησαν νά πάσουν τή Σλαυική
γλώσσα κία σάλλες εκκλησίες γιά νά έκβουργαρί,σουν τήν πόλη. ’Αλλά σύσ
σω ος ό Ελληνικός πληθυσ ός τής πόλεως ε δια αρτυρίες στό Π ατριαρ
χείο κιάνα,φορές γε άτες υπογραφές, πού έδειχναν τή εγάλη πλειοήηφία
τοΰ Ελληνισ ού τής πολιτείας, άπέρριψε τίς παράλογες απαιτήσεις τού
ητροπολίτου Π,αισίου, πού συ παθούσε τούς Βουργάρους, άν καί Ήπειροό-
της καί γιος δασκάλου.

23
354 ίΤολυδ. Παπαχριστοδοΰλου

Κατά τίς υπογραφές τής δια αρτυρίας οί ενορίτες δλοι τοΰ 'Αγίου η
ητρίου 45 οικογένειες ήταν Ελληνικές, άπδ τίς 400 τής Ά γ ια ς Κυριακής
τά 9)10 ο οίως Γραικοί, τής Ά γ . Παρασκευής 130 οικογένειες ολες Γ ραι
κοί, 59 "Ελληνες ίέρεΐς πού ήξεραν βουργαρική γλώσσα κιάνάγνωση.
Ή εξέγερση αυτή τού έλλην. πληθυσ ού πού ηγείτο 6 'εκλα πρότατος
ζάπλουτος καί έγας ευεργέτης τής κοινότητας Μιχ. Βέης Χατζή Ά θαν.
Γκιού ουσγκερδάνης, πού ίσχυε πολύ στήν Τ ψ . Πύλη, παρέλυσε τον Π αίσιο
τόσο πού άπέτυχε στήν απόπειρα του. Κιδταν άνεκλήθη στήν ΓΙόλη γιατί
έχασε τήν ε πιστοσύνη τών 'Ελλήνων, άπέρριψε τήν προσωπίδα καί τάχθηκε
έ τούς Βουργάρους φανερά.
Λειτουργώντας στά (1861) Κυριακή τής Ό ρθοδοθίας έ 24 ιερείς Βουρ
γάρους, πού ετακλήθηκαν άπό τά γύρω χωριά, δέν Ι νη όνεψα τόν Π α
τριάρχη καί έ πρακτικό κήρυξε τό χωρισ ό τής επαρχίας Φιλιππουπόλεως
άπό τό Οίκ. Πατριαρχείο. Ή εκκλησία τόν άφώρισε καί τόν καθήρεσε καί
τόν εξώρισε στό άγιον "Ορος. "Εκτοτε οί Βούργαροι Φιλιππουπόλεως, πού
τούς ι ήθηκαν καί άλλες πόλεις καί χωριά τής επαρχίας, άπεσχίσθηκαν
άπό τήν 'Ελληνική Ό ρθόδ. Μητρόπολη καί τήν κοινότητα καί άπετέλεσαν
ξεχωριστή κοινοτική ο άδα. Ή ο άδα, αυτή -(ονο άσθηκε ε τ ό χ ι ο, γιατί
τά έλη της συνεδρίαζαν στό ετόχι,ο τής ονής τής Ρήλας. "Ετσι σχη ατί-
σθηκε στή Φιλιππούπολη Βουργαρική κοινότης έ τρεις εκκλησίες.
Τώρα πλιά τά πάθη καί φυλετικά ίση καί αντεγκλήσεις ανά εσα στούς
τέως συνοικούντες "Ελληνες καί Βουργάρους ώξύνθηκαν σέ ύψιστο βαθ ό.
«Οί λέξεις Γραικός καί Βούλγαρος διεχώριζαν, πάντας, αδελφούς τε καί
φίλους, πατέρας καί τέκνα, σύζυγον προς σύζυγον καί συγγενείς προς άλλή-
λους», λέγει 6 Γ. Τσουκαλάς.
'Ο C H IC H C O F σύγχρονος Βούργαρος ιστοριογράφος ακολου
θώντας τή νοοτροπία τών λογιών Βουργάρων, νά νο ίζουν κάθε τι
γύρω τους Βουργαρικό ή Σλαυο 6ουργαρικό, παίρνει τή Θράκη χοόρα καθαρά
Βουργαρική, τή δέ Φιλιππούπολη πόλη πού κατσικούνταν στήν αρχαιότητα
άπό Θράκες. Σ αυτούς δ Ελληνισ ός δέν 'έπέδρασε καθόλου, οί Θράκες αυ
τοί στό εσαίων α έκσλαυίσθηκαν κιάργότερα έκβουργαρίσθηκαν. Γιαύτό καί
στον καιρό τής Τουρκοκρατίας οί Βούργαροι ε'δέσ πόζαν σδλη τή Θράκη καί
στή Φιλιππούπολη καί δτι εξελληνίσθηκαν άπό τόν κλήρο έ τήν εκκλησία
καί τό Ελληνικό σχολεία. Τόσο πού δλοι ιλούσαν Ελληνικά γιά νά ή
λογαριάζωνται βάρβαροι καθώς στήν αρχαιότητα. Μέ τέτοια ψευδολογή ατα,
προσπαθεί δ ιστορικός νά συγκλώση τά άσΰγκλωστα καί νά βεβαιώση τά αβέ
βαια παραπαίοντας καί άντιφάσκοντας καί διακηρύσσοντας δτι οί έν Β υ
ζαντινοί χρονογράφοι ήταν εροληπτικοί, οί δέ περιηγητές ήταν απρόσεχτοι
στή διάκριση τών έθνικοτήτιον. Καί επειδή οί οδοιπόροι στό εσαίων α κι
Θρακι,κά ελετή ατα 355

αργότερα στόν Ι Θ ' αιώνια ήταν πρόσωπα επίση α καί έλη από πολιτικές
αποστολές δέ πορούσαν, λέγει, νά εισχωρήσουν ώς τόν ιθαγενή πληθυσ ό
και τής πεδιάδος καί τών πόλεων, γιά vet δούν καί νά νη ονέψουν τίς
διάφορες εθνότητες.
Τώρα πώς έγινε ονάχα ή έξελλήνιση στή Φιλιππούπολη καί οχι κα,ί
σάλλες Βουργαρικές πόλεις, δπου υπήρχαν καί "Ελληνες δεσποτάδες καί
δρούσε προσηλυτιστικά ,ό κλήρος ό 'Ελληνικός, λ.χ. στόν Τύρνιαβα, Β ιδίνι,
Σόφια, Σα άικοβο, Στάρα - Ζαγόρα καί αλλού, αυτό δέ άς τό κα,θωρίζει
δ ιστορικός C H IC H C O F . Αυτός περιορίζεται νά κα,ταλογήση στούς επιστή
ονες Ευρωπαίους, πού αποκλειστικά δουλεύουν γιά τήν έρευνα τής επιστή
ης δηλ. τήν εύρεση τής αλήθειας κι οχι γιά πολιτικούς σκοπούς πού εξυπη
ρετούν τήν Πανσλαυιστι.κή ιδέα, δτι δέν ξέρουν νά κάνουν κι αυτοί ξεχώ-
ρισ α εθνικότητας τών λαών τής Βαλκανικής.1
"Ο τι οί Βούργαροι στούς πρώτους αιώνες τής Τουρκοκρατίας δέν υπήρ
χαν στή Φιλιππούπολη ,κιάρχιοαν νά συνοικίζωντα,ι ο αδικά άπό τίς άρχές
τού Ι Θ ' αιώνα, καταφαίνεται άπό τό δσες δ ίδιος δ C H IC H C O F παραθέ
τοντας στό τέλος τής ιστορίας του (7) βιογραφίες. "Ετσι προσκο ίζει πρό
σωπα πού έδρασαν τάχα ώς άικραιφνεΐς Βούργαροι στή Φιλιππούπολη, κα
νένα άπ’ αυτά δέν ήταν Φιλιππουπολίτης λ.χ. τσ ητροπολίτη Παΐσιο, πού
ήταν "Ελλην από τά Γιάννινα γιός δάσκαλου (1805), τό ητροπολίτη Π α
νάρετο από τό Μοναστήρι, τό ητροπολίτη Γερβάσιο άπό· τό Γάβροβο, τό η
τροπολίτη Μάξι ο άπό τό Τροϊάν, τούς αδελφούς Βούλκους άπό τ ’ Ά βρά-
δαλα καί δλους τούς άλλους ώς τόν 78ο2. Τέτοιος είναι καί δ περίφη ος Κλ.
Μοραβένωφ από άννα Φιλίππουπολίτισσα καί πατέρα έποικο στή Φιλ)λη
άπό ( ’Λβράδαλα), πού έπαιδεύθη ελληνικά καί στά σαρανταπέντε χρόνια επι
χείρησε νά άθη καί τά Βουργαρικά του, γιά νά γίνη δ φανατικώτερος διώ
κτης τού Ελληνισ ού, υβριστής τού Πατριαρχείου καί τών Ελλήνων καί άπό
τούς στυλοβάτες τής Πα,νσλαυιστικής ιδέας.
Κ αί άν αυτά καί άλλα φριχτότερα γράψαν οί ιστορικοί αποβλέποντας
στήν εθνική σκοπι ότητα καί τόν αγώνα τής ανεξαρτησίας τους, τί δικαιο
λογεί τώρα τίς ση ερινές τους ψευδολογίες,, πού ειώνουν τό κύρος τής
βουλγαρικής ιστορικής επιστή ης καί άλιστα άπό ανθρώπους πού άξιοΰν
ιστορικές δάφνες;
Τ ί χρωστούν οί Βούργαροι στόν Ελληνισ ό, τό Βυζάντιο καί τό Οικου
ενικό Πατριαρχείο καί στό πρώτο καί δεύτερο βασίλειό τους καί ύστερα
έπί Τουρκοκρατίας, εΐναι γνιοστό άπό τήν ιστορία ώς τήν πι.ό ικρή λεπτο
έρεια άπ’ δλους. Οί Ευρωπαίοι σοφοί ρωτούν πολλές φορές τόν εαυτόν

1) Βλ. Μ. Άποστολίδη Ά ρ χ . Θράκ. Θησ. τό . I ' ΰ. 30.

2) Ά ρ χεΐο ν Θρακ. Θίγε τόι ,. I' Μ. Άποστολίδη σ. 31— 32.
356 ϊίολ-υδ. Ιίαπαχριστοδούλου

το υ ς: «Τί θά ήταν σή ερα ή Ευρώπη, άν δέν υπήρχε ή Ρώ η, καί τί θά

ήταν ή Ρώ η άν δέν υπήρχε δ Ελληνισ ός». Ευτυχώς καί οί άριστοί επιστή
ονες Σλαύοι δέν άρνούνται τήν αγαθοποιό καί εκπολιτιστική τού Βυζαν
τίου επίδραση πάνω στούς Σλαύους καί Βουργάρους. Τό παραδέχεται κιδ
Σέρβος ιστορικός καί γεωγράφος S V IZ 1C 1 καί δ δικός ας ’Ά αντος Κ.-
Π οιοι ήταν οί Βούργαροι δταν πρωτοφάνηκαν στήν 'Ελλην. Χερσόνησο καί
τί θά ήταν σή ερα χωρίς την προΰπαρξη τού πολιτισ ού στή χώρα τους, καί
τίς σχέσεις τους έ τό Βυζάντιο καί τό Οίκου . Πατρει αρχείο;
Ό C H IC P IO F καί ό οιοι του βρίζοντας το Οίκ. Πατρειαρχείο λένε
ά φ ό ρη τ ο τό ν πνευ ατικό του ζ υ γ ό καί χ ε ι ρ ό τ ε
ρ ο ν κιάπό τόν Τουρκικό γιά τή 'δεσποτι.κή του συ περιφορά καί τήν αδρή
φορολογία τοΰ 'Ελλην. κλήρου.
’Αλλά τί ήταν αυτή ή φορολογία . προστά στούς αδρότατους φόρους
πού οί βουργαρικές εθνικές συνελεύσεις είσέπρατταν δήθεν γιά νά εξοικονο
ήσουν τίς ανάγκες τής εθνικής του αντιπροσωπείας γιά νά λύσουν τό εκ
κλησιαστικό τους ζήτη α; Τό Οίκ. Πατριαρχείο διετήρησε άσβεστο καί ακ
αίο σολ,α τά χρόνια τής Τουρκοκρατίας τό θρησκευτικό βουργαρικό αίσθη α
καί τή γλώσσα τους. Οί περιστάσεις ήταν εύνοϊκώτα,τιες γιά τόν έξελληνισ ό
τώ>ν Βουργάρων, άν άλιστα αυτοί ήταν κάτω άπό τούς Τούρκους τέτοιοι,
δπως τούς χαρακτηρίζει δ ίδιος ό Ιστοριογράφος. Μά τό Πατριαρχείο άτυ-
χώς γιά άς δέν εκ εταλλεύτηκε τή δύνα ή του νά τούς έξελληνίση, δπως
φαίνεται, απαντά τά πράγ ατα, γιατί ήθελε νάναι Οικου ενικό κι όχι Ε λ
ληνικό ,άν καί εΐχίε τήν Ελληνική γλώσσα ώς όργανο καί ήταν στά χέρια
τών Ελλήνων Αυτό έφρόντιζε νά διατηρηθή αγνή ή θρησκεία ας επιτρέ
ποντας νά χρησι οποιήται ή Σλαυική γλώσσα, όχι όνο στή Βουργαρία,
αλλά καί σαύτή τή Θράκη καί Μακεδονία, δπου υπήρχαν βουργαρικοί καθα
ροί πληθυσ οί. ’Αλλά καί τούς έξεπαίδευε ιερείς καί αρχιερείς, χωρίς νά
κάί νη διάκριση εθνότητας αποκλείοντας τόν φυλετισ ό καί τή διάκριση έ
τίς διατάξεις τού Ευαγγελίου,
Πρώτος διευθυντής τού βαυργαρικού σχολείου στή Φιλιππούπολη τού
Κυρίλλου καί Μεθοδίου, ύπήρξεν δ Νάϊδεν Γέρωφ, πού εκπαιδεύτηκε στή
Ρωσία καί ήταν όργανο τής Πανσλαυιστικής 'Εταιρείας. Τούς αθητές του
τούς έφερε άπό τήν πατρίδα του Άβράδαλα κι άπό τή Φιλιππούπολη δυό
όνο εΐχε. Γ ιά νά συντηρηθή τό σχολείο, έ φιρ άνι τής 'Τψ. Πύλης έπέ-
βολα,ν κάθε κάτοικος Βούργαρος τού καζά Φιλ)λεως νά πληρώνη σχολικό
φόρο, πενηνταδυό παράδες, ήτοι 680 λίρες τό χρόνο. Τό σχολείο λειτούργησε

1) Μ. Ά ποσ τολίδη Ά ρ χ . Θρακ. Θησ. τό . I ' , σ. 39— 40.

2) Ά α ν τ ο ς Κ. Μακεδονικά 1920, ΆΟ ήναι σ. 74-79.
Θρακικά ελετή ατα 357

άπδ τά 1850. Στά 1860 οί τρόφι οι τοΰ σχολείου ήταν 67, 50 άπδ τά περί-
χιορα καί 17 παιδιά Βουργάρων πού κατοικούσαν στή Φιλιππούπολη. Σαύτδ
τδ σχολείο φοίτησαν καί ορφώθηκαν δ Ίβ ά ν Γκέσωφ, ό Κ. Στοίλωφ, δ
Μαΐτζάρωφ, δ Καραβέλωφ, ό εθνικός τους ποιητής ’Ί β ά ν Βάζωφ καί πολλοί
άλλοι καί οί πρώτοι αξιω ατικοί τού βουργαρικού στρατού, όπως δ Μιχαήλ
Σάββωφ.1
Ί Ί Ράδα Κόρκοβιτς, δασκάλισσα τού Παρθεναγωγείου, πρώτη έ'ξώ-
ρισε τήν ελληνική καί επέβαλε όνο τή βουργαρική γλώσσα ο ολογεί ή
ιδ ία 2 ; «ΊΊ Φιλιππούπολις ήτο άκό η καθ ολοκληρίαν εξελληνισ ένη. Ί Ί
βουργαρική γλώσσα ελαλείτο όνον στά δυο προάστια καί άπδ τίς υπηρέ
τριες- σπάνια απαντούσες οικογένεια πού είχε οικογενειακή γλώσσα τή η
τρική βουργαρική. Στήν πόλη έσα ιλούσαν τότε βουργαρικά ανα εταξύ
τους όνο οί άνδρες, οί δέ γυναίκες τους σχεδόν όλες ιλούσαν τήν ελληνική,
χοορίς τήν εξαίρεση ούτε τών οικογενειών τών πιο επίση ων φιλοπάτριδων
Βουργάρων κι αυτών, πού ήταν άπό τήν Κοπρίστιτσα,3
Ό εκκλησιαστικός τών Βουργάρων αγώνας εΐχε επακολούθη α τήν
αναγνώριση ιδίας αυτοκέφαλης εκκλησίας στά 1870 αύτοκρατορικό φιρ-
άνι. 'Οριστικά άποσχίσθηκαν οί Βούργαροι στά 1872 οταν κηρύχτηκαν
σχη ατικοί. Πρώτος εξαρχύς τους έξελέγη δ ητροπολίτης Βιδινίου "Α νθι
ος, πού τόν σπούδασε ή κοινότητα Σαράντα Εκκλησιών. "Ετσι χωρίσθη-
καν οί "Ελληνες ορθόδοξοι έ τόν ητροπολίτη Φιλιππουπόλεως έξαρτώ ε-
νοι άπδ τδ Πατριαρχείο έ ξέχωρες, τίς Εκκλησίες τους, τά σχολειά καί
τά οναστήρια τους άπδ τούς Βουργάρους ορθόδοξους έν, άλλά σχισ ατι
κούς έ ξεχωριστό ητροπολίτη πού έξαρτώταν άπό τόν έξαρχο Κων)λεως.
"Εκτοτε άρχισε σύντονη 'εργασία εθνική κιάπό τή ιά ώς τήν άλλη
κοινότητα. Ή ιά γιά νά έ είνη στήν πάτριο γλώσσα καί τόν εθνισ ό κή
άλλη γιά νά προσηλιτήση ελληνίζοντες στό· βουργαρισ ό καί στήν εθνική
γενική άφύπνιση τών Βουργάρων ά εΐιλιχτο κιάπεριόριστο πόλε ο κατά τού
Ελληνισ ού καί τού Πατριαρχείου. Ό Ελληνισ ός ό ως ύπερίσχυσε στή
Φιλιππούπολη, έχοντας τά πρωτεία στήν άγορά, στήν παιδεία, στον πολιτι
σ ό έ τά λα πρά του σχολεία άρρένων καί θηλέων, πού αριθ ούσαν πάνω
άπό χίλιους αθητές, έ τίς εφτά του εκκλησίες, τή ητρόπολη καί τά ά έ-
τρητα εύαγή του ιδρύ ατα, προσδίδονας στήν πόλη όψη ελληνική, γιατί
παντού ώ ιλούνταν ή ελληνική γλώσσα ετά τήν τουρκική καί έσα στά
βουργαρικά σπίτια. Αύτό τό διαπιστώνει δ άσπονδος εχθρός τού 'Ελληνι
σ ού Ιω α κ εί Γρόΐσεφ, πού δούλεψε σόλη του τή ζωή γιά τή βουργαρική
ιδέα κι εκκλησία,2 «"Εξω στούς δρό ους τής πόλεως γράφει, κα,ί στις οίκο
ι) Γιος ίεοέως τον Χασκιοϊ. καί στρατιωτικός.
2) ’Ιωακεί Γρασέφ «οΊ ανα νήσεις ου» PLOITDTW 1000 σ. 15-16.
3) Έ λ λη να ς κιαύτός καί έλληνοι α,&έοτατυς άλλα εκπαιδευ ένο οργανο παν
σλαβιστών
358 Πολ-υδ. Π απαχριστοδούλου

γένειες όλες, δλοι ιλοϋσα.ν ελληνικά. Ε ξαιρετικά εταχειρίζονταν τή βουρ

γαρική ερικές βουργαρικές οικογένειες τών πατριωτών Γροϋεφ, Ιατροϋ
Του άκκωφ, Ιλ Τσαλίκωφ, αδελφών Γκέσωφ, Ί . Κεστάκωφ, II . Κούρτο-
βιτς, Ν. Τσαλίκωφ, Τσο άκωφ, Α. Γκάτσωφ, Τσύκου Κάπλισκωφ, Στ.
Γιω ργίεφ κα'ι Ζαχάρωφ- όνον στά προάστια και στή νέα συνοικία - πορού
σες νάκούσης νά ιλιέται ή βουργαρική».
Ό χ ι λιγώτερο σπουδαία είναι ή αρτυρία τοΰ αυστριακού αντιπροσώ
που στή διεθνή επιτροπεία, που (ορίσθηκε ετά τή Βεροιλίνειο συνθήκη
(1878) γιά νά συντάξη τον οργανικό χάρτη τής αυτονό ου επαρχίας Βο
ρείου Θράκης. "Οταν συζητούνταν πια θά ήταν ή επίση η γλά>σσα τής χώ
ρας καί οί Ρώσοι έπέ εναν νάναι ή γλώσσα τής πλειοψηφίας (βουργαρική)
οι δέ Τούρκοι τής Τουρκικής, αυτός έπρύτεινε δτι πρέπει κιοί τρείς γλώσ
σες νά ισχύουν ώς επίση ες λέγοντας τά εξής γιά τόν .Ελληνισ ό: «’Ε πι
ένω νά δοθούν τά αύίτά δικαιώ ατα καί στήν έλληνική γλώσσα, οχι όνο
γιά δσα έξέθηκε ό "Αγγλος συνάδελφός ου, άλλά καί γιατί ή έλληνική εκ
κλησία ακρό χρόνο κυριάρχησε σαύτή τή χώρα,, γιατί οί "Ελληνες προοί-
δεψαν σαύτή τή χώρα πνευ ατικά καί πολύ περισσότερο άπό τούς Βουργά
ρους καί Τούρκους. Γ ιατί; έν έ'πιθυ ώ νά εξετάσω τίς αιτίες. Ε ίναι αναν
τίρρητο, δτι οί "Ελληνες αποτελούν στοιχείο πολιτισ ένο καί εκπολιτιστικό
πού δέν πορού ε νά τ ’ αγνοήσου ε. Ε πίσ ης πρέπει νά ή λησ ονήσου ε
δτι τό ε πόριο βρίσκεται στά χέρια τους. Ε ά ν αποφασίσου ε νάποκλείσου ε
τή γλώσσα τους, θά διαπράξου ε αδίκη α οχι όνο εναντίον τους, άλλ’ ό
οια καί εναντίον ολόκληρης τής χώρας». Έ τ σ ι πα ψηφεί καθωρίσθη,κε άπό
τήν Επιτροπή καί ή Έλληνική γλώσσα ώς έίπίση η γλώσσα τής ηγε ονίας
αζί έ τήν βουργαρική, τουρκική καί τήν διεθνή γαλλική.
Τά γεγονότα πού ά'κολούθησαν δ ως δλα τάναποδογύρισαν. Ή Φιλιπ-
πούπολη έχασε τόν ελληνικό της χαρακτήρα καί τόν ελληνικό πληθυσ ό χω
ρίς δ ως νά παραγράφουν καί τήν ιστορία. Π οιά ήταν ή δύνα η τού Ε λλη
νισ ού τής Φιλιππουπόλεως θάποδείξου ε έ προσεχές κεφάλαιο, πού θέ α
του θά είναι: «ΤΑ Ε Σ Ν Α Φ ΙΑ Σ Τ ΙΙ Θ ΡΑ Κ Η Κ Α Ι II Π Ν Ε Υ Μ Α Τ ΙΚ Η ,
Ο ΙΚ Ο Ν Ο Μ ΙΚ Η ΚΑΙ Ε Κ Π Ο Λ ΙΤ ΙΣ Τ ΙΚ Η ΤΝΑ Μ Η ΤΟ Υ Σ Σ Τ Ο Ν
Κ Α ΙΡ Ο Τ Η Σ Τ Ο Υ Ρ Κ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΑ Σ Σ ΤΗ Ν Α Ρ Π Α Γ Η Τ Η Σ ΑΝΑΤ.
Ρ Μ Υ Λ ΙΑ Σ Α1ΤΟ Τ Ο Τ Σ Β Ο Τ Ρ Γ Α Ρ Ο Τ Σ ».

Σ Υ Ν Ο Π Τ ΙΚ Α ΤΟ Π Ρ Τ Ο Π Ν ΕΥ Μ Α ΤΙΚ Ο ΑΝ Θ ΙΣΜ Α Τ Ν
Θ ΡΑΚΟ ΕΛΛ ΗΝ Ν Σ Τ Ο Ν Κ Α ΙΡΟ Τ Η Σ Τ Ο Υ Ρ Κ Ο Κ ΡΑ Τ ΙΑ Σ

Π αίρνοντας οί Τούρκοι τήν Άδριανούπολη, τή Φιλιππούπολη, καί τίς

άλλες πόλεις τής Θράκης, έκα αν στούς πληθυσ ούς τους εγάλα κακά. Στις
Θρακικά ελετή ατα 359

εγάλες αυτές πόλεις ό αστικός πληθυσ ός και οί. άρχοντες σκορπίστηκαν κα

ταδιωγ ένοι. άπό τούς καταχτητές στά προάστια, γιατί στάρχοντικά τους καί
στις ελληνικές συνοικίες πήκαν οί Τούρκοι, κατακρατώντας καί τάγαθά
τους. Τώρα οί 'Έλληνες ζούσαν έ τρό ο καί φόβο γιά τήν αύριο καί κάθε
ση άδι τής οικονο ικής τους εύρωστίας κι ευη ερίας ξαφανίστηκε. έν υ
πήρχαν πλιά ούτε σχολειά, ούτε άλλα πνευ ατικά κέντρα, δπου ό Ελληνι
κός λαός άλλοτε εκπαιδεύονταν κι αναπτύσσονταν πνευ ατικά. Τό όνο πού
τούς άπέ εινε ήταν ή Εκκλησία. Λυτή θέρ αινε έ τά φτερά της τή χει α
ζό ενη ψυχή τού Ελληνικού λαού σδλη τήν αυτοκρατορία. Σ ιγά - σιγά δ ως
έ τήν κοινοτική κέκκλησιαστική οργάνωση καί τήν ίδρυση δη ογεροντιών
άρχισαν οί. Θρακοέλληνες, δπως κι δλοι οί άλλοι "Έλληνες νάποχτούν δασκά
λους καί. σχολειά, δπου άθαιναν γρά ατα. 'Έτσι. καί στή Θράκη δλη, ξε
φύτρωσαν σχολειά καί. σκορπίστηκαν δασκάλοι καλοί - κακοί, πού δίδα
σκαν τά λίγα κολυβογρά ατα καί δέν άφήκαν σέ παντοτεινό σκοτάδι τή δού
λα Ελληνική φυλή. Τά οικονο ικά έσα βέβαια ήταν πάντοτε φτωχά καί α
νεπαρκή, δπως καί οί. δασκάλοι, λίγοι καί ισοδιάβασ ένοι, δπως πληροφο-
ρού εθα άπό τίς ειδήσεις πού έχου ε', δ ως καί αύτή τήν ανεπάρκεια κάτι
πάλι γινότανε, γιά νά παλεύη τό έθνος στό αύρο σκοτάδι, τής άπαιδευ-
σίας καί α άθειας. Έκεΐ δπου άλιστα διαβασ ένοι δεσποτάδες καί φωτεινοί
κατείχαν τούς ητροπολιτικούς θρόνους, πού απ’ αυτούς εκπροσωπούνταν ή
θέληση καί δύνα η τού ’Έθνους, έκεΐ δέν έ ειναν οι "Έλληνες όλότελα αφώ
τιστοι, απαίδευτοι, τυφλοί. Οι δεσποτάδες φρόντιζαν, πότε οί. ίδιοι διδάσκον
τας, πότε διορίζοντας τούς σπάνιους δασκάλους, νά συ αζεύουν τά Ελλη
νόπουλα έσα στά πρόχειρα σχολειά ή τούς νάρθηκες, δπως ξαίρου ε, τών
Εκκλησιών καί νά φωτίζουν τό υαλό καί τή σκέψη τών παιδιών τής δούλης
φυλής ας έ τό γάλα τής Ελληνικής παιδείας. έν ήταν πολιτεία, πού δέ
φιλοδοξούσε νάχη σχολειό. ’Αγώνες γίνονταν γιά τήν απόχτηση τού καλύ
τερου δασκάλου, πού τόν υποδέχονταν ό λαός εξιο άπό τήν πόλη στόν ερχο ό
του καί τούς τι ούσε κι αγαπούσε κέδειχνε έ πράξεις τήν τι ήν καί τήν
άγάπη του αυτή έ δώρα κι άλλες τι ές.
Σχολειά υπήρχαν παντού στις πόλεις τής βορείου, ανατολικής καί δυτι
κής Θράκης. Μάλιστα άπό τόν 15 αιώνα άκό α πορού ε νά ετρήσου ε
αξιόλογα σδλη τή Θράκη. Ό ακαρίτης Γ. Λα πουσιάδης εύπαίδευτος δι
δάσκαλος καί καθηγητής κατόπι, στά σχολειά Άδριανουπόλεως γράφει γιά
τά σχολικά τής πατρίδος του2. Στις σύντο ες ειδήσεις καί γιά τήν παιδεία
στήν Έλλ. Κοινότητα Άδριανουπόλεως λέγει τά παρακάτω: «Τουναντίον δέ

1) Βλ. Θρακικά τό . ΙΕ ' σ. 153 κ. έξ.,

Βλ. αυτού τό . ΙΘ ' Γ. Κωνσταντινίδη εκπαιδευτικά Ά δ ρ )λ εω ζ.
2) Βλ. ΙΙολυδ. Π απαχριστοδούλου: Π ώ ς διδάσκονταν τά 'Ελληνικά γρά ατα
σίτον ΙΗ ' καί ΙΘ ' αιώνα.
360 ΓΙάλυδ. Π απαχριστοδούλον

κατά τόν X IV αιώνα τής στυγερωτέρας δουλείας φαίνεται οτι ήκ αζον έν

τή ύ ετέρα πόλει τά σχολειά, άφοΰ εύρίσκοντο έν αυτή άνθρωποι δυνά ενοι
καί. τόν 'Ό ηρον καί τόν Ησίοδον νά διδάξωσι. Έπι-σή ως δ ιος φαίνεται
οτι έν τή ή ετέρα πόλει έλει.τούργει Έλληνική Σχολή περί τά έσα τοΰ X V I
αιώνος έπί τοΰ περιπίστου ητροπολίτου η ών Ίωάσαφ, όστις είχεν αναθέ
σει τήν διεύθυνσιν αυτής εις τόν Ζυγο αλάν ( 1 4 9 8 ) 1 5 4 0 , ένα τών λογιιο-
τέρων άνδρών τής εποχής εκείνης. ’Έκτοτε δέ, ήτοι άπό τοΰ 1 5 5 0 έχρι, τοΰ
1 8 1 8 , οτε έπήλθε ή ριζική αυτής εταρρύθ ιση, ή σχολή αυτη δέν έπαυσε
λειτουργούσα ύπό τήν διεύθυνσιν λα πρών διδασκάλων. Καί παρακάτω: «Με
τά δέ τήν επί τοΰ σοφοΰ η ών ιεράρχου ωροθέου τοΰ Πρωίου γενο ένην
εταρρύθ ισιν τοΰ εκπαιδευτικού η ών συστή ατος, κατά τά έν Ευρώπη πρό
τυπα, προσελήφθη δ Στέφανος Καραθεοδωρής (Ά δ ρ ) πολίτης 1 7 .8 9 ) , όπως
άναλάβη τήν διεύθυνσιν τής Σχολής, ήν άνύψωσεν είς Γυ νάσιον περί ού
εύφη ον ποιήται νείαν έν τοϊς εαυτού συγγρά ασιν ό έπισκεφθείς αυτό
Γ άλλος πρεσβευτής Μάρκελλος».
«Είς τήν Σχολήν ταύτην, πλήν τών τακτικών διδασκάλων, έδίδαξε καί
δ ίδιος δ ωρόθεος ανώτερα αθή ατα, λογικήν καί ηθικήν καί ’Αριστοτέ
λη, αθη ατικά καί φυσικά κατά Νικηφ. Θεοτόκην καί εταφυσικήν καί θε
ολογίαν κατά τόν Ευγένιον Βούλγαρην. Π αρά τάς προσπάθειας του δ ω
ρόθεος, δέν κατώρθωσε νά δη ιουργήση ιερατικήν Σχολήν διά νά ορφώνε
ται κλήρος, ίδρυσε ό ως σχολεία στά προάστια τής Άδριανουπόλεως».
Στήν Άδριανούπολη άλιστα άπό τό τέλος τοΰ ιε' αιώνα υπήρχαν λό
γιοι άνδρες αρκετοί πού, όπως άναφέρεται, άνοιξαν κάποτε σφοδρή συζή
τηση γιά ζητή ατα θρησκευτικόφιλοσοφικά καί άλιστα γιά τήν ψυχή καί
τόν παράδεισο, πού άναψε τέτοιες καί τόσες συζητήσεις έσα στήν πολιτεία,
νόστε ο Π ατριάρχης αναγκάστηκε νά γράψη αυστηρά γρά ατα στόν η
τροπολίτη γιά νά παυσουν οί συζητήσεις. Τότε ήκ αζα,ν οί άδερφοί Κριτό-
πουλοι, λόγιοι κεύσεβεΐς χριστιανοί καί προύχοντες, πού πολλά πρόσφερναν
γιά τις εκκλησίες. Τότε κι άπό τή Φιλιππούπολη, άλλη εστία πνευ ατική
ταξίδεψαν ώς τίς ’Ινδίες άνθρωποι παιδευ ένοι κεγιναν ιδρυτές τής Έλλ.
παροικίας καί κοινότητας τής Καλκούτας, άνθρωποι έ ποροι, ά φωτισ έ
νοι έ τό λίγο φώς τής Ελληνικής παιδείας. Ή ύπαρξη τέτοιων άνθρώπων
έ άθηση καί σπουδή, ση αίνει πέος υπήρχαν σχολειά, πού ετάδιναν γνώ
σεις καί όρφωναν χαραχτήρες καί σφυρηλατούσαν τά φυσικά προσόντα
τής Ελληνικής ριξικέλευθης φυλής1.
Μιά φορά εί αστε βέβαιοι πώς ή Σχολή τής Άδρ)πόλεως ήταν ή πα-
λαιότατη στή Θράκη. Γιατί καί πριν τήν άλωση υπήρχαν σχολειά, πού ίσως
νάκλεισαν στά 1365, ά διακόσια χρόνια ύστερότερα αρτυρώντας γιά τή

1) Μ. Ά π ο ο τ ο λ ίδ η Θ ρ α κ ικ ά τ ό Σχολή Φ ιλ )π ό λ ε ω ς.
Θρακικά ελετή ατα 361

λειτουργία της δ Π ατριάρχης Ίωάσαφ, οταν ήταν δεσπότης Άδριανουπό-

λεως πιο προστά, γράφοντας στο ’Τ. Ζυγο αλά1, πού τόν υπόδειξε διευθυν
τή καί δάσκαλο τής σχολής λέγει: «Τούς δέ αθητάς προς Θεού ή ά έλει
άλλά πάση δυνά ει, έν έπι ελεία καί καθαρά συνειδήσει σπουδάσουν... καί
άπαντα τά παιδία καλώς σπουδασάτωσαν ήδη γάρ άποστελώ ύ ϊν θάττον
βιβλία κάλλιστα (18 Μαΐου 1550)». Τό σχολειό αύτό ήταν παράρτη α τής
ητροπόλεως καί τό πλούτισε ό ητροπολίτης Νεόφυτος. Είχε καί σχολικό
χτίριο, πού χτίστηκε κατάντικρυ στήν ητρόπολη στά 1711. Έκεΐ δίδαξαν
δ Ευγένιος Αίτωλός, δ ’Αναστάσιος Παντοδύνα ος, ό Νεόφυτος Καυσοκα-
λυβίτης καί τόσοι άλλοι ξακουστοί δασκάλοά.
Σ ’ αυτό τό σχολειό σπούδασε κι ό Ά λ έ ξ. Έ λ λ ( ί δ ι ο ς άπό τή Λά-
ρισσα, πού έγραψε επίτηδες λατινικά «περί τής παρούσης καταστάοεως τής
Έλλην. Εκκλησίας» γιά νά πορέσουν οί σοφοί τής Ευρώπης νά πάρουν
ιά ιδέα γιά τήν τότε Ελλάδα. Σαύτή δίδαξε κι δ Ά θαν. Κόντης Βουθρων-
τεύς (1714 - 1725) κι άλλοι πολλοί διάση οι, δπως ό Πρώιος, ητροπολί
της όντας δίδασκε λογική καί ηθική, αθη ατικά καί φυσικά καί εταφυ
σική καί θεολογία καί πέτυχε νά ίδρύση καί τά σχολεία τών προαστίων τής
Άδριανουπόλεως, άφού δέ πόρεσε νά ίδρύση ιερατική Σχολή γιά τόν κλή
ρο δλες τίς προσπάθειες του.
Συνήθως ήταν δύσκολο νά βρεθούν καλοί δασκάλοι·, όπως λέγει ό Γε-
δειον Μ. καί τύχη εγάλη ήταν ή επιτυχία νά βρεθή σέ ιά σχολή καλός
δάσκαλος, ό ως ικρά - εγάλα σχολειά τής Άδριανουπόλεως δίδαξε ό Στέφ.
Καραθεοδωρής ώς άρχιδιδάσκαλος, δ Σαράντης Ά ρχιγένης κι άπό τή Σχο
λή αυτή βγήκαν ό Στέφ. Κου ανούδης κι ό Χρ. Παπαδόπουλος, πού έγιναν
καθηγητές στό Πανεπιστή ιο τών Αθηνών. Στά 1888 περίπου διωργανώ-
θηκε τό Γυ νάσιο τής Άδρ)πόλεως κι άναγνιορίστηκε ισότι ο έ τά Ελλη
νικά γυ νάσια τού ελεύθερου κράτους. Ά πό τό Γυ νάσιο αύτό πέρασαν γυ
νασιάρχες ξακουστοί καί καθηγητές ώς τήν ή ερα, πού ή Άδριανούπολη
άδειασε άπό τόν Ελληνικό της πληθυσ ό στά 19223.
Στήν Άδριανούπολη υπήρχαν παρθεναγωγεία άπό τά έσα τού ΙΘ ' αι
ώνα, γιατί ώς τότε ή εκπαίδευση τών κοριτσιών είχε καθυστερήσει. Στά 1841
ιδρύθηκε τό πρώτο παρθεναγωγείο καί σ,τά 1885 τό Ζάπειο παρθεναγωγείο.
Μένα λόγο ή παιδεία στήν πρωτεύουσα τής Θράκης κάποτε άν έπαυσε, δ ως
ξανάζησε καί σά λα πάδα φώτισε τό Θρακικό γένος τρεις αιώνες καί πλέον
θα βωτικά κεΰεργετικά. Σχολεία είχε άπό τόν ις' αιώνα καί ή Άγχίαλος.

1) Θρακικά τ. Γ ' Παράρτη α σ. 60.

2) Ά ρ χεΐο ν Θράκης Κ. Κουρτίδης τ. Σ Τ ' ο. 113-131 καί Γ. Κιονσταντινίδης
Θρακικά τό . ΙΘ '
3) Βλ. Κ. Κουρτίδου Ά ρ χ , Θράκης τ. Σ Τ ' τά ελληνικά γρά ατα, καί Γ. Κων
σταντινίδη·— Θρ ,κικά ΙΘ '
362 Π ολυδ. Π απαχριστοδούλου

Ή σχολή Άγχιάλου ήταν ιά άπό τίς άκ άζουσες πνευ ατικές εστίες κι ά'ρ-
χεψε νά λειτουργή άπό τόν ις' αιώνα. Συστήθηκε άπό τούς προύχοντες Ά γ-
χιαλίτες Καντακουζηνους καί Χρυσοβέργηδες, πού είχαν δύνα η στούς Τούρ
κους. Κλείνοντας κάποτε ξανάνοιξε στά 1703. Οί Άγχιαλίτες καί οί γύρω
'Έλληνες σπούδαζαν στή σχολή αυτή καί οι Βούργαροι πού άκό α τότε, δέν
είχαν εθνική συνείδηση, ακόυσαν αθή ατα ελληνικών άπό "Ελληνες δασκά
λους σέλληνικά σχολεία. Στά 1821 άναφέρεται δάσκαλος στήν Άγχίαλο ό
Χρυσοβέργης Κουροπαλάτης , Άγχιαλί,της.
Στήν ξακουστή Αίνο σχολή συστήθηκε στά 1652 άπό κάποια οικογέ-
νεια Βυζαντινή, πού κατοικούσε στήν πολιτεία. Πρώτο δάσκαλο αναφέρουν
τόν ιερο όναχο Νικηφόρο καί. κατόπι ητροπολίτη Αίνου στά (1652 - 54).
Π ιό βέβαιες ειδήσεις γιά τά σχολειά τής Αίνου έχου ε άπό τά 1796 καί κα
τόπι καί αθαίνου ε πώς ή σχολή ήταν έγκαταστη ένη στό οναστήρι τού
Α γίου Ίωάννου τού Θεολόγου, πού ό Π ατριάρχης Γεράσι ος ό Γ ' (1794
- 97) δώρησε στή σχολή Αίνου ένα συγγιλλιώδες Πατριαρχικό γρά α’.
έ ξαίρου ε γιά τούς δασκάλους της πολλά, ά οί ητροπολιτάδες της πάν
τοτε φρόντιζαν νάποχτοΰν τούς καλύτερους τής εποχής, δπως τόν Άναστ.
Μουσπινιώτη στά 1785, τό δεσπότη Ματθαίο, πού ήταν πρώτα δάσκαλος στά
1808 - 21, καί τόν Άλεξ. Γανοχωρίτη στά 1,821., τό Μελέτιο Μιτυληναίο
καί τό Μοσχούδη 1804, τό Φιλαλήθη άπό τό 1831 - 40 ώς τό Βασ. Μυστα-
κίδη .1880 - 82.
Άλλα καί στά Γανόχωρα άναφέρεται σχολειό οτά 1790 καί δάσκαλος δ
Ματθαίος, πού ήταν «λίαν ε ορφω ένος γρα ατικώς». Επίσης στούς Ε
πιβάτες ιδρύθηκε σχολή στά 17 96, πού κράτησε άσβεστη τήν πνευ ατική
λα πάδα τού έθνους ώς τά 1857, δταν ιδρύθηκαν τά Άρχιγένεια εκπαιδευ
τήρια, πού έβγαζαν δασκάλες ορφω ένες παιδαγωγικά γιά τά χωριά τής
Θράκης. Σχολές υπήρχαν καί στή Μ ά δ υ τ ο άπό τά 1784, στή Μ ε σ έ -
β ρ ι α επίσης σχολή άπό τό Φιλικό Κου πάρη ιδρυ ένη, στό Μ υ ρ ι ό φ υ τ ο
στά 1788 έ δάσκαλο τό Ματθαίο Γανοχωρίτη. Επίσης καί στή Ρ α ι δ ε σ τ ό
στά 1776 ή 1790 ιδρύθηκε σχολή έ τήν προστασία τού ητροπολίτη ’Ηρά
κλειας Μεθοδίου. Σ τις Σ α. ρ ά ν τ α Έ κ κ λ η σ ί ε ς στήν αρχή τού Ι Θ '
αιώνα, δπως αναφέρει ό περιηγητής R O B E R T W A L S H 2 υπήρχε τό πρώ
το στήν Τουρκία έσα, άλληλοδιδαχτικό σχολείο έ σύστη α τότε καινούργιο,
πού ακολουθούσαν οί δασκάλοι, καί Ελληνικό καί δέν υπήρχε ονάχα εκ
κλησία άκό α, γιατί δέν πορούσαν νά πάρουν άδεια νά χτίσουν. Γ ι’ αυτό
καί εκκλησιάζονταν στήν εξοχική εκκλησία τού χωριού Ήρακλείτσα έξ οΰ καί

1) Βλ. Θρακικά τό . ΙΖ ' ο. 331 κ. έξ. Σ α οθράκη Ά χ ιλ .

2) Θρακικά τ. ' ΰ. 57.
Θρακικά ελετή ατα 363

K IR K - K IL IS S E . Στή σχολή δίδασκαν και αρχαία Ελληνικά έ τήν ψ υ-

χ α γ to γ ί α, έθοδο άποβλακωτική1.
Στό γειτονικό Σ κ ο π ύ άπό τά 1820 υπήρχε σχολή που ήκ αζε2, γιατί
δίδαξαν διαλεχτοί δασκάλου καί συγχρονισ ένοι. Στή Σ τ ε ν ί α χ ο Ιδρύ
θηκε σχολή στά 1846, όπιος αθαίνου ε άπό τούς δύο κώδικες τής Σχολής
Στενι άχου, πού έρη τους δη οσιεύτηκαν στά Θρακικά τό ος Β ' καί Αρ
χείου' Θράκης τό . ΙΘ ' καί επιτύ βιο Χρήστου Τσούντα παράρτη α Σ Τ ' τ.
’Αρχείου Θράκης3. Στή Σηλυβρία στά 1799 Ιδρύθηκε σχολή καί τή διαχεί-
ρηση τής περιουσίας τής Σχολής άνέλαβε ή συντεχνία τών γουναράδων. Στή
Σωζούπολη στά 1817 ιδρύθηκε σχολή άπό τόν ηγού ενο τής ονής Ρακεντίσ-
σης, δπου δίδαξαν διάση οι δασκάλοι, οπως καί στήν Τυρολόη στά 1780.
Μά έκεΐ δπου ισάξια έ τήν Άδριανούπολη αναπτύχθηκε ή παιδεία καί έζη-
σε σδλα τά χρόνια τής δουλείας είναι ή Φιλιππούπολη. Πρώτος δάσκαλός της
έγινε ό Σπαντιυνάκης, άλλά κατόπι δίδαξαν σπουδαίοι δασκάλοι ώς τίς η έ
ρες ας. Ά πό τή σχολή της βγήκε δ Αευκίας καθηγ. στό Πανεπιστή ιο Α
θηνών καί πρώτος πρύτανις, ό Βλ. Σκορδέλης καί. τόσοι άλλοι σπουδαίοι
οίνδρες πού ευδοκί ησαν καί υπηρέτησαν τήν εθνική ιδέα. Στά 1876 ιδρύ
θηκαν τά Ζαρίφεια ιδασκαλεία4 πού έξεπαιδεύτηκαν χιλιάδες δασκάλοι καί
δασκάλισσες καί σκορπίστηκαν σδλη τή Θράκη καί Ά ν. Ρω υλία γιά τις εκ
παιδευτικές ανάγκες τοΰ βορειοθρακικοΰ ελληνισ ού ώς τά 1906, τή χρονιά
πού έ τή βία διώχτηκε δ Ελληνισ ός κι αρπάχτηκαν οι κοινοτικές περιου
σίες τοΰ τόσου Ελληνισ ού. Στή χώρα υπήρχε σχολή πού ιδρύθηκε στά 1795
άπό τόν χωρικό ητροπολίτη Ίιυαννίνων Μακάριο.
Αυτά κι άλλα πολλά ίσιος είναι τά πιο παλιά σχολεία τής Θράκης προ
στά άπό τά 1861. *Ό,τι πόρεσαν έκα αν, ά δέν άφήκαν νά σβήση ή λα
πάδα τοΰ 'Ελληνικού πνεύ ατος. 'Τστερότερα ακό α βέβαια ή παιδεία προ-
ώδεψε πολύ καί ξαπλώθηκε παντού. Σόλες τίς κοινότητες συστήθηκαν σχο
λειά, πού τά συντηρούσαν οί Θράκες έ τόν όβολό τους, έ τό λάδι τής εκ
κλησίας, έ τούς δίσκους, έ τά δίδαχτρα (εισιτήρια), τίς δωρεές κι ευερ
γεσίες τών πλουσίων Θ ρακοελλή νω ν, πού αγαπούσαν τά γρά ατα καί τήν
παιδεία καί τά στήριζαν σύλλογοι εκπαιδευτικοί κάθε πολιτείας καί χωριού.
Οί στατιστικές ιλούν έκφραστικώτερα άπό κάθε άλλη περιγραφή καί λένε
πολλά. ασκάλους άφθονους έβγαζαν τά Ζαρίφεια ιδασκαλεία καί τό Γυ ν.

1) Βλ. ΓΓολ. Παπαχριστοδούλου Πεσιοδ. «Π νευ ατική Ζωή» Τά 'Ελληνικά

Γρά ατα στον 111' καί ΙΘ ' αιώνα.
2) Βλ. Ν. Κωνστναιτοπούλου: Τά σχολεία Σκοποί Ά ρ χ . Θράκης τό ,. I ' .
3) Οί κώδικες βρίσκονται στό τ ή α χειρ. Ε θ νικ ή ς Βιβλιοθήκης.
4 ) Βλ. Σιοτηρ. Ά ντω νιάδου Π ανηγυρικός λόγος στόν εορτασ ό τής 2δετηοίδος
τών Ζαριφεαον είς Θράκην Παράρτη α τ. Γ ' σ. 79-83 καί τ. Έ ' σχολεία Φιλ)λεως
Μ. Άποστολίδου.
364 Π ολυδ. Π απαχρίστοδοΰλου

Ά δ ρ ) πόλεως. Τάρχιγένεια, τά Εύγενίδια, τά Ζάππεια Άδρ)πόλεως και της

Πόλης έβγαζαν δασκάλες αρκετές νά γε ίσουν τά παρθεναγωγεία τής Θρά
κης άπό τό χρειαζού ενο προσωπικό καί τών πιο ικρών κοινοτήτων. Κι αυ
τό έως τά 1922, δταν πιά έπαυσε ή Θράκη έκτος τής υτικής νάχη 'Ελλη
νικό πληθυσ ό αυτό εταφέρθηκε στήν άλλη Ελλάδα καί ή παιδεία έσβησε
δπως καί ή ή Ελληνική φωνή1.
Στή Βόρειο Θράκη (Ά ν. Ρω υλία) ό τελειωτικός ξερριζω ός τιον Ε λ
λήνων συντελέσθηκε στά 1906 άπό τήν ίδια τή Βουργαρική κυβέρνηση, πού
άρπαξε καί τίς κοινοτικές περιουσίες, άκ αΐα σχολειά, θαυ αστές εκκλησί
ες — έργα τέχνης γιά τά ξυλογλυφή ατά τους ελληνικής τέχνης κι αυτά —
προικοδοτη ένα έλληνικά κληροδοτή ατα, νοσοκο εία, φτωχοκο εία, οικο
τροφεία, συλλόγους καί λοιπά. ’Έ τσι — χα αί πέσε δαίδαλος αύλά. Ούκέ-
τι Φοίβος έχει καλύβαν, ού άντιδα δάφνην, ου παγάν λαλέουσαν, άπέσβε-
το καί λάλον ύδωρ — ό Ελληνισ ός έσβησε καί ξεψύχησε στή Βόρειο Θρά
κη σπαραχτικά2.

Θ ΡΑ Κ Ο ΕΛ Λ Η Ν ΕΣ Π Ο Τ ΙΕ Κ ΡΙΘ Η Σ Α Ν Σ Τ Η Ν ΕΚ Κ Λ Η ΣΙΑ
Σ Τ ΙΣ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ , Σ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ, Τ ΙΣ ΤΕΧΝ ΕΣ,
Τ Η Ν Π Ο Λ ΙΤ ΙΚ Η

1.— Οί Τούρκοι πριν πάρουν τήν Πόλη κατέχτησαν καί ξεχύθηκαν

σδλη τή Θράκη. Σ ’ αυτό τούς εύκόλυνε τό κο ά,τιασ α τής αυτοκρατορίας
άπό τους Φράγκους καί τό ξαόυνάτισ ά της. Στά 1 3 6 5 πήραν τήν Άδρια-
νούπολη, άφού πρωτήτερα στά 1 3 6 3 πήραν τή Φιλιππούπολη, ύστερ’ άπό ιάν
ά υνα δυνατή τής φρουράς της, πού τήν εξυ νεί καί τό παλαιότατο τραγού
δι τής λαϊκής ούσας τό δη οσιευ ένο άπό τό ακαρίτη Ν. Γ. Πολίτη στις
«Έ κ λ ο γ έ ς ά π ό τ ρ ά γ ο ύ δ ι α τ ο ύ Έ λ λ η ν ι κ ο ύ λ α ο ύ» άρ. 1.
Έ τσ ι σκλαβώθηκε καί ή Άδριανούπολη.

1\) Βλ. Στ. Ψ ά λ τ η : Ή Θράκη καί ή δύνα ις τοΰ έν αυτή Ελληνισ ού Ά 9 \ 1919.
2) Βλ. Μ. Ά παστολίδου: 'Ιστορία Φιλ)λεως κ ε φ .: Ή έξοντωσις τοΰ έν Βορ·.
Θράκη Ελληνισ ού.
Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α :
Π ολυδ. Π α π α χρ ίσ τοδοΰ λ ου: Π νευ α τ ικ ή ζωή' πώ ς διδασκοντανε τά 'Βίλλ. γρ ά
ατα στον I I I ' αιώ να.
Σ'τα . Ψάλτη : Ή Θράκη καί ή δΰνα ις τοΰ Έ λλ. στοιχείου έν αυτή Ά θ . 1919.
Παράρτη α τ. Γ1' Θοακικών, Σχολεΐον Θράκης. Τά γρά ατα έπί Τουρκοκρα
τίας σιτήν Άδριανούπολη! (1365— 1912) Άριχ. Θράκης σ. 113— 131.
Κ. Κουοτίδου: Τά σχολεία τής Θράκης I. Ά δα αντιάδου Ά ρ χ . Θρ. τό . Σ Τ '
σελ. 1 3 2 — 147.
Θρακικά τ. Β '. Λα πουσιάδη Ε κπαιδευτικά Άδριανουπόλεως.
Θρακικά τ. Β' Μ. Ά π ο σ το λ ίδ η Σ χο λ εία Φ ιλιππουπόλεω ς.
Θρακικά ελετή ατα 365

Οι Τούρκοι καταχτώντας την ένιωσαν τήν έξοχη τοποθεσία της καί γ ι’

αυτό τήν κήρυξαν πρωτεύουσα τού Ευρωπαϊκού των κράτους. Μ ’ άπό τό
τε ή Άδριανούπολη είδε έρες δόξας. Ό καταχτητής τής Θράκης Μουράτ
ό Λ ' (1359 - 1389) ή έχοντας παλάτι, προσωρινά κι ώσπου νά περατωθή
τό λα πρό του Σαράγι (τώρα ΈσκΙ - Σαράγι) στή Βασιλική Λιβάδα τών
Βυζαντινών (τό άλσος τών Κο νηνών), παρέ εινε στό ιδυ ότειχο. "Ετσι
ή Άδριανούπολη άπό τά 1365 - 1453, έγινε ή έδρα εγάλων Τούρκων Σουλ-
τάνων τής ’Ανατολής καί άταια δ ’Ιωάννης ό Ε ' έ πρεσβείες στον Π άπα
Ούρβανό τόν Ε ' (1362 - 70) καί άντι,πρόσωπους πού πήγαν στή ύση, ζη
τούσε τή συνδρο ή τών Χριστιανών ηγε όνων εναντίον τους.
Σαύτή τήν περίοδο, πού έγινε πρωτεύουσα τής δυνατής δυναστείας τών
Όσ ανιδών, ή Άδριανούπολη έφτασε σέ εγάλη ακ ή καί εγαλείο καί κέρ
δισε εγάλη φή η κέγινε πασίγνωστη σδλη τήν Ευρώπη καί τήν περιέγρα
ψαν περιηγητές καί περαστικοί, Οί νέοι κυρίαρχοι τήν καλλώπισαν έ ε
γαλοπρεπή δη όσια χτίρια καί τζα ιά καί τήν ώχύρωσαν και τήν άνέδειξα,ν
δεύτερη πολιτεία τής αυτοκρατορίας ετά τήν Πόλη. Αργότερα άπό παντού
ταξίδευαν ηγε όνες κι αντιπρόσωποι, δυνατών ηγε όνων τής Ευρώπης κι Α
νατολής σαύτήν, νά εκλιπαρήσουν κάτι άπό τούς Σουλτάνους ώς τήν άλωση
τής Πόλης ά καί κατόπι στον 16, 17, 18 αιώνα, οταν οί Ευρωπαίοι ηγε
όνες ώνύ αζαν τούς Σουλτάνους L E G R A N D SEG NKU R, καθώς αθαί
νου ε άπό τούς περιηγητές.
Στήν Άδριανούπολη βασίλεψε ύστερ’ άπό τό Μουράτ τόν Α ' δ Βαγιαζήτ
Α ', ό Γιλντερί (1389 - 1402) καί τά παιδιά του Σουλεϊ άν, Μουσά καί
Μεχ έτ δ Α ' (1402 - 1421) (πού άλωναν γιά τή διαδοχή καί πολέ ησαν
έξω άπό τά τείχη τής πολιτείας καί σκοτώθηκε πολύ πλήθος), ό Μουράτ ύ
Β ' (1421 - 51) κύστερα ό Μεχ έτ δ Β ' ό πορθητής (14.51 - 53). Αυτός
συνέχισε τή βασιλεία του στήν Κων)πολη ώς τά 1482. Σ ’ αυτή τήν περίοδο
καί κατόπι, ή Άδριανούπολη ήταν πολύ ση αντική καί σπουδαία. Οί πρέσβεις
τών υνά εων παρουσιάζονταν ευλαβικά έκεΐ νά δουν τούς Σουλτάνους στό
Σεράγι —- τό ερειπω ένο τώρα — τής Άδριανουπόλεως. Έκεΐ τούς δέχον
ταν ό Σουλτάνος. Μπαίναν φοβισ ένοι καί πέφτοντας, φιλούσαν τά κράσπε
δα τού ί άτιού του καί ευλαβικά συνω ιλούσαν, όπως καί φεύγοντας άπο-
τραβιούνταν φοβισ ένοι χο.)ρίς νά τολ ούν νά στρέψουν τή ράχη τους στό
ιερό τού Σουλτάνου πρόσωπο. Ά πό τή Βλαχία καί Μολδαβία κατέβαιναν η
γε όνες άπό τήν Πόλη Πατριαρχάδες καί δεσποτάδες, πού παρουσιάζονταν
τρο αγ ένοι καί δειλιασ ένοι γιά νά παρακαλέσουν νά γίνουν δεχτοί άπό τό
Σουλτάνο. 'Έτσι, ή Άδριανούπολη έγινε ξακουστή καί Ιστορική. Καί όπως στά
Βυζαντινά χρόνια ή Θράκη ήταν τό πρώτο στήν Ευρώπη θέ α, έ πρωτεύ
ουσα τήν Άδριανούπολη, έύσι καί τότε καί τώρα καί τίς τελευταίες έρες
τής Τουρκοκρατίας έγινε ή βάση γιά τίς στρατιωτικές δυνά εις τής τωρινής
3G6 Π ολυδ. ΙΙαπαχοκττοδο'ύλο'ϋ

Τουρκικής δη οκρατίας. Μέ τό παράση ο τής Άδριανουπόλεως πολλές α

κό α πόλεις τής Θράκης αποτελούσαν έρος τοΰ Βυζαντιακού κράτους τής
Κωνσταντινουπόλειος, οπως ή Σηλυβρία, πού τήν κατείχε ό η . Παλαιο-
λόγος. Άλλά έ τό πάρσι ο τής Πόλης στις 29 Μαΐου 1453 παραδόθηκε
κι δλη ή Θράκη στό Σουλτάνο ώς κι ό Π ύργος κι ή Σηλυβρία, και ή θέση
τοΰ Ελληνικού στοιχείου έγινε πλιά σδλη τή χώρα πολύ θλιβερή. Στά 1365
οι "Ελληνες τής Άδριανουπόλεως, υπόδουλοι τώρα, φοβερά ζη ιώθηκαν καί
ηθικά και υλικά. Οι εύποροι, οί έ ποροι, οί χτη ατίες, οί τεχνίτες, έκτοπί-
σθηκαν άπό τις πλούσιες κι αρχοντικές κατοικίες τους καί υποχρεώθηκαν νά
κάθων,ται στά γύρω προάστια τής πολιτείας, δπου κατοικούσαν οί φτωχές
τάξεις οί α πελουργοί, γεωργοί καί κηπουροί, ώσπου οί Τούρκοι όνοι άρχι
σαν νά χτίζουν έ τόν καιρό τάρχοντικά τους στά προάστια καί άλιστα τό
υγιεινό Κιγίκ, δπου κατόπι υψώθηκε καί τό άριστουργη ατικό τζα ί τής
Τούρκικης αρχιτεκτονικής Σουλτάν - Σελί έ τούς τέσσαρις ιναρέδες, καί
νάδειάζουν τό άστυ πού τούς στενοχωρούσε ή στενοσιά του. Οί διάορορες εκ
κλησίες καί τά οναστήρια πάρθηκαν άπό τούς Τούρκους κέγιναν τζα ιά
καί εντρεσέδες. Οί "Ελληνες δλοι αναγκάστηκαν νά πληρώνουν διάφορους
φόρους, πού ό πιο οδυνηρός καί βαρύς ήταν τό παιδο άζω α, γιατί αύτό
σχη ατίσθηκαν, όπιος ξαίρου ε, οί Γιανίτσαροι, οί φοβεροί αυτοί αρνησί
θρησκοι, πού έσπερναν τό φόβο καί τρό ο στούς ατυχείς υπόδουλους.
"Εναν αιώνα βάσταξε αυτή ή τρο ερή κατάσταση. Π ώ ς πέρασε ό 'Ελ
ληνισ ός σαύτά τά κακά χρόνια δέ πορού ε νά τό πού ε, γιατί δέν έχου ε
σχετικές πληροφορίες, ά πορού ε νά αντέψου ε τά δεινά του. Μερικές
πληροφορίες περιστατικών περιηγητών τού 16, 17, 18 αιώνα, πού ση ειώ
νουν πώς ζοΰσε ακό α καί ό Ελληνισ ός καί. άνάπνεε ανά εσα στούς Τούρ
κους έσα στή Θράκη, άς δίνουν ένα ικρό καί θα περό φώς γιά νά δού
ε τή θλιβερή τους κατάσταση.
Σ ’ αυτή τήν πολυοτέναχτη περίοδο, οί Τούρκοι έχτισαν στήν Άδρια-
νούπολη πολυτελή παλάτια. Σουλτανικά ανάκτορα καί άλλα δη όσια χτίρια
πού τά δούλευαν έ τό αστίγιο τού Γενίτσαρου καί, τοΰ αγά οί δούλοι πρό
γονοί ας, καταπίνοντας, σιωπηλά τά πικρά δάκρυα τής δουλείας καί. ζέοντας
έ τήν πίστη στό Θεό καί στή θρησκεία καί βρίσκοντας παρηγοριά στήν ελπί
δα τήν έσχάτη τών Θεών. Μέ τό πάρσι ο τής Πόλης, στά 1453 ή πρωτεύ
ουσα τών Σουλτάνων εταφέρθηκε οριστικά κεΐ, καί, οί "Ελληνες τής Ά
δρ ιανουπόλεως ανακουφίστηκαν λίγο. Ή βία τής κεντρικής εξουσίας τών
Τούρκων αρχόντων εταφέρθηκε κι αυτή στην Πόλη. "Ετσι άρχεψε ή Ε λ
ληνική κοινότητα νά σχη ατίζεται γύρω στήν εθνική καί εκκλησιαστική αρ
χή του, τό ητροπολίτη, γιατί τά προνό ια τής ’Εκκλησίας απλώθηκαν καί.
στούς ητροπολιτάδες κέπισκόπους καί στόν κλήρο. Οί Τούρκοι ήταν υπο
χρεω ένοι. νά τούς σέβωνφαι καί νά τούς τι ούν. Έ τσ ι ιδρύθηκαν οί κοι
Θρακικά ελετή ατα 36 1

νότητες κοι δη ογεροντίες και άρχισαν νά παίρνουν έρος στά ε ζ λ ί σ ι α οι

δεσποτάδες, σάν εκπρόσωποι τοΰ γένους, ποΰ τέλος άπόχτησε ερικά δικαιώ ατα
στή ζωή. Οι πληροφορίες ποΰ έχου ε άπό τά 1500 κυστερα άς λένε ότι ή θέση
ιών 'Ελλήνων σ,τήν Άδριανούπολη καλλιτέρεψε. Άπόχτησαν πρώτοι οί "Ελ
ληνες δεκαπέντε εκκλησίες, οί εύπορες τάξεις ξα να πήκαν στό Κάστρο (ά-
στυ), έχτισαν τό έγαρο τής Μητροπόλεως, όπου ήταν καί ή κατοικία τού
Μητροπολίτη καί τά γραφεία τής Πολιτείας ή η ογεροντίας. Τότε σχη α
τίστηκαν οί συντεχνίες τά έ σ ν ά φ ι α ή ρ ο υ φ έ τ ι α ή σ υ σ τ ή α τ α ,
όπως τά γνοιρίζου ε άναλυτικώτατα άπό τίς περ ίο)η ες συντεχνίες τής Φι-
λιππουπόλεως1, ποΰ καΐώρθωσαν νά έ πνεύσουν στις αρχές ε πιστοσύνη καί
υπόληψη. ’Οργανω ένες οί συντεχνίες και έ φιρ άνια αναγνωρισ ένες, πε
ρ ιλάβαι να ν τούς τεχνίτες αΐστορες κάθε τέχνης2 καί έπεδίωκαν νά έργά-
ζωνται κοινωνικά γιά τό καλό πρώτα τοΰ έσναφιοΰ καί γενικά τής κοινωνίας
καί Κοινότητας γιά νά περιφρουροΰν τά συ φέροντα τοΰ 'Ελληνισ ού καί
γιά νάλληλοβοηθούνται, γιά νά συντηρούν εκκλησίες, πτωχοκο εΐα, νοσοκο
εία καί εκπαιδευτικά ιδρύ ατα, όπως τά πολλά σχολειά, πού αύτά ήθελαν
νά υψώσουν πνευ ατικά τή φυλή στή θέση, πού νά φωτίζεται γιά τά περα
σ ένα της καί νά έπιδιώκη τά ελλού ενα της.
Καί ή ορθόδοξη κοινότητα τής Φιλιππουπόλεως τό ίδιο συστήθηκε, ΰ-
στερ’ από τό πάρσι ό της άπό τούς Τούρκους στά 1363, άπό τούς χριστια
νούς πού άπέ ειναν καί κατέφυγαν στήν πόλη άπ’ άλλοΰ, άντικαθιστοί) ντας
τήν ονο ασία π ό λ ι ς έ τήν π ο λ ι τ ε ί α Φιλιππουπόλεως. Τόνο α πολι
τεία αντί κοινότητα βρίσκεται ό)ς τά 1860. Πρέπει δέ νά ση ειωθή πώς ό
απλούς λαός καί τής Φιλ)πόλεως καί τής Στενι άχου καί τής Άδρ)πόλεως
καί Σαράντα ’Εκκλησιών καί τής Ραιδεστού καί Γκιου ουλτζίνης καί Καλ-
λιπόλεως κλπ. εταχειρίζονταν ώς τά τελευταία τή λέξη π ο λ ι τ ε ί α ά ν τ ί
π ό λ ι ς . Οί ελεύθεροι χριστιανοί σάν έγιναν ραγιάδες (δούλοι) τών υπε
ρήφανων καταχτητών συναδερφώθηκαν καί συγκεντροόθηκαν γύρω στις θρη
σκευτικές αρχές πού τούς άπέ ειναν καί σαύτές κατέφευγαν νά τούς λύνη
τίς διαφορές τους καί νά τούς έπικυρώνη τίς λογής - λογής κοινωνικές, οι
κογενειακές τους υποθέσεις καί νά τούς προστατεύη άπό τήν Τουρκική ά-
χορτασιά, καί νά τούς δίνη ασφάλεια. Κι όταν έ τό πάρσι ο τής Πόλης
άπό τόν καταχτητή αναγνωρίσθηκε ό Οικου ενικός Π ατριάρχης εκκλησια
στικός καί πνευ ατικός αρχηγός τών ορθοδόξων χριστιανών (τών Ρω αί
ων) έ τά γνωστά πολιτικά (διοικητικά) προνό ια, στάλθηκε καί στή Φιλιπ-
πούπολη ητροπολίτης ό ιονύσιος πρώτα, πού κατόπι έγινε καί. Π ατριάρ-

1) Ά ρ χεΐο ν Θράκης τόι ................ καί παραπάνω κ ε φ .: Οί συντεχνίες καί Θρακικά:

τό . Β ' δυο έγγραφα έκ Φιλ)λεως Μ. Ά,ποστολίδου σ. 326 κ. έξ.
2) Βλ. Μ. Ά π ο σ τ ο λ ίδ ο υ : ’Α ρτ^ ού ενα έσνάφια. Θρακικά ελετή ατα καί ‘Ιστορ.
Φ ιλ )λ εω ς άνέκδοτη.
868 Πολυδ. Π απ αχ ριστοδ ούλον

χης'. Αυτός: διωργάνωσε τήν κοινότητα (πολιτεία), άνέλαβε τή διοίκησή της

αντιπροσωπεύοντας την στις τοπικές διοικητικές αρχές έχοντας τήν ευθύνη
γιά τή νο ι οφροσύνη καί. ύποτέλεια τοΰ εκκλησιαστικού του ποι νίου. ’Έ
τσι έ τήν οργάνωση αυτή καί τή δη ιουργία γύρω στούς δεσποτάδες ιας
τάξεως πλουτοκρατικής τών ά ρ χ ό ν τ ω ν καί τής δ η ο γ ε ·ρ ο ν τ ί α ς
έ βυζαντινούς τίτλους: α ρ χ ώ ν , λ ο γ ο ί) έ τ η ς, ρ ή τ ω ρ, δ ι-
κ α ι ο φ ύ λ α ξ, χ α ρ τ ο υ λ ά ρ ι ο ς, δ σ τ ι ά ρ ι ο ς κλπ. πού βοη
θούσε τό ητροπολίτη στήν κανονική ζωήτής πολιτείας καί τήν πρόοδο τήν
πνευ ατική τών Χριστιανών, ή κοινότητα προώδε-ψε δη ιουργό)νιας προσω
πικότητες πού αναδείχτηκαν κι άνάδειξαν καί στήριξαν καί τό Ελληνικό
γένος στή Θράκη.
Κάδε συντεχνία είχε ξεχωριστό οίκη α στήν Άδριανούπολη2 όπου ήταν
τά γραφεία καί αζεύονταν σέ γενικές συνελεύσεις καί ταχτικές ή έχταχτες
συνεδριάσεις τά ιοικητικά συ βούλια. Είχαν ση αία καί. σφραγίδα, κρα
τούσαν πραχτικά καί λογιστικά βιβλία γιά νά διαχειρίζωνται τά χρη ατικά
κεφάλαια τής συντεχνίας καί. γενικά ενεργούσαν κεκα ναν κάθε τι, πού τό
προεβλεπε ό γραπτός κανονισ ός κι αποτελούσε τό συνταγ ατικό χάρτη ι
κρής πολιτείας, πού ενεργούσε ανεξάρτητα κελεύθερα γιά κάθε ζήτη α τής
συντεχνίας. Αυτό τόν αναγκαίο εσωτερικό σύνδεσ ο τών έσναφίων, τόν χρή
σι ο γιά κάτι. γενναίο κι ωφέλι ο, τόν πραγ ατοποίησε ό πατριάρχης Ιερο
σολύ ων οσίθεος (1669 - 1707), γιατί περνώντας άπό τήν Άδριανούπο-
λη γιά εράνους τού Παναγίου Τάφου, ανακατώθηκε καί έ τή συνεργασία
τού ητροπολίτη συντάσσοντας τόν κανονισ ό τής η ογεροντίας.
Σ ’ αυτή τήν προσπάθεια νά βγή τό έθνος άπό τήν κατάπτωση, πού δο
κί αζε, άναδείχτηκαν έσα του εγάλες προσωπικότητες, πού σύντρεξαν καί
τό ’Οθω ανικό κράτος ά καί τό έθνος πολύ τό ωφέλησαν. Ή Θράκη είχε
τώρα πιά πολλά προπύργια, όπου καλλιεργούνταν ή εθνική ιδέα κι ανασυν
τάσσονταν ή πολύπαθη χώρα κι. ε φανίζονταν ιά έλπιδοφόρα άνθιση, πνευ
ατική σδλες τίς κοινωνικές εκδηλώσεις. 'Η Θράκη έπεσε σέ δουλεία ά δέ
θάφτηκε, πληγώθηκε ά οί, πληγές της δέν τήν θανάτωσαν. Οί Θρακοέλλη
νες σιγά - σιγά αναστήνονταν έσ’ άπό τό χάος καί τήν άφάνεια καί έσα
στήν αδυσώπητη αυτή δουλεία, όχι όνο έζησαν καί στάθηκαν ά κάτω άπό
τά φτερά τους θέρ αιναν καί. τή φυλή, πού δέν είχε τότε υπόσταση καί συν
είδηση, πώς αποτελούσε ξεχωριστή φυλή έσα στις φυλές τής Ελληνικής,
τή φυλή τών Βουργάρων, πού άς α φισβητούν καί τόν ήλιο στή γή πάνω
καί πάντοτε καί τώρα. Είναι γνωστό ποιες υπηρεσίες πρόσφεραν οί κληρι
κοί στον καιρό τής δουλείας τού έθνους. Τό έθνος συσπειρω ένο γύρω στούς

1) Μ. Ά π οστολίδου: Κατάλογος Μητροπολιτών Φιλ)λεως.

2 ) Β λ. Θ ρακικά: Π α ρ άρ τη α τ. Γ ', α. 13.
Θρακικά ελετή ατα 369

ητροπολιτάδες καί τή ητρόπολη πορούσε νά ζήση τώρα καί νά ευη ερή-

ση, γιατί οί ητροπολιτάδες ήταν ή ψυχή τών κοινοτήτων ας, πού ήξαιραν
πώς πνευ ατικά νά διευθύνουν καί οικονο ικά το έθνος ώργανω ένο καί
συγκροτη ένο, πειθαρχικό καί εργατικό. Στό τόσα χρόνια τής δουλείας κι άν
φάνηκαν κι. ανάξιοι κι αγρά ατοι καί κακοί, δ ως πολλοί διακρίθηκαν καί
διέπρεψαν καί εγαλούργησαν έσα στις 'Ελληνικές επαρχίες, δπου οί Τούρ
κοι σκληροί κι απάνθρωποι έξασκούσαν ιά πίεση αφάνταστη, ιά βία αλύ
γιστη καί σκληρή. Τέτοιους έχει νά ση είωση ή πρόσφατη ιστορία τού δού
λου 'Ελληνισ ού, ή ζωή τόσων κοινοτήτων καί ητροπόλεων, πού τίς άγλά-
ϊ.σαν καί τίς έτί ησαν πρόσωπα άξιοσέβαστα καί αξιοθαύ αστα, πού άν καί
άπό ταπεινά στρώ ατα τοΰ ραγιά λαού βγαλ ένα, έδειξαν έργα αξιο νη
όνευτα, δράση εθνική έσα στή ζωή τεσσάρων αιώνων φοβερής δουλείας.
Καί έ τήν αναγνώριση τών δη ογεροντιών σδλες τίς πολιτείες τής Θράκης
άρχισε ή δράση τους έ κάθε διαχειριστική πράξη. Σ ’ αυτές προστέθηκε
καί ή εκπαιδευτικέ] λειτουργία. Τά ε πόδια τών Τούρκων στό άνοιγ α καί
τή λειτουργία τών σχολείων ή έλληνική ευφυΐα καί δραστηριότητα τά υπερ
πηδούσε οπως καί όλες τίς δυσκολίες καί έτσι άπό τόν Ι Σ ' αιώνα οί Ελλη
νικές κοινότητες τής Άδριανουπόλεως καί Φιλιππουπόλεως καί τών άλλων
πόλεων τής Θράκης αρχίζουν νά έχουν πιά γρα αταδιδασκαλεΐα καί άλλη-
λοδιδαχτικά καί Ελληνικά σχολεία. Μέσα στήν Άδριανούπολη δίδαξαν, ά-
ναφέρεται 1.550 όνο αστοί δασκάλοι. ’Έτσι τά Θρακοελληνόπουλα έ τό νά
διδάσκονται ιστορία, άθαιναν τίς ειδήσεις άπό τή Γαλλικέ) επανάσταση
καί δοκί αζαν ευχάριστη συγκίνηση γιά τίς επιτυχίες της καί ελεεινολογού
σαν τόν εαυτό τους γιά τή δουλική τους κατάσταση. Τήν Άδριανούπολη έ
πεσκέφθηκε ό Ρ ήγας κιό Ξάνθος, πού έ τήν προεδρεία τού Μητροπολίτη
δίδαξαν τήν εθνική κατήχηση, σπέρνοντας τό σπόρο τής ελευθερίας στις
καρδιές τών προπατόρων ας. ’Ετσι άρχισε ή Φιλική 'Εταιρεία νά πραχω-
ρή στό έργο της υώντας τούς δη ογέροντες, προκρίτους, προέδρους ( α-
ΐστορες) τών συντεχνιών γιά τή ελλοντική κίνηση τού έθνους σ' επανά
σταση, για νά δη ιουργηθή κι έπαναφερθή στή ζωή τό 'Ελληνικό χριστια
νικό βασίλειο. Είναι γνωστοί, ο! Θράκες πού πήραν έρος στήν κίνηση αυτή1.
2.— Ξεχωριστοί Θρακοέλληνες κληρικοί, πού δόξασαν καί τί ησαν τό
Θρακικό όνο α καί τήν πατρίδα τους είναι πολλοί. Ά πό τίς ητροπύλεις Ά -
όριανουπάλεως καί, Φιλι{ππουπάλεως, ΤΓρακλείας, Καλλιπόλεως, Κο οτινής
καί. Ξάνθης, πέρασαν ξακουστοί δεσποτάδες πεπαιδευ ένοι καί. πολυ αθείς
καί άλιστα στόν Ι Ζ ' αιώνα, όταν λ.χ. αρχιεράτευε στήν Άδριανούπολη ό
Νεόφυτος, πού αλληλογραφούσε έ πατριάρχες, δεσποτάδες, άρχοντες καί
έ τόν Τσάρο αυτό τής Ρωσίας Αλέξιο. Ό Κρητικός Αθανάσιος Ά ηράς,

1) Βλ, Θρακικά: Παράρτη α τ. Γ ', σ. 19 κ. έ'

24
310 ΙΙολυδ. Π α παχρω τοδούλου

πού έγινε οικου ενικός Πατριάρχης, καί ο ιονύσιος, πού λόγοι του τυπώ
θηκαν στή Βενετία, κιό Νικηφόρος ό 5Άραψ, πού ήξαι.ρε γλώσσες πολλές
κι ό Κύριλλος Ν ερ πε τζόγλ ους κι. ό ωρόθεος ό Πρώιος' καί άλλοι..
Τέτοιους δεσποτάδες έχοντας ή Θράκη δέ πορούσε νά ην απόχτηση
παιδεία καί καλά σχολεία καί θαυ αστούς δασκάλους, πού δη ιούργησαν
πολλούς λογίους άνδρες καί διαπρεπείς στά γρά ατα, είτε ήταν κληρικοί
είπε λαϊκοί. Αυτοί τί ησαν τά 'Ελληνικά γρά ατα καί τήν πατρίδα τους
Θράκη, τή χώρα αυτή ,πού όσιό τήν αρχαιότητα συνδέεται, στενά έ τήν όλη
'Ελλάδα. Αυτοί ποί αναν τήν εκκλησία σέ δύσκολες ώρες καί καιρούς, συγ
κράτησαν γύρω τους συ αζω ένο τό ποί νιό τους, κυβέρνησαν δίκαια καί
πατρικά τό λαό τους καί τόν (οδήγησαν στό τέρ α τής σωτηρίας τής Ελλη
νικής φυλής, δη ιουργώντας σχολειά καί διατηρώντας άσβεστη τήν παιδεία.
Ά πό τούς δεσποτάδες αυτούς πού διέπρεψαν ση ειώνου ε πρώτο τον
'I ε ρ ε ί α Τ ρ α ν ό, έναν άπό τούς πιο διαπρεπείς κέπιφανείς ιεράρχες,
πού επάξια κατέλαβαν καί λά πρυναν τόν Πατριαρχικό θρόνο. Ό Ιερε ίας
γεννήθηκε στήν Άγχίαλο στά 1536 άπό επιφανή οικογένεια, πού έφυγε άπό
τήν Πύλη, τήν οικογένεια τών Τρανών. Σπούδασε στήν πατρίδα του κυστε-
ρα στήν Πόλη στήν Πατριαρχική ’Ακαδη ία. ιακρίθηκε στούς έσχατους
κινδύνους καί γιά τό ζήλο του γιά τό γένος καί τήν ορθοδοξία. Τίς αρετές
τους τίς έδειξε, όταν άναγορεύτηκε Π ατριάρχης στά 1573 όλις τριάντα
χρονών, όταν διαδέχτηκε τό Μητροφάνη τόν Γ '. Κατάργησε τή σι ωνία καί
τό έ βατοίκιο πού πολύ εξευτέλιζαν τή Μ. Εκκλησία. Ευπρέπισε καί καλ
λώπισε τά Πατριαρχεία καί πρώτος προσπάθησε νά Ιδρυση τυπογραφείο,
πού αταιώθηκε άπό τούς άντίπαλούς του συνοδικούς. Μά καί πατριάρχης
ελετούσε καί σπούδαζε έχοντας δασκάλους τό Ζυγο αλά καί τό Μινδόνιο,
λόγιο γιατρό καί αθη ατικό. Καί καλώντας γύρω του τούς λόγιους τοΰ Γέ
νους τούς εκα ε συνεργούς στά εγάλα του σχέδια. Περιώδευε τίς επαρχί
ες αψηφώντας κάθε κίνδυνο, τήν Πελοπόννησο, Μακεδονία, κέτσι ανύψω
σε τόν εθνικό καί θρησκευτικό δεσ ό τού έθνους. Σ ’ αυτόν οί, Λουθηρανοί,
πρόβαλαν τό ζήτη α τής ένώσεως τών Εκκλησιών, πού δέν πόρεσε νά γί
νη δεκτόν γιατί οί προθέσεις τους ήταν ανειλικρινείς. Μένει ιστορικό τό
γρά α του σαύτούς πού έλεγε: «Τήν η έραν ούν πορευό ενοι, ηκέτι έν
περί δογ άτων, φιλίας δέ όνης ένεκα εΐ βουλή τόν, γράφετε».
'Ο Μητροφάνης πέτυχε στό εταξύ νά τόν πετάξη άπό τό θρόνο, αλλά
ετά εννιά ήνες ξαναεκλέγεται Πατριάρχης. Μά πάλι τόν κατεδίωξαν κι
άρπάζοντάς τον τόν έρριξαν στις φυλακές. "Ο ως γλύτωσε καί ξαναγύρισε
στό θρόνο του απαλλαγ ένος. Άλλα καί πάλι διώχτηκε άπό ένα Θεόληπτο,
πού έγινε Π ατριάρχης καί στις ή έρες του πήραν τόν Πατριαρχικό ναό

1) Βλ. Θρακικά: Παράρτη α τ. Γ ', 1931, σ. 85.

Θρακικά ελετή ατα 371

τής ΙΙα ακαριστου. Τίποτε ό ως δέν τόν έκανε νά χάση τό αδά αστο θάρ
ρος του γιά νά ξανασηκώση τή Μ. Εκκλησία άπό τήν υλική και ηθική κατά
πτωση. Ταξίδεψε στή Μόσχα στά 1588 έ εγάλες τι ές, όπου χειροτόνησε
πατριάρχη τής Ρωσίας. Γυρίζοντας στήν Πόλη τόσο απογοητεύτηκε άπό τήν
κατάσταση τής Εκκλησίας, ώστε θέλησε νά παραιτηθή καί δέν τόκα, ε γιατί
τόν ε πόδισε ό Σ ουλάνος. Στήν τρίτη πατριαρχεία του «Ελληνοπρεπούς τήν
τε εκκλησίαν καί τό έθνος ποδηγετήσας είς τάς ουρανίους ονάς άπέστη,
(1594 ή 1596), 6 πράγ ατι καί όνό ατι καλός εκείνος εθνάρχης 6 Τρανός»
όπως λέγει ό Κ. Ν. Σάθας. ’Έγραψε πολλά καί καλά, πολλά έκα ε γιά τό
δύσ οιρο έθνος, καί ή ζωή καί τό έργο του γεννά κατάπληξη καί θαυ ασ ό'.
Ό Μ ε λ έ τ ι ο ς Π ατριάρχης Ιεροσολύ ων άπό τήν Αίνο2. Γεννήθη
κε στό τέλος τοΰ τού Ι Ζ ' αιώνα. Σπούδασε πιθανώτατα στήν Άδριανούπολη
καί στήν Πόλη. Κατόπιν πήγε στά 'Ιεροσόλυ α, όπου ήταν κι άλλοι πολλοί
Θράκες στήν Άγιαταφική αδελφότητα. ’Έγινε Πατριάρχης στά 1731, -προ
στάτεψε τά ιερά προσκυνή ατα, πού ζητούσαν οί ισχυροί τότε Αρ ένιοι, πού
τόσα κακά άς έκαναν πάντοτε καί παντού έσα στήν Τουρκία. Παραιτήθηκε
στά 1737 άφού Πατριάρχεψε 6 χρόνια.
Ό Θεόκλειτος ΙΊ ο λ υ ε ί δ η ς3, Άδριανουπολίτης. 'Ο ΙΙολυεί-
δης είχε γονείς ευκατάστατους, άλλά ό ίδιος έγινε οναχός καταφεύγοντας
στον ’Ά θω στή Μονή τών Ίβήρων. Έκεΐ χειροτονήθηκε Ιερέας άπό τό η
τροπολίτη Λή νου Ίωαννίκιο κέφυγε στήν Ουγγαρία, όπου έχρη άτισε πέν
τε χρόνια εφη έριος τών Ελλήνων στήν Τοκάϊα. Στά 1725 γύρισε οπή Μα
κεδονία κέγινε χοροεπίσκοπος Π ολυανής καί Βαρδάρων. Στά 1731 άνεχώ-
ρησε στή Γερ ανία καί Ρωσία, όπου έπεδίωξε νά δη ιουργήση, φιλελληνική
κίνηση. Γιά τό Θεόκλητο Πολυείδη, πού ήταν ένας άπό τούς άφανεΐς ήρωες,
καί τό έργο του δέν εκλαϊκεύτηκε ακό α καί ή εγάλη του φυσιογνω ία δέν
έγινε γνωστή, έχουν γραφή τελευταία πολλά καί δη οσιεύτηκε «τό λεύκω
ά του έν Γερ ανία» άπό ανέκδοτον κώδικα. Ό άρχι ανδρίτης Θεόκλητος
Πολυείδης ανήκει στή χορεία τών κληρικών πού κάτω άπό τό ράσο έκρυβαν
τή φωτιά καί φλόγα τού πατριωτισ ού καί ώς ιεραπόστολοι ετέδιδαν φλό
γες Ιερού ενθουσιασ ού στά πλήθη τών Χριστιανών. «Ώνειροπόλησεν, λέγει
ό συγγραφέας, έκ τών πρώτων τήν άπελευθέρωσιν τού Γένους καί έ όχθη-
σεν, εϊπερ τις καί άλλος, προς τόν σκοπόν τούτον λόγω τε καί έργω». Αυτός
έγραψε τόν Αγαθάγγελο «Αγαθάγγελου Ιερο όναχου προφητεία γεννηθεΐ-
σα έν Μεσσήνη τής Σικελίας τώ 1279».
Ό Π ο λ ύ κ α ρ π ο ς (1808 - 1827). Π ατριάρχης 'Ιεροσολύ ων, πού

1) Βλ. Μαργ. Κωναταντινίιδηις 'Ιερε ίας ό Τρανός Χειρογρ. ’Εάν. Βιβλ.

2) Βλ. Θρακικά: Παράρτη α τ. Γ ', α. 107.
3) Βλ. Θρακικά τ. Γ ' , '. Ευλογίου Κοαιρίλα Λ αυριώ του: Θεόκλητος Π ολυεί
δης καί τό Λεύκω α αύτοϋ έν Γερ ανία.
372 Ιϊο λ υ δ . Π ακαχριστοδοΰλου

στις έρες του πολλά έπαθαν τά ιερά κει ήλια της ορθοδοξίας καί έπεχεί-
ρησε έθνικούς εράνους νά τά ξαναχτίση καί νά καλλιπερέι η τή θέση τών
Χριστιανών. Πατριάρχεψε ακριβώς στήν Έλληνική επανάσταση, δταν Προ-
τεστάντες καί Καθολικοί πολύ έβλαψαν τό θρόνο καί τούς Χριστιανούς. Π α-
τριαρχεύοντας πολλά δοκί ασε ό Πολύκαρπος, ώσπου πέθανε στά 1827 χω
ρίς νά προφτάση νά δή τό γένος λεύτερο.
Ό ’Α θ α ν ά σ ι ο ς ό Ε ' Πατριάρχης διάδοχος τού Πολύκαρπου στά
Ιεροσόλυ α. Γεννήθηκε σ,τή Ραιδεστό, στά τέλη τού Ι Η ' αιώνα. Σά σπού
δασε προσκολλήθηκε στό ιεροσολυ ητκκύ ετόχι τού Βοσπόρου. Ό Πολύι-
καρπος τόν κάλεσε στά 'Ιεροσόλυ α καί τόν έστειλε στήν Ίβηρία, δπου τό
Πατριαρχείο είχε πολλά ετόχια. Τά χρέη τού Πατριαρχείου ήταν πολλά
κα'ι δανειστές δυσκόλευαν τόν Πατριάρχη. Μά καί οί Καθολικοί, οί ια αρ-
τυρό ενοι καί Αρ ένιοι πολλές δυσκολίες δη ιουργούσαν στό έργο του. ’Α
πό τίς ενέργειες άλιστα αυτές τών καθολικών δη ιουργήθηκε, ξαίρου ε, ό
Κρι αϊκός πόλε ος στά 1854 - 56. Τό Πατριαρχείο έ τή φτώχεια πού εί
χε πουλούσε τά χτή ατά του, έδινε ενέχυρο τά πολύτι α σκεύη τού θρόνου
καί ζητούσε τή βοήθεια τών 'Ελλήνων. Στά 1827 πάνω στις δύσκολες ώρες
αυτές τού Πατριαρχείου έγινε Π ατριάρχης 6 Αθανάσιος καί πόρεσε νά
εύκολύνη τά οικονο ικά έ τίς συνδρο ές τών Χριστιανών. Άπέθανε στά
1844 αφού Πατριάρχεψε 17 χρόνια.
'Ο Κ ύ ρ ι λ λ ο ς δ Σ τ ' 6 Άδριανουπολίτης. Γεννήθηκε στά 1775 καί
σπούδασε στήν πατρίδα του. Χειροτονήθηκε διάκος άπό τό ητροπολίτη Καλ
λίνικο (17,80 - 1792) τόν κατοπινό οικου ενικό Πατριάρχη (1801 - 06 καί
1813 - 18). Τδνο ά του ήταν Κων) τίνος Σερ πετζόγλου. 'Τπηρέτησε διά
κος σέ πολλούς δεσποτάδες καί πολλές ητροπόλεις. Στά 1803 έγινε ητρο
πολίτης Ίκονίου, δπου πρόσφερε εγάλες υπηρεσίες στούς Τουρκόφωνους
'Έλληνες τής επαρχίας έ τίς συνεχείς κι αδιάκοπες διδασκαλίες του. Στό
θρόνο Άδριανουπόλεως προβιβάστηκε στά 1810. Στήν Πατρίδα του εργά
στηκε έως δτου στά 1813 έγινε Πατριάρχης ώς Κύριλλος δ Σ Τ ' διάδοχος
τού Ιερε ία τού '. Στά 1818 παραιτήθηκε καί γύρισε νά ήσυχάση στήν
Άδριανούπολη ώς τήν έκρηξη τής Ελληνικής έπαναστάσεως, δτε καί κρε
άστηκε άπό τούς Τούρκους έ τόσους άλλους άρτυρες τής ελευθερίας καί
τής θρησκείας (1,8 Άπριλ. 1 8 2 1 )1. Ό Κύριλλος ήταν πολύ λόγιος καί πο
λύ φιλογενής άνθρωπος καί τέτοιον τόν κρίνουν δλοι οί ιστορικοί τών νεοό-
τερεον χρόνων. Έ γραψ ε καί αρκετά συγγρά ατα2.
Ό Α γ α θ ά γ γ ε λ ο ς , Οικου ενικός Π ατριάρχης Άδριανουπολίτης.
Γεννήθηκε τόν Ι Η ' αιώνα καί σπούδασε στά σχολεία τής πατρίδας του έχον

1) Π οοβ λ. Θρακικά. τό ,. Ι Θ : Γ. Λα πουσιώδου ΙΙε ρ ί Κ ύριλλον Σ Τ '.

2) Βλ. Θ ρακικά: Π α ρ ά ρ τη α τ. Γ ', α. 112.
Θ ραχιχά ελετή ατα 373

τας συ αθητή του τόν Κύριλλο τόν Σ Τ '. Χειροτονήθηκε Λαπάς τής Ελληνι
κής κοινότητος Μόσχας πρώτα. Έκεΐ έ αθε τά Ρωσικά και στά 1815 χει
ροτονήθηκε δεσπότης Βελιγραδιού, οπού έ εινε ώς τά 1825. Ά πό τό Βελι
γράδι έφυγε, γιατί συγκρούστηκε έ τόν ηγε όνα Όβρένοθιτς, καί πήγε
δεσπότης Χαλκηδόνος 1825 - 26. Στά 1826 ανέβηκε στόν Πατριαρχικό θρό
νο, αλλά παύτηκε γιατί δέ πόρεσε νά καταπαύση τήν ’Ελληνική επανάσταση
κέξορίστηκε στήν Καισαρεία. Γύρισε άπό κεΐ, άρρωστος στήν Άδριανούπολη,
δπου καί πέθανε στά 1832. "Ηταν πολύγλωσσος καί γνώριζε τά Σλαυικά,
Γαλλικά, Τουρκικά καί ξέχωρα τά Ρωσικά πολύ καλά.
Ό Ά θ α ν ά σ ι ο ς Μ ι χ α ή λ Τ α τ λ ί κ α ρ ι ς άπό τή Ραιδεστύ.
Στά 1783 έγινε ητροπολίτης Αθηνών. Αναγκάστηκε νά φύγη άπό τίς Ά -
θήνες, γιατί στά 4 χρόνια τής άρχιερατείας του συγκρούστηκε έ τόν ’Ά γ
γλο Π ρόξενο Προκόπιο Μηνά. Στό θρόνο του ξαναγύρισε στά 1792 έως
τό 1799, δταν πια τόν διαδέχτηκε 6 Γρηγόριος ' ό Μιτυληναΐος. Φη ίζον
ταν ώς άνθρωπος πολύ λογικός, ειδή ονας τής Ελληνικής, Τουρκικής, ά καί
ώς πολύ πεισ ατάρης. ’Έγραψε «Πατρίδος έγκώ ιον ή κατ’ άσκησιν παι
δείας πρός τούς συ πολίτας αύτοΰ Ραιδεστηνούς απευθυνό ενος», πού τό
δη οσίεψε ό ΙΙαρανΐκας. Ανεψιός του ήταν ό ’Ιωάννης Τατλί,καρης, πού
δίδαξε δάσκαλος στή σχολή τοΰ Ντέκα στις Άθήνες 1808 καί 1817, 1823,
1824.
Ό Μ α τ θ α ί ο ς άπό τήν Αίνο, πού γεννήθηκε στά έσα τοΰ Ι ίΓ αι
ώνα. Σπούδασε στή Μ. τοΰ Γένους Σχολή. Χειροτονη ένος διάκονος διωρί-
στηκε δάσκαλος στή Μεγάλη τοΰ Γένους Σχολή τών γρα ατικών, ζώντας
έ θαυ αστή σε νότητα. Στά 1.807 προχειρίστηκε ητροπολίτης Αίνου, ο
πού «εί καί ή έδίδασκε ήν σκοπώσα διδασκαλία τής αρετής»'. ’Έ γινε καί
ητροπολίτης Θεσσαλονίκης στά 1821. κατόπι Κυζίκου 1823, δπου καί πέθανε.
Ό Κλεόβουλος Μ ι χ α ή λ Άδριανουπολιτης. Γεννήθηκε στά
1848. Σπούδασε στή Ζωσι αία καί στή Θεολογι,κή Σχ. Χάλκης.
Ό ι ο ν ύ σ ι ο ς ό Ε ' Οικου ενικός Πατριάρχης Άδριανουπολιτης.
Σέ ήλικία 19 ετών προσελήψθηκε διδάσκαλος στις Σαράντα - ’Εκκλησίες δ
που δίδαξε επτά χρόνια. ’Έγινε διάκος στά Πατριαρχεία, Μεγάλος Πρω-
τοσύγγελος, Μητροπολίτης Κρήτης, ιδυ οτείχου, Άδριανουπόλεως, Νίκαι
ας καί πάλι Άδρ)πόλεως καί στά 1886 Οικου ενικός Πατριάρχης ώς ιο
νύσιος Ε '. Στά πέντε χρόνια τής Πατριαρχείας του έδειξε εγάλη δραστη
ριότητα καί πάλαιψε θαρραλέα καί πέτυχε τήν επικύρωση τών προνο ίων
τοΰ Γένους έ τό κλείσι ο τών Εκκλησιών, πού κατετρό αξε τήν 'Τψηλή
Πύλη. Τήν πρόοδό του, έλεγε χρωστούσε στό αναλόγιο τής Εκκλησίας2.

1) Βλ. τό . I ' τοΰ εν Κ ων) πόλει Φιλολ. Συλλόγου σ. 69— 78.

2) Βλ. Θραχικά τό . ΙΘ ' α. 43.
374 Π ολυδ. Π α παχρω τοδούλου

Ό Ί co α κ ε I , ό Π ά ν υ άπό τό Εύκάρυο τής Ά ν. Θράκης. Ό πα

τέρας του χρη άτισε διδάσκαλος στή Θράκη. Ό Ιωακεί υπήρξε ένας άπό
τους πιύ σπουδαίους πατριάρχες τοΰ Οικου ενικού θρόνου καί ό πολιτικώτε-
ρος νους του Γένους στον ΙΘ ' αιώνα. Με γαλεπίβουλος καί εγαλοπρά-
γ ονας. Οι πατριαρχίες του θά είνουν ιστορικές. ’Έγινε καθηγητής στή
Θεολογική σχολή Χάλκης καί διευθυντής κΰστερα διευθυντής τής Μ. τοΰ
Γένους Σχολής καί ητροπολίτης Σάρδεων. Πρόσφερε πολλά στά γρά α
τα καί τό έθνος έ τή ακρά καθηγεσία του.
Ό Χρυσόστο ος Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς' άπό τή Μ άδυτο, που
άναδείχτηκε εγάλος επιστή ονας, λα πρός ιεράρχης καί ητροπολίτης Α
θηνών1. Σπούδασε στήν Πόλη καί στή Ρωσία, όπου έγινε καί διδάχτορας.
ίδαξε στή Σχολή Σταυρού καί τήν διηόθυνε. 'Υπηρέτησε τήν Εκκλησία
τής ’Αλεξάνδρειάς καί κατόπι άνέλαβε νά διευθύνη τή Ριζάρειο Σχολή διά
δοχος τού Νεκταρίου Πενταπόλεως, ενώ σύγχρονα δίδασκε στό Πανεπι
στή ιο ώς καθηγητής, εκκλησιαστική ιστορία. Κατόπι έξελέγη Μητροπολί
της ’Αθηνών (1923) καί ’Ακαδη αϊκός γιά τή εγάλη του συγγραφική ικα
νότητα, γιατί είχε ευρύτατη όρφωση καί. ικανότητα συγγραφική δοκι ώτατη.
Ό Γερ ανός Στρινόπουλος ητροπολίτης Θυατείρων άπό
τίς ελλιώνες τής Σηλυβρίας. Γνωστός γιά τίς υπηρεσίες του προς τόν Οι
κου ενικό Θρόνο καί τό Πατριαρχείο. ’Έγινε καί διευθυντής τής Θελογικής
Σχολής Χάλκης. Τώρα άπό τό 1922 υπηρετεί τήν Εκκλησία ώς ητροπολί
της Θυατείρων έ έδρα τό Λονδίνο, όπου προσφέρει πολύτι ες εθνικές υ
πηρεσίες. Έκεΐ γνωρίσθηκε έ τόν γράφαντα πού τού έγραψε ένα ωραίο
διήγη α: τό τά α, άψήγη α τής παιδικής που ηλικίας πού τοΰ διέγραψε
τό έλλον τοΰ κληρικού.
'Ο Χ ρ ύ σ α ν θ ο ς , τέο>ς ητροπολίτης ’Αθηνών άπό Τραπεζούντος.
Πολλά πρόσφερε στό Οικου ενικό Πατριαρχείο ιός ητροπολίτης Τραπε-
ζοΰντος, πού τήν έποί ανε πολλά χρόνια. ’Έγραψε τήν ιστορία τής Εκκλη
σίας τής Τραπεζούντος. Γεννήθηκε στήν Κο οτινή.
Ό Μ ε λ ι σ σ η ν'ό ς Χριστοδούλου ητροπολίτης Μαρωνείας
Σαράντα-έκκλησιώτης2. Καλλιέργησε τά γρά ατα καί τήν επιστή η. ίδα
ξε, κήρυξε, έγραψε. Γνωστά τά κ ω λ ύ α τ α τ ο ύ γ ά ο υ, ή Θ ρ ά~
κ η κ α ί α ί Σ α ρ. Έ κ κ λ η σ ί α ι κι άλλα. Οί εργασίες του δείχνουν τήν
άκά ατη φιλοπονία του καί τήν έ βρίθεια καί τό ζήλο του στήν επιστή η.
Τό πρώτο του έργο θά είνη ό οδηγός τής Εκκλησίας στά προβλή ατα τοΰ
γά ου.
Ό ’Ι ω α κ ε ί Μέτρων άπό τό Τατάρ Παζαρτζίκ τής Ά ν. Ρω υλί

1) Βλ. Έικκλ. Φάρος Α λεξάνδρειάς Γρ. Παπαι ιχαήλ τό . ΙΓ ' σ. 161-175.

2) Βλ. Θρακικά τ. Ζ' σ. 351-354.
Θρακικά ελετή ατα 375

ας. 'Υπηρέτησε στή Μακεδονία τήν ’Εκκλησία έθνοπρεπώς.

Π όσες ακό α προσωπικότητες Θρακών Ελλήνων ητροπολιτών θά πο
ρούσα νά απαριθ ήσω εδώ τής Εκκλησίας, πού άπο τόν καιρό τής δουλείας
εγάλοναν, τί ησαν καί. δόξασαν τήν Εκκλησία καί υπηρέτησαν το έθνος.
Οί Θράκες 'Έλληνες αρχιερείς είναι πάρα πολλοί. Πολλο'ι έγιναν Π α τρι
άρχες καί τρεις τελευταία ητροπολίτες ’Αθηνών, άλλά καί κείνοι πού υπη
ρέτησαν έ ικρότερες ητροπόλεις στή Μακεδονία καί Θράκη καί. Μικρά
Ά σία πρόσψεραν εθνικές υπηρεσίες ανυπολόγιστες, οπως στήν επιστή η,
στήν εκπαίδευση, στήν πολιτική, καί γενικά στήν σωτηρία τού έθνους έσα
στά χρόνια τής δουλείας. 'Η Θρακική Ελληνική φυλή είναι υπερήφανη γιά
τήν προσφορά τους καί σε νύνεται καί, ύπερηφανεΰεται γ ι’ αυτούς.

II. ΕΛ Λ Η Ν ΕΣ Θ ΡΑ Κ ΕΣ H O T Τ Π Η Ρ Ε Τ Η Σ ΑΝ
TLIN Π Α Ι Ε ΙΑ ΚΑΙ Τ ΙΣ Ε Π ΙΣ Τ Η Μ Ε Σ

1.— ’Ά ν τά γρά ατα καί ή παιδεία φυγαδεύτηκαν άπό τά 'Ελληνικά

Θρακικά χώ ατα, πού τώρα Τουρκοπατιοΰνται ή Βουργαροπατιούνται, ό ως
δέ χάθηκε ή σπίθα έσα στή στάχτη. Μέ τό πέρασ α τών καιρών πάλι ξα
νάρχισε νά βγαίνη τό γένος άπό τήν αγρα ατοσύνη. Ξεφύτρωσαν πάλι σχο
λεία καί ή παιδεία άρχισε νά τρέφη τό έθνος. Τά παλιά κολυθογρά ατα
έγιναν σωστή παιδεία καί έσ’ άπό τό γένος άρχισαν νά ξεπηδοΰν καινούρ
γιοι λόγιοι καί κ α λ α α ρ ά δ ε ς καί κυρίως έσ’ άπό τόν κλήρο ώσπου καί
άπό τό λαό ξεπήδησαν πνευ ατικά αναστή ατα, πού διακρίθηκαν στούς αύ
ρους αιώνες τής δουλείας.
Ό Μάξι ος Κ α λ λ ι π ο λ ί τ η ς, πού γεννήθηκε στήν Καλλίπολη
τοΰ Ελλησπόντου τόν ΙΕ ' αιώνα. Λυτός παράφρασε σ’ απλοελληνική γλώσ
σα τήν Κ α ι ν ή ι α θ ή κ η . έ γνωρίζου ε πολλά γιά τή ζωή του, άλλά
βρίσκου ε ερικές πληροφορίες τοΰ Άλέξ. 'Ελλάδιου Λαρισινοΰ στήν «πα-
ροΰσα κατάσταση τ ή ς Έ λ λ η λ'. Έ κ κ λ η σ ί α ς» λατινικά
γρα ένη.
Ό Ιωάννης Κ ο ν η ν ό ς άπό τήν Ηράκλεια (Π έρινθο) τής
Προποντίδας, στόν ΙΖ ' αιώνα. Είναι ό τελευταίος άπό τούς Κο νηνούς τής
Τραπεζοΰντος. Οί άλλοι Κο νηνοί στή Λακωνική καί Κορσική προέρχονται
άπό θηλυγονία καί διέδιδαν επίτηδες ότι κατάγονταν άπό κάποιο γιο τοΰ α
βίδ Β ' Νικηφόρου, πού είναι άγνωστος στήν ιστορία. ’Εξακριβω ένο είναι
ότι ο Ί . Κο νηνός γεννήθηκε στά 1.651, οτι σπούδασε στήν Πατριαρχική
Ακαδη ία τοΰ Βυζαντίου καί στήν ’Ιταλία γιατρική καί στή Βλαχία έκανε
γιατρός τοΰ ηγε όνα Κ. Βασσαράβα. "Τστερα έγινε κληρικός καί ητρο
πολίτης τής ρύστρας (Τούλτσας στά 1710 - 1719). Μέ τόν ’Άνθι ο Κο
νηνό θεωρούνται τά δυό τελευταία έλη τής οικογένειας Κο νηνών. Ή τα ν
376 Πολυδ, Πακαχριστοδούλου

πολυ αθέστατος, ήξαιρε 'Ελληνικά, Λατινικά, Εβραϊκά και ’Αραβικά και

<^κατά πάσαν ιδέαν λόγου και επιστή ης τών τε θύραθεν και τής καθ’ η άς
πεπαιδευ ένος»1. Οί επιστη ονικές καί πνευ ατικές του εργασίες είναι πά -
πολες2.
'Ο Ί co ά ν ν η ς Κ α ρ υ ο φ ί λ η ς από τίς Καρυές τής επαρχίας έρ-
κων Ά ν. Θράκης. Ό ίδιος γράφεται Βυζάντιος. Μαθήτεψε στις τέχνες γιά
νά γίνη γούνα,ράς καί χρυσοχόυς, ά ατό τέλος τράπηκε στά γρά ατα κέγι-
νε αθητής τοΰ Θ. Κορυδαλλέως στή Μ. του Γ. Λχολή καί τόν διαδέχτηκε
άλιστα στήν έδρα του άπό του 1641 - 1665. ’Απόκτησε εγάλη φή η στή
φιλοσοφία, τά γρα ατικά, τή θεολογία, δπως λένε οί σύγχρονοί του ο ό
φωνα. Ή Εκκλησία τόν έτί ησε έ τό όφφίκιο του λογοθέτου καί εγάλου
ρήτορυς3. Άφήκε πολλά έργα.
Ό Χ ρ υ σ ό σ κ ο υ λ ο ς Κ α λ λ ι π ο λ ί τ η ς στόν Ι Ζ ' αιώνα. ’Έ γ ι
νε εγας σ κ ε υ ο φ ύ λ α ξ τοΰ IIατριαρχείου Κων)πόλεως καί λ ο γ ο θ έ
τ η ς τ ο ΰ Γ ε ν ι κ ο ΰ, καί δάσκαλος τοΰ Άλεξ. Έλλάδιου. Έ γραψ ε «διή-
γησιν ηχανη άτων Ιησουιτών κατά Κυρίλλου Λασκάρεως. Τπήρξε καί
διερ ηνέας τής Βενετικής . η οκρατίας.
Ό Βασίλειος Β α τ ά τ ζ η ς 4 Άδριανουπολιτης (1694.) άπόπου
κατάγονταν κιό αύτοκράτορας τής Νίκαιας ’Ιωάννης Βατάτζης, παιδί πα
πά. Έ ζησε στή Ρωσία καί στήν Περσία κέγραψε τήν ιστορία της, ποΰ χά
θηκε, ά δη υσιεΰθηκε άπό νή ης άπό τόν ανιήλ Φιλιππίδη στή Λειψία
(1,816) στό παράρτη α τοΰ Γ ε ω γ ρ α φ ι κ ο ΰ τ ή ς Ρ ο υ α ν ί α ς (σ.
122). Ά πό τό Σάχη τής Περσίας Ναδήρ στάλθηκε πρεσβευτής στή Ρωσία,
Γαλλία καί Γερ ανία. Πέθανε στά 1732 άφίνοντας ιά περιήγηση έ ετρη
άπό 2100 στίχους στή Χίβα, Βουχάρα, 'Τρκανία, Άραλική θάλασσα κι άλ
λα, πολλά έργα.
Ό Π ο λ υ χ ρ ό ν ι ο ς Λ η η τ ρ ί ο υ Θραξ. Ά πό τό Εΰκάριο (Ά φ -
καριοΰ) τής Ά ν. Θράκης. Γεννήθηκε στά 1752. Στήν Κων)πολη εκπαιδεύτη
κε ικρός καί κατόπιν συνέχισε τις σπουδές του στό ’Ιάσιο. Ά πό κεΐ στή Λει
ψία 1773, δπου σπούδασε γερ ανικά, λατινικά, γαλλικά καί ιταλικά κι ακούσε
αθή ατα γιατρικής. Κιχε φίλο τό Ζαβίρα, πού τόν άναφέρει. Άφήκε πολ
λές εργασίες καί. ελέτες επιστη ονικές.
Ό Α ν α σ τ ά σ ι ο ς Γ. Λ ε υ κ ί α ς άπό τή Φιλιππούπολη γεννη έ
νος στά 17 72 ή 1780. 'Ο πατέρας του Στενι αχίτης έ πορος ά πατζής τόν
σπούδασε στή Φιλιππούπολη καί τό Βουκουρέστι κοντά στόν Λά προ Φω-
τιάδη. Αναγορεύτηκε γιατρός κέπειτα πήγε στό Παρίσι. Έργάσθηκε σέ

1) Σ ά ϋ α ς έν Μ εσ α ίω ν . Βιβλ. τ. Γ ' σ. 490.

2) Βλ. Θρακικά: Παράρτη α τ. Γ ', σ. 99-100.
3) Θρακικά: Παράρτη α τ. Γ ', ο. Ί 02-105.
4 ) Θρακικά: Παράρτη α τ. Γ ' σ .106.
 Θρακικά ελετή ατα 377

έρη πολλά. Τέλος δ ι(ορίστηκε στο πανεπιστή ιο ΆΌηνών στά 1,836. ’Ή ταν
έλληνο αθέστατος, σοφός καί διάση ος. "Εγραψε πολλά έργα'.
Ό Γ ε ώ ρ γ ι ο ς Κ λ ε ό β ο υ λ ο ς άπό τή Φιλιππούπολη2. Σπούδασε
στήν πατρίδα του καί στις Κυδωνιές αζί έ τόν άλλο διάση ο Θρακοέλληνα
Στέφ. Κα,ραθεοδωρή. Στό Π αρίσι έξέ αθε τήν ά λ λ η λ ο δ ι δ α χ τ ι κ ή
έθοδο άφίνοντας τή σ υ ν δ ι δ α χ τ ι. κ ή, πού τήν βρήκε ό Μπέλ καί ό Λαγ-
κάστερ κι ό Ελβετός Πεσταλότση καί τήν ανέπτυξε ό Γάλλος Σαραζέν.
Τά συγγρά ,ιιατα τού τελευταίου ετέφρασε ό Κλεόβουλος στήν Ελληνική.
Στήν επανάσταση κατέβηκε στήν Ελλάδα καί δι (.ορίστηκε διδάσκαλος στήν
Τήνο 1824 καί Σύρο, δπου κι. ανέπτυξε τό παιδαγωγικό του σύστη α ιός τό
θάνατό του 1828, πού συνέχισε ό Καποδίστριας καί. βάσταξε έως δτου έπε-
κράτησε τό τωρινό ας σύστη α.
Ό X ρ υσοβέργ η ς Κ ο υ ρ ο π α λ ά τ η ς άπό τήν Άγχίαλο κι.
άπό παλιό Βυζαντινό σπίτι «ύ π ά τ ο ς των φ ι λ ο σ ό φ ω ν»· γιά τήν
παιδεία του όπως λέγει ό Γεδειόν. Σπούδασε στήν Άγχίαλο καί στά 1821
δίδασκε3.
'Ο Γ ε ιό ρ γ ι ο ς X ρ υ σ ο β έ ρ γ η ς4 άπό τήν Άρετσού άπ’ δπου κι ό
παποΰς τού Ά δ. Κοραή ό Ρόσιος στής αρχές τού ΙΘ ' αιώνα. Σπούδασε στήν
Γερ ανία, τήν Ίόνιο, Ακαδη ία, δπου δίδαξε. Στά 1883 κατέβηκε στό
Ναύπλιο ιός δη οδιδάσκαλος κατόπι στις Άθήινες άπό τό 1841 - 1846. "Έ
πειτα άνέλαβε τήν διεύθυνση τής Ευαγγελ. Σχολής καί εταρρύθ ισε τό Γυ
νάσιό της, δπως καί τή Σχολή Ταταούλων. Γυρίζοντας στις Άιθήνες πέθανε
στά 1,862 συγγράφοντας καί διδάσκοντας. "Έγραψε πολλά έργα.
Ό Ί o j ά ν ν η ς Α ε ,ο ν τ ό π ο δ ο ς άπό τό Μυριόφυτο στον I I I ' αι
ώνα. Σπούδασε στή Μεγ. τού Γένους Σχολή έχοντας δάσκαλο το Ματθαίο
Γανοχωρίτη στά γρα ατικά. ίδαξε στό Μυριόφυτο, στήν Πόλη, τή Ραι-
δεστό. Συνεργάστηκε στήν «Κιβωτό», τό ελληνικό λεξικό καί πέθανε 1828
γέροντας.
cO Μ ι χ α ή λ Ά ν α σ τ ά σ ι ο ς Φιλιππουπολίτης. Στό τέλος .τού ΙΉ '
αιώνα. ίδασκε στή Ρωσία τά Ελληνικά καί σύνταξε γ ι’ αύτό γρα ατική
Ρωσικής διαλέκτου. Φαίνεται δτι υπήρχαν έκεΐ Θρακικά κέντρα.
'Ο Χ ρ η σ τ ό ς Ν ι κ ο λ α ΐ δ η ς, Άδριανουπολίτης, δικαστής στον
καιρό τού Καποδίστρια.
'Ο Σ τ έ φ. Κ. Κ α υ α θ ε ο δ to ρ ή ς Άδριανουπολίτης γεννη ένος

1) Β λ. Θ ρ α κ ικ ά : ΙΙα ρ α ρ τ η , α τ. 1 ’ ' σ. 1 2 3 -1 2 5 κα ί β ιο γ ρ α φ ία τοΰ Μ . Ά ποστο-

λ ώ ο υ Θ ρ α κ ικ ά ετ. I I (1 .9 2 9 , σ. 9 6 ) .
2) Β λ. Β ιο γ ρ α φ τ α ι Μ . ’Λ π σ σ τ ο λ ίδ ο υ Ισ τορ ία ς Φ ιλ)λ· εω ς.
3) ΙΙα ρ α ν ίκ α ς: Σ χεδ ία σ α σ. 45.
4) Β λ. Ι σ τ ο ρ ία Γ υ ν α σ ίο υ Ν α υ π λ ίο υ 1. Γ. ε ο ίρ ο υ 1939, Ά θ η ν α ι, βλ. καί
Θ ρίακΊκά: Π α ρ ά ρ τ η α τ . Γ ζ σ. 127,
378 Πολυδ. Παπαχηιστοδοΰλου

στά 1789. Σπούδασε στήν Άδριανούπολη, τις ΚυδωνΙες έχοντας συ αθητή

του στά 1809 τόν Κλεόβουλο Φιλιππουπολίτη. Στήν II ίσα σπούδασε φιλο
σοφία και γιατρική έχοντας σύ βουλο τόν Ούγγροβλαχιας 'Ιγνάτιο. Σώζε
ται ή αλληλογραφία τους. Στά 1819 αναγορεύτηκε διδάχτορας τής γιατρι
κής και γύρισε στήν Άδριανούπολη. Έκεΐ διωρίστηκε σχολάρχης κέγραψε
ιά πραγ ατεία γιά τή διοργάνωση τής παιδείας στήν πατρίδα του. Τότε
κηρύχτηκε ή επανάσταση καί ό Καραθεοδωρής όντας σεβαστός στούς Τούρ
κους — άν και κινδύνεψε κρυ ένος — πόρεσε νά σωθή ώς γιατρός καί
παρέ εινε στήν πατρίδα του ώς τά 1824, όταν πια έφυγε γιά τήν ΙΙόλη. Κι
όταν ιδρύθηκε ή γιατρική Σχολή ώρίσθηκε πρώτος διευθυντής της καί κα
θηγητής ισόβιος καί άνακατεύθηκε στά εθνικά κεκπαιδευτι.κά πράγ ατα τοΰ
έθνους. ’Έγραψε πολλά.
Ό Ά λ έ ξ. Σ τ . Κ α ρ α θ ε ο δ ω ρ ή ς γιός του, πού σπούδασε νο
ικά καί γυρίζοντας στήν Πόλη από τό Π αρίσι διακρίθηκε στήν πολύκροτη
δίκη τοΰ Παναγίου Τάφου εναντίον τοΰ Κούζα ήγε όνος, πού σφετερίστη
κε τά χτή ατά του. Στήν Κρητική επανάσταση18β6 - 69 αζί έ τό Μεγά
λο Βεζύρη Άλή - Π ασά κατεύνασε τούς επαναστάτες καί διωρίστηκε υφυ
πουργός τών έςοοτερικών καί. πρεσβευτής στήν Ροό η. Γενικά πρόσφερε ε
γάλες υπηρεσίες στήν Τουρκική επικράτεια στό Βερολίνειο συνέδριο. Στόν
καιρό τοΰ Χα ίτ έγινε ύπ. τών εξωτερικών, ηγε όνας τής Σά ου, Γεν. ι
οικητής τής Κρήτης καί συνέγραψε πολλές ελέτες στόν Κ ό σ ο καί ετέ
φρασε στήν αρχαία Έλληνική ’Άραβες καί Πέρσες ποιητές. Πέθανε στά
1906.
Ό Κ ω ν σ τ. Κ α ρ α θ ε ο δ ω ρ ή ς αδελφός τοΰ Αλεξάνδρου ήγε ό-
νας τής Σά ου και συγγραφέας.
Ό Κωνστ. Κ α ρ α θ ε ο δ ω ρ ή ς έξάδελφος τοΰ Στεφ. Καραθεο-
δωρή, ιατρός τοΰ Σουλτάνου Μεχ έτ καί Μετζή,τ.
Ό Σ τ έ φ. Κ α ρ α θ ε ο δ ω ρ ή ς γιός τοΰ Κων)τίνου, πρεσβευτής
τής Τουρκίας, σέ πολλές πρωτεύουσες, συγγραφέας πολλών ελετών καί. πεν-
θερός τοΰ Γ. Στρέϊ,τ.
Ό Κωνστ. Κ α ρ α. θ ε ο δ ω ρ ί δ η ς καθηγητής τοΰ Πανεπιστη ί
ου τοΰ Μονάχου, γιός τοΰ Στεφ. οργανωτής τοΰ Πανεπιστη ίου Σ ύρνης
καί καθηγητής τού δικού ας Πολυτεχνείου.
Ό Σ α ρ ά ν τ η ς Ά ρ χ ι γ έ ν η ς Έπιβατιανός. Γεννήθηκε στά 1.800.
Σπούδασε στήν Πόλη καί χρη άτισε δάσκαλος στήν Άδριανούπολη, ύστερα
πήγε στό Παρίσι, όπου σπούδασε έπίδο α τοΰ πρεσβευτή Ρεσίτ Πασά.
Π ή γε στό Λονδίνο, Π ίζα, Φλωρεντία, Βιέννη, Βρυξέλλες καί κατόπι διω-
ρίστηκε καθηγητής στό Πανεπιστή ιο τής Κω ν')πόλεως. Κέρδισε λεφτά
πολλά, πού τά χρησι οποίησε ιδρύοντας τ’ Άρχιγένεια παρθεναγωγείο καί
εξασφαλίζοντας τή συντήρησή του έ κεφάλαιο καταθε ένο στήν Έθν. Τρά
Θρακικά ελετή ατα 379

πεζα. Πέθανε στά 1874. ’Έγραψε και έργα γιατρικής Ελληνικά και Γαλ
λικά .
'Ο Γ ε ώ ρ γ. Α. Γ ε ν ν ά δ ι ο ς , πού γεννήθηκε στή Σηλύβρια (άν
καί Ή πειρώτης) δπου ό πατέρας του ήταν παπάς. ιάση ος υπηρέτης τών
γρα άτων καί τής ελευθερίας.
'Ο Θ ε ό δ. Ά ψ ε ν τ ο ύ λ η ς άπό πατέρα Θράκα (γεννήθηκε στή
Ζαγορά Πηλίου).
Ό Κ ω ν σ τ . X ρ υ σ ο κ έ φ α λ ο ς Καλλιπολίτης λόγιος, πού έγραψε:
Τ ε ρψ ί νου ν ή νέα ν γ ρ α α τ ι κ ή ν, ά π λ ο ε λ λ η ν ι κ ή ν,
πού περιλάβαινε «τό κ άλλ ιστόν έκ πάντων τών γρα ατικών».
'Ο Σ τ έ φ . Κ ου α ν ο ύ δ η ς Ά δρ ιανουπολ ίτη ς γεννη ένος στά 1818.
Ά πό τή γιαγιά του έ αθε τά πρώτα γρά ατα. Ό πατέρας του ε πορευό
ενος τού Βελιγραδιού, τόν πήρε αζί του καί αθήτεψε στήν έκεΐ Σέρβική
σχολή. Ό Ιΐανταζής Μ ίσιος, πού έκλήθηκε δάσκαλος τής Κοινότητος τόνε
δίδαξε τά 'Ελληνικά γρά ατα, κύστερα άλλοι. Στά 1832 πήγε στή Συλίστρια
πού τήν κρατούσαν οι Ρώσοι, στό θείο του δή αρχο τής πολιτείας. Έκεΐ έ
αθε τά Ρωσικά. Στά 1835 ό πατέρας του τόν έστειλε στό Μόναχο, δπου
έ αθε Γερ ανικά καί Λατινικά καί πήκε στό Πανεπιστή ιο φοιτητής τής
Φιλοσ. Σχολής χωρίς εισαγοτγικές εξετάσεις. ’Άκουσε τό φιλέλληνα Θείρσιο
κύστερα πηγαίνοντας στό Βερολίνο τόν Βαΐκ καί Ρίττερ καί κατόπι πή
γε στό Παρίσι. Εξετάσεις θέλησε νά δώση καί στις Άθήνες, ά οί κα
θηγητές δέν τόν εξέτασαν χωρίς αθητικές αποδείξεις. Τότε έφυγε στό Βε
ρολίνο χωρίς εξετάσεις καί δίπλω α σδλη του τή ζωή. ’Έγραψε πολλά καί
πολλά ετέφρασε άπό τή Γερ ανική καί Γαλλική. Στά 1845 δκορίστηκε υ
φηγητής στό Πανεπιστή ιο Αθηνών τής Λατινικής έ τήν προστασία τού
Κωλέτη και στά 1854 έγινε καθηγ. τών Λατινικών. Ασχολία του είχε τή
γρα ατεία τής Άρχαιολ. Εταιρείας άπό τήν άναβίωαή της ώς τά 1.805.
’Έκα ε ουσείο, άνασκαφές στό θέατρο ιονύσου, Στοά Γιγάντων, Στοά
Άττάλου, δίνοντας τόν αληθινό τους χαρακτηρισ ό, στόν Κερα εικό καί τό
ίπυλο, στή Στοά Εύ ένους καί παντού άλλού ώς και τό χώρο τού Ζαππείου.
’Έγινε εταίρος σέ πολλές επιστη ονικές εταιρείες. Βελτίωσε τό Λατινοελλη-
νικό λεξικό τού Ούλερίχου. ’Έγραψε γιά τόν Πίνδαρο καί τόσες άλλες ερ
γασίες, ώστε έγινε πολυγραφώτατος κι απέδειξε σπαν ία σοφία καί δύνα η
συγγραφική. Ό Κου ανούδης περιποιεϊ εγάλη τι ή, στή Θράκη καί έ υ
περηφάνεια τόν νη ονεύει ή Ελληνική επιστή η κι άρχουολογία.
'Θ Ά ν α σ τ. X ο υ ρ ο υ C ι ά δ η ς άπό τό Πετροχώρι τής Θρά
κης (επαρχία Μέτρων). Σπούδασε στό Έθν. Πανεπιστή ιο καί δίδαξε στούς
Επιβάτες, Σηλυβριά. Τραπεζούντα, Χάσκιοϊ, καί σαράντα χρόνια στή Μεγ.
τού Γένους Σχολή αριθ ητική. Πέθανε στις Μέτρες 1875 καί δη όσιεψε
πρώτος γιά τ ’ Αναστενάρια, τής Θράκης.
380 Π ολυδ. Παπαχρίστοδοι'ιλου

Ό α ι α ν ό ς Λ ι β ε ρ ό π ο υ λ ο ς Άδριανουπολίτης, έκτακτος κα
θηγητής στό Πανεπιστή ιο τών Αθηνών.
Ό Ά λ έ ξ Ε ύ ο ρ cp ό π ο υ λ ο ς Λ α υ ρ ι ώ τ η ς Άδριανουπολί-
της κι Άγιονορίτης. Ξόδεψε τή ζωή του ελετώντας κέρευνώντας τά χειρό
γραφα του ’Αγίου ’Ό ρους και τών Βιβλιοθηκών του. Οι Ιστορικοί τοΰ κό
σ ου τόν θαύ αζαν γιά τις αποκαλύψεις του έσα στ'ις βιβλιοθήκες. "Ολη
του τή ζωή τή δαπάνησε στις προσφιλείς του ελέτες, πού τόν τραβούσαν ή
φιλο άθειά του κή αγχίνοια. η οσίεψε άγιονορίτικα έγγραφα καί βοήθη
σε στήν αντιγραφή κωδίκων γιά τούς σοφούς τοΰ κόσ ου, πού τόν τί ησαν
καί έ τό παράση ο τής δάφνης τών αξιω ατικών τής Γαλλικής ’Ακαδη ί
ας, γιατί συνέτριψε πολύ τή εσαιωνική Ιστορία έ τά δη οσιεύ ατα του.
Ή «’Εκκλησιαστική ’Αλήθεια» τοΰ Πατριαρχείου K o j v ) πόλεως ήταν τάγα-
πη, ένο του περιοδικό, πού δη οσίευε τίς ελέτες του.
Ό Β λ ά σ ι ο ς Σ κ ο ρ δ ε λ λ η ς ό Στενι αχίτης1, πού γεννήθηκε στά
1835. Σπούδασε στήν πατρίδα του, τις Ά θήνες καί τελειώνοντας τό Π ανε
πιστή ιο άνέλαβε στά 1855 στήν πατρίδα του τή διεύθυνση τών σχολείων
της, στήν εποχή πού οΐ Πανσλαυιστές τήν διάλεξαν κέντρο τών ενεργειών
τους. Έργάσθηκε πολύ γιά τά εθνικά ας ζητή ατα καί δη οσίεψε ιστορι
κές εργασίες γιά τή Φιλιππούπολη. Στον τότε Μεγάλο Βεζύρη ίλησε έ
γλώσσα παληκαρίσια λέγοντας πώς ή ενθάρρυνση τών Βουργάρο.ιν δη ιουρ
γεί εχθρό επίφοβο. η οσίεψε πολλές ελέτες παιδαγωγικές καί πολλά άρ
θρα. Ή δράση του γενικά καρποφόρος καί πατριωτική καί εθνική καί ιός
δασκάλου καί εθνικού άνδρύς.
Ό Ά ρ ι στ. Κ ο υ ρ τ ί δ η ς άπό τό Μυριόφυτο τής Θράκης στά 1858.
Σπούδασε στήν Πόλη καί τίς Άθήνες. Ασχολήθηκε έ τή λαογραφία, έ
γραψε διδαχτικά βιβλία. Στά 1889 πήγε στή Γερ ανία, όπου σπούδασε παι
δαγωγικά καί πήρε τό δίπλω α παιδαγωγού στά 1,893. ’Έτσι γυρίζοντας
στήν 'Ελλάδα δίδαξε γενιές δασκάλων καί δασκαλισσών καί ετέδωκε τίς
παιδαγι.υγικές του σοφές ιδέες. Έ γρ α φ ε στή ιάπλαση τών παίδων, τροφοδο
τώντας τις παιδαγωγικές καλλιτεχνικές ανάγκες έ τά φιλολογικά τους άφθα
στα χαρίσ ατα καί τίς λογοτεχνικές τους αρετές.2
Ό Β λ ά σ ι ο ς Γ α β ρ ι η λ ί δ η ς άπό τίς Επιβάτες γεννη ένος στά
1848. Ό πιο σπουδαίος δη οσιογράφος τής περασ ένης γενιάς στήν Ε λ
λάδα. Σπούδασε στή Γερ ανία αθή ατα φιλολογίας καί πολιτικές επιστή
ες. Στά 3 874 άρχισε τό δη οσιογραφικό του έργο έ τό Βουτυρά καί κα
τόπι έ τή δική του «Μεταρρύθ ιση τής Θράκης» Στά 1877 - 8 καταδιω
γ ένος έφτασε στήν Αθήνα, δπου άρχισε τό λα πρό κενδοξο εργο του. Ή

1) Β λ . Θ ρ α κ ικ ά : Π α ρ ά ρ τ η α τ. Γ ' , σ. 1 5 5 κ α ί β ιο γ ρ α φ ία το ΰ Μ . Ά ιτ ο σ τ ο λ ίδ ο υ :
Θ ρ α κ ικ ά ελετή α τα .
2) Β λ. κατάλογο έργω ν του: Θ ρ α κ ικ ά τ. Β ' , σ. 2 4 3 -2 4 6 .
 Θρακικά ελετή ατα 381

πασίγνωστη δη οσιογραφική του δράση ήταν πατριωτικώτατη κέβαλε τά

θε έλια τής δη οσιογραφίας, πού σύ φωνα αντά θε ελίωσε κα'ι το εγάλο
δη οσιογραφικό του οικοδό η α τήν ’Α κ ρ ό π ο λ η . Ή πέννα του θά εί-
νη αλησ όνητη γιά τήν ορ ή της και τή σφοδρότητά της. Πέθανε στά 1920
ήνα ’Απρίλη. Η φιλοσοφική του αρχή ήταν ή φυτοφαγία, ή φρουτοφα-
γία κα'ι ή γελιοτοθεραπεία, πού τήν έφήρ οσε σόλη του τή ζωή1.
'Ο Λ ά π ρ ο ς Έ ν υ ά λ η ς Φιλιππουπολίτης γεννη ένος στά 1.848
άπό τό Γ. Γενεράλη Μελενικώτη. Σπούδασε στις Άθήνες, δη οσίεψε διη
γή ατα δύο τό ους καί είναι αξιόλογη ή λογοτεχνική του αξία. 'Τπηρέτησε
τό έθνος στό 'Τπ. τών Εξωτερικών κεκα ε Π ρόξενος σέ πολλά έρη του
δούλου 'Ελλη·νισ ού.
'Ο Κ ο σ ά ς Μ. Ά π ο σ τ ο λ ί δ η ς Φιλιππουπολίτης. 'Ο ιστορικός
τής Θράκης, πού συγκροτη ένος φιλολογικούς καλά, πόιρεσε νά συνθέση τό
εγάλο του έργο: τήν Ιστορία τής Φιλιππουπόλεως τώρα δη οσιευ ένη. Οί
ιστορικές επιστη ονικές του εργασίες, πού δη οσίεψε άπό τούς κώδικες Φιλ)
πόλεως είναι αξιοση είωτες. 'II δη οσίευση τής ζωής τώ.ν έ σ ν α φ ί ω ν
αποτελεί λα πρό νη είο ιστορικής έρεύνης, Τά έργα του όσα δη οσίεψε
καί ή, πορεί κανείς νά τά δή στό ’Α ρ χ ε ί ο Θ ρ ά κ η ς 1 καί τά Θ ρ α-
κ ι κ ά , Ί Ι φιλολογική του καί λογοτεχνική προσπάθεια αξιόλογη γιά τήν
εποχή της. ’Έγραφε στήν ύπερκαθαρεύουσα καί. έτρεφε εγάλη εχθρότητα
καί περιφρόνηση στή δη οτική. Άπέθανε στά 1842 ( ’Απριλίου 20) σέ η
λικία 72 ετών2.
'Ο Σ τ α . ψ ά λ τ η ς Σαρανταεκκλησιώτης γεννη ένος στά 18G9.
Γλωσσολόγος δεινός καί καθηγητής διαπρεπής. Έργάσθηκε στή Φιλιππού-
πολη, ’Αλεξάνδρεια, Σαράντα - Εκκλησίες σχολάρχης έ πολλή επιτυχία
καί απόδοση. ' ς λεξικογράφος τού λεξικογραφικοΰ ’Αρχείου ’Ακαδη ίας
υπήρξε φωτεινός κι αποδοτικός. Έ γρ α ψ ε γρα ατική τού ιδιώ ατος Σαρ.
’Εκκλησιών λατινικά πού τήν δη οσίεψε στή Μαράσλειο Βιβλιοθήκη ελληνι
κά. Τά άλλα επιστη ονικά του έργα πορεί νά δή κανείς στά Θρακικά3.
Ό Γ. Λ α π ο υ σ ι ά δ η ς'1 Άδριανουπολίτης γεννη ένος στά 1858.
Σπούδασε στήν πατρίδα του καί τίς Άθήνες. ίδαξε σόλη τή Θράκη καί
τέλος στήν Άδριανούπολη. Πενήντα χρόνια ασχολήθηκε έ τά ιστορικά προ
βλή ατα τής πατρίδος του καί διεφώτισε σέ πολλά γιά τά νη εία της5, τήν

1) Ή Ε τ α ι ρ ε ί α Θ ο. Μ ελ ε τ ώ ν τ ό ν έτί η,αε έ ενα δη ο σ ίευ ά τ η ς γ ιά τ ή δράση

ίο υ ύ π ’ ά ρ ιθ . 1 0 5 . Ή Ε τ α ι ρ ε ί α Θ ρ . Μ ελ. τ ό ν έτί η σ ε ’ ε ν α δ η ο σ ίε υ α ΰ π ’ ά ρ ιθ . 1 0 5 .
2) Β λ. Ά ρχ. Θράιχηις, τό .. Η ' ν η ό σ υ ν ό ν τ ο υ π ν ε υ α τ ικ ό ν τ. 1942.
3) Θ ρ α κ ικ ά : Π α ρ ά ρ τ η α τ. Γ ' , σ. 1 6 0 κ. έ ξ .
4)j Θρα,κικά τό σ. 240-243,
5) Θ ρ α κ ικ ά : Π αράρτη α τ. Γ ' σ, 1 6 7 .
382 Πολυδ. Παπαχοιστοίο-ύλου

τοπογραφία της, τήν εκκλησία Της καί βιογράφησε πολλούς Θράκες ετα
ξύ δέ αυτών καί τόν Κύριλλον τόν Σ Τ '.
Ό η οσθένης Ρ ο ϋ σ σ ο ς άπό τήν Περίσταση, γεννη ένος
στά 1869. Σπούδασε στή Μεγ. του Γ. Σχολή καί στο Βερολίνο Ιστορία καί
φιλολογία. ίδασκε πολλά χρόνια καθηγ. στό Πανεπιστή ιο Βουκουρεστίου
Βυζαντινή φιλολογία. ’Έγραψε ονογραφίες πολλές καί τί ησε τό Θρακικό
όνο α.
Ό Φ ί λ ι π π ο ς Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς άπό τή Βάρνα (1,864). Σπού
δασε στήν ΙΙόλη, στις Άθήνες, στή Γερ ανία. ίδαξε στή Ριζάρειο Σχολή
καί στό Πανεπιστή ιο.
Ό Γεώργιος Μ ο υ σ α ί ο ς άπό τή Στενί αχο (1825). Σπούδα
σε στή Φιλιππούπολη καί Γερ ανία καί δη οσίεψε τό τυπικό τού Γρηγορίου
Πακουριανου. Πέθανε στά 1,896.
Ό Ά ρ ι στ. Β α 6 ά ς άπό τά Μάλγαρα τής Θράκης (1842). Σπού
δασε στις Ά θήνες κέγινε δη οσιογράφος1 καί πολλά χρόνια νο άρχης. Αυ
τός συνέστησε τή Γεωργική 'Εταιρεία. Πέθανε άφίνοντας πολλά διδακτικά
λογοτεχνικά έργα.
Ό Γ ε ώ ρ γ. Ί . X ρ υ σ ο χ ό ο ς άπό τό Σκοπό καθηγητής στά Ελλη
νικά σχολεία τής ’Οδησσού2.
Ό Θ ε ό δ. Ά σ κ λ η π ι ά δ η ς συγγραφέας τού πατριωτικού βιβλίου
«Τά υπό τών Βουλγάρων έν τή ’Ανατολή τεκταινό ενα» ό «Χωλός διάβολος»
επικαλού ενος γιά τήν οξύτητα τοΰ χαρακτήρα του καί. τ’ άντιρρωσικά φρο
νή ατα του, πού προσέκρουσαν στό φιλορθόδοξο γενικά αίσθη α τών Ε λ
λήνων καί άλιστα τού υπόδουλου έθνους. «Πνεύ α οξύ καί διαυγές» λέγει
ό χαρακτηρίστας του έ πεποτισ ένον άπό τήν άλήθειαν τής επιστή ης καί
έ φλέγοντα πατριωτισ όν, διέβλεψεν άπό τότε (1872) τήν ελλοντικήν λό-
γφ τού βουλγαρικού σχίσ ατος έξέλιξιν τών τυχών τής ’Ανατολής, καί προ-
σεπάθησεν έκτοτε νά έπιση άνη τόν κίνδυνον διαφωτίζουν τούς ιθύνοντας έν
’Αθήνα ις καί Κω ν) πόλε ι περί τών δεόντων γενέσθαι πρός σωτηρίαν τού
Ελληνισ ού». Αυτός είναι πού ίδρυσε στο). 1870 τό Θρακικό Σύλλογο τών
’Αθηνών.
Ό Ά ρ γ ύ ρ ι ο ς Σ κ α ρ λ ά τ ο ς Κ ω ν σ τ α ν τ ι ν ί δ η ς Ιατρός
άπό τή Φιλιππούπολη (1860) ανεψιός τού Γρηγ. Μαρασλή. 'Τπήρξε δη ο
γέρων καί έφορος τής Έλλ. Κοινότητος. ’Εξέδιδε τήν έφη . τάς «Ειδήσεις
τού Αί ου» καί έ τή σθεναρή του άρθρογραφία ύπερήσπιζε τά δίκαια τού
έλληνος τής Βουργαρίας. Στά 1906 τό τυπογραφείο του κατεστράφη καί

1) Β λ. Θ ρ α κ ικ ά : Παράρτη α τ. Γ ' , σ. 171.

2) Β λ. Άρχ. Θ ράκης τό . I' Ν. Κ ω ν ισ τ α ν τ ο π ο ύ λ ο υ : Ε κ π α ιδ ε υ τ ι κ ά κ α ί κ ο ινω -
νιικά Σ κ ο π ο ύ .
 Θρακικά ελετή ατα 383

έφυγε 6 ’ίδιος έ τήν οικογένεια του στήν Ελβετία, δπου σπούδασε φιλοσο
φικά. Έ ζησε στάς ’Αθήνας άπό 1909 πάντοτε εργαζό ενος γιά τά συ φέ
ροντα τοΰ 'Ελληνισ ού.
Ό Ά. λ έ ξ. Κ. ή η τ σ α ς γιος του Ιατροφιλοσόφου Κωνστ. ή-
ητσα. ’Ιατρός καί πατριώτης, αξία επιστη ονική στήν παθολογία. Έ γ ρ α
ψε πολλές ελέτες.
Ό Χρηστός Π α π α δόπ ουλ ος Άδριανουπολίτης (1835).
Σπούδασε στό Πανεπιστή ιο Αθηνών καί στή Γερ ανία παιδαγωγικά καί
φιλοσοφία. ίδαξε στήν Άδριανούπολη, στή θεολογική Σχ. Χάλκης, στήν
Έ πορ. Σχολ. Χάλκης υπήρξε διευθυντής καί τέλος καθηγητής στή Φιλο
σοφική Σχολή τοΰ Πανεπιστη ίου Αθηνών. Πέθανε στά 1906. Τήν περι
ουσία του άφήκε στήν Κοινότητα Άδριανουπόλεως καί στό Πανεπιστή ιο.
Έ γρ α ψ ε πολλά φιλοσοφικά βιβλία: φιλοσοφική ηθική, στοιχεία λογικής κλπ.
Ό Χ ρ ή σ τ ο ς Τ σ ο ύ ν τ α ς Στενι αχίτης (1857) ό δεινός άρχαιο-
λόγος, πού τί ησε τή Θράκη στό πέρασ α του. 'Τπήρξε καθηγ. τοΰ Π ανε
πιστη ίου Αθηνών. ’Α ί ητος διδάσκαλος γιά τόν επαγωγό τρόπο τής δι
δασκαλίας του καί αισθητικός κέρ ηνευτής οναδικός τών νη είων τήςτέ
χνης. Οί επιστη ονικές αρχαιολογικές εργασίες του πασίγνωστες σ’ δλον τόν
κόσ ο, καί εταφρασ ένες σέ ξένες γλώσσες, αποτελούν αθάνατα νη εία ε
πιστη οσύνης, ύφους, καί συγγραφικής έξαρσης1. ’Έγραψε τίς Μ υ κ ή ν ε ς ,
τήν Ά κ ρ ό π ο· λ η, τίς π ρ ο ϊ σ τ ο ρ ι κ έ ς ά κ ρ ο π ό λ ε ι ς η η-
ν ί ο υ καί Σ έ σ κ λ ο υ καί ‘Ι σ τ ο ρ ί α τ ή ς τ έ χ ν η ς κι ά έτρητες άλ
λες διατριβές.
Ό Ί . Π . Κ α ρ δ α ά τ η ς (1869 - 1.939), πού αποτελεί οναδική φυ
σιογνω ία τού Πανελληνίου. Τονο ά του θά είνη αθάνατο γιά τούς άθλους
του κατά τής ελονοσίας. Αυτός πρώτος καί όνος δούλεψε γιά νά χτυπήση τή
Λερναία "Τδρα τής χώρας ας πού αστίζει τό ελληνικό γένος καί οί κόποι
του, πού δέν πήγαν χα ένοι, θά νη ονεύωνται πάντοτε, γιατί είναι εγάλος
Θράξ (άπό πατέρα Σωζουπολίτη καί ητέρα Αθηναία) καί εγάλο καί
άφθαστο τό έργο του. Άπέθανε λέγοντας: «’Ά ν δέν κατώρθοοσα νά συλλά
βου τούς άστέρας, έκα α τουλάχιστο έ σύνθη α ένθικοΰ συναγερ ού καί θύ
ελλαν κοινωνικήν, συνειδητό, εκείνο πού ήτο ασυνείδητο»2.
Ό Απόστολος ο ξ ι ά δ η ς ο πανελλήνιος αυτός Θράξ, πού
καταφεύγοντας έδώ άπό τήν πατρίδα του Στενί αχο Ά ν. Ρω υλίας, πόρεσε
όχι όνο νά σταθή, άλλά καί νά έπιβληθή καί στήν επιστή η του καί τήν πο
λιτική καί νά χρη ατίση υπουργός πολλές φορές τής 'Τγιεινής καί ν’ άντι-

1) Β λ. Θ ρ α κ ικ ά : τ ό . ... Κ ο υ ο ο ν ν ιώ τ η άρβίρο κα ί Ά ρ χ . Θ ρ ά κ η ς τό . Σ' Σω

κρ ά τ η Κ ο υ γ έ α ά ρ θ ρ ο.
2 ). Β λ . Ά ρχ. Θ ρ ά κ η ς τ. Θ' νη όσ υνα.
 Πολτιδ. Π αταχριστοδουλου

προσωπεύση τό έθνος στήν Ευρώπη σέ πολλές κρίσι ες στιγ ές επαρκέστατα'.

Ό Κυριάκος Ζ ά π α ς άπό τήν Περίσταση (1866). Καθηγη
τής φιλόλογος. 'Έξοχος ελετητής τοΰ Ό ηρου, πού σέ οναδική πρωτοτυ
πία τόν ανέλυσε στό Ν έ ο φ ω ς και τόν άνέδειξε σδλες τις φιλολογικές εκ
δηλώσεις του. 'Ο ηριστής και γρα ατικός. Στή Βιβλιοθήκη Φέξη ετέ
φρασε πολλούς διαλόγους τοΰ ΓΙλάτωνα.
Ο ι Μ α κ ρ ί. δ ε ς Γ. Ν. κ α ί Κ ω ν σ τ. Γ ε ιό ρ γ. κ α ! Ν ι κ. Γ.
Καλλιπολίτες πού πρόσφεραν, σάν άνθρωποι τών γρα άτων καί τής επι
στή ης, πολλές υπηρεσίες στό έθνος2.
Ό Ν ι. κ. Κ α λ τ σ ά ς άπό τή Στράντζα τής Ά ν. Θράκης καθηγ. στό
Πανεπιστή ιο τοΰ Μίτσιγκαν τής Α ερικής. ’Έγραψε εισαγωγή στήν Ιστο
ρία τών Ήνω . Πολιτειών 1912. Άπέθανε νεώτατος.
Ό Κ ιό σ τ α ς η η τ ρι ά δ η ς Στενι αχίτης (1881) γλύπτης ε
γάλης αξίας. Εργάστηκε στό Π αρίσι δη ιουργώντας άξιόλογα έργα. Ό
δισκοβόλος του αριστούργη α οναδικό είναι τοποθετη ένο στή Νέα 'Τόρκη.
'Τπήρξε πολλά χρόνια διευθυντής τής Σχ. Καλών Τεχνών. Πέθανε 1948.
Ό Β α σ ί λ. Μ υ σ τ α κ ί δ η ς (1859 άπό τό Κοντασκάλι, άλλ’ άπό
προύχοντα πατέρα ΒαρναΤ.ο. Σπουδαίος καθηγητής κέρευνητής τής Μεσαι
ωνικής και σύγχρονής ας ιστορίας καί πολυγραφώτατος. Στήν Πόλη υπη
ρέτησε στά Μουσεία τοΰ Τ. Κράτους. 'Τπήρξε πατριώτης κι αγωνιστής καί
έλος τοΰ Έθνικοΰ Συ βουλίου. ’Έγραψε πολλά3.
’Αλλά καί άλλοι σύγχρονοί ας λα προί επιστή ονες ζοΰν καί εργάζον
ται καί. διαπρέπουν έ τίς επιστη ονικές εργασίες δπως ό Ά δ. ια αντόπο-
διος, 6 Στίλπων Κυριακίδης4, 6 Κ. Βάρναλης ποιητής, ό η . Καλλί αχος,
ό Κωνστ. Κουρτίδης, ό Άχιλλ. Σα οθράκης, ή Αύρα Θεοδωροπούλου, ό
Πέτρος Άξιωτίδης, ό Πολ. Παπαχρίστοδοΰλου, ό Περ. ΓΙαπαχριστοδού-
λου, ό συλλογεύς δη οτ. τραγουδιών Μόσχος Παπαχρίστοδοΰλου καί άλλοι.
Ά λλ’ είναι αδύνατο νά τούς περιλάβου ε εδώ όλους τούς πνευ ατικούς Θρά
κες, πού εργάστηκαν καί τί ησαν τό θρακικό όνο α είτε πατριαρχάδες κα,ί
δεσποτάδες, είτε διδάσκαλοι καί επιστή ονες, είτε γιατροί καί δικαστές, εί
τε καλλιτέχνες καί καθηγητές Πανεπιστη ίου. Αυτοί πού άναφέρα ε είναι
ικανοί νά θα βώσουν, κείνον πού θά ήθελε νά γνωρίση τί πνευ ατικό πα-
ρήγαγε ή Θράκη στά χρόνια τής πικρής δουλείας καί κατόπι όις τά σή ερα.
Άλλα ή Θράκη ακό η γέννησε καί φιλοπάτριδες άνδρες, πού έγιναν
εγάλοι ευεργέτες τής Πατρίδος, δπως καί πολιτικούς καί εγάλους πατρι-

1) Α ύτοΰ ’Ο γ δοη κοντα ιετη ρίς I . Π. Κ α ρδ α ά τη 1 8 7 8 -1 9 3 9 .

2') Θ ρ α κ ικ ά : Π α ρά ρτη α τ. Γ' ο. 1 7 5 -1 7 8 .
3) Β λ. Θ ρ α κ ικ ά : Π αράρτη α τ. Γ' σ. 1 8 3 -1 8 5 .
4) Ό Ά δ. ια α ν τ ό π ο υ λ ο ς , Ιστορικός Ά γ χ ι ά λ ο υ , Σ ιτίλπ ω ν Κ υ ρ ια κ ίδ η ς λ α ο γ ρ ά φ ο ς
καί Β υ ξ α ν τ ιο λ ό γ ο ς α π έ θ α ν α ν ώς κα ί δ η ,. Κ α λ λ ί α χ ο ς κ α ί ά λ λ ο ι.
Θρακικά ελετή ατα 385

σίτες. Τέτοιοι στάθηκαν πολλοί στά ακρά χρόνια τής δουλείας. Μέ τήν αδιά
κοπη δουλειά πλούτισαν καί τά πλουτη τους τά πρόσφεραν, οπως και οί Ή -
πειρώτες, γιά τήν παιδεία καί τήν πνευ ατική ανύψωση ιής φυλής καί τήν
ανάσταση τού έθνους έ τήν ίδρυση σχολείων καί τήν έκδοση βιβλίων χάριν
τού ελληνικού λαού. Τέτοιους έχου ε τό
Γ ρ η γ ό ρ ι ο Γ ρ. Μ α ρ α σ λ ή άπό τή Φιλιππούπολη, έναν άπό τούς
εγάλους ευεργέτες τού έθνους. Ό ίδιος γεννήθηκε στήν Όδησσό. Ό παππούς
του Σκάρλος ήταν θύ α τής Έλλην. έπαναστάσεως γιατί κρε άστηκε στά
1769 άπό τούς Τούρκους. Ό πατέρας του έφυγε τότε στήν Όδησσό, δπου
κέρδισε πολλά πλουτη κέγινε ση αντικό έλος τής Ελληνικής κοινότητας, έ
φορος καί φιλικός. Στήν Όδησσό προστάτεψε πολλούς πού έφευγαν άπό τήν
Πόλη σάν κρε άστηκε ό Π ατριάρχης Γρηγόριος. Πέθανε στά 183.1. Ό
Γρηγόριος γεννη ένος τήν ίδια χρονιά σπούδασε στήν Όδησσό καί στό Π α
ρίσι καί γυρίζοντας έγινε δη όσιος υπάλληλος καί. στά 1,878 δή αρχος ’Οδησ
σού. Εΐναι γνωστά τά έργα πού ύψωσε στόν καιρό τής δη αρχίας του έσα
στήν πολιτεία αυτή, πού ζούσε τόσος Ελληνισ ός. Στήν πατρίδα του Φίλιπ
πο υπολ η έχτισε εγάλη Σχολή τή Μαράσλειο. Λυτήν τήν άρπαξαν οί Βούρ-
γαροι στά 1906. "Τψωσε στήν ’Αθήνα τή Μαράσλειο Π αιδαγ. ’Ακαδη ία.
'II Μαράσλειος βιβλιοθήκη του θά είνη εγάλο νη είο τής εγάλης καί
υψηλής διαθέσεως τού άνθρουπου, γιά τήν πνευ ατική ανύψωση τού έθνους
έ τά βιβλία καί τά πνευ ατικά έργα’.
Τόν Ά ν τ ώ ν ι ο Κ ο . ι ζ ό π ο υ λ ο Φιλιππουπολίτη. Ό Κο ιζόπου-
λος ανήκε στή εγάλη οικογένεια των εγαλε πόρων καρα πατζήδων Κοϊ -
τζόγλου. Οί πρόγονοί τους κατάγονται άπό τίς Σαράντα ’Εκκλησίες Ά ν.
Θράκης, οπως καί τών Μαρασλήδων. 'Ο Ά ντ. Κο ιτζόπουλος έ αθε γρά
ατα στή Φιλιππούπολη. "Έγινε άστορας στά 1783 τού έσναφίου τών Ά -
πατζήδων κενας άπό τούς δεύτερους τής Φιλικής Εταιρείας αζί έ τόν Ά -
ναγνωστόπουλο, Γαλάτη καί Σέκερη — πρώτοι ήταν ό Τσακάλωφ καί δ Ξάν
θος — . Έκπατρΐσθηκε στά 1800 στή Ρωσία. Ευδοκί ησε στή Μόσχα καί
υήθηκε στήν 'Εταιρεία τών Φιλικών άπό τό Σ κουφά. Ό Κο ιζόπουλος δταν
λευτερώθηκε ή Ελλάδα, στράφηκε στήν ίδιαίτερή του πατρίδα Φιλιππούπο-
λη ,δπου ίδρυσε σχολείο. Προίκισε έ χρή ατα τήν εκκλησία τού αγίου η-
ητίρίου καί τήν καλλώπισε καί χάρισε ολόχρυσα ά φια καί. κατάχρυσο ευαγ
γέλιο στή Μητρόπολη. Πέθανε άγα ος στά 1850 άφίνοντας έρος τής πε
ριουσίας του στή Ριζάρειο Σχολή γιά νά εκπαιδεύωνται. Βορειοθράκες ιε
ρείς καί δασκάλοι γιά σχολεία τού Θρακικού 'Ελληνισ ού.
Πολλοί άλλοι Θρακοέλληνες, όπως ό Χ ρ υ σ ο β έ ρ γ η ς καί ό Σ ι δ ε-

1) Ε λ . Θ ρ α κ ικ ά τ ό Γ ρ . Μ α ρ α σ λ ή ς κα ί Ά ρ χ . Θ ρ . 32 τ ό . κ α ί δ η ο σ ίε υ α
τή ς Έ τ , Θ ρ. Μ ελετώ ν.

25
886 ίίο λ υ ό . Γίαπαχρίατηδούλου

ρ ί δ η ς άπό τήν Στενί αχο, οί άδελφοί Αθανάσιος καί, Κων)τίνος Ξ ε ν ο

χ ρ ά τ η ς άπό τό Σα ακόβι. τής Ά ν. Θράκης, ό η . ο δ ό π ο υ λ ο ς άπό
τής Σαράντα Εκκλησίες, ό Σ τ ά λ ι ο ς Π αναγ. άπό τήν Ξάνθη, ό Ι α τ σ ί-
ν η ς Μιχ., δ Θεόδ. Ζ α λ ά χ α ς, ό Α ε ο ν τ α ρ ί δ η ς άπό τή Μαρωνεία,
ό Π α π α δ ό π ο υ λ ο ς Χρ. άπό τήν Άδριανούπολη ό Λ α π α δ α ρ ί-
δ η ς Ά νδρ. άπό τή Μακρά Γέφυρα, 6 Ν ι κ ο λ ά ο υ Π αρ. άπό τί] Βάρνα,
δ Π ά γ κ α λ ο ς Ά ν. άπό τή Μεσέ βρια Ά ν. Ριυ υλίας, ό Γ κ ι ο υ ο υ ζ -
γ κ ε ρ δ ά ν η ς Μιχ. άπό τή Φιλιπποΰπολη,1 πού υπήρξε τό καύχη α τοΰ
'Ελληνισ ού τής Ά ν. Ρω υλίας γιά τόν πλούτο καί τή δύνα ή του τήν πο
λιτική πού έ τόν 'Ελληνισ ό γύρα) του συγκεντρω ένο αγωνίστηκε, εναντί
ον τού πανσλαυισ ού στον καιρό τής Τουρκοκρατίας ό εθνικός αυτός άνθρω
πος κι άνεκτί ητος ένα λόγο γιά τά σχολεία πού ίδρυσε καί συντήρησε καί
λά πρυνε έ τήν έλλην. παιδεία καί τό ελληνικό όνο α δόξασε. Ό Μ ο υ ρ-
κ ί δ η ς άπό τή Μάδυτο, ό Σ ο υ λ ή ν η ς άπό τή Βάρνα, ό ητροπολίτης
Β ά ρ ν α ς Ι ω σ ή φ , πού προστάτεψε τόσο τήν παιδεία όσο καί τήν Ε κ
κλησία στά 1830.
'Ό λοι αυτοί άποτελούν ιά αλυσίδα άπό διαλεχτούς Έλληνοθράκες, που
πρόσφεραν τά πάντα γιά τήν συντήρηση τού Ελληνισ ού καί τό δυνά ω ά
του στον αγώνα κατά τού Πανσλαυισ ού καί τού Βουργαρισ ού. Είναι άνδρες
πανελλήνιοι, πού πίστευαν στό εγαλείο τής ελληνικής φυλής καί στό εγά
λο προορισ ό τού γένους ας. Άλλά καί στήν πολιτική άνέδειξε άνδρες που
καί στον καιρό τής Τουρκοκρατίας καί στον καιρό τών άγώνων τού έθνους
γιά τήν άπελευθέρωσή του καί κατόπι ώς τώρα πρόσφεραν εγάλες υπη
ρεσίες στήν Ελλάδα. Καί αγωνιστές εγάλους γιά τήν απελευθέρωση τού
έθνους, καί επιστή ονες, γιατρούς, νο ικούς, δικαστικούς, καί άςιω ατικούς
τοΰ στρατού καί τού στόλου, πού δέν είναι δυνατό νά περιληφθούν όλοι όνο-
αστικώς έδώ.
Γενικά ή Θράκη δέν υστέρησε άπό κα ιά άλλη Ελληνική χιόρα καί
πορεί νά καυχιέται ότι έδωκε στό έθνος πολλούς καί εγάλους πατριώτες.
"Όλοι αυτοί αγωνιστές, δεσποτάδες, πατριαρχάδες, δασκάλοι, γιατροί καί
νο ικοί, δικαστές καί δικαστικοί, υπουργοί καί. ηγε όνες, έ ποροι καί τρα-
πεζήτιες, δλοι αγωνίστηκαν γιά ιά Ιδέα: Τήν ανάσταση τού γένους έ τήν
παιδεία καί τήν πνευ ατική ανύψωση, πού χωρίς αυτήν δέν άπολυτρώνονται
τά έθνη, δπως δίδαξεν ό Κοραής.
Γενικά ή Θράκη δέν υστέρησε στό εθνικό κεφάλαιο καί τά χρόνια τής
δουλείας, άν κα.ί πικρά κ α ί αύρα, υπήρξαν γόνι α καί δη ιουργικά.

1.) Β λ. Μ . Ά π ο σ τ ο λ ίδ ο υ Θ ρ α κ ικ ά τ ό . Γ' σ. 4 0 1 -4 0 3 .
Θρακικά ελετή ατα 387

01 ΘΡΑΚΕΣ ΚΑΙ 01 ΤΕΧΝΕΣ

« έ ξέρου ε νά ύπάρχη τέχνη, πού νά γεννήθηκε στή Θράκη και νά

εξελίχτηκε σύ φωνα, έ τόν εθνικό χαρακτήρα., τή ζωή, τά ήθη κ έθι α και
τήν τάση πρός τί) καλό κι ωραίο τών Θρακών», λέγει ό Μ. Άποστολίδης σ’ ένα
άρθρο του Ο ί Θράκες παρέ ειναν στόν πολιτισ ό στάσι οι, κιαΐσθηση τοΰ
καλοΰ δέν είχαν, για τί ή ζωή τους ήταν πρωτόγιενη καί βάρβαρα τά έθι ά
τους καί τά κρατούσαν γερά καί δέν τάποχωρίζουνταν. Γιαύτό καί δέν καλ
λιέργησαν τίς τέχνες καθώς δέν καλλιέργησαν κα,ί τά γρά ατα καί τίς
επιστή ες. 'Υποθέσεις πορού ε νά κάνου ε πώς σέ ερικά θρακικά φύλα,
πού πρόκοψαν πλιότερο στόν πολιτισ ό, αναπτύχθηκε κάποια ιδέα τού καλού
καί κάποια τάση νά έκδηλωθή είτε στήν τέχνη, είτε στό λόγο, αυτή δ ως
χωρίς α φιβολία, πνίγηκε πρόωρα ακό α στή γέννησή της, γιατί ή επί
δραση τού 'Ελληνισ ού ήταν ευεργετική καί σαγηνευτική. Ό Ελληνισ ός
έ παινε ακράτητα στή χώρα τους, έ τίς πολυάριθ ες Ελληνικές αποικίες
στά παράλια τής Θράκης καί οί Θράκες Επικοινωνούσαν τό>ρα κατάπαυτα
έ τούς "Ελληνες, έως στου στά Μακεδονικά χρόνια άρχιστ γιά πολιτικές
καί κοινωνικές αιτίες νά τούς επιβάλλεται τόσο, ώστε σέ τρεις τέσσαρες αίώ-
πιό αργά, στόν καιρό τής Ρω αιοκρατίας, τούς βρίσκου ε τέλεια πλιά εξελ
ληνισ ένους.
Τέχνη, βέβαια, δέ πορεί νά λογαριαστή ή τέχνη τών προϊστορικών καί
ουσόληπτων Θρακών, πού οπως λένε οί Ελληνικές παραδόσεις καί οί ύ
θοι, ήταν κά ποσο πολιτισ ένοι, αφού άλιστα θεωρούσαν πώς αυτοί έ πα
σαν τή θρησκεία, τήν ποίηση καί ουσική στήν Ελλάδα. Τά ο ηρικά έπη έ
θαυ ασ ό νη ονεύουν τής τέχνης τους δείγ ατα λ.χ. ξίφη άση οδουλε-
ένα, ποτήρια πανάργυρα, πανέ ορφα κύπελλα, άρ ατα άση οφτιαγ ένα
καί χρυσοστολισ ένα καί άλλα κ,αί τά εξυ νούν. Αυτή ή τέχνη ήταν προελ-
ληνική, πού πήκε στή Θράκη άπό τό Αιγαίο έ τήν επικοινωνία κιάρχίζει
άπό τή νεολιθική εποχή. Αυτό τό διαπιστώνου ε άπό τά προϊστορικά τε
χνουργή ατα, πού βρέθηκαν ώς τώρα στις άνασκαιφές στή Μοισία καί Θράκη
καί πού αρτυρούν σύγχρονα καί τό ση αντικό ξεποτύλιγ α τού πολιτισ ού
στή νεολιθική, χάλκινη κι όρει,χάλκινη περίοδο.1
Τά αρ αρένια .ειδώλια, πού βρέθηκαν στήν Φιλιππούπολη καί τήν
άρχαία Βερόη (Στάρα - Ζα,γόρα) οιάζουν καταπληχτικά έ τά ειδώλια
τού Αιγαίου πολιτισ ού, πράγ α πού δηλοόνει ή πώς αυτά τάφεραν άπό τίς
Κυκλάδες ή πόας έγιναν στόν τόπο, αφού προώδεψε ή πλαστική στή Θράκη
έ ξενική Επίδραση. "Ενα τσεκούρι δρειχάλκινο πού βρέθηκε στήν άρχαία

1) Μ. Ά π ο σ τ ο λ ίδ ο υ Θ ρ α κ ικ ά Ι Σ ' υπ ή ρξε ΰραικική τ έ χ ν η ;

^88 Ιίο λ υ δ . Ιΐαπαχρισ τοδουλου

Βησσαπάρα (Τατάρ - Π αζαρτζίκ) τοΰ πάνω 'Έβρου δέν ξεχωρίζει καθό

λου έ τά τσεκούρια ποΰ βρέθηκαν στήν Κρήτη. 'Ό σ α πάλι πήλινα αγγεία
βρέθηκαν στήν Βόρ. Θράκη καί τή Μοισία, , έ λογής λογιών ορφές καί έ
σπειροειδεΐς γραφές, είναι στον ίδιο τύπο έ τά Μυκηναϊκά. Οί κυψελοει
δείς τάφοι τών Σαράντα Εκκλησιών (θόλοι) καθώς κιαύτοί ,πού βρέθηκαν
κάτω άπό τούς τύ βους στή χώρα τών Όδρυσσών προς τά νοτιοανατολικά
βουργαροελληνικά σύνορα, είναι σδλα δ οιοι στή δούλεψη έ τούς τάφους
τών Μυκηνών στήν ’Αργολίδα.1 Αυτό εξακολούθησε καί κατόπι στή Θράκη
ενώ στήν Ελλάδα ή επίδραση αυτή τοΰ Μυκηναϊκού πολιτισ ού στήν τέχνη
ξαφανίστη,κε έ τό κατέβασ α τών ωριέων, γιατί τά κτερίσ ατα τοΰ Ε '
αιώνα ποΰ βρέθηκαν σένα χωριό τοΰ Αί ου — στό Ιϊανηγυράκι — ένα ξί
φος προύντζινο τύπου καί τέχνης Μυκηναϊκής, δυό χρυσά διαδή ατα στό
Έζέροβο καί Τσιρπάν έσα σέ τύ βους, οιάζουν έ τά Μυκηναϊκά ευρή
ατα τής Ελλάδος. 'Έ τσι βρέθηκε έσα στόν τάφο χρυσή προσωπίδα πολύ
ό οια έ τή Μυκηναϊκή.
Ή Ελληνική τέχνη, λένε οί αρχαιολόγοι, άρχισε νά παίνη στή Θράκη
άπό τόν Ε ' αιώνα π.Χ., πού τό αρτυρούν τά νο ίσ ατα τών βασιλιάδων
τών Όδρυσσών, γιατί έχουν ελληνικό τύπο καί τά κτερίσ ατα. τών τάφων
πού έχουν ελληνική προέλευσή. 'Ό οια καί τά νη εία τοΰ Ε ' αιώνα ώς
τόν τρίτο, δχι ονάχα στις παράλιες ελληνικές αποικίες, ά καί στις ρω αϊ
κές πόλεις, πού χτίσθηκαν ή ξαναχτίίσθηκαν (Τραϊανούπολη, Άδρια,νού-
πολη, Φιλιππούπολη, Μαρκιανούπολη, Σερδική κλπ.) , δπου ή ελληνική ζωή
ανθούσε ά καί στήν ύπαιθρη χώρα, δπου οί Θράκες ήταν λίγο πολύ δχι
ανακατε ένοι. 'Ό λ α τάρχιτεκτονικά καί πλίαστικά έργα είχαν τύπο έλληνι-
κής τέχνης σα,ύτά τά έρη.
’Α π ’ αυτό φαίνεται, δτι άπό τίς καλλι άρ αρες εκκλησίες καί τάλλα
δη όσια χτίρια (στοές, θέατρα, στάδια, κρήνες) πού ξεσκεπάστηκαν παν
τού έ τίς άνασκαφές, πώς 'Έλληνες ήταν οί αρχιτέκτονες καί τεχνίτες κα,ί
δτι άπό τά πλαστικά έργα τάριστουργή ατα πήκαν στή Θράκη άπό τήν
Ελλάδα ή τάκα αν στόν τόπο 'Έλληνες γλύπτες, τά δέ βαναυσιουργή ατα
νά πού ε άπό Θράκες, πού δέν είχαν καλαισθήσία πάνω σέ τύπους ελληνι
κούς ή σύ φωνα , έ πρότυπα ελληνικά. Γιαυτό δέ διαφέρουν άπό τά συγ
καιρινά έργα τής ελληνικής κι ελληνορω αϊκής τεχνοτροπίας κι αυτά τάνά-
γλυιφα, πού έχουν παραστάσεις παρ ένες άπό τή λατρεία καί τήν εθνική
ζωή τών Θρακών, αν καί τάκα αν Θράκες καί φαίνονται άπό τήν κακοτε
χνία τους, δπως υ Θραξ ιππέας2— Κύριος ή ρότας καί 6 ίας Ζβελθοΰρδος,
πού παριστάνεται δπως ό Κεραυνός Ζευς— , οί τρεις νύ φες, δπως τό σύ -

1 ) Α ύ τ ο ΰ θρακικά Ι Σ ' τ.
2) Μ. Ά π ο σ τ ο λ Χ δ ο υ τ, Ι Σ ', 'Τ π ή ρ ξ ε θρα κ ικ ή τ έ χ ν η ;
 Θρακικά ελετή ατα 389

πλέγ α, τών τριών Χαρίτων, ό Βάκχος καί ή συνοδεία του, οί θεοί τής
υγείας κι άλλα καί τά νεκρόδειπνα (θεοξένίειια).
Μά ή ελληνική τέχνη λά πει ξέχωρα πάνω στούς καλλι άρ αρους
ναούς καί στάγάλ ατα 'τών Θεών στις άχτές καί τάκρογιάλια τής Θράκης,
οπού οί αποικίες καί κληρουχίες, κιάργότερα στις ελληνορω αϊκές πόλεις
στό εσωτερικό. Π άνω στά νο ίσ ατα βλέπου ε παραστάσεις τετράστυλων,
έξάστυλων κ.αί πολύστυλων ναών άγάλ, ατα, ή δίχως αγάλ ατα θεών, πού
δηλώνουν αναντίρρητα, δτι καί οί ναοί καί τάγάλ ατα ήταν τό- αγλάισ α
τών πόλεων, πού τάπεικόνιζαν πάνω στά νο ίσ ατα άπό περιφάνεια, γιά
διαφή ηση. Έ τ σ ι ή Μαρώνεια, ή Τόπηρος, ή Απολλωνία, ή Ά γ χ ία
λος, ή ιονυσόπολη, ή Άδριανούπολη, ή Φιλιππούπολη, ή Τραϊανή, ή
Αύγούστα, ί] ΙΙαυταλιά κι άλλες είχαν εγαλόπρεπους ναούς, πού λείψανά
τους είναι στήλες, κεφαλόστυλα, πανώστυλα, θριγκοί, φατνώ ατα, άλιστα
άπό τόν καιρό τών Ά ντω νίνω ν, όταν ή ελληνική τέχνη δλη της τή χάρη
άνθιζε στή Θράκη.
Τό ίδιο άπό τά νο ίσ ατα ερικών πόλεων συ περαίνου ε άσφάλεια,
πώς αυτές είχαν αντίτυπα άπό έργα τών εγάλων γλυπτών στά κλασσικά
χρόνια, γιατί οί Θεοί πού είκονίζονΐαι πάνω σαύτά, δπως συνήθιζαν οί
αρχαίοι, έχουν τόν τύπο γνωστών έ ας αγαλ άτων από τήν ιστορία της
ελληνικής τέχνης. Στό ούναβη ή Νικόπολη είχε αντίτυπα τοΰ περίφη ου
’Έρωτα τής Πάρου καί τού Άπόλλιοινα τοΰ Πραξιτέλη, πού σκοτοόνε ι σαύ
ρα. 'ΤΙ Παυταλία καί ή Ά γχίαλος αντίτυπα τού πασίγγνωστου Έρ η τού
Πραξιτέλη. Ή Μαρκιανσύπολη, επίσης αντίτυπα τοΰ Λυκείου Απόλλωνα
τού Πραξιτέλη καί τού 'Ερ ή (πού υποδένει τά σαντάλια του) τού Λύσσι-
που. Ή Απολλωνία (Σωζόπολη) τό κολλοσιαΐο άγαλ α τού Απόλλωνα,
έργο τού περίφη ου Καλά ιδος, πού τό κουβάλησε ό Λούκουλλος στή Ρώ η
κυριεύοντας τήν πολιτεία καί τδστησε στό Καπιτώλιο. Στήν ίδια πόλη βρέ
θηκε καί ιά επιτύ βια ανάγλυφη στήλη, έργο κάλλιστο τού 6ου π.Χ. αιώνα,
ό οια καί εφά ιλλη καί καλύτερα δουλε ένη άπό κείνην πού βρίσκεται στό
Μουσείο Α θηνώ ν, εργο τού Άλξήνορα. Κιαύτή χωρίς άλλο τήν πήραν άπό
τήν Ε λλάδα,1 γιά νά στηθή πάνω στον τάφο τού πολύ δόκι ου κα,ί δί
καιου άπό τούς Άπολλωνιάτες Άναξάνδρου. Ε πίσ ης άπό Α ττικό εργαστή
ριο βγήκαν ή σύ φωνα έ αττικά πρότυπα έγιναν επί τόπου πάνω σέ λευκό
άρ αρο καλλιτεχνικά επιτύ βια γλυπτά σέ τύπο αποχωρισ ού καί σέ έ
γεθος κείνων, πού βρίσκονται στό κεντρικό αθηναϊκό ουσείο, πού ή Ρωσική
αύτοκρατορική αποστολή τά πήρε άπό τό Ναύλοχο καί τή Μεση βρία τόν

1) Β λ. Μ. Άποστολίδου Άρχ. Θράκης τ. ΣΤ' 1 9 3 9 — 1940· . Γ ν ω σ τ ό δ τι σ τ ο λ ίζ ει

τώ ρα τό Μ ο υ σ είο τ ή ς Σ ό φ ια ς .
390 Π ολυδ. Π απαχριστοδούλου

καιρό τής εκστρατείας τών Ρώσων στή Θράκη 1829— 30.

Μά καί τά σκεύη καί τάγγεΐα τής καθη ερινής χρείας καί τά πολύ
τι α κιάσή αντα φτιαγ ένα άπο πηλό καί έταλλο λ.χ. υδρίες, α φορείς,
κρατήρες, λαγήνια, ποτήρια, φιάλες, λήκυθοι, άλάβαστρα, ρυτά, λυχνίες
λυχνοστάτες, υδροχόοι, δοχεία κα,ί τά παρό οια, καθώς καί χρυσά κι αση
ένια καί άλλα ετάλλινα κοσ ή ατα λ.χ. περιδέραια, σκουλαρίκια, δαχτυ-
λίδ'ΐα έ πολύτι ες πέτρες κα,ί ψηφίδες, πόρπες, βραχιόλια, περόνες, πε
ρίοπτα, διαδή ατα, κιάλλα κο ψοτεχνή ατα λ.χ. καθρέφτες άπλοι έ έγλυ-
φες άπό τήν ελληνική υθολογία παραστάσεις, κόρες, άγαλ ατάκια κιάλλα,
δλα χωρίς Εξαίρεση, ήτα,ν ελληνικής κιάργότερα ελληνορω αϊκής τέχνης.
"Ε παιναν δέ στή Θράκη άπό τήν Ελλάδα κι άπό τις ελληνικές άποικίες ή
δουλεύονταν στόν τόπο άπό "Ελληνες τεχνίτες, τά δέ άτεχνα άπό ιθαγενείς,
πού βάρβαρα, άπο ι ούνταν ελληνικά πρότυπα, όπως διαπιστώνεται άπό
κείνα, πού βρέθηκαν σέ πολλά έρη τής Θράκης καί τής Μοισίας.
Τέτοια είναι τοΰ άργυροΰ θησαυρού τής κώ ης B O U K IO V S T S C III,
(Βουκιοφτσι), πού βρίσκεται νοτιοδυτικά στό O R EH O U O πάνω στό ού
ναβη, πού σκάφτηκε στά 1925 καί είναι πόρπες, αλυσίδες, στολίδια καί δυό
άση ένια αγγεία στολισ ένα έ γλυφές καί ανάγλυφες παραστάσεις, γιατί
φαίνεται πώς γιά πρότυπα τών στολιδιών πήραν έργα τέχνης ελληνικής,
που τάπο ι ήθηκαν ιθαγενείς τεχνίτες έ βάρβαρο τρόπο. ’Αξιοση είωτα
άπό τά βρεθέντα κλασσικής ελληνικής τέχνης είναι κείνα πού προήλθαν
άπό άνασκαφές άπό τό 1925 καί κατόπι, δλα κτερίσ α,τα τού Ε ' αιώνα. π.Χ.
καί βρίσκονται στά ουσεία τής Φιλιππουπόλεως καί Σόφιας.1
’Αφού λοιπόν δέν υπήρχε θρακική τέχνη δέν υπάρχουν καί νη εία
ιης. «"Αρα, λέγει δ Μ. Άποστολίδης, θρακική άρχα,ιολογία είναι ένας γεω
γραφικός δρος καί όχι εθνικός, γιατί ση αίνει τήν ’Επιστή η, πού άσχο-
λεΐται έ τίς άνευρίσκο ενες άρχαιότητες στήν άρχαία χώρα τών Θρακών
δηλ. τεχνικά νη εία, άσχετα, έ τήν προέλευσή τους καί τήν αναφορά τους
σένα ώρισ ένο έθνος».
Καί δ ως δ Βούργαρος ξακουστός καθηγητής τής αρχαιολογίας F I-
L O W καταπιάστηκε νάποιδείξη πώς υπάρχει τέχνη θρακική γιά τόν ξεχω
ριστό τύπο τής δουλειάς καί τήν ανάπτυξή της χωρίς κα ιά ξένη επίδραση.
Καί τό επιχειρεί αυτό εξετάζοντας ερικά νη εία, πού περισώθηκαν άπό
τόν ' αιώνα π.Χ.2 Καί περιγράφοντίας τά κτερίσ α,τια τάφων έσα σέ τύ
βους, πού σκάφτηκαν δώθε καί κείθε άπό τόν Αί ο, τά ξεχωρίζει σέ τρείς

1) Βλ. Θρακικά Μ. Άποστολίδου ΰπηηξε Ό^ακιχή τέ χνη;

2 ) W . F illo w , σ τ ά M itth a ilo rvg en d er D e u t s c iie n a r c h e d , τ ό . X X X I I έ τ ο ς 1 9 1 7
σ. 2 6 - 7 3 κ α ί στό B u ll, d e l ’l n s t i t u B u lg a r τ ό . V I I (1 9 3 2 — 33) σ. 217— 247.
Θρακικά ελετή ατα 391

τάξεις κιέποχές δηλ. στήν Έ λ λ η ν ι κ ή, τήν Έ λ λ η ν ο β α ρ β α

ρ ιΐ κ ή καί τήν καθάρια β α ρ β α ρ ι κ ή. Κιά,ποδένοντας τά τεχνουργή
ατα τής δεύτερης καί τρίτης τάξεως σέ θράκες τεχνίτες προσπαθεί έσα
σαύτά νά βρή τά χαρακτηριστικά θρακικής τέχνης. Καί νο ίζει πώς ξεθα,ύει
τέτοια χαρακτηριστικά στήν τρίτη τάξη, τή βαρβαρική: τά λογής - λογιών
ζώδια, πού αύτά στολίζουν εταλλικά ελάσ ατα, τδ πλιότερο τερατολογικά
παρά φυσικά. Καί συγκρίνοντάς τα άλλα Σκυθικά ό οια φτάνει στο συ
πέρασ α πέος ή διακοσ ητική στή σκυθική καί θρακική τέχνη έχουν ο οιό
τητα κι αναλογία.
Ά π δ τδ συ πέρασ α αύτδ είναι ενδεχό ενο νά συ περάνη κανείς, ότι
ό F IL O W καθώς καί ερικοί Σλαύοι γλωσσολόγοι λογαριάζουν πώς οί
Θράκες ανήκουν στή Σκυθική τοον Ά ρΐω ν ο οφυλία., πού κατεβαίνοντας
στή Χερσόνησο, έφεραν αζί τους καί στοιχεία τέχνης δικιάς τους. Καί
πώς αυτή ή τέχνη ή πορώντας νάντισταθή στή δυνατή τοΰ Ελληνισ ού
Ιπίδραση — κατά τή γνώ η του — υποχώρησε στήν ελληνική τέχνη. “ στε
τά νη εία τής Θράκης όλα άπδ τά ρω αϊκά χρόνια έχουν ελληνορω αϊκό
χαραχτήρα καί τίποτε τδ κοινό δέν έχουν έ τό ζωολογικό τύπο τών παλαιό -
τέρων Θρακών, πού δέ ,διαφέρει άπό τά συγκαιρινά νη εία σάλλες Ρω αϊ
κές επαρχίες.
Καί προχωρεί καί παρά κάτω λέγοντας πώς δ θρακοσκυθικός τύπος
τής διακοσ ητικής έ ζώδια, άφού χάθηκε αιώνες έ τήν επίδραση τής ελ
ληνορω αϊκής τέχνης, ξαναφαίνεται ΰστερ’ άπό τις επιδρο ές τών Γότθων
καί τίς εταναστεύσεις τών εθνών, έσα, στή βυζαντινή τεχνοτροπία, ά,πόπου
ετίακρέρθηκε στή δυτική Ευρώπη. Έ κεΐ αναπτύχθηκε, λέγει ο F IL O W ,
κεΰδοκί ησε. Εικάζει, λοιπόν λέγοντας αυτά όλα, ότι έ εινε άφα,νής στις
χώρες τών επιδρο έων κι άπό ε!κεΐ πήκε απ’ αυτούς στή βυζαντινή επι
κράτεια.
Κιάλλος Βούργαρος ό παλαιοντολόγος R,. P O P P O W υποστηρίζει ότι
υπήρχε θρακική τέχνη κιάντικεί ενα .πρώτης χρείας καί πάνω σέ κοσ ή
ατα. Λυτό τό συ περαίνει άπό πόρπες, πού βρέθηκαν σέ τάφους έσα σέ
θρακικούς τύ βους. Ό κλασσικός ό ως Έλληινσ ύς, λέγει κι αυτός, έπι-
δρώντας δέν άφήκε νά προχωρήση ή τέχνη αυτή.1
Μά καί ή ιά θεωρία, ότι είχαν οί Θράκες τέχνη ποικιλ ατογραφίας,
καί ή άλλη ότι είχαν οί Θράκες τέχνη θρακοϊλλυρική στά τεχνουργή ατα,
δέν αλλάζουν τά πράγ ατα.
Τέχνη θρακική δέν υπήρχε, λέγει δ Μ. Άποστολίδης, για τί καί οί Θρά
κες γιά τή γεωγραφική τους θέση καί οί προκάτοχοτ τους ’Ά ριοι τής Θρά

I 1) Β λ. Μ. Ά π ο σ τ ο λ ίδ ο υ Θ ρ α κ ικ ά , τ. '3, π ε ρ ί α ρ χ α ίω ν Θ ρ α κ ώ ν .
392 Π ολυδ. Π απαχρίστοδούλου

κης, δια,τελούσαν σέ ιά αδιάλειπτη επικοινωνία έ τους δι ορφους αύτούς

λαούς τούς Ίλλύριους άπδ δυσ άς καί τούς Σκύθες βορεινά και τούς 'Έλλη
νες άπδ νότο. Σαύτή τήν επικοινωνία είναι πολύ εύλογο νά έφερναν αζί
τους οί ξένοι, πού έ εναν στή Θράκη και τάντικεί ενα τής πρώτης ανάγκης
καί τά κοσ ή ατα τους, πού τά χρησι οποίησαν καί γιά πρότυπα στήν τέχνη,
όπως αργότερα τά Συριακά. =Ά ρ α δέν ήταν θρακική ή τέχνη, άλλ’ απο
ί ηση ξένης τέχνης.1
Στον καιρό τής βυζαντινοκρατίας, σάν πέρασε πια; ή θύελλα, πού πλά
κωσε έ τούς φοβερούς Γότθους καί θύννους, καί κατασάρωσε τήν πολύ
παθη αυτή χώρα, καί πού ό έξ,ελληνισ ός της εΐχε τέλος πάντων συντελεσθή
έ τόν Χριστιανισ ό, γιά πολύ καιρό κράτησε ησυχία καί ειρήνη κι άρχισαν
νά ξαναχτίζουνται οί πολιτείες πού χάλασαν, νά ύψώνουνται τά τείχη πού
έπεσαν καί νά χτίζουνται οί χριστιανικές εκκλησίες. ’Έτσι τής ελληνικής
κι ελληνορω αϊκής τέχνης τή θέση πήρε ή Βυζαντινιακή, πού χίλια χρόνια
σχεδόν δούλεψε, άν καί έσα στή χώρα καταστάθηκαν αλλόφυλοι, Σλαϋοι
άπό τόν 6ον αιώνα, Σϋροι καί ’Αρ ένιοι άπό τόν 8ο, Βούργαροι άπό τόν
10ο καί Τούρκοι άπό τόν 14ο. Καί βυζαντινοί συγγραφείς τό αρτυρούν
αύτό καί τά ερείπια καί τά λείψανα τών φρουρίων καί τών παλιών χρι
στιανικών εκκλησιών ώς καί τάλλα τεχνουργή ατα, πού βρίσκουνται άπό
διάφορες χειροτεχνίες τής καθη ερινής καί τής εκκλησιαστικής χρείας.
Ή βυζαντινή τέχνη, άφού λογής - λογιών εξελίχτηκε, δέν έπαψε νά
ύπάρχη καί στή Θράκη καί στά χρόνια τής Τουρκοκρατίας όπως καί στις
λοιπές χώρες τής ελληνικής αυτοκρατορίας, βέβαια οχι αυτούσια, άλλά τοάοα
πιά άπό ξενική επίδραση, ’Αραβική, ’Ανατολική και υτική. Τρανά δείγ
ατά της εΐναι τής έν άρχ ιτεκτονικής τά τζα ιά τής 11 όλης, Άδριανου-
πόλεως καί Φιλιππουπόλεως, τά πολύτοξα γεφύρια στά ποτά ια καί τά ε
γάλα ξενοδοχεία (καραβάν σαράια), τής δέ ξ υ λ ο γ λ υ π τ ι κ ή ς τά ξυλο-
γλυφή ατα τών τέ πλων καί ά βώνων στις Εκκλησίες, τής δέ ζ ο.) γ ρ α-
φ ι κ ή ς οί εικόνες καί οί αγιογραφίες πάνω στούς τοίχους στις εκκλησίες
καί τής χ ε ι ρ ο τ ε χ ν ί α ς , τά λογής - λογιών σκεύη καί κο ψοτεχνή ατα.
Αύτά δλα εξόν άπό τά ξένα τά δούλευαν τεχνίτες ( αΐστορες),πού
διέσιοσαν τήν τέχνη άπό γωνιά σέ γωνιά εταβιβάζοντάς την έ τήν παρά
δοση ή αθητεύοντας αλλού, δπου κρατούσε πιο ακ αία ή άπό ειδικούς πού
τούς προσκαλούσαν απ’ άλλού, άλιστα γιά έργα αρχιτεκτονικά καί καλλι
τεχνικότερες δια,κοσ ήσεις. Συνήθεια ήταν τότε νά προσκαλούν καλφάδες
(αρχιτέκτονες), άγιογράφους καί ξυλόγλυπτες.

1) R. Poppow, Recherches proistoriques dans la plaine de V rata azb Bullet,

d e l ’l n s t i t u l a r c lie o l. B u lg a r , τό . II 1 9 2 3 — 24 σ . 9 9 —1 3 6 .
Θρακικά ελετή ατα 393

Τής αγιογραφίας καί ξυλογραφίας σχολές πορεί νά πή κανείς δτι

ήταν τά οναστήρια καί άλιστα τοΰ άγιον όρους τής Χαλκιδικής, ά ή ξυλο
γραφία, καθώς κιάλλες χειροτεχνίες δουλεύονταν ε'πιτυχία στήν Πόλη,
στο Ούζούν Τσάροι, δπου ήταν τά εργαστήρια τών ξυλόγλυπτων καί τών
τορνευτών. Στόν Κ ε ρ δ ώ ο Έ ρ ή, 1817 τόι . I I διαβάζει κανείς; «"Αλ
λοι (Έλληνορω αϊοι) είς έγα έρος τής Μακρας αγοράς ετοι άζουν έ
τόν τόρνον περιστύλια ικρά διά τάς προκλί ακας τών προθάλα ων (κεφα
λόσκαλα), τόρνους κλωστικούς, όλ ους ξυλίνους, ήλακάτας, άτράκτια, κτέ
νια υφαντήριων, υφαντήρια, ράβδους, συρίστρας καί παντοΐα τοιαύτα. "Αλ
λοι γλΰπτουσι καρυόξυλα κατά τήν χρείαν είς διάφορα ξόανα καί σχή ατα
διά τά τέ πλα τών εκκλησιών, εικονοστάσια, θρόνους, ά βωνας, αναλόγια
καί άλλα γνωστά έιπιπλα ή στολίσ ατα τών οικιών. Ούτοι επιτηδεύονται καί
είς τό ωσαϊκόν έξωκόλλη α πολυσχή ων κοχλοστράκων (σαδεφίων) καί
θαλασσίων χελωνών...» " στε ό P. K O IT S C H E W Βούρ γάρος αρχιτέκτο
νας κι επιστή ονας άταια κόπιασε νά γράψη τή γνώ η του, πώς δσα βρί
σκονται σέ ερικές εκκλησίες βουργαρικές τής παλαιάς Βορ. Θράκης κι άπό
δώ καί πέρα τοΰ Αί ου, άπο τόν καιρό τής τουρκοκρατίας ξυλογλυφ ή, ατα
πάνω σέ ά βωνες, αρχιερατικούς θρόνους, κιβούρια, είς εικονοστάσια καί άλ
λα σκεύη καί έπιπλα, καλλιτεχνικά συνθε ένα κα,ί δουλε ένα, είναι προϊόντα
τής βουργάρικης στά χρόνια τής δουλείας τορνευτικής, διακοσ ητικής καί
ξυλογλυπτικής τέχνης, πού δούλευαν αύτοδίδαχτοι Βούργαροι τεχνίτες, ά
ταια λέγω, γιατί δλα αυτά είναι ιά πλάνη.
Σαύτή τή βουργαρική τέχνη πού υποθέτει, συ βαίνει, λέγει ό Μ. Άπο
στολίδης,1 δ,τι καί στή θ ρ α κ ι κ ή α ρ χ α ι ο λ ο γ ί α , . "Οπως σαύτήν οί
θρακικές αρχαιότητες είναι ελληνικής ή ελληνορω αϊκής τέχνης, πού δου
λεύτηκε στή Θράκη απ’ δπου καί τδνο ά, άπό "Ελληνες τεχνίτες ή άπό Θρά
κες έ πρότυπα Ελληνικά, έτσι καί ξυλογραφή ατα τής ύποτιθε ένης Βουρ
γάρικης τέχνης είναι, τής Βυζανιιακής έ ’Αραβική καί υτική επίδραση,
πού ασκήθηκε στήν τωρινή Βουργαρία—πριν τήν τουρκική αυτοκρατορία—
άπό "Ελληνες τεχνίτες ( αίστορες). πού καλέστηκαν άπό τήν ΓΙόλη κι άπό
άλλου τής επικράτειας καί πού τούς βοηθούσαν ιθαγενείς "Ελληνες καί
Βούργαροι έ πρότυπα Βυζαντινά. Αυτό δέ πορεί νά τό άι φισβητήση
κανένας, γιατί, άν βουργάρικη ήταν ή τέτοια ξυλογραφία καί ποικιλτική
δηλ. ντόπια, πού εγάλωσε σύ φωνα έ τόν εθνικό χαραχτήρα καί τήν τάση
τών Βουργάρων στό καλό. «Θά έπρεπε,, λέγει δ ίδιος δ Άποστολίδης, νά
ύφίσταται καί νυν καί άλιστα νά άκ άζη έν τή Βουλγαρία, άφ’ ού όλις
παρήλθεν αιών άπό τού χρόνου τής διακοσ ήσεως τών εκκλησιών, άλλ’ αυτη
άπέθανεν αίφνιδίως, ώς αρτυρεΐται έκ τών άπό τών χρόνων τής άπελευθε-
1) Μ. Ά ποστολίδου: 'Τπήρξ,ε θρακική τέχνη;
394 Πολυδ. Παπαχριστοδοί’λου

ρώσεως έχρι σή ερον έγερθεισών εκκλησιών, εν α,Τς τά τέ πλα καί τά εικο

νοστάσια καί οί θρόνοι καί οί ά βωνες «είναι T A B U L A E B ASAE, όπερ
σαφώς δηλοΐ, δτι οί προ αίώνος ξυλογλύπται καί διακοσ ηταί δέν ήσαν ιθα
γενείς Βούλγαροι., αλλά αλλοδαποί ετακλητοί, οίτι,νες ετά τό τέρ α τής
κατά παραγγελίαν εργασίας των άπήλθον είς τούς ίδιους τόπους, συναπο-
κο ίζο.ντες καί τήν τέχνην των».1
Ό K O IT S C H E W νη ονεύει πολλές έ'κκλησίες, στολισ ένες έ ξυλο
γραφίες. Μά έκτος άπό τού οναστηριού τής Ρήλας καί δυο τρεις άλλες
σέ καθάριος βουλγαρικές πόλεις— πού υπάγονταν πνευ ατικά σέ ητρσπό-
λεις έ “Ελληνες αρχιερείς τότε— δλες ήταν ιά φορά Ελληνικές καί χτί
στηκαν καί διακοσ ήθηκαν άπδ τίς ελληνικές ακ αίες κοινότητες, έ τεχνί
τες ( αΐστορες), πού διατηρούσαν τή βυζαντινή παράδοση καί γιαυτό τδ
σκοπό τούς προσκάλεσαν οί “Ελληνες ητροπολιτάδες είτε άπδ τήν Πόλη,
είτε απ’ άλλού. Τέτοιοι τεχνίτες δούλεψαν καί σέ βουργάρικες εκκλησίες
ακό α. Αυτές οί ελληνικές εκκλησίες έγιναν στο σχίσ α βουργάρικες, δπως
έγιναν κοί αρπαγ ένες κοινοτικές εκκλησίες στά 1906, δταν καταργήθηκαν
έ πραξικοπή ατα οί ελληνικές υπόλοιπες κοινό«τητιες. Μέ τδ σβήσι ο τών
ελληνικών επιγραφών, τδ βγάλσι ο άκό α καί τών κτιτορικών καί τδ γρά
ψι ο βουργάρικων, πορεί κανείς νά ε'ξαπατηθή δντας αφελής γιά τούς
κτίτορες δ ως δχι καί οί α ερόληπτοι κριτές, πού γνωρίζουν ιστορία, καί
τέχνη.
“Ετσι στή Φιλιππούπολη, Στενί αχο, στο Σιστόβιο, Τατάρ Παζαρτζίκ
βρίσκονται σπουδαίες εκκλησίες ελληνικές, αγαρισ ένες τώρα έ πα πό
νηρους; βουργασισ ούς, δπου οί ά βωνες τους, τά τέ πλα, οί δεισποτικοί θρό
νοι τά εικονοστάσια, τά κιβούρια τών αγίων Τραπεζών, είναι αρτυρίες
καλλιτεχνικές καί συνθέσεως καί δουλειάς, δτι δούλεψαν τεχνίτες "Ελληνες
άπό τήν Πόλη, "Ηπειρο κι άπάλλού, πού επίτηδες καλεσ ένοι άφήκαν τέ
τοια καλλιτεχνή ατα γιά νά προκαλούν τό θαυ ασ ό τού θεατή καί τδ ε
γαλείο τής ελληνικής ψυχής.
"Οτι δέ οί αστόροι ξυλογλύπτες τών εκκλησιών αυτών ήταν καλεσ έ
νοι κιδχι εντόπιοι Βούργαροι υπάρχουν καί αρτυρίες γραφτές. Ό Κ. Μω-
ραβένοχρ,2 ένας άργόφαντος κι. όψι ος Βούργαρος, πού θεωρούσε τούς "Ελ
ληνες δλους τής Φιλιππουπόλεως προστά άπδ έναν αιώνα Βουργάρους έλ-
ληνίζοντες, λέγει πώς 6 ξυλογλυπτικής τής 'Α γίας Μαρίνης Φιλιππουπό-
πόλεως διάκοσ ος (τέ πλο, θρόνος, ά βωνας, κουβούκλιο) φτιάσθη,καν άπδ
Μετσοβίτες ξυλογλύπτες, πού τούς προσκαλοϋσε ό ητροπολίτης Π α,ίσιος

1) Θρακικά :τ. ΙΣ Τ ' 6 παρ. 8 σ. 18-19.

2) Κ. Μ ωροβένωφ: 'Τπό νη α πεη'ι τοΰ χριστιανικού πληθυσ ού της Φιλ)λεω·ς,
βου,λγαριστί, άπό τοΰ 18(50— 08, 1932, σ. 100.
Θρακικά ελετή ατα 395

(1811 - 1821) καί διατηρήθηκε καί ετά τδ ξανα,χτίσι ο τής εκκλησίας.

Επίσης ιά ξυλόγλυπτη Επιγραφή πάνω στο τέ πλο τής Π α ναγία ς τής
Μϋεσαχώρας Στενι άχου αρτυρά πώς τά ξυλογλυφή ατα, τών Εκκλησιών
Στενι άχου έγιναν στον καιρό τού ίδιου ητροπολίτου, τού Θεσσαλού ΙΙα ϊ-
σίου, άπό τούς Μετσοβίτες αΐστορες Κώστα Κόλη καί Κώστα Ντατσοΰκο.
Μιά άπόδειξη δέ έξοφλητικιά τού ξυλογλύπτη Ίω άννου Πασκούλη Μετσο-
βίτη ταλια,δούρου, διαπιστώνει άπό τίς 17 Μαρτίου 1836, δτι αυτός
έκα ε τον εσωτερικό ξυλόγλυπτο διάκοσ ο τής εκκλησίας τού αγίου Κων
σταντίνου στή Φιλιππούπολη, στό ίδιο σχέδιο τού αγίου Γεωργίου τής Β ιέν
νης. "Ο οια τά ξυλογλυφή ατα τής εκκλησίας τής Π αναγίας στό Τατάρ
ΙΙαζαρτζίκ άπό τόν καιρό τού ητροπολίτη Φιλιππουπόλεως Νικηφόρου τού
Λεσβίου (1830) ήταν έργο τοΰ αΐστορα ξυλογλύπτη Μακρή άπό τή ίβρη
τής Μακεδονίας, δπως αρτυρούν οί Παζαρτζικιώτες.1
Στή θρακική αρχαιολογία έσα, εΐναι καί οί επιγραφές πού βρέθηκαν
ώς τώρα καί κείνες πού βρίσκονται στή Θράκη καί τή Μοισία. Στή Θράκη
δλο ελληνικές εκτός άπό ελάχιστες Λατινικές, στή Μοισία Λατινικές, γιατί
ή χώρα είχε έκλατινισθή έκτος άπό τίς ελληνορω αϊκές αποικίες, πού ζού
σαν καί Ιδιωτικά καί δη όσια ζωή ελληνική, δπως ή Μαρκιανούπολη, ή Νι-
κόπολη, ή Σαρδική καί ή Παυταλία κείθε άπό τόν Αί ο.
Κατά τό περιεχό ενό τους εΐναι άλλού αναθη ατικές σέ Θεούς πάνω
σέ βω ούς κι ανάγλυφα, άλλου επιτύ βιες, αλλού τι ητικές πάνω σέ στή
λες καί βάθρα ανδριάντων, πού στήθηκαν γιά νά τι ηθούν αύτοκράτορες,
διοικητές καί άλλα επίση α πρόσωπα, άλλες δέ ανα νηστικές πάνω σ’ αντι
κεί ενα καί στήλες, άλλες δέ οδο ετρικές καί όροθετικές. Στις ελληνικές
αποικίες άνευρέθηκα,ν καί ψηφίσ ατα τού δή ου καί τής βουλής έ τόν
τύπο τόν ελληνικό ευχαριστήρια στούς ευεργέτες τους. Μερικές απ’ αύτό τό
λόγο καί έ ετρες κι αρχαϊκές.2 Στή Θράκη ώς τά τώρα άνευρέθηκαν
πολλές τέτοιες επιγραφές, δ ως πλήρη συλλογή ·δέ δη οσιεύτηκε ακό α.
’Α π’ δσα είπα ε φαίνεται καλά α,) πώς θρακική τέχνη δέν υπήρχε,
β) πώς οί τέχνες πήκαν άπό τήν Ελλάδα καί τίς δούλευαν "Ελληνες τε
χνίτες καί αζί αύτούς σέ κατώτερη ποιότητα καί Θράκες, πού έκα αν
χονδράδουλιές— βαναυσουργή ατα—στις αποικίες κ α ί Ελληνικές καί γ)
πώς οί προσπάθειες τών Βουργάρων Επιστη όνων εΐναι άταιες έ τό νά
θέλουν νάπσδείξουν, πώς ή τέχνη υπήρχε και ή τέχνη ούτή ήταν άλιστα
βυαχργαιριικήι.
Στά αρχεία τού έσναφίου τών ά πααζή,δων Φιλ)λεως βλέπει κανείς

1) Β λ. Μ. ’Αποοτολίδοα), ή Ιερά τη ς Φ ιλ)λεω ς ητρόπολις καί οί κώδι,κες α ’ της.

Ά ρ χ ε ΐο ν Θράκης τό . Σ Τ ' σ. 62, έ'γγρ. 37.
2) Βλ. Μ. Ά π οοτολίδοο Θρακικά τό . Ή ' επιγρα φ ές.
396 Π ολυδ. Π απαχριστοδοΰλου

το ξεποτύλιγ α τής αρχιτεκτονικής στή Θράκη και τό είδος τών σπιτιών πού
έχτιζαν οι "Ελληνες καλφάδες καί αστόροι καί πώς διακοσ ούσαν τίς ξυ
λένιες οροφές, τά δω άτια καί τίς αίθουσες ε ξυλογλυφή ατα κιάλλα τορ-
νεύ ατα, πού οί Βούργαροι συγγραφείς δλα τά λογαριάζουν έργα βουργά-
ρικής ξυλογλυφίας. 'Η ξυλογλυπτική αυτή ήταν ξένη καί χάθηκε αζί
έ το σκύρπισ α τών Ελλήνων ξυλογλυπτών καί τορνευτών πριν τό ρωσο-
τουρκικό πόλε ο τοΰ 1877.1

ΤΟ ΚΟΜΜΑ Τ Ι ΑΣΜΑ Κ Ι Ο Σ Π Α Ρ Α Γ Μ Ο Σ
Τ Η Σ Θ ΡΑ Κ Η Σ

Οί Τούρκοι κατείχαν τή Θράκη ολόκληρη ώς τά 1877 δηλ. ώς τό

ρωσοτουρκικό κείνο πόλε ο, πού κο άτιασε τή Θράκη άποσπώντας τήν
Βόρειο Θράκη — Ά νατ. Ρω υλία — καί δη ιουργώντας ιάν αυτόνο η
πολιτεία, πού νά πορή vet καταπωθή εύκολώτερα άπό τό σλαυισ ό, έ
τδνο ά, Νότιος Βουργαρία καί νά ένωθή έ τό βουργάρικο κράτος. Αυτό τό
κο άτιασ α ήταν οδυνηρότατο γιά τόν Ελληνισ ό, γιατί έγινε αιτία νά
καταστροφή ένας συ παγής Ελληνισ ός, πού κατοικούσε έκεΐ άπό 20 αιώ
νες προστά καί τέλος νά διωχτούν στά 1906 120 χιλ. "Ελληνες επίση α
έ πραξικόπη α τού ίδιου βουργάρικ,ου κράτους, πέρα άπό τά πατρικά τους
εδάφη, δπου ήκ ασαν κα,ί κράτησαν στήν τουρκοκρατία δλα τά βάσανα
τής δουλείας τό φώς τού πολιτισ ού καί σκέπασαν κάτω άπό τά φτερά τους
καί θέρ αναν σάν τό φίδι στόν καιρό τής τουρκικής δουλείας τόν άσυνεί-
δητο ακό α τότε βουργαρισ ό, γιά νά πληρωθούν κατόπι αχάριστα, έ τό
βίαιο άφανισ ό τους.
'Ο ρωσοτουρκικός πόλε ος τελείωσε έ τή συνθήκη τού αγίου Σ τεφ ά
νου στις 19)3 Φεβρουάριου 1878, ή δέ Φιλιππούπολη έγινε ή πρωτεύουσα
στις χώρες πού άπ ελυθ ερώθη κ αν άπό τούς Τούρκους σδλη τήν κατοχή τών
Ρώσων άπό τόν Ιούνιο ώς τό Σεπτέ βρη, έ διοικητή τό Ρώσο πρίγκηπα
ουνούκωφ Κορσακιόφ. Στή Φιλιππούπολη συντάχθηκαν οί πρώτοι νό οι,
πού ένα έρος τους σχεδιάστηκε στό Σιστόβι, τήν πρώτη έίδρα τής κυβερ-
νήσεως τής ρωσικής κατοχής, καί στήν απλόχωρη γύρω της πεδιάδα έγιναν
τά πρώτα γυ νάσια καί οί γιορτές τού καινούργιου βουργάρικου στρατού,
πού συγκροτήθηκε άπό εθελοντικούς λόχους, τού πολέ ου.
Μέ τή βερολίνειο συνθήκη στις .13)25 ’Ιουλίου στά 1878, ή βόρειος
Θράκη δηλ. τό λεκανοπέδιο τού "Εβρου καί Τόντζου, πού περιλα βάνεται

1) Βλ. Μ. Άποστολίδου Ά ρ χ . Θράκηβ τ. ' 1934— 35 <σ. .δ καί εικόνα σ. 16.

Καί Πολυδ. Παπαχριστοδοΰλου Ά ρ χ . Θρ. Θησ. τό . Ι ' Αρχιτεκτονική στή
Θράκη τον ΙΘ ' αιώνα.
Θρακικά ελετή ατα

ανά εσα στή Ροδόπη, Αί ο καί Εύξ. Πόντο και .ορίζεται από νότο άπό τήν
πάνω κοιλάδα τοΰ ’Ά ρ δ α και τοΰ βιλαετιού ’Αδριανουπόλεως έγινε αυτό
νο η επαρχία έ τόνο ά Άνατολική Ρω υλία (R U M E L IE
O R IE N T A L S — O ST — R U M E L IB N ), έ τήν ά εση πολιτική και
στρατιωτική επικυριαρχία τοΰ σουλτάνου, έ ι'δια εθνοφυλακή καί χριστιανό
Ορθόδοξο διοικητή, που τόν εξέλεγε ή 'Τή). Πύλη κάθε πέντε χρόνια. Ή
Φιλιππούπολη (ορίσθηκε πρωτεύουσα τής νέας αυτόνο ης επαρχίας άπό τίς
εγάλες υνά εις, πού συνυπέγραψαν τήν ειρήνη. Ή Ά νατ. Ρω υλία κυ
βερνήθηκε άπό τούς Ρώσους καί τό ρώσο στρατηγό Στολίπιν έως ότου τε-
λειωτικά αποχώρησαν άπό τή χώρα τά ρωσικά στρατεύ ατα.
Ή διεθνής επιτροπεία, πού διαλέχτηκε άπό τίς δυνά εις νά σύνταξη
τόν οργανικό χάρτη τής αυτόνο ης επαρχίας σύ φωνα έ τή βερολίνειο
συνθήκη, αποτελείωσε τό εργο της στή Φιλιππούπολη έσα σ'έννιά ήνες
καί ό χάρτης, πού είχα 495 άρθρα καί 13 κανονισ ούς ύπογράφηκε στις
14)26 Α πριλίου 1879 ά φ ’ ού τόν ένέκρινε ή 'Τψ . Πύλη. Ξεχωριστά φρόν
τισε νά προστατευθοϋν οί εθνικές ειονοψηφίες καί γενικά νά έξασφαλιστή
ή εθνική καί θρησκευτική τους ίίσονο ία. ’Έ τσι οί εθνικές τής επαρχίας
ειονότητες είχαν τό δικαίω α νάποστέλνουν ξεχωριστούς δικούς τους βου
λευτές στή βουλή, .πού άπαρτίξουνταν άπό 56 έλη, άνάλογα έ τόν πλη
θυσ ό τους. Μπορούσαν νά παίρνουν έρος στις διοικητικές θέσεις, νά εκ
παιδεύουν τά παιδιά τους στή ητρική τους γλώσσα ,καί σέ ξεχωριστά σχο
λεία καί νά τελούν τά θρησκευτικά τους καθήκοντα στή γλώσσα τους. ’Ε πί
ση ες γλώσσες ώρίσθηκαν ή βουργαρική, ή τουρκική, ή ελληνική,1 καί ή
γαλλική καί κάθε νό ος καί κάθε διοικητική διαταγή συντάσσόνταν στις
τέσσαρες γλώσσες. Τά έθνη δλα τής επαρχίας αυτής, πού γλύτωσαν άπό
τούς Τούρκους, ήταν τώρα ευχαριστη ένα άπό τό νέο πολιτειακό καθεστώς
καί γιά τήν ελευθερία τους καί τήν ισονο ία καί γρήγορα πολύ ή χώρα άρ
χισε νά παίρνη πάνω της άπό τίς πληγές τού πολέ ου έ τή βοήθεια τού
φυσικού της πλούτου, για τί είναι ή .εύφοροότερη χώρα τής Ελληνικής Χερ
σονήσου.1

lj) Βλ. άρθρ. Π αύλ. Καρολίδου: « Ά ν . Ρω υλία καί ο Ελληνισ ός» στό περιοδ.
«Ελληνισ ός» 1902 σ. 730— 745 καί άρθρο ειδικό ανέκδοτης Ιστορίας της Φιλ)λεως
Μ. Άποσίτολίδου (Β λ. Ά ρ χ . Θρ. τό . Ι Γ ' ) .
'Η συντακτική Επιτροπή τοΰ Καταστατικού Χάρτου τής Ά να τ . Ρω υλίας συνε
δρίαζε στή Φιλιππούπολη.. "Οταν ήρθε ή σειρά, ανά εσα σταλλα θέ ατα νάποφασιστή ·,
ποια γλώσσα θά οριζότανε γιά επίση η γλώσσα τοΰ τόπου ό Ρώσος αντιπρόσωπος πρό-
τεινε νά υρισθή ή βουργαρική, σάν γλώσσα τής πλειονοψηφίας τοΰ λαοΰ τής επαρχίας,
δ Τοΰρκος πρόβαλεν ανάλογες αξιώσεις. Τό ζήτη α λύθηκε σύ φωνα έ τήν πρόταση
τοΰ αντιπρόσωπου τής Αυστροουγγαρίας, πού πρότεινε τρεις γλώσσες! Τήν τουρκική,
βουργαρική και τήν ελληνική γιά επίση ες. Καί ιλώντας γιά τούς "Ελληνες τής Ά να τ .
398 Π ολυδ. Π απαχριστοδούλου

Πρώτος γενικός διοικητής Ά ν . Ρω υλίας διωρίστηκε δ Ά λέξ. Βογο

ρίδης, γνωστός στήν Τουρκία έ τδνο. α, Άλέκο - Πασάς, Βοΰργαρος άπό
καταγωγή κιάπό τό Κότελ τοΰ Αί ου, πρώην υπάλληλος ανώτερος τής 'Τψ.
Πύλης και πρεσβευτής τοΰ Σουλτάνου στήν Ευρώπη, γυιός τοΰ Στεφ. Βο-
γορίδου, ηγε όνα τής Σά ου, έγινε δεχτός ένθουσιασ ό άπολο τόν πληθυ
σ ό τής επαρχίας, γιαπί ήταν αρεστός καί στους Βουργάρους καί τους 'Έ λ
ληνες κα,ί Τούρκους, άν καί ήταν καθαυτό Βοΰργαρος, παιδευ ένος κι άνα-
9ρε ένος ελληνικά καί υπάλληλος Τούρκος. έν ήξερε σχεδόν τή ήουργά
ρ ικη γλώσσα καί γιαυτό εταχειρίζονταν ιλώντας σέ Ρου ελιώτες τά Γαλ
λικά κ ι Ελληνικά καί κάποτε καί Τουρκικά. Ό Ρώσος στρατηγός Στολίπιν
στις 1.5)27 Μαίου 1879 τοΰ παρέδωκε επίση α τή διοίκηση τής επαρχίας
πάκό α στό δρό ο, ερχό ενος άλλαξε, τό φέσι του έ αΰρο βουργάρικο καλ-
πάκι, γιά νά φανή αρεστός στους χριστιανούς.
Ό Βογορίδης εγκαταστάθηκε στό Τουρκικό διοικητήριο κοντά στόν
Έ βρο, πού διασκευάστηκε κατάλληλα κα,ί διώρισε έξ γενικούς γρα ατείς
του δηλ. υπουργούς τών εσωτερικών, στρατιωτικών, οικονο ικών, δικαιοσύ
νης, παιδείας καί δη οσίων έργων καί τούς νο άρχες τής επαρχίας όλους
τούς Βουργάρους καί διοικούσε στήν αρχή όπως ή Ρωσία τοΰ ύπόόειχνε κέπι-
θυ οΰσε τό βουργάρικο έθνος. Στά πέντε χρόνια πάνω τόν αντικατέστησε ό
γρα ατέας του Κρέστσβιτς (Γαβριήλ - Π ασάς), βοΰργαρος κι,αυτός εξελ
ληνισ ένος, στά 1884, γιατί ό Βογορίδης, έπεσε στή δυσ ένεια τής Ρωσίας.
Μέ ήν επανάσταση τοΰ Σεπτέ βρη 6)18 στά 1885, χωρίς νά χυθή
αί α καταλύθηκε ή αυτονο ία τής Ά,νατ. Ρω υλίας καί κηρύχτηκε ή ένωση
τής επαρχίας έ τή Βουργαρία. Ό ηγε όνας Ά λ. Βάτε βεργ έ διάταγ α.
9)21 Σεπτ. αναγνώρισε τήν ένωση κι ώνό ασε τόν εαυτό του ηγε όνα τής
νοτίου Βουργα,ρίας, οπως (ονο άσθηκε ή Ά ν . Ρω υλία. Ή T i p Πύλη

Ρω υλίας είπε τά επό ενα, αυτολεξεί: «’Επι ένω, είπε, νά δοθούν τά ιδία δικαιώ ατα
στήν Ε λληνική γλώσσα, όχι όνο γιά τούς λόγους, πού ανέφερε ό συνάδελφός ου, ό
’Ά γ γ λ ο ς , δηλ. δτι ή Ά λλην. ’Εκκλησία κυριάρχησε σαύτό τόν τόπο χρόνια καί χρό
νια, άλλ’ επίσης γιατί εδώ οί 'Έλληνες κατέχουν πολύ εγαλύτερο πνευ ατικό πολι
τισ ό από τούς Τούρκους καί τούς Βουργάρους. Τά σχολειά τους εΐνα,ι πολύ περισσό
τερα άπό τά σχολεία τών δύο άλλων εθνώ ν. Π ού νά Τάποθώσου ε τούτο-; δέ θέλω νά
εξετάσω τίς αιτίες. Ά λ λ ά είναι γεγονός, δτι οί 'Έλληνες αποτελούν, δ-χι όνο ενα
στοιχείο πολιτισ ένο, άλλά καί κατάλληλο νά εταδώση τόν πολιτισ ό τους στούς άλ
λους. (Σ τό Γαλλικό κεί ενο C’est un fa it ques les grccs fortm en t un e le m e n t et
c iv ilisa tio n qu’ on ne p e u t pas ignorer. Γιαύτό τό λόγο δέν εΐναι πρέπο νάγνοηδοϋν.
’Ά ν λοιπόν αποφασίσου ε νάποκλείσου ε τήν Έ λλην. γλώσσα θά πράξου ε ιά διπλή
αδικία! Π ρώ τα απέναντι τους καί δεύτερο απέναντι ολόκληρης τής χώρας αυτής».
Κ&Τσι έ τό άρθρο 22 τοΰ ’Οργανικού Νό ου ή έλληνική αζύ έ τήν τουρκική
καί βουργαρική καθιερώθηκε «ώς πρωτεύουσα γλώσσα τού τόπου».
Θρακικά ελετή ατα 399

όνο δια αρτυρήθηκε ά κα ιά δέν έκα ε στρατιωτική κίνηση γιά νάπο-

καιταστήση τά πρά ατα κέπέτρεψε στον ηγε όνα άλιστα νά περιέλθη όλη
τήν επαρχία, όπ,ου τόν υποδέχτηκαν ένθουσια,σ ό οί Βούργαροι. Τότε ακο
λούθησε ό Σ-ερβοβουργαρικός πόλε ος, πού πήρε έρος καί ή εθνοφρουρά
τής Ά ν. Ρω υλίας έ τήν άδεια τής Τουρκίας. Ο ί εγάλες δυνά εις, έ
τούς πρεσβευτές τους στήν Πόλη, θέλησαν νάναγνωρίσουν τήν ένωση Βουρ-
γαρίας καί Ά ν . Ρω υλίας, ά ή Ρωισία άπό ίσος στον Βάτε βεργ άντίτά-
χθηκε καί στά 1886 ακολούθησε Τ ου ρκο βαυ ργαρ ική συνθήκη, πού άναγνώ-
ρισε τόν ηγε όνα γενικό διοικητή γιά ιά πενταετία. Ό οργανικός χάρτης
θ αναθεωρούνταν από ιά επιτροπή Βουργαροτουρκική. Μά πριν γίνη αύτό
ή εθνοσυνέλευση τών Βουργάρων τόν ’Ιούνιο έ'πεκύρωσε τήν ένωση κα,ί
Εφαρ όσθηκε τό Βουργαρικό σύνταγ α κιοί νό οι στή χώρα, πού έχτοτε
έγινε επαρχία τής Βουργαρίας.
Ό Βάτε βεργ γιά λόγους πολιτικούς παρητήθηκε κέφυγε άπό τή Βουρ
γαρία,1 ό δέ νέος ηγε όνας Φερδινάνδος αναγνωρίστηκε άπό τήν 'Τψ. Πύλη
ώς διοικητής τής Ρω υλίας. Στά 1908, οταν άνακηρύχτηκε ή Βουργαρία ανε
ξάρτητο, βασίλειο, ή Βόρειος Θράκη έπαυσε νά ονο άζεται Ά νατ. Ρω υλία.
Ά πό τότε άρχισε ή έντονη προσπάθεια νά έκβουργαριστή ό Ελληνισ ός τής
χώρας. ΤΙ ύπουλη ή φανερή άχη άρχισε άπό τούς Βουργάρους καί τήν
Κυβέρνησή τους κέπρεπε ή νά έκβουργαρισθοϋν οί "Ελληνες ή νά Εκπατρι-
σθούν.2 Μά ό Ελληνισ ός άντιστάθηκε κρατερώτατία ώς τά 1906 ή παρα-
δίνοντας τά ιερά κα,ί δσιά του. «Τά αλλεπάλληλα ο coς τολ ή ατα τών
Βουργάρων προς κατάληψιν διαφόρων κοινοτικών περιουσιών, λέγει ό Π .
Καραλίδης καί αί συχναί αυτών απόπειρα ι πρός επιβολήν Εναντίον τής ε
θνικής έκπαιδεύσεως αντί νά Ε βάλλωσιν τούς "Ελληνας είς άθυ ίαν καί
ατονίαν, τουναντίον ενίσχυον τό θάρρος αυτών Έ ν έσω όλιγίστων ευτυ
χώς ικρόψυχων παραδεδοι ένων είςί εΐδός τι πολιτικού σκεπτικισ ού ή ε
γάλη πλειονότης δέν άπέβαλε τήν πίστιν πρός τό έλλον τού έθνους· του
ναντίον δέ ύπελά βαινε ύπέρτατον καθήκον Εθνικόν νάντίχηται Ισχυρώς τού
εθνισ ού του». ·
Σ τά 1906 έ τό ανθελληνικό κίνη α σδλη τή Βουλγαρία γιά εκδίκη
ση πού σάρωσαν τά Βουργαρικά κο ητάτα οί δικοί ας, ή Βουργαρική κυ
βέρνηση κατήργησε σιωπηλά τίς υφιστά ενες στό κράτος κοινότητες καί
άρπαξε τίς εκκλησίες, σχολεία, καί χτή ατά της.3 "Ετσι έχτοτε ανάγκασε

1) (Τ ί πατριωτισ ός έν άντιθέτει προς τόν Κωνσταντίνον πού έπέστρεψε στην

'Ελλάδα στά 1 9 2 0 )—
2) Β λ. Παύλου Κ αρολίδου: Ε λληνισ ός 1903, σ. 54.
3) Βλ. Β. Παπαδοιπούλου: Ά ρ χ . Θράκης τ. Θ' Τά δίκαια τοΰ έν Βορ. Θράκη
Ελληνισ ού, πού προάσπισε στό διεθνές συνέδριο τά δίκαια αύτά.
400 Π ο λ υ δ . Π,απαχριστοδούλου

τούς "Ελληνες υπηκόους ψάθράο 'εκπατρισ ό άπό τό πάτριο ώς γενέθλιο έδα

φος πού άπό δυό χιλιάδες χρόνια καί πλειότερα κατοικούσαν, ώστε 5 όλος ό
Ελληνισ ός έκ ηδενίστηκε.
"Ετσι άπό τό κο άτια,σ α τής Θράκης τό πιο εγάλο έρος -της τό
πλούσιοί) τερο έγινε λεία τών Βουργάρων, πού βρήκαν ευκαιρία καί νά εξον
τώσουν τόν Ελληνισ ό καί στις επαρχίες καί στις πόλεις καί ή Φιλιππού-
πολη.,, πού ήταν δυό χιλιάδες πάνα) - κάτω χρόνια Ελληνική έκβουργαρί
στηκε καί αζί αύτήν κή Ά γχίαλος καί ή Στενί αχος καί ή Σωζούπολη
καί ή Μεσέ βρια κιό Π ύργος καί τό Καβακλή καί ή Βάρνα ή ελληνικώτατη
στή Μαύρη θάλασσα.
Ή Μικρασιατική πάλι καταστροφή έφιερε στά 1922 τή συνθήκη τής
Λωζάνης καί τή ετανάστευση τού άνθηρώτατου Ελληνισ ού τής Ά νατ.
Θράκης, πού αποτελεί κια,ύτό θλιβερό)τατο κεφάλαιο τού εξοντω ,ού τού Ε λ
ληνισ ού καί σκόρπισε ένα ανθηρό Ελληνισ ό στούς τρεις άνε ους.
"Ετσι τό κο άτιασ α τής Θράκης είναι από τά δρα ατικώτερα κεφά
λαια τού Θρακικού Ελληνισ ού καί τής Θρακικής 'Ιστορίας.

Ο Π Α Ν Σ Λ Α Β ΙΣ Μ Ο Σ ΚΑ Ι ΤΑ ΠΛΗΓΜΑΤΑ
ΚΑΤΑ Τ Ο Τ ΕΛ ΛΗΝΙΣΜ ΟΎ 1

"Οσες φορές οί Ρώσσοι είχαν 'δύνα η, δηλ. όσες φορές βρέθηκαν έ

τούς νικητές είς τήν Ευρώπη, πάντοτε έπέδειξαν τήν φυλετική τους εχθρό
τητα κατά τού Ελληνισ ού. Τό όνειρο τού Πανσλαβισ ού είναι, πάντοτε ν ’
άντικαταστήση τόν Ελληνισ ό ώς δύνα η Μεσογειακή κα,ί, εξαφανίζοντας
τή φυλή ας καί τή εγαλουργό της διάβαση, νά καταλάβη τή θέση ας
στή Μεσόγειο.
Ό Πανσλαβισ ός, όπως καί δ Παγγερ ανισ ός καί IIανι αλισ ός ή
ή Αυτοκρατορία τής Ρώ ης είναι ιά ακατανίκητη απειλή γιά άς, γιατί
στεκό αστε ε πόδιο ανυπέρβλητο στούς εγάλους αυτούς λαούς γιά τήν επι
δίωξη τών εγαλο ανών τους έπεκτάσεων καί επικρατήσεων. ’Εκ τούτου
τά εγάλα δεινά ας από τούς εγάλους αυτούς εχθρούς τής φυλής ας.
Ό Πανσλαβισ ός διέγραψε τά σχέδιά του άπό τού Μεγάλου Πέτρου
καί τά καθάρισε ώς εξής: 'Η ’Ανατολική Ευρώπη νά γίνη α έσως υποχεί
ριος τής Ρωσίας, ή δέ υτική ε έσως γιά τήν εκπλήρωση τών φιλοδοξών
σχεδίων της. ’Ακριβώς όπως σή ερα, ότε ή έν ’Ανατολική Ευρώπη είναι
στά χέρια της ή δέ υτική έ εσα ύφίσταται τήν απειλή της.
Ή Ελληνική φυλή υπήρχε, ζούσε καί εγαλουργούσε σ’ όλη τήν Τουρ
κοκρατία ώς τόν Αί ο. Ά π ό τό 1872 όνο, άρχίζει νά καταρρέη έ τίς
ραδιουργίες τού Πανσλαβισ ού. "Εως τότε οί "Ελληνες καί οί Βούλγαροι
Θρακικά ελετή ατα 401

ώς Ρού - ιλέτ ήτοι Ελληνικόν γένος, υπό τήν αιγίδα τοΰ Οικου ενικού Π α
τριαρχείου, το όποιον έπροστάτευε τήν ύπαρξη τής βουργαρικής φυλής, πα
ρέχοντας ιερείς Βουλγάρους, ητροπολίτας Βουλγάρους και εταφράσεις
ιών εκκλησιαστικών ύ νων καί ακολουθιών είς τήν γλώσσαν των. Μέ τίς
ραδιουργίες τών Ρώσσων Πανσλαβιστών εξεγείρεται καί αφυπνίζεται ή
φυλετική τών Βουλγάρων διάθεσις καί γίνονται όργανα προς εξυπηρέτησιν
τών ΙΙανσλα,βικών σκοπών. Είναι γνωστή ή Τριανδρία τής βουλγαροσλα-
βίκής συ ορίας τών Κκέρωφ - Ναϊδενί
Είς τά 1878 οί Ρώσσοι, έξ αφορ ής τών σφαγών τοΰ Βατάκ Ροδόπης
έξεγείρονται, ενώ δέν έξηγέρθησαν έ τάς σφαγάς τής Χίου, καί είσβαλόν-
τες είς τήν Τουρκίαν διά τοΰ Αί ου φθάνουν έχρι τοΰ 'Αγίου Στεφάνου,
ΰπου υπαγορεύουν τήν ο ώνυ ον συνθήκην, έ τήν όποιαν κατακρεουργεί-
ται ό Ελληνισ ός τής Μακεδονίας καί τής Θράκης καί δη ιουργεΐται ή ε
γάλη Βουλγαρία, έ τήν ύποδοΰλιοση τοΰ Ελληνισ ού. Τό Βουλγαρικόν
’Έθνος ουδέποτε έζήτησε τήν Ελευθερία του, οΰτε αγωνίστηκε γ ι’ αυτήν,
ούτε κα,ί έθυσίασε τίποτε. Αυτό τό βεβαιώνει ή ιστορία καί τό ο ολογούν
καί Ρώσσοι στρατηγοί, όπως 6 ουρνουβώ. ΊΤ δη ιουργία τής Με
γάλης Βουλγαρίας εξυπηρετούσε τους Ρ (άσσους στήν ’Ανατολή καί υποβοη
θούσε τά σχέδιά της γιά τήν εξουθένωση τοΰ Ελληνισ ού καί τοΰ Π ατριαρ
χείου, οπως πάντοτε καί τώρα.
"Οπως πάντοτε ισχυρά ή Ρωσία έκα, νε τό παν γιά νά ας πλήξη,
ούτω καί σή ερα άς απειλεί καί άς υποσκάπτει έ τά όργανά της, τούς
λεγο ένους Νοτιοσλάβους ή Βουλγάρους. Τό σχέδιό της είναι νά διασπάση
τόν Ελληνισ ό καί νά πλήξη τήν οικονο ική καί πνευ ατική επικράτησή
του. Τό λυπηρόν είναι,, οτι πάντοτε είχε ιά ερίδα τοΰ ’Έθνους ας αξύ
της έκ πλάνης παρασυρο ένης άπό τίς δήθεν φροντίδες της γιά άς, άλλοτε
τούς Ριοσοφίλους, τοόρα τούς Κο ουνιστάς.
Ή Ρωσία, ά ιλλάται πρός τήν άρχαία Ρώ η, τής οποίας έχει καί τό
πολιτικό καί στρατιωτικό διοργανισ ό καί τήν έφεκτική καί πανούργο πολι
τική γιά τήν επέκταση τής κυριαρχίας της γύρω στούς γειτονικούς λαούς.
Τούς "Ελληνες πάντοτε υπόδουλους, εταχειρίστηκε διά νά πλήξη τούς Τούρ
κους. 'Τπέθαλπεν επαναστάσεις τών όποιων έκαρποΰτο τά ωφελή ατα ενώ
οί Τούρκοι καί οί "Ελληνες άλληλοσπαράζοντα,ν καί έχυναν ποτα ούς αι ά
των. Τούς Σλάβους τής Βαλκανικής πάλιν εταχειρίζονταν διά νά αταιώ
σουν τήν πιθανή κυριαρχία τών Ελλήνων στήν ’Ανατολή, εταιχειριζό ενη
ανάλογα έσα γιά τήν επιδίωξη τών ίδιοτελών της σκοπών.
"Ετσι πέτυχε στή Βόρειο Θράκη τήν διάσπαση τής Ελληνικής Οικονο
ικής επικρατήσεοος καί δη ιούργησε τό σάλο καί τήν ταραχή ανά εσα στούς
δυό λαούς τόν Ελληνικό καί τό Βουλγαρικό, πού κατέστρεψε τον Ελληνισ ό

26
402 Π ολυδ. Παιταχριστοδούλου

τής χώρας αυτής το 1906, έναν Ελληνισ ό αιώνων ακ αίο ν, πνευ ατικώς
καί οίκονο ικώς υπέρτερο τών συνοίκων φυλοον, καί άκ άζοντα είς τάς πό
λεις κυρίως, έχοντα 86 κοινότητες εγάλες έ 200 χιλιάδας κατοίκους, έ 5
Μητροπόλεις, 167 Γυ νάσια καί σχολεία, έ ισάριθ ους καθηγητάς καί διδα
σκάλους έ 11 οναστήρια καί 200 ιερείς καί 8 χιλ. αθητάς.1
Ή Έλληνικοοτατη Φιλιππούπολη, ή Στενί αχος, ή Ά γχίαλος και ή
Σωζούπολις ( ’Απολλωνία), ή Μεση βρία καί απειρία άλλων πόλεουν καί
κω οπόλεων ετεβλήθησαν σέ βουλγαρικές έ τή βία καί τά πραξικοπή
ατα τοΰ βουλγαρικού κράτους, πού παρέ εινεν, toσάν νά ή συνέβη τίποτα,
ατι ώρητα. (Βλ. Ά ρ χ. Θράκης, τό . 13ος).
Ή Ρωσία, έ τόν Κρι αϊκό πόλε ο επιτυγχάνοντας τήν εξασθένηση
καί απο όνωση τοΰ Ελληνισ ού, άνοιξε ευρύ στάδιο ένεργείας γιά τόν Π α ν
σλαβισ ό. Ό Κρι αϊκός πόλε ος έ διοκε στή Ρωσία θάρρος καί δύνα η νά
εκδήλωσή πλέον τήν επίθεσή της κατά τού Ελληνικού "Εθνους, ενώ πάν
τοτε ώς τότε εργάζονταν ύπουλα. Ή Άνατολική ’Εκκλησία, πλήττεται φα
νερά καί συκοφαντεΐται καί απειλείται. Τής έπιθέσεως αυτής ακολουθεί τί)
Βουλγαρικό Σχίσ α ένεκα τής πολιτικής α,ύτής ασχή ιας τών Πανσλα
βιστών.
Ή ’Εκκλησία είναι ή συνεκτική δύνα η τού Ελληνισ ού, ή κεφαλή
καί ό νους πού τόν κυβερνούσε, έ'πρεπε γιά νά άτονίση ή αντίστασή του νά
κτυπηθή ή ’Εκκλησία. Ό Πανσλαβισ ός κρυ ένος καί διευθυνό ενος από
δύνα η εγάλη, επιδιώκει ή Ρωσική ’Ορθοδοξία ν ’ άντικαταστήση τήν Ε λ
ληνική ’Ορθοδοξία, ή Σλαβική γλώσσα τήν Ελληνική καί τό Ελληνικό
Κέντρο τής Ελληνικής ’Ορθοδοξίας νά ετατεθή άπό τήν Κωνσταντινού
πολη στή Μόσχα ή τήν Πετρούπολη καί απαιτεί άπό τήν ’Εθνοσυνέλευση στά
Πατριαρχεία — 404 χρόνια, ετά τήν πτώση τού Βυζαντινού — νά είσαχθή
ή Σλαβική γλώσσα στά επίση α έγγραφα τού Πατριαρχείου Κωνσταντινου
πόλεως! Ή απόρριψη παρο οίων προτάσεων έόη ιούργηαε τόν φυλετικόν
αγώνα τού Πανσλαβισ ού καί Ελληνισ ού.
Στήν Κρητική επανάσταση ,τό 1866 κινεί «γήν καί ουρανόν» εναντίον
τού Ελληνισ ού ό Πανσλαβισ ός. ’Επιχειρεί νά πείση τόν Σουλτάνον έ
ραδιουργίες νά φρουρή κατά τής ’Εκκλησίας καί τής ’Ορθοδοξίας. Καί επι
ζητεί νά κατάργηση τό Ελληνικό Πατριαρχείο καί νά άντικαταστήση έ
Βουλγαρικό! ’Ενώ ή Ρωσία υπόσκαπτε τή θέση ας, δη οσιεύοντας έρη
τής διαθήκης τής Αικατερίνης, τάχα απόρρητα, διέδιδε δτι ή Κωνσταντινού-
πολις όνο έ τούς Ρώσσους έ ελλε νά άποδαθή στούς'Έλληνες. Α φισβη
τούσε έ θανάσι α χτυπή ατα τήν κυριότητα τού Ελληνισ ού στή Μακε-

1) Βλ. Έκκλησ. ’Αλήθεια Π ατριαρχείου έτ. 1906. .Τπό ν. προς τήν 'Τψ. Π ύ λη ,
Θρακικά ελετή ατα 403

δον ία κα,ί Θράκη, γεναιάφρονα άς υπόσχονταν τήν Βυζαντινή αυτοκρα

τορία, κοροϊδεύοντας τόν αφελή καί καλόπιστο καί τί ιο στις πολιτικές του
συναλλαγές Ελληνικό λαό.
Ό Πανσλαβισ ός, δπως καί τώρα, τρο οκρατώντας τήν Ευρώπη δλη,
ζητούσε νά προώθηση δσο πορούσε τά σχέδιά του. Γ ια τί καί στο Γαλλογεο-
ανικό πόλε ο έλυσε τό ζήτη α τού Εύξείνου Πόντου πρός τό συ φέρο της
καί ή ύση περίτρο η, άφινε στή Ρωσία νά άποθρασύνεται καί ν ’ άπορρίπτη
τό προσωπείο της — πού ώς τότε έκρυβε τίς επιβουλές της — κατά τής· ορ
θοδόξου Εκκλησίας. Κύριος τής τύχης τής Ανατολής — δπως καί τώρα —
φοβού ενος κανένα κατέ'διειξε, δτι ή έχοντας άνάγκη νά φσβήται καί νά
άποκρΰπτη τούς σκοπούς του, προκαλούσε τόν Ελληνισ ό — δπως καί τώρα
— σέ δια άχη, πολιτική καί θρησκευτική.
Συνοπτικά δ Ελληνισ ός δοκί ασε τίς εξής βαρύτατες συνέπειες τής
Πανσλαβιστικής πολιτικής.
1) Έδη ιουργήθηκε βουλγαρικόν ζήτη α.
2) 'Ιδρύθηκε ή Ε ξα ρ χία καί τό Σχίσ α.
3) Έξαδυνάτησε δ 'Ελληνισ ός τής Βορ. Θράκης, έως δτου εξοντώ
θηκε στά 1906 άπό τό Βουλγαρικό πραξικόπη α.
4) Ταπεινώθηκε τό Πατριαρχείο ηθικώς καί ύλικώς.
5) Ό 'Ελληνισ ός έ τήν καλή του πίστη υπηρέτησε τόν Πανσλαβισ ό
καί δ ίδιος συνετέλεσε στήν πανωλεθρία του.
6) Αυτή ή υποχώρηση τού Ελληνισ ού άπό τόν Αί ο, ή εξασθένηση
τής Εκκλησίας, ή εξαφάνιση τής ηθικής επιρροής, τού 'Ελληνισ ού στή
Βαλκανική, κατέστησαν τήν ’Ανατολή εύάλωτη στή Ρωσία. Ό Πανσλα,βι-'
σ ός, γνήσιο δη ιούργη α τής Ρωσίας, επιδιώκει έκτοτε τήν εκσλάβιση δλων
τών λαών τής ’Ανατολής καί επο ένως κοσ οκραπορία.
Tex πράγ ατα επαναλα βάνονται καί τώρα. Ό Πανσλαβισ ός καί τό
Στρατηγείο του έσα στις βόρειες γειτονικές χώρες εξαπέλυσε καί πάλι τήν
καταστρεπτική του θύελλα κατά τού "Εθνους ας. Μέ τόν ίδελογικό δήθεν
άγώνα του συσσωρέυσε καταστροφές άφάνταστες στή χώρα ας. Ή Βόρειος
Ε λλάς — Θράκη, Μακεδονία, "Ηπειρος — ατω ένη σπαράσσει καί ξεθε
ελιώνεται. Ή Ρωσία χάραξε καί διέγραψε τή οίρα ας πού είναι:
1) 'Η πτώση τού Ελληνισ ού.
2) Ή κυριαρχία τών Νοτιοσλάβων στις ελληνικές χώρες.
3) Ή εξόντωση τού Ελληνισ ού καί αύτούς τούς δορυφόρους ή επι
κράτηση τής Ρωσίας στή Θεσσαλονίκη καί στή Μεσόγειο. "Ετσι αποκτά δ
Πανσλαβισ ός ένα πνεύ ονα γιά νά άπειλή τήν ανθρωπότητα άπδ τήν
κυριαρχία της.
 ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ

‘Ελληνικό Θρακικό Κοινοτικό έγγραφο.

Νοφυΰσι Τουρκικό.
Νοφοϋσι Τουρκικό,
 ΤΤΟΛΥ . τ τ α τ τ α χ ρ ι ς τ ο δ ο υ λ ο υ

ΤΟ ΘΡΑΚΙΚΟ ΠΑΙΔΙΚΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ

Ό προφορικός καλλιτέχνης τοΰ λόγου, τριγυρισ ένος άπό διψασ ένους

άκροατάς, παίρνοντας ένα υθογράφη α λαϊκό έ υπόθεση παρ ένη άπό τή
φύση ,τά ζώα, τούς ανθρώπους, τά υπεράνθρωπα και. χι αιρικά ανθρώπινα
καί υπερφυσικά έργα, δη ιουργεί ιαν αφήγηση ενώπιον τοΰ λαοΰ, πού κα
ταπλήσσει, ικανοποιεί καί προκαλεΐ. τό θαυ ασ ό. Τ Ι διήγηση καί αφήγηση
αυτή είναι το παρα ύθι.
Τό παρα ύθι είναι ή καλλιτεχνική ιστόρηση τής τύχης τής βασιλοπού
λας, τής δυστυχίας τού βασιλόπουλου ή τών παθη άτων τοΰ ανυπάκουου πρό
βατου πού τόφαγε ό λύκος. Αυτή ή τερπνή, ή επαγωγός καί ενδιαφέρουσα
διήγηση, πού απλώνεται ή συντο εύει κατά τό κέφι. τοΰ αφηγητή καί τή
διάθεση τών ακροατών, είναι άπό τά πρώτα πνευ ατικά προϊόντα τοΰ λαού
τοΰ πεζού λόγου, δπως καί τό τραγούδι είναι τό πρώτο πνευ ατικό ποιητικό
δη ιούργη ά του, τό άγραφο τοΰ άγνωστου ποιητή τραγούδι,, πού φέρεται
άπό στό ατος σέ στό α, άπό τόπου σέ τόπο, καί άπηχει τά συναισθή ατα
τοΰ λαοΰ.
Στις εγάλες νύχτες τοΰ χει ώνα, πού τά σπίτια αρχίζουν τά νυχτέρια
καί δουλεύουν οι γυναίκες ώς τά εσάνυχτα καί τά παιδιά γυρεύουν ιστο
ρίες, ώς δτου αποκοι ηθούν στά γόνατα τών γιαγιάδων, οί γιαγιάδες τούς
αφηγούνται ιστορίες πιθανές καί προ παντός απίθανες, άλλ’ ελκυστικές. Αυ
τές οί αφηγήσεις έ ιά χάρη καλλιτεχνική ειπω ένες, έ λόγο εκφραστι
κό καί λαγαρό, έ αεστρία φτιαγ ένο λόγο, πού ζωγραφίζει τά πράγ ατα
καί ανυψώνει τήν παράστασή τους, στά άτια τής ψυχής τοΰ ακροατή: Εί
ναι τά παρα ύθια τοΰ λαοΰ, πού τόσο τ’ αγαπά. Τά αισθάνεται καί τά θεω
ρεί τροφή φαντασίας, πού ικανοποιεί τήν παιδική ψυχή καί. τοΰ δίνει, τό έ
τρο τής ίκανότητος τής περιγραφής έ τόν προφορικό λόγο, πού στή ζωή
ας είναι τό χρησι ότατο όργανο τής συννενοήσεως, τής πειθοΰς, τής κα-
τακτήσεως καί τών επιτυχιών ας.
Ό λόγος είναι τό παν. "Οποιος στήν πιάτσα, στήν αγορά, στό καφε
νείο, έχει τό χάρισ α τοΰ λόγου καί. ξέρει νά άφηγήται διαρκώς τής η έρας
τίς παρατηρήσεις, τά δρά ατα τά τελού ενα γύρω του, ξέρει, νά τά περικο-
σ ή, νά τά πλουτίζη έ τήν φαντασία του, ξέρει νά πλέκη τήν φράση του
καί νά γίνεται παραστατικός, αυτός καί όνος κατακτά τή λαϊκή άζα, ώστε
νά τόν άκούη καί νά κάθεται σπίτι του, αυτός είναι δ άνεκδοτολόγος. Αυτός
408 Π ολυδ. Παπ·αχοι.ο'τοδούλο·υ

είναι ό καταχτητής πού γίνεται ό κυρίαρχος του λαού έ το λόγο. "Οποιος

διηγείται ένα ανέκδοτο ώραΐα, ένα εκτετα ένο γεγονός σέ ορφή απίθανη
ή ύπερανθρώπινη και υπέρ τά πράγ ατα πού βλέπου ε και συναναστρεφό
αστε, αυτός είναι ό καταχτητής τών καρδιών ιας τάξεως ανθρώπων, ό
ανεκδοτολόγος, πού στάζει έλι καί χάρη αφηγη ατική άπό τό στό α του,
πού παρασύρει τόν ακροατή στά πιο απίθανα, ό υθολόγος, τέλος είναι ό
π α ρ α υ θ ά ς.
Ό π α ρ α υ θ ά ς παίρνοντας τήν πιο απίθανη υπόθεση τήν κάνει
τό κέντρο τού ύθου του, τήν περιπλέκει, τής δίνει αρχή, έση, τέλος — τό
πιο απίθανο συνήθως καί τό πιο ευχάριστο, τής δη ιουργεί επεισόδια απί
θανα, τής χαρίζει έ συ φυρ ούς περιπλοκές άπό ξένα άλλα αφηγή ατα,
γεννά κάθε λίγο και πλειότερο τό ένδιαφέρο καί τό κεντρίζει καί προχωρεί
πρός τήν πιο απίθανη λύση κι άκό α περισσότερο: Εξάπτει τήν φαντασία
ας καί επιδιώκει νέες περιπλοκές καί προσπαθεί νά είναι καλός προ παντός
αφηγητής καί ά ε πτος ψρασεολόγος.
Οι λέξεις του οι παραστατικές και πρόσχαρες οί φράσεις του οί εναρ
γείς καί καθάριες περιπλέκονται και συ πλέκονται ώραΐα κι 6 λόγος του τέρ
πει καί καθηδύνει. Γίνεται ουσικός και ποιητικός τόσο, ώστε κρέ ουνται ό
λοι όσοι. τόν άκούν άπό τό στό α του. Είναι ό άγος τού λόγου πού δέν πο
ρεί νά τελείωση τήν αφήγησή του καί δέν τό θέλει καί τό ακροατήριο κι’ απο
ακρύνεται ολοένα άπό τό τέλος. Κάποτε κάνει νά πλησιάση πρός τό τέρ α, λές
καί τελειώνει, λές τερ ατίζει, δ ως νέα επεισόδια άπο ακρύνουν πάλι καί πε
ριπλέκουν τά πράγ ατα. Θάλεγες ότι τό ακροατήριο τόν έχει βαρεθή.
Καί δ ως όχι. Το αντίθετο, τό ακροατήριο τόν παρακολουθεί τόν ■ισι
ωθεί, τόν συ παθεί ό λόγος του έ τά επεισόδια, τερπνά περιπεπλεγ ένα, γί
νεται ζωηρός, ευχάριστος, καταχτητής. "Ολοι κρέ ονται άπό τά χείλη του.
Κανείς δέν θέλει νά τελείωση ή αφήγηση. Αυτή ή αφήγηση είναι τό θαυ α
στό παρα ύθι. "Αρχισε έ τό σούροπο, πέρασαν τά εσάνυχτα καί τούτο ε
ξακολουθεί. 'Ο καλλιτέχνης τής φανταστικής δη ιουργίας πού χειρίζεται τήν
πλοκή έντεχνα καί εξίσου εταχειρίζεται τήν απλή, ήρε η καί εκφραστική γλώσ
σα ώς οργανο ουσικό καί παραστατικό, είναι ό καλλιτέχνης παρα υθάς πού
ξέρει νά αγεύη καί τούς εγάλους καί τούς ικρούς. Τό παρα ύθι είναι
λοιπόν άπό τά πρώτα δη ιουργή ατα τού πεζού λόγου τοΰ λαού καί 6 καρ
πός τής καλλιτεχνικής του έπιτηδειότητος.
ΰ 'Ο λαός πολύ συχνά συγχίζει τό παρα ύθι ’ άλλες λαϊκές διηγήσεις,
τίς παραδόσεις καί τούς ύθους. Μεταχειρίζεται τή λέξη γενικά καί ’ αυ
τήν ονο άζει κάθε διήγηση είτε είναι παράδοση, είτε ύθος ευτράπελος, εί
τε διήγηση οποιουδήπατε ανεκδότου. Τό παρα ύθι αυτό, πού οί Γάλλοι τ ’ ο
νο άζουν C O N T E M ERVEILLETJX καί οί Γερ ανοί M ARCHEN, ξεχω
ρίζει άπό. τήν παράδοση, γιατ ή παράδοση είναι έν υθική διήγηση, ά
Τ ό θ ρ α κ ικ ό π α ιδ ικ ό π α ρ α ύ θ ι 409

άναφέρεται σ’ ώρισ ένα πρόσωπα άτοπους ή φυσικά πράγ ατα και φαι
νό ενα και. πιστεύεται σάν πραγ ατική κι αληθινή. Ένω τό παρα ύθι οΰτε
τόπο, ούτε χρόνο, ούτε πρόσωπα γνωρίζει. Κινείται ελεύθερο στόν ωκεανό
τής άποριστίας, αυτοί πού τά διηγούνται δέν τρέφουν κα ιά πίστη στά λε
γά ενα τους. «Καί ήτε γιο ή ουν έκεΐ, ήτε καί σεις νά τό πιστέψετε, αυτό
πού σάς αφηγήθηκα». Έκτος ό ως απ’ αυτό οί, παραδόσεις διαφέρουν άπό
τά παρα ύθια και σέ τούτο: ότι δέν έχουν λογοτεχνικό τύπο, ενώ τό παρα
ύθι έχει.
Στά π α ρ α ύ θ ι α έχουν καλοδιάθετες οί λογοτεχνικές τάσεις κι. όταν
έ τήν παράδοση κρατιούνται, κι όταν τ ’ αφηγού εθα ε είς, άνάλογα έ τού
καθενός τήν ιδιοφυία καί δεξιότητα. Γ0 ύ θ ο ς έχει σκοπό νά διδάξη. 'Η
παροι ία είναι άποκρυσταλλο ένη φιλοσοφία άπό τήν πείρα τής ζωής καί τά
ίδια ας παθή ατα. Τό παρα ύθι δέν επιδιώκει τέτοιους σκοπούς. «Κι άν
ξεπηδά κάπου αυθόρ ητα τό ηθικό δίδαγ α, τούτο δέν είναι οτι αυτός εί
ναι ό σκοπός τού παρα υθιού, άλλά γιατί ή ηθική εΐναι ή συνείδηση τού λα
ού, πού τό έπλασε καί, τό ηθικό τού λαού συναίσθη α δέν θά έπέτρεπε έκβαση
τού παρα υθιού ή ηθική. Τό κακό πρέπει παντού νά τι ωριέται καί τό αγα
θό ν’ α είβεται, λέγει ό Στίλπων Κυριακίδης.
Τέτοια είναι, τά παρα ύθια έ τόν φανταστικό κι ονειρε ένο κόσ ο τους.
Ώ ς τέτοια αποτελούν τή χαρά κι απόλαυση τού λαού καί άλιστα πνευ ατι
κή τροφή τού ικρόκοσ ου, τού κόσ ου τών παιδιών, κι άπό είδος λογοτε
χνικό τών εγάλα>ν κατάντησε είδος παιδικό, πού οί παρα υθάδες τό προσ
φέρουν στόν αφελή καί θορυβώδη κόσ ο τών παιδιών, καί τό συνταιριάζουν
άλιστα στή διάθεσή του. Γ ι’ αυτό είναι καί. στή φράση πιο παιδικό, άλλ’
ίσως καί πιο χαριτω ένο.
Σ ’ αυτή τήν προσαρ ογή τών παρα υθιών στόν παιδικό κόσ ο πιθανώς
οφείλεται καί, ή άποπαΐδωση τών ήρσκον, δηλ. ή άλλαγή τους σέ παιδιά, ό
πως 6 Κοντορεβιθούλης, ή άφνη, πού παρουσιάζονται συχνά συχνότατα ώς
τά κτίρια πρόσιοπα τών παρα υθιών. Οί παρα υθάδες, γνωρίζοντας πώς τά
ικρά παρα ύθια δέν είναι αρεστά, γ ι’ αυτό τά ακραίνουν. Καί κείνος ό
παρα υθάς εχει φή η αγαθή, πού πορεί νά άφηγηθή τό εγαλύΐτερο πα
ρα ύθι καί βαστά ιά βδο άδα. Τό παρα ύθι άλλο νά τό διαβάζης κι άλλο
νά τ’ άκοΰς. Ή γραπτή αφήγηση τού παρα υθιού χρειάζεται ζωντανή αφή
γηση καί παραστατικότητα, πού αναπληρώνουν τήν έλλειψη τών χειρονο ι
ών, τή ι ική δηλαδή. Αυτή ή ι ική έ κάθε τρόπο προσπαθεί νά συγκρά
τηση α είωτη τήν προσοχή καί τό ένδιαφέρο τού παιδικού ακροατηρίου. Τίς
χειρονο ίες τίς εταχειρίζονται οί παρα υθάδες, οπως τή ι ική αυτή τή
εταχειρίζονται στις παλλάντες, τά βολίσ ατα οί χορευτάδες, στό ι ικό
χορό, άκό α καί οί ψαλτάδες στήν εκκλησία.
'Ο παρα υθάς λέγοντας τό παρα ύθι προσπαθεί νά εταδώση στούς
410 Π ολύ δ. Π απαχηιστοδοΰλου

άκροατάς του τή ζωή αυτή. Ή διήγησή του εΐναι όλότελα διάφορη άπό τή
γραπτή διατύπωση, τή διαφορά δέ τήν ξεχωρίζει κανείς, κι δταν διαβάζη
παρα ύθι, γρα ένο. Ό παρα υθάς ακολουθεί κι επιδιώκει τήν πράξη, δέν
χρονοτριβεί σέ περιγραφές, δέν χάνεται σέ λεπτο έρειες. "Ενα - δυο επίθετα
καί ερικές χαρακτηριστικές φράσεις του, είναι αρκετές γιά νά ζωγραφίση
τά πρόσωπα καί τούς τόπους καί τά πράγ ατα. Ή γλωσσική ορφή τής
φράσεως είναι, παρατακτική, δηλ. ή πρώτη ορφή τού λόγου. Ό άφηγού-
ενος παρα υθάς παρατάσσει τά γεγονότα έ φρασούλες εναργείς, ζιοηρές,
εκφραστικές, δπως ό Ηρόδοτος.
έν περιπλέκει το λόγο του σέ ορφή περιοδική, ούτε έξαρτά τις φρά
σεις του τή ιά άπό τήν άλλη, δπως δ Θουκυδίδης. "Ετσι. ή αφήγηση παίρ
νει τήν κινη ατογραφική εικόνα τών γεγονότων στή σειρά βαλ ένων. Γιά
τούς δασκάλους τό παρα ύθι εΐναι. τό εγάλο έσο νά ασκούν τά παιδιά στήν
αφήγηση ιας συνεχούς διηγήσεως, νά καλλιεργούν τό γλωσσικό αίσθη α
τών ικρών πού χωλαίνουν στήν ο ιλία, άλλά έσο πού νά τρέφουν τή φαν
τασία τους, πού πρέπει ν’ άσκήται στήν δη ιουργική της ιδιότητα. Τό πα
ρα ύθι άσκεΐ δλες τίς ψυχικές ικανότητες τού παιδιού. Τή νή η, τή φαντα
σία, τήν παρατηρητικότητα, τήν περιγραφικότητα καί τή γλωσσική Ικανό
τητα νά ή πορεΐ νά εκφράζεται έπαρκώς καλά καί νά γίνεται ευχάριστος
στήν ο ιλία.
’Ανά εσα στον 'Ελληνικό λαό κείνοι πού αφηγούνται καλύτερα παρα
ύθια είναι, οι Θράκες. Αύτό εΐναι εξακριβω ένο καί θέλω νά τονίσω τό
πράγ α γιά νά ύπερηφανευθή. Οί Θράκες αυτή τή χάρη τήν έχουν έ φυ
τη. "Οπως άπό τούς Ρώσους — λαό παρα υθάδων — βγήκαν ένας Γκόρκυ
κι ένας Γκόγκολ έσ’ άπ’ τό λαό, κι άναδείχτηκαν παγκόσ ιοι διηγη ατο-
γράφοι, έτσι έσ’ άπό τό Θρακικό λαό ξεπετάχτηκεν δ Γ. Βιζυηνός. 'Ο Γ. Βι-
ζυηνός ικρός ακούσε άπό τόν παππού του ακρόσυ,ρτα παρα ύθια, έγινε πα
ρα υθάς. Τά παρα ύθια τού έθρεψαν τή φαντασία, τού δη ιούργησαν γλωσ
σική ικανότητα ν ’ άφηγήται εύκολα καί τού χάρισαν τή λογοτεχνική καί καλ
λιτεχνική ικανότητα νά γίνη ένας λογοτέχνης άξιύλογος κατ’ ευθείαν άπό
τό λαό. ’Έτσι κι ό Γίολ. Παπαχριστοδούλου. Τό Θρακικό παρα ύθι καταγρα
ένο άπό τό λαογράφο αυτό, άπό τό στό α τής γιαγιάς ή τού γέρου παρα
υθά, βγαίνει ενα λογοτέχνη α.
Λίγη παρέ βαση τού λογοτέχνη αρκεί νά τό άνυψώση σέ λογοτεχνικό
κεί ενο, στολισ ένο έ δλα τά χαρίσ ατα τού λογοτεχνή ατος, ώστε νά γεν
νά τήν λογοτεχνική καί καλλιτεχνική τέρψη.

Π Ο Α . Π Α Π Α Χ Ρ ΙΣ Τ Ο ΟΤ ΑΟ Τ
Τό θρακικό παιδικό π αρα ύθι 411

Α '. Ο Κ Ο Ν Τ Ο Ρ Ε Β ΙΘ Ο Ύ Λ Η Σ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΤΟΡΘ Μ ΑΤΑ ΤΟΎ

’Αρχή τοΰ παρα υθιού, καλησπέρα σας.
Μιά φορά κι. έναν καιρό ήταν ένας ξυλοκόπος, πού ζουσε έ τή γυναί
κα του πολύ φτωχικά. Καί δέν τούς έφτανε ή φτώχεια τους, όνο είχαν καί
εφτά παιδιά. Τ ά παιδιά ήταν δλα άρσενικά καί τό πιο εγάλο δέν είχε κλεί
σει τά δέκα του χρόνια. Μέρα νύχτα πολε ούσαν, νά τού θρέψουν έ κόπο καί
όλις κέρδιζαν τό αύρο τους ψω άκι.
Τό πιο ικρό άπό τά παιδάκια ήταν αχα νό καί ήσυχο. Οί γονιοί τους
βλέποντας το, τό λυπούνταν και τ’ (ονό αζαν κουτό, ά κείνο είχε πλιότερη
γνώση άπ’ δλα αζί τάδερφάκια του. "Ολοι στό σπίτι τό φώναζαν: Κ ο ν τ ο
ρ ε β ι θ ο ύ λ η , γιατί ήταν ιά στάλα κι δ,τι γινότανε έσα στό σπίτι, δλα
τάφταιγε αυτό, κι δ,τι έκανε, σωστό δέν ήταν.
Νά ην τά πολυλογού ε τούς ήρθε ιά κακή χρονιά καί έφτασαν σέ
τέτοια ανάγκη, πού αποφάσισαν νά χαρίσουν δλα τους τά παιδιά.
Μιά βραδυά, πού δλα τά παιδιά κοι ότανε, δ ξυλοκόπος κάθησε στό
τζάκι πλάγι πού έκαιε ή φωτιά έ τή γυναίκα του καί ιλούσε καί τής έλεγε:
— Τό βλέπεις πολύ καλά, γυναίκα ου, πώς δέ πορού ε νά θρέψου ε τά
παιδιά ας. Π αρά νά τά δού ε προς τά άτια ας νά πεθάναυν άπ’ τή
πείνα, καλύτερα είναι νά τά πά ε έξω στήν ερη ιά καί κεΐ πού θά αζεύου
νε φρύγανα, νά τάφήσου ε κρυφά καί νά φύγου ε.
— Π ώ, πώ, έκανε ή γυναίκα του έ τά άτια γκουρλω ένα, πιάνον-
τας τό κεφάλι της, δ Θεός νά φυλάη! Νά καταντήσης καη ένε, τά παιδιά
σου, τά σπλάχνα σου, νά τά πάς στήν ερη ιά!
Ό καη ένος δ ξυλοκόπος στά χα ένα γύρευε νά τής παραστήση τή
φτώχεια τους. Μά καθώς τό έβαλε καη ό καί τό πήρε κατάκαρδα, κι δσο
συλλογιζότανε πώς θά πέθαιναν τά παιδιά της ένα ένα προστά στά άτια
τους άπό τήν πείνα, τότε πια έτρεξε καί πήγε κλαίοντας νά πλαγιάση. Μά
δέν πλάγιασε, ξενύχτισε... **
"Ολα τά παιδιά κοι ότανε βαθιά καί τίποτα δέν ακόυσαν. Μόνο δ Κον
τορεβιθούλης ακούοντας νά ιλούν βγήκε άπό τό κρεβάτι του καί πήγε κά
τω άπό τήν καρέκλα τού πατέρα του νάκούση. Κάί σάν ακούσε δλες τίς κου
βέντες καί τό ναι τής άννας του, ξα να πήγε στό στρώ α του, ά άπό τή συλ
λογή δέν έκλεισε άτι.— Τί νά κάνω, τί νά κάνω, ρωτούσε τόν εαυτό του.
Π ρω ί, πρωί λοιπόν σηκώνεται δ καλός σου καί. πηγαίνει ίσια στό πο
τά ι. "Ενα ποτά ι ο ορφό, πού έτρεχε κελαριστό, καί. κατέβαινε καθάριο άπό
τό βουνό καί στό κατέβασ ά του έλεγε τό τραγούδι του:
Τού βουνού νεροσυρ ή Του βουνού νεροσυρ ή
κατεβαίνω, κι άβγατίζω γίνου αι ποτά ι
στό κατέβασ ά ου, στενό πρώτα σάν κλωστή,
καί φουσκώνω καί αφρίζω κι ύστερα χονδρό καλά ι
στό περπάτη ά ου. κι έπειτα φαρδύ ποτά ι.
412 Π ολυδ. Π α.ταχο ιστοδουλου

Έ /ε ΐ στήν ακροποτα ιά δπου στ (χύνονται τά πλυ ένα χαλίκια χρω α

τιστά, ό Κοντορεβιθούλης άζεψε απ’ αύτά και γέ ισε τις τσέπες του. Γυ
ρίζοντας στό σπίτι, δέν είπε τίποτε στίάδέρφια του απ’ δ.τι άουσε τή νύχτα.
Τήν άλλη έρα παίρνει τά παιδιά του ό ξυλοκόπος αζί έ τή γυναίκα
του καί τραβά κατά τό λόγγο. Ό λόγγος ήταν κατακόκκινος καί σκοτεινός
τόσο, πού δύσκολα πορούσε άπό δώ ώς κεΐ νά γνωρίση ό ένας τόν άλλονε.
ΤΙ έρα πήγε χα ένη, γιατί ό ξυλοκόπος άρχισε νά κύβη ξύλα και φρύ
γανα κα'ι τά παιδιά νά κάνουν δέ ατα. Έκεΐ πού τά παιδιά άζευαν τά φρύ
γανα, ό πατέρας τους κή ητέρα τους τάφίνουν σιγά - σιγά, κι άποσύρον-
ται. καί φεύγουν κρυφά από έναν άλλο δρό ο.
Σάν είδαν τά παιδιά π ιός ό πατέρας τους κή ητέρα τους χάθηκαν κέί ει-
ναν ονάχα, άρχισαν νά κλαΐνε καί νά φωνάζουν:
— II ατέρααα, πατέρααα, ηπέραα, ητέραα!
Ό λόγγος αντηχούσε άπό τίς λυπητερές φωνές τους, οπως τών αρνιών
πού λαχταρούν νά βυζάξουν τό γάλα τής ανούλας των.
Μονάχα ό Κοντορεβιθούλης δέν εκλαιε καί δέ φώναζε, ά καί γελού
σε έ τήν καρδιά του, γιαπί στό δρό ο έρριξε ένα ενα πετραδάκι ποΰχε α
ζέψει, στήν τσέπη του. — Γώ ξαίρω νά γυρίσω, έλεγε καί χοροπηδούσε.
Ώ ς τόσο τάδέλφια του κλαίγαν καί φώναζαν απελπισ ένα.— Μανού-
λα ας!. Καί ό λόγγος έφερνε τή φωνή τους πίσω διπλή καί σ’ όλο τό δά
σος διπλωνότανε ιά λύπη. Μανούλα ας, ανούλα....
Γυρίζει τότε ό Κοντορεβιθούλης στ’ αδέρφια του καί τούς λέει:— Σω-
πάτε, άδελφάκια ου, καί ήν κλαΐτε. Ό πατέρας κι ή ητέρα άς άφησαν
δώ γιά νά χαθού ε, ά εγώ ξαίρω νά σάς πάω πίσω στό σπίτι ας. ’Ελάτε.
Στα άτησαν ονο ιάς τά κλά ατα καί χα όγελο άνθισε στό πρόσωπό τους.
Καί πήρε πρώτος τό δρό ο καί πίσω του ακολουθούσαν. Έ τσ ι πηγαίνοντας
έφτασαν στό σπίτι τους. Μά παίνοντας στήν αυλή στα άτησαν, γιατί φο
βήθηκαν νά πουν έσα. Μόνο έβαλαν τ ’ αυτί. τους στήν πόρτα νάφιγκρα-
στούν τί γίνεται.
Ψ

Ό ξυλοπόπος έ τί) δύστυχη γυναίκα του, ά α γύρισαν στό σπίτι βρή

καν δέκα τάλλαρα πού τούς έστειλε ό άρχοντας τού) τόπου.
Βλέποντας τά τάλαρα άναστήθηκαν άπό χαρά, γιατί ήταν ισοπεθα έ
να άπ’ τήν πείνα καί τή λύπη γιά τά παιδιά τους.
— όξα σοι ό Θεός, έλεγε ή ητερούλα τους καί τά χαΐδευε στά ,αλλά-
κια τους, καί τά φιλούσε καί τάγλυφε οπως ή γάτα τά γατάκια της.
— Ελάτε, άγγελάκια ου, νά φάτε τώρα, καί τούς έστρωσε τό τραπέζι κι
έφαγαν έ πολλή όρεξη.
— Τώρα πέστε ου πώς γυρίσατε παιδάκια ου;
Καί τά παιδιά είπαν ’ ένα στό α, τήν άπελπισία πού τούς έπιασε, όταν
Το ΰηακικό παιδικό παρα ύθι 413

βρέθηκαν ονάχα έσα στό λόγγο, καί πώς γύρισαν έ τήν εξυπνάδα τοΰ
Κοντορεβιθούλη.
" σπου νά φαγωθούνε τά τάλλαρα, ιά χαρά βασίλευε στό σπίτι. Τά
παιδιά έπαιζαν καί ή αυλή βόϊζε, δπως τό ελισσολόγι. Μά ήρτε γρήγορα
έρα πού τά τάλλαρα σώθηκαν και ή φτώχεια πάλι πλάκωσε στό σπίτι.
— Γυναίκα, ή φτώχεια πάλι άς πλάκωσε, είπε ό πατέρας απελπισ έ
νος. έ πορού ε νά θρέψω ε τά παιδιά ας. Θά τά πά ε πάλι στό λόγγο,
ά ακρύτερα πολύ, πού νά ή πορούν νά γυρίσουν.
. Αύτά τά λόγια είπε πάλι κρυφά τής γυναίκας του. Κανείς δέν τάκουσε,
όνο 6 Κοντορεβιθούλης τάκουσε κρυ ένος κάτω άπό τό κρεβάτι. "Ολη τή
νύχτα δέν έκλεισε άτι. Συλλογιζότανε τί νά κάνη νά γλυτώση τ ’ άδελφά-
κια του.— Θά πάω πάλι νά αζέψω πετραδάκια, είπε, έσα του, ά πηγαί
νοντας νά ξεβή άπό τήν ξώπορτα, τή βρίσκει κλειστή καί ανταλω ένη. Τί
νά κάνη λοιπόν; Κατά καλή τύχη ή ητέρα του πριν ξεκινήση τούς εδωκε
άπό ενα κο άτι ψω ί.
— ’Ά !, είπε τό βρήκα! Θά ψιχουλιάσω τό ψω ί, κι αντί χαλίκια θά ρί
χνω στό δρό ο ψίχουλα. ’Ά ς κρύψω τό ψω ί ου, συλλογίστηκε, καί τό έβα
λε στον κόρφο του.
Καί παίνοντας στό λόγγο, δπου τό δάσος πυκνό, πυκνό τούς έκλεινε
τό δρό ο, έρριχνε τα ψίχουλα άπό τήν τσέπη του, γιά νά θυ άται τάχνάρια
τού δρό ου. Σάν έφτασαν στό δάσος καί πάλι ό ξυλοκόπος άρχισε νά κόβη
ξύλα. Καί τά παιδιά του πάλι τά άζευαν καί τάδεναν δε άτια. Μά ξαφνι
κά τά παιδιά έχασαν άπό τά άτια τους τόν πατέρα καί τή ητερούλα τους
κέ ειναν έσα στήν ερη ιά τού λόγγου ολο όναχα. Ό λόγγος πάλι γέ ισε
άπό κλά ατα κι άπό απελπιστικές φωνές.
— Μανούλα ας καλή, πού είσαι; Μόνος ό Κοντορεβιθούλης α έρι
νος γελούσε, γιατί πίστευε πέος έ τά ψιχουλάκια πούχε ρίξει, θά πορού
σε νά βρή τό δρό ο. Άλλά πόσο ήταν γελασ ένος! Γιά κακή του οίρα τά
πουλιά έφαγαν τά ψίχουλα πού πέταξε. Καί τώρα τά κακο οίρα τά παιδιά
γυρεύοντας νά βρουν τό δρό ο τους περδεύονταν ακό α πλιότερο, ώσπου
άρχισε νά σκοτεινιάζη. Καί αζί έ τή νύχτα τώρα πλάκωσε κένας δυνατός
αέρας ,πού σειούσε τά δέντρα, καί σφύριζε στά κλωνάρια τους. Κι δσο φυ
σούσε 6 αέρας, τόσο καί τά παιδιά τρέ ανε άπό τό κρύο καί τό φόβο κλαί-
γανε γοερά. Ταγρί ια ούρλιαζαν κι. οί φωνές τους έφταναν στ’ άφτιά τών
παιδιών τρο αχτικές.
— «Μανούλα ας! Θά άς φάνε»!
— Μητερούλα ας, σώσε ας!
*
Καί δέν έφτανε τό βάσανο τού φόβου καί τού κρύου όνο καί ιά βρο
χή τσουχτερή τούς πλάκωσε καί τούς ούσκεψε ώς τό κόκκαλο καί τούς βού-
λιαζε έσα στις λάσπες καί τά νερά. Μόνο ή γλώσσα τους είχε είνει στεγνή.
444 ϊίο'λ'υδ. Π απαχοιστοδούλου

Ό Κοντορεβιθούλης τότε σκύφτηκε τί νά κάνη. Και νά τί σοφίστηκε:

’Ανεβαίνει, σκαρφαλώνοντας σένα δέντρο ψηλό γιά νά δή κανένα φως. Κι.
αληθινά είδε ακρυά πολύ ακρυά νά φέγγη ένα φως σάν άστρο τούρανού.
Χαρού ενος κατέβηκε. Καί παίρνοντας τάδερφάκια του τράβηξε κατά κεΐ
πού είδε τό φως. ΙΙερπάτησαν πολλήν αίρα ώσπου είδαν βγαίνοντας άπό τό
δάσος, ένα σπίτι πού είχε τ ’ ανα ένο φως.
— Θά χτυπήσου ε καί θά άς ανοίξουν είπε καί χτύπησε δειλά - δειλά
τήν ξώθυρα.
Καί σέ λίγο νά, καί ανοίγει ή ξώπορτα καί βγαίνει ιά γυναικούλα, πού
όλις τήν είδαν τά παιδιά άρχισαν νά κλαΐνε:
— Μητερούλα ας, αννούλα ας.
— Τί θέλετε εδώ παιδάκια ου;
— Ά χ κυρά ας καλή, είπε ό Κοντορεβιθούλης, χάσα ε τό δρό ο ας,
και βρεθήκα ε δώ προστά σου. Κάνε ας τό καλό νά άς δεχτής απόψε στό
σπίτι σου νά ξη ερωθού ε.
— ’Αλί καί τρισαλί παιδάκια ου. Π ώ ς νά σάς δεχτώ πού ήρθατε σέ
σπίτι δράκου, πού τρώει ανθρώπους κι δπου νάναι. θά φανή νάρθη απόξω;
ώχού πόσο σάς λυπά αι! ,
— "Αχ αννούλα ας, είπε τουρτουρίζοντας δ Κοντορεβιθούλης. Καί
τί θά γίνω ε τώρα; ’Ά ν είνου ε στό λόγγο θά άς φάνε τάγρί ια καί τά
θεριά, δέν είναι καλύτερα νά πού ε έσα καί σάν έρθη νά τόν παρακαλέ-
σου ε τό δράκο καί εϊς καί σύ νά άς λυπηθή καί νά ή άς φάγη.
Ή γυναικούλα τά καταλυπήθηκε σάν τάειδε κι αυτή σ’ αυτή τή δυστυχία
καί πικρα ένα τά εφτά παιδιά νά τά κρύψη, ώσπου νά ξη ερώση.— Θά τά
κρύψω κι δ,τι βγή, είπε.
— Θά σάς κρύψω, παιδιά ου, κι δ,τι ορίζει ό Θεός.
Μέσα στό σπίτι τήν ώρα αυτή ψηνότανε στή σούβλα ένα παχύ καί ο-
σκερό αρνί γιά τό ράκο, πού θάρχότανε νά φάγη. Τά παιδιά ετρεξαν γύ
ρω στη φωτιά νά ζεσταθούν.
έν είχαν καλοζεσταθή καί νά, χτυπά ή πόρτα. Τρία χτυπή ατα βαριά
ακούστηκαν. Ή τ α ν ό δράκος, πού γύριζε νά φάη καί νά κοι ηθή κουρασ έ
νος. 'Η γυναικούλα ονο ιάς σάν κοπάδι έκρυψε τά παιδιά κάτω άπό τό κρε
βάτι κέτρεξε ν’ άνοιξη τό ράκο.
— Είναι έτοι ο τό φαγί. καί τό κρασί; ρώτησε λαί αργα δ ράκος παί
νοντας. Κι αρπάζει ισοψη όνο τάρνί, κάθησε στό τραπέζι κι άρχισε νά
καταπίνη συκότια ατω ένα καί παγίδια τραγανά, και γρήγορα - γρήγορα
τάχαψε έτσι έ τά αί ατα, γιατί έτσι τόν ευχαριστούσε πολύ. Νά σταλάζουν
τά αί ατα.
Καί σάν ξέφαγε άρχεψε νά υρίζεται.— ’Ανθρώπινό κρέας ου υρί
ζει είπε στή γυναίκα του.
To θρακικό παιδικό παρα ύθι 415

— Σέ καλό σου, δράκο ου, θά σοΰ υρίζη τό οσχάρι, πού ξέγδαρα

τιάρα δά γιά αΰριο, τοΰ απάντησε ή γυναικούλα.
-— Ανθρώπινό κρέας ου υρίζει σοΰ λέγω γώ, και άγριοκύτταξε τή γυ
ναικούλα νά πάρη τή ατιά της.
Και ονο ιάς σηκώνεται καί πάη ίσια στό κρεβάτι του καί σκύβει κάτω.
— ’Ά , βλέπεις τό λοιπόν πού έχω δίκιο; Τί. εζές καλός! καί σέ καλή ώρα
τοΰ ήρθε. ’Ίσα - ίσα πού έχω πρασκαλεσ ένους τρεις δράκους νά φάνε στό
τραπέζι ου. Κι άρχισε νά τραβά τά παιδιά ένα - ένα καί νά τά πετά ακρυά
άπό τό κρεβάτι. Τά κακο οίρα ή ξαίροντας πώς νά γλυτώσουν έπεσαν στά
πόδια τοΰ δράκου καί τόν παρακαλοΰσαν νά τούς χαρίση τή ζωή.— Χάρισέ
ας τί) ζωή, δράκα, ίλησαν όλα ένα στό α, χάρισέ ας τή ζωή!
Μά ό δράκος δέν έπαιρνε άπό τέτοια, δέ δέχονταν παρακάλια, γιατ’ ήταν
ένας άπό τούς πιύ άγριους δράκους, πού πριν τά φάγη έ τό στό α, δέν
πρόφταινε νά τά τρώγη έ τά άτια.
Γυρίζει τότε, καί λέγει τής γυναίκας του.— Νά τά αγειρέψης έ ξυ-
νό ζου ί. Κι ά έσως παίρνει τό αχαίρι του κι άρχίζει νά τ ’ άκανίζη. Και
σάν τ’ ακόνισε καλά - καλά αρπάζει έν άπ’ δλα γιά νά τό σφάξη. Μά πάνα»
πού θά τοΰκοβε τό λαρίγγι, πρόφταξε ή γυναίκα του καί τοΰ είπε:
— Τί απόψε κι ολας θά τά σφάξης; Ά έ άφησε τα καη ένε, ίσα έ
τό πρω'ι.
— Σώπα σύ, γυναίκα, τής είπε δ δράκος, καί ξαίρω γώ τί θά κάνα).
Θά τά σφάξω απόψε γιά νά ψαχνίσουνε.
— Ά έ έχεις δά τόσο κρέας, έχεις ένα οσχάρι, δυό κριάρια, καί ισό
γουρούνι, καί δέ χορταίνεις;
— Καλά λές, δόστους λοιπόν νά φάν γιά νά ην τύχη κι’ άχα νήσουν,
κι υστέρα βάλτα νά κοι ηθούν.
Ή καη ένη ή γυναικούλα πήγε νά πετάξη άπό τή χαρά της. ’Α έσως
λοιπόν τούς έβαλε πολύ φαγί νά φάν. Μά τά κακο οίρα παιδιά έτρε αν άπό
φόβο, καί τό φαγί δέν τούς πήγαινε κάτο).
. .'Ο δράκος τώρα ξανακάθισε στό τραπέζι του άρχισε νά πΐνη τό συνηθι
σ ένου του κρασί, κι άπό τή χαρά του ήπιε δώδεκα κανάτια παραπάνω κι άπό
τό πολύ πιοτό ζαλίστηκε καί πήγε νά πλαγιάση.
**
Ό ράκος είχε καί παιδιά. Έ φτά ικρά κορίτσια, έ κάτι εγάλα στό
ατα έ κάτι δόντια κοφτερά, πού αύτά αδοΰσαν τάνθρώπινα κρέατα, σάν
τόν πατέρα τους τριγυρίζοντας έσα στό σπίτι, Καί σάν έπιαναν κανένα τρυφε
ρό παιδί τοΰ πιπίλιζαν τό αί α. Τά κορίτσια αυτά τοΰ δράκου καί τά έφτά
κοι ότανε, σ’ ένα εγάλο κρεβάτι καί φορούσαν τό καθένα άπό ενα χρυσό
στεφάνι στό κεφάλι. Μέσα στό δω άτιο ήταν κι ένα άλλο κρεβάτι σάν τών
κοριτσιών. Σέ τοΰτο έβαλε ή γυναικούλα τοΰ δράκου νά κοι ηθούν τόν Κον
τορεβιθούλη έ τάδέλ,φια του.
416 Π ολυδ. Π απαχριστοδούλου

Τά εσάνυχτα υ καλός σου Κοντορεβιθούλης, πού ό'λα τά υρίστηκε,

σηκώνεται σιγά κι άφού έβγαλε τις σκούφιες πού φορούσαν τ αδέλφια του
και τή δική του, πηγαίνει σιγά κοντά στό κρεβάτι τών κοριτσιών, τούς βγά
ζει τά στεφάνια, πού φορούσαν καί τούς φοράει τις σκούφιες, και παίρνον
τας τά εφτά στεφάνια τά φοράει στά έξη αδέρφια του καί τδνα ό ίδιος.
"Ολα αύτά τά σοφίστηκε ο Κοντορεβιθούλης, ήπως ετανοούσε τή νύ
χτα ό ράκος πού δέν τούς έσφαξε κι άν ερχότανε νά τούς σφάξη, νάσφαζε
τά κορίτσια του άντίς γ ι’ αυτούς.
"Οπως τά στοχάστηκε ό Κοντορεβιθούλης έτεσι κέγιναν. "Τστερα άπό τά
εσάνυχτα σηκώθηκε ό ράκος, παίρνει τό αχαίρι του τό εγάλο καί πάει
στήν κά αρα, δπου κοι ότανε τά παιδιά. Ψάχνοντας λοιπόν στά σκοτεινά
βρίσκει τό κρεβάτι, ποΰταν πλαγιασ ένα δλα τ ’ αγόρια καί κοι ότανε βαθυά,
και όνο ό Κοντορεβιθούλης ξύπνιος κι ανήσυχος φύλαγε. Κι οταν ό ρά
κος τούπισε τό κεφάλι πρώτον, πήγε νά κοκκαλιάση άπ’ τό φόβο του. Μά
αγγίζοντας τό στεφάνι τους στό κεφάλι ουρ ούρισε:— Ώχού τί πήγα νά
κάνω! 'Αλί ονο ου, θά πάθαινα βρο οδουλειά. Τώρα καταλαβαίνω πώς
ψες τό βράδυ ήπια πολύ, πάρα πολύ! Σέ καλό ου...
Ά φ ίνει λοιπόν τό κρεβάτι τών άγοριών καί πάει στ άλλο πού κοι όταν
τά κορίτσια του. "Αγγιξε τά κεφάλια τους, κι οταν έπιασε τίς σκούφιες, εί
πε έσα του πάλι:
— Νά, αύτά είναι, άφού φορούνε τίς σκούφιες... Καί σιγο ούγκρισε
ικανοποιη ένος.
Καί τότε πιάνει ονο ιάς καί σφάζει τά εφτά κορίτσια του αλύπητα
καί πήγε νά πέση καί νά ξανακοι ηθή.
Σέ λίγο ό ράκος άρχισε νά ροχαλίζη.
Ό Κοντορεβιθούλης ά α ακούσε τό ροχαλητό τού ράκου, ξύπνησε τ'
αδέλφια του καί τούς είπε σιγανά στ’ αυτί τό καθένα:
•— Ντυθήτε γρήγορα κι ελάτε κατόπι ου.
Ντύθηκαν δλα ονο ιάς καί πήδηξαν άπό ένα παράθυρο στό περιβόλι
καί ύστερα πήδηξαν κι άπό τόν τοίχο τού περιβολιού καί τδβαλαν στά πόδια
κι όλη τή νύχτα έτρεχαν κατατρο αγ ένα χωρίς νά ξαίρουν πού θά τούς
βγάλη ή άκρη.
Καί σάν ξύπνησε ό ράκος είπε στή γυναίκα του.— Νά πάς έσα στήν
κά αρα καί νά πάρης τά τρυφερά σφαχτάρια νά τά τοι άσης. ΤΙ γυναικού
λα νό ισε πώς τής είπε νά τά ντύση. Κι οταν πήκε έσ’ τήν κά αρα καί εί
δε τά κορίτσια της σφαγ ένα, πήγε νά τρελλαθή καί λιγοθύ ησε καί ξαπλώ
θηκε χά ω ισοπεθα ένη.
Βλέποντας δ ράκος, πώς ή γυναίκα του δέ φαίνονταν, πάει κι 6 ίδιος
στήν κά αρα γιά νά δή τί τρέχει. Κι οταν είδε τέτοιο φοβερό κακό, έσκουζε
λυσασ ένος.— ’Ά χ βραψιόπαιδα, πού έ κάνατε νά σφάξω τά παιδιά ου.
Τ ο θρακικό παιδικό π αρα ύθι 417

’Ώ χ καί ποΰ θά ου πάτε; Θά ου πέσετε στά νύχια, καί ούγκριζε σάν

ταύρος. Καί σά συνέορερε άπό τό θάνατο τή γυναίκα του τής λέγει:
— Τρέξε γρήγορα, γυναίκα ου, νά ου φέρης κείνα τά ποδή ατά
ου πού παίρνουν εφτά ίλια στήν δρασκελιά.
*

Κι ά α τά φόρεσε άρχίνησε νά τρέχη σά δαι ονισ ένος. Πατούσε δώ

καί βρισκότανε εφτά ίλια ακρυά. 'Ό σο πού βρήκε τό δρό ο πού πήρανε
τά κακο οίρα παιδιά. Νάτα φάνηκαν. Σέ λίγο θάφταναν στό σπίτι τους.
’Έτσι δρασκελίζοντας άκό α ιά νάτος καί τούς προφταίνει. Τά παι
διά γυρίζοντας βλέπανε τό ράκο νά τρέχη πίσω τους έ τά ποδή ατα στά
πόδια, σά νά πετούσε. Μά γρήγορα ό Κοντορεβιθούλης βρίσκει ιά τρύπα
σ' ενα βράχο έσα, καί πάζοντας τ ’ άδέρφια του, χώθηκε κι αυτός έσα,
κι άπό κεΐ κρυφοκύτταζε τό δράκο νάπλοόνη τά χέρια του, έ τά τρο ερά
νύχια του.
Καί κουρασ ένος όπως ήταν άπό τά εγάλα βαρειά ποδή ατα πού φο
ρούσε, τούρθε όρεξη νά πέση λίγο καί νά ξεκουραστή. Καί νάτος τραβά ί
σια στό βράχο δπου ήταν κρυ ένα τά παιδιά. Σέ λίγο άποκοι ήθηκε βαθειά
κι άρχισε νά ροχαλίζη τόσο πού ό βράχος πηγαινοερχότανε. Τότε ό Κοντο
ρεβιθούλης γυρίζει καί λέγει στ’ άδέρφια του.— «Τώρα πού κοι άται δ δρά
κος, τρεχάτε γρήγορα γιά τό σπίτι ας. Κεύθύς τδβαλαν στά πόδια, όνο
ό Κοντορεβιθούλης έ εινε πίσω κι άγάλια - αγάλια πηγαίνοντας κοντά στο
ράκο, τράβηξε ό ορφα τά ποδή ατά του καί τού τά πήρε καί τά φόρεσε ό
ίδιος. Τά ποδή ατα ήταν αγε ένα καί κατά τό ποδάρι εγάλωναν ή ί
κραιναν. ’Έτσι ό Κοντορεβιθούλης τώρα έ δυό τρεις δρασκελιές, βρέθηκε
στό σπίτι τοΰ ράκοι», νά τόν έκδικηθή. Έ κεΐ βρήκε τήν καλή γυναικούλα
τού ράκου νά οι ρολογά τά κορίτσια της, καί τής λέγει: — Κυρά ράκαινα,
τόν άντρα σου τόν πιάσανε κλέφτες καί θά τόν σκοτώσουν, άν δέν δώσης όσο
άλα α κι άση ικό έχεις. Μ’ έστειλε λοιπόν έ τό αχαίρι στήν καρδιά, νά
σου τό πώ. Μούδωκε γ ι’ αυτό καί τά ποδή ατα νά φτάσω γρήγορα. Νά ού
δώσης λοιπόν δ,τι έχεις καί δέν έχεις, γιά νά προλάβω νά τόν γλυτώσω.
Ή κακο οίρη τόνε λυπήθηκε τό ράκο καί άζεψε δ,τι εΐχε δλο τό χρυ
σάφι καί άση ικό πού εΐχε στό σπίτι της καί τώδωκε τού Κοντορεβιθούλη νά
τούς προφτάση.
— Τρέχα, παιδάκι ου, καί νάχης τήν ευχή τού Θεού, τού εΐπε, φορ-
τώνοντάς τον έ τάση ικά της.
Καί ιά καί δυό, δ Κοντορεβιθούλης γελώντας έ τήν καρδιά του φτά
νει σπίτι του. Σάν τόν είδαν οι γονιοί του νάρχεται φορτω ένος έ τόσα
χρυσαφικά, πήγαν νά τρελλαθούν άπ’ τή χαρά τους.
Τά κατορθώ ατα τοΰ Κοντορεβιθούλη τάκουσε κι δ βασιλιάς. Π ερίερ
γος νά άθη πρόσταζε νά φέρουν τόν Κοντορεβιθούλη προστά του. Τόν ή

27
418 Γίολυδ. Π απαχριστοδούλου

θελε γιά νά τόν στείλη στά στρατεύ ατα του, που έκα ναν πόλε ο πολύ α-
κρυά, γιά νά άθη τί κάνουν.
— Νά πάγω πρόθυ α, τοΰ άπήντησε ό Κοντορεβιθούλης, ά πρώτα
νά φάω πού πεινώ!
Και σάν έφαγε τό εση έρι ξεκίνησε και ίσα ε τό βράδυ νάτος γύρισε
πίσω, φέρνοντας καλά αντάτα:
Τά στρατεύ ατά σου, βασιλιά, νικούν φώναξε.
Ό βασιλιάς αθαίνοντας τά ευχάριστα νέα, έκανε τόν Κοντορεβιθούλη
άρχοντα, κι ό ξυλοκόπος έ τή γυναίκα του ζήσανε στό έξης καλά καί εΐς
καλύτερα.
Β '. Τ ’ Α Ρ Ν ΙΤ Σ Ι Μ Π ΙΤ Σ Ι

"Εναν καιρό ήταν ιά γριά καί δέν είχε παιδί. Νύχτα έρα λοιπόν πή
γαινα στήν εκκλησία καί παρακαλοΰσε στήν Π α ναγιά : — Παναγίτσα ου,
δόσε ου ένα παιδί κι άς είναι καί αρνάκι.
Ή Π αναγιά γιά τίς πολλές παράκλησές της τή λυπήθηκε καί τής χά
ρισε έν αρνάκι γιά παιδί. Κάθε έρα πήγαινε ή γριά στό βουνό, άζευε χορ
ταράκια κεφερνε σπίτι νά ταγίζη τό χαριτω ένο αρνάκι της. "Οταν ερχότα
νε άπό τό βουνό στό σπίτι, στεκότανε όςοτ άπό τήν πόρτα κέ'λεγε:
Ά ρνίτσι - πίτσι έλα άνοιξε, καί τό πρωί νά σηκωθής,
χλωρή βοσκίτσα σέφερα, νά πάρης τό καλάθι σου,
νά φας, νά πιής, νά κοι ηθής νά πάης στό σκολειό σου.
Μιά έρα τήν ακούσε 6 λύκος καί έ αθε άπόξω τά λόγια της. Τήν άλ
λη έρα οπως πάντα ή γριά σηκώθηκε νά πάη στό βουνό. Ό λυκός τήν πα
ρα όνεψε καί σάν έφυγε ιά καί δυό ό καλός του προφταίνει στό σπίτι. Γρή
γορα χτυπά τήν πόρτα καί λέει έ χοντρή φωνή:
Ά ρνίτσι - πίτσι έλα άνοιξε, καί τό πρωί νά σηκωθής,
χλωρή βοσκίτσα σέφερα, νά πάρης τό καλάθι σου,
νά φάς, νά πιής, νά κοι ηθής νά πάης στό σκολειό σου.
Τό αρνάκι εννοιωσε τή χοντρή φωνή τού λύκου καί τού λέει. — Συ δέν
είσαι ή αννούλα ου. Ή αννούλα ου έχει καλή φωνούλα καί, κόκκινες πα
τούσες.
Γ0 λύκος τήν έπαθε. — Μέ κατάλαβε τάρνί είπε έσα του. *Ας πάω
στό γύφτο νά τού πιο νά ’ άλλάξη τήν φωνή καί νά ού βάλη κόκκινες πα
τούσες.
Γρήγορος φτάνει στό γύφτο. — Γύφτε τοΰ λέει, ήρθα νά έ κάνης ψι
λή φωνούλα καί πατούσες κόκκινες, γιατί σά δέ έ κάνεις θά σου φάγω τό
γάϊδαρό σου. Π ήρε ό γύφτος τά εργαλεία του καί τσάκα τσούκα κοπανών
τας τή γλωσσά του τούκανε ψιλή τήν φωνΐτσα και κόκκινες πατούσες. "Τστε-
Τ6 θρακικά παιδικό παρα ύθι 449

ρα τραβά στό σπίτι τής γριάς καί έ φωνή ψιλή λέει στό αρνάκι:
Ά ρνίτσι - πίτσι έλα άνοιξε, καί τό πρωΐ νά σηκωθής,
χλωρή 6 οσκίτσα σέ'φερα, νά πάρης το καλάθι σου,
νά φας, νά πιής, νά κοι ηθής νά πάης στό σκολειό σου.
Τ ’ αρνί γελάστηκε καί δέν πρόφτασε άπό χαρά νά πή: — Συ είσαι ή
ανουλίτσα ου, κι άνοιξε τό λύκο. Ό λύκος πήκε λαί αργος καί πεινασ έ-
νος έσ’ από τήν πόρτα καί χάπ τόβαλε ιά βούκα τ ’ αρνάκι. Σάν έφαγε
τά νόστι α κρέατα τ ’ αρνιού αζεύει τά κόκκαλα, τα βάζει σ’ ενα τουρβά καί
τά κρε ά πίσω άπό τήν πόρτα.
Ή γριά τήν ώρα τούτη στό βουνό άζευε νόστι α χορταράκια. ιά
λεγε ένα ένα τά τρυφερά καί αζεύοντας έλεγε: — Θά πάω στ’ άρνάκι
ου νά φάη, νά γλυκαθή καί νά εγαλώση. "Έτσι χαρού ενη γύρισε στό
σπίτι της καί φωνάζει:
Ά ρνίτσι - πίτσι,
άρνίτσι πίτσι,
ά ποιος ν’ άποκριθή άπό έσα, σάν έφαγε ό λύκος τ ’ άρνάκι.
Τότε πάει στή γειτόνισσα καί τήν ρωτά. — Γειτόνισσά ου καλή, ή
έλαχε καί είδες τάρνίτσι - πίτσι ου;
— έν τό είδα είπε αυτή.
— "Αν είναι έτσι, δόσε ου τό τσεκούρι, σου ν’ άνοίξω τήν πόρτα ου
νά δώ τάρνίτσι πίτσι ου τί έ'παθε;
Π αίρνει ή γριά τό τσεκούρι κι αρχίζει νά χτυπά τήν πόρτα. Χτύπαε,
χτύπαε ώσπου τήν άνοιξε. Μπαίνει τότε έσα ή καη ένη ή γριά καί τί νά δή;
Τ ’ άρνάκι έλειπε, όνε τά κόκκαλά του κρέ ονταν πίσω άπό τήν πόρτα. Ινι
άρχεψε νά κλαίη καί νά οιρολογά.
— ’Αρνάκι ου, παιδάκι ου, πού είσαι νά φαςτό χλωρό χορταράκι
πού σού διάλεξα στό βουνό; "'Ύστερα πήρε τή ρόκα της καί κάθησε στό σο
φά νά κλώθη. Ό λύκος κρυ ένος έσα στό σπίτι κάτω άπό τό εντέρι της
τήν τσι πούσε έ ιά βελόνα. Κι ή γριά έλεγε: — ’Εγώ κονίδια δέν έχω,
εγώ ψειρούδες δέν έχω. Τί είναι αύτό πού έ τσι πά;
Σηκώνεται λοιπόν ή γριά άπό τή θέση της σκύβει καί γλέπει κάτω άπό
τό εντέρι τό λύκο.
— "Α σύ είσαι, κύρ λύκο; Καί δέ βγαίνεις τόσην ώρα νά φά ε,νά πι
ού ε καί νά παίξοο ε καί τό σάκκο, σάκκο;
Ό λύκος βγήκε τότε. Ή γριά έστρωσε τραπέζι κεφαγαν καί ήπιαν καί
τό κρασάκι τους. "Ύστερα πήρε ένα εγάλο σακκούλι καί παίνοντας έσα
είπε τού λύκου: — Π άρε τό σκοινί καί δέσε ε ώς πάνω κύρ λύκεκαίπάρε
τή βέργα καί χτύπα ε. Αύτό είναι, τό παιγνίδι «Σάκκο, σάκκο...».
Ό λύκος δέ χάνει καιρό, τή δένει καί παίρνοντας τή βίτσα τής έδωκε
420 Π ηλ'υδ. Παπαχρίστοδοΰλου

πεντέξη. — φτάνει γριά; ρωτά. — Φτάνει λύκο. Σά βγήκε ή γριά, τότε

πήκε έσα ό λύκος έ τή σειρά του.
Λοιπόν τόνε δένει ή γριά άπό πάνου καλά, καί σφιχτά και παίρνει ιά
αγγούρα κι άρχινά νά τόνε χτυπά καί τού λέει: ΙΙού σέ τρώει, πού σέ πονεΐ;
— ’Ώ χ γριά τό κεφάλι ου!
— Θά τρως τάρνίτσι - πίτσι ου;
— ’Ώ χ γριά τά ποδάρια ου!
— Θά τρως τάρνίτσι - πίτσι ου;
— ’Ώ χ γριά τί έπαθα!
•— Θά τρως τάρνίτσι - πίτσι ου;
’Έτσι τόν έτσάκισε στό ξύλο, καί τόνε σκότωσε. "Τστερα τόν παίρνει
σέρνοντας καί τόν πάει στό παζάρι, άπόκεΐ τόν φορτώνει σένα κάρο καί τόν
πάει στό παζάρι, άπό κεΐ τόν φορτώνει σένα κάρο καί τόν πάει στό ποτά ι
καί τόν κάνει πλού και πνίγεται έτσι ό λύκος.

Γ '. Η Κ Ο Κ Κ ΙΝ Ο Σ Κ Ο Τ Φ ΙΤ Σ Λ

Μιά φορά κι έναν καιρό ήταν ένα ικρό κοριτσάκι, πού ζούσε αζί
έ τήν ητέρα του σέ ιά καλύβα στήν άκρη τού χωριού. Τό χωριουδάκι
απλωνότανε έ τά ψάρια καί τά ό ορφα περιγιάλια. Ά πό ψηλά θαρρούσες
πώς ενα καθρέφτης - εγάλος καθρέφτης, ήτανε ή σκάλα βαλ ένη στή γή,
γιά νά καθρεφτίζεται ό ουρανός όλη ερίς κι ή κορυφή τού βουνού, δταν ό
ήλιος τάπόγευ α κατηφόριζε νά πά νά κοι ηθή κουρασ ένος, άφίναντας στό
φεγγάρι νά φεγγοβολά τή νύχτα, κι ολα τά πράγ ατα στή γή πάνω άπλω
ναν τόν ήσκιο τους.
Τό κοριτσάκι τούτο, πού ήταν ιά ό ορφη παιδούλα, φορούσε ιά κόκ
κινη σκουφίτσα καί ιά κόκκινη πελερίνα πού τής έφτιαξε ή ητερούλα
της. Τό έξυπνο τούτο κοριτσάκι έκανε δλα τά θελή ατα τής ανούλας του.
Γ ι’ αυτό κι άπόπου περνούσε άκουε νά τή φωνάζουνε: — 'Η Κοκκινοσκου-
φίτσα. Νά ή Κοκκινοσκουφίτσα περνά.
Μιά έρα ή ητέρα της τής είπε: —- ’Έλα παιδάκι ου Κοκκινοσκου-
φίτσα, νά σέ στείλω στή γιαγιάκα σου. Π άρε τούτο τό πουκάλι έ τό γά
λα, πάρε τούτα τάβγουλάκια καί τά κουλουράκια καί σύρε στής καη ένης τής
γιαγιάκας σου νά φάη καί νά πιή. Θά χαρή ή καη ένη, θά εύχαριστηθή
καί θά σού δώση τήν εύκή της.
— Καλά ητερούλα ου, α έσως πηγαίνω στή γιαγιάκα ου. Καί τό
σο πεθύ ησα νά τήν δώ! ίσιος ού πή κένα παρα ύθι.
Κι άφού ή αννούλα της γιό ισε τό καλαθάκι της όλα τά καλά, τής
τό φόρτωσε καί τήν ξεπροβόδησε ώς τήν ξώθυρα, απ’ δπου αγευτικό α
πλωνότανε τό δάσος.
Τό θρακικό παιδικό π αρα ύθι 421

— Στό καλό παιδί ου, καί νά προσεχής.

Μακρυά στήν άκρη τοΰ λόγγου, δπου άρχινοΰσε τό άλλο χωριό καί ζοΰ-
σε ή γιαγιά της, όλις πορούσες νά ξεχωρίσης τήν καλόβουλα τής γιαγιάς
πού τά δέντρα τή οσοσκέπαζαν.
Τήν ώρα πού προχωρούσε στό στενό ονοπάτι τοΰ λόγγου ολο ό
ναχη καί τραγουδούσε έ τή γλυκέ ιά φωνούλα της τό τραγουδάκι, πού τής
είχε άθει ή αννούλα της.
Εί αι ένα κοριτσάκι
σάν τό κουκλί γλυκό,
έ βύσσινο χειλάκι
καί άγουλο σάν ρόδο
νά, καί βλέπει προστά της νά πετιέται ό λύκος.Ή καη ένη ή κοκκινοσκου-
φίτσα δέν ήξαιρε τήν κακιά καρδιά τοΰ λύκου, ούτε καί τή οχθηρή ψυχή
του. 'Ο λύκος πηγαίνοντας κοντά της τής λέει:
— Καλή έρα Κοκκινοσκουφίτσα. IIοΰ πας τόσο πρωι άπό τή γειτο
νιά ας;
— Καλή σου έρα λύκο, τοΰ απάντησε ή Κοκκινοσκουφίτσα. Π άγω νά
δώ τήν καη ένη ου γιαγιάκα, πού είναι λίγο άρρωστη, καί νά τής δώσω
κάτι πρά ατα, πού έχω έσα στο καλάθι τοΰτο, καί τής τά στέλνει ή αν
νούλα ου γιά νά φάη.
— Καί ποΰ κάθεται ή γιαγιά σου καλό ου κοριτσάκι, ρώτησε πονη
ρά ό λύκος.
— Μά θάναι λίγα λεφτά δρό ο ακό α. Νά, βλέπης; πίσω άπό τά δέν
τρα κείνα βρίσκεται ή καλυβούλα της, είπε ξέγνοιαστη ή Κοκκινοσκουφίτσα.
— II όσο ήθελα νάρθώ καί γώ ιά έρα νά τή γνωρίσω, πρόσδεσε ό
λύκος! « Ά χ κι. άν δέν ήταν γύρο.) δώ οί. ξυλοκόποι, συλλογίστηκε, θά σέ
κατάπινα, ά τήν αλήθεια καί σένα ικρούλα ου».
— ’Έλα λύκο ου, άν θέλης, είπε ή Κοκκινοσκουφίτσα καί τράβηξαν
αζί στό δρό ο.
Ό κά πος, τό βουνό, οί πλαγιές, δλα ήταν έ τήν άνοιξη καταστόλιστα
άπό λουλούδια υρω ένα. 'Ό λα τά χρώ ατα τών λουλουδιών αζί ήταν ιά
ο ορφιά εγάλη καί ελκυστική. ' ραία πού είναι δώ! είπε ή Κοκκινοσκου-
φίτσα.
— ’Αλήθεια, πολύ πολύ, ώραΐα. Κύτταξε κύτταξε κεΐ κάτω είπε έ
ψεύτικο θαυ ασ ό ό λύκος. Καί δέ αζεύεις δυό τρία γιά νά στολίσης τήν
κά αρα τής γιαγι.άκας σου; Πολύ θαρρώ θά εύχαριστηθή ή καη ένη, άν τής
πας κανένα πουκέτο.
’Αλήθεια, καλά οΰ λες, λύκο ου. Καί γονατίζοντας ή ικρούλα, έ
τ απαλά καί ικρά χεράκια της άρχισε νά κόβη ένα ένα κόκκινα υρωδάτα
καί κίτρινα καί οβ αγριολούλουδα τοΰ βουνού καί τοΰ λόγγου.
422 Π ο λ ύ δ. Παπαχριοτοδο-ύλου

Τήν ώρα αυτή, πού ή Κοκκινοσκουφίτσα θά έκα νε τήν πρώτη της

ανθοδέσ η στή ζωή της, ό λύκος τδβαλε στά πόδια γλήγορος. Και χωρίς
νά τό νιώση ή ανύποπτη Κοκκινοσκουφίτσα, έστριψε έσα στό δάσος πίσω
από τά δέντρα καί τράβηξε ίσα στό καλυβάκι τής γιαγιάς.
— Ντράν - ντράν χτύπησε τήν πόρτα της, ά δέν πήρε κα ιά απάν
τηση. Ξαναχτύπησε, ά πάλι δέν πήρε απάντηση. Τότε έ τό προστινό του
πόδι τράβηξε τό σύρτι, χώνοντάς το άπό τήν τρύπα. Ή θύρα άνοιξε καί
σάν κλέφτης πήκε έσα σιγά - σιγά. "Εψαξε δεξιά, έψαξε αριστερά, ά
ή γριά δέν ήταν έσα.
— Ή γιαγιά, φαίνεται θά βγήκε στό δάσος νά αζέψη ξυλαράκια γιά
τό τζάκι της, είπε έσα του. — Κρί α έχασα τόν ωραίο εζέ πού νειρευό-
ουνα.
Ή Κοκκινοσκουφίτσα σά άζεψε πολλά δροσερά λουλουδάκια, δσα πο
ρούσαν νά κρατήσουν τά χεράκια της, σηκώθηκε καί πέρασε τό καλαθάκι
της στό πράτσο της καί κίνησε γιά τό σπίτι τής γιαγιάς. Φτάνοντας χτύ
πησε άπανωτά τήν ξώπορτά της. — Γιαγιάκα, ΙΤαγιάκα φώναξε έ τήν
αργυρή φωνή της. Ό λύκος ακούοντας τά χτυπή ατα τρέχει στό κρεβάτι
τής γιαγιάς καί παίνοντας κάτω άπό τό πάπλω α σκεπάστηκε καλά, προσ
παθώντας νά οιάση τή φωνή τής γιαγιάς έ τή φωνή του.
— Π ο ιός χτυπά; είπε έ ιά φωνή βραχνή.
— Φτωχή ου γιαγιάκα γώ εί αι: Σούφερα εγώ ή έγγονούλα σου ή
Κοκκινοσκουφίτσα λίγα κουλουράκια, λίγο κάλα, καί φρέσκα άβγά πού σού
στέλνει ή αννούλα ου. Και συλλογίστηκε ονο ιάς. Ή καη ένη ποιός ξαί-
ρει πόσο κρυώνει, καί είναι βραχνιασ ένη έτσι!
— Ά ! σύ είσαι κορούλα ου. "Ελα χρυσό ου έσα τράβηξε τό σύρτη
κε πα έσα, ίλησε πάλι ό λύκος έ τήν ίδια ψεύτικη φωνή.
Ή Κοκκινοσκουφίτσα έκανε όπως τής είπε ή φωνή τής γιαγιάς της
κι’ άνοίγωντας πήκε έσα κι απίθωσε τό γε άτο καλάθι στό τραπέζι. Π έ
ταξε άπό πάνω της τό κόκκινο σκουφάκι καί τή πελερινίτσα της καί πήγε
κοντά στό κρεβάτι.
— Γιαγιάκα ου πώς είναι έτσι. τά άτια σου εγάλα; ρώτησε ξα
φνιασ ένη βλέποντας τού λύκου τάγρια άτια.
— Γιά νά σέ βλέπω καλύτερα κυρούλα ου, απάντησε ό παλιόλυκος.
— Γιαγιάκα ου ,τί εγάλα αφτιά πού έχεις!
— Γιά νά σάκούσω πιο καλά κορούλα ου πρόσθεσε ό πονηρός λύκος.
— Καί τό στό ια σου πώς είναι εγάλο έτσι;
— Χ ... γιά νά σέ φάω πιο καλά είπε ό λύκος καί ξαφνικά πετάχτηκε
άπ’ τό κρεβάτι νά τήν ξεσκίση.
Καί θά τήν κο άτιαζε αληθινά, άν τήν στιγ ή κείνη κάποιοι ξυλοκό
ποι, διαβαίνοντας απόξω, ακουγαν τίς τρο ιαγ ιένες τσιριές τής Κοκκινο-
Τό θρακικό παιδικό παρα υΟι 423

σκουφιτσας. Ό λύκος δέν π.ρότρτασε νά ξεςτύγη, γιατ'ι τόν πρόφτασαν οι

ξυλοκόποι κα'ι τού έτρησαν τά πλευρά του ένα ένα ώσπου τόν ψόφησαν έ
τις άξί.νες και τά τσεκούρια.
Ή Κοκκινοσκουφίτσα τρο αγ ένη γύρισε σπίτι, της έ πιασ ένη τή
φωνή τόσο, πού δέν πορούσε νά πή τής ,αννούλας της τήν τρο άρα της.
— Μάθε λοιπόν τής είπε ή αννούλα της, πέος δέν πορείς νά ιλάς έ
όποιον τύχη στό δρό ο.
Ή Κοκκινοσκουφίτσα πολύν καιρό έβλεπε στόν ύπνο της τό λύκο, πού
τήν σπάρεζε κα'ι τήν ξέσχιζε, καί έβγαζε άγριες φωνές καί σπαραχτικές
ώσπου ξυπνούσε τρο αγ ένη. Ό λύκος τής κάθισε βραχνάς στή ζωή της.

'. II ΓΑΤΑ ΤΟ Λ ΙΟ Ν Τ Α Ρ Ι ΚΑΙ Ο Α Ν Θ Ρ ΠΟΣ

Μιά φορά κι έναν καιρό ζούσε σ’ αυτό τόν κόσ ο ιά γάτα. Μιά γά
τα άσπρη - κάτασπρη έ αύρες βούλες στό έτωπο καί στή ράχη. 'II γά
τα αυτή ζούσε σένα πλούσιο καί ωραίο σπίτι, έσα σέ παχυά χαλιά καί α
λακά αξιλλάρια. Τό χει ώνα κοντά στό τζάκι περνούσε ιά χαρά καί τό
καλοκαίρι στόν δροσερό κήπο ανά εσα στά λουλούδια καί χανότανε έσα
στις φυλλωσιές αναζητώντας κανένα παραστρατη ένο πουλάκι. "Ο ως έσα
σ’ αυτή τήν ευτυχία της δέν ήταν όλότελα ευχαριστη ένη. Π άντα ζητούσε
κι αυτή σάν τόν άνθρωπο, τό άγνωστο. Κι (ονειρευότανε. Ό νους της πή
γαινε ακρυά κι ανήσυχη ταξίδευε σέ έρη φανταστικά.
—- Κάποτε είπε: — 3'Ας πάω άπό δώ εξω. ’Ά ς βγω λίγο ακρύτερα,
να δώ τί είναι ό κόσ ος αυτός. Κα'ι άπό φράχτη σέ φράχτη, άπό σκεπή σέ
σκεπή, πέρασε τά σύνορα τής πολιτείας.Γιά καλή της οίρα, ούτε σκυλιά
τήν κυνήγησαν, ούτε άλλοι γάτοι τήν αντά ωσαν. ’Έτσι προχωρώντας έφτα
σε στό βουνό. "Ο ως άπ’ δ,τι είδε κι άκουσε δέν έ εινε ευχαριστη ένη. έ
χόρτασε ή λαχτάρα της γιά τό άγνωστο. Καί άκό α προχώρησε, ώσπου βρέ
θηκε σένα πυκνό δάσος. ’Εκεί. έσα άκουσε νάντηχή ή τρο ερή φωνή τού
πεινασ ένου λιονταριού. — ’Ώ χ αννούλα ου είπε, άπό τό φόβο της καί
ζα ούρωσε κάπου σ' ένα πλατύφυλλο άπό κάτω. ’Έτσι, είδε νά διαβαίνη τό
λιοντάρι πλάγι της, έ τό εγάλο κεφάλι καί τή νουρά νά πηγαινοέρχεται
φουντωτή κα'ι θυ ω ένη. — Θεέ ου, ουρ ούρισε.
Κι δταν είδε τό λιοντάρι ν’ άνοίγη τό στό α του καί νά χασ ουριέται
καί. νά ουγκρίζη κατόπι καί ν' άντηχή τό βουνό, τής φάνηκε πώς άνοιξε ή
κόλαση. Τό λιοντάρι κάπου τήν ξετρύπωσε καί πηγαίνοντας κοντά της τή
υρίστηκε καί τής είπε, τήν έυρα πού αυτή πήγαινε νά σβήση άπό τόν φόβο:
— Καί σύ οιάζεις άπό τό δικό ας γένος, ά πολύ ικρούτσικη εί
σαι βλέπω.
— Σά. ζούσες καί σύ κοντά στόν άνθρωπο, απάντησε ή γάτα έ τρε-
ά ενη φωνή, καί σύ ικρός θά ήσουνα βασιλιά ου.
424 Π ολυδ, ΠσΛαχο'ίοτοδοΰλου

— Καί γιατί; ρώτησε τό λιοντάρι γιατί πέ ου; Τί είναι αυτός δ άν

θρωπος; Τόσο εγάλος είναι κι άγριος; Καί που βρίσκεται νά τόν δώ καί γώ;
Τότε ή γάτα τοΰ λέει έ θάρρος:
— ’Έλα, σά θές αζί ου νά σοΰ τόν δείξω.
Τό λιοντάρι ακούσε τή γάτα καί πήραν αζί τό δρό ο.Περπατώντας
περπατώντας έσα στό βουνό βλέπουν έναν άνθρωπο πούεκοβε ξύλα.
— Νά, δ άνθρωπος, λέγει α έσως ή γάτα στό λιοντάρι. Καί πήγαν
κοντά του άφοβα.
— Καλη έρα, άνθρωπε, ρωτά τότε έ θάρρος τό λιοντάρι. έ οΰ λές,
σύ είσαι ό άνθρωπος;
— Έ γώ... απάντησε άπό φόβο σάν ώχρα κίτρινος, ό άνθρωπος.
— ’Έ αθα, πώς είσαι πολύ δυνατός καί ήρθα νά παλαίψω ε, είπε πε-
ρίφανα καί περιφρονη ένα τό λιοντάρι.
— Πολύ καλά νά παλαίψω ε, είπε ό άνθρωπος. Μά πριν παλαίψου ε
δ ως έλα νά έ βοηθήσης νά σχίσω δώ νά, τούτο τό ισοσκισ ένυ ξύλο καί
ύστερα παλεύου ε.
— Νά σέ βοηθήσω, πρός.
— Τότες άν είναι έτσι, βάλε σέ παρακαλώ, είπε ό άνθρωπος, τά χέ
ρια σου εδώ έσα στή σχισ άδα τούτη, πού άνοιξα, γιά νά σχίσω τό ξύλο ου.
Ό άνθρωπος έλεγε τά λόγια τούτα, ά ή καρδιά του χτυπούσε δυνατά
καί τά χέρια του έτρε αν άπό τό φόβο.
Τό λιοντάρι πρόθυ α έβαλε τά χέρια — τά προστινά του χέρια -—
έσα στή σκισ άδα κι ό άνθρωπος πού βαστοΰσε τίς δυό εριές τού ξύλου
τίς άπόλυκε, καί στή στιγ ή σφίχτηκαν του λιονταριού τά χέρια στή σχισ ά
δα άσχη α. Τότε κατάλαβε πολλά!
Τό λιοντάρι πόνεσε. Καί πριν πορέση νά κουνηθή γιά νά γλυτώση,
6 άνθρωπος παίρνοντας ένα ρόπαλο τό άρχίνησε στό ξύλο. Πού σέ τρώει
ποΰ σέ πονεΐ. Σέ λίγη ώρα τόκανε άπό τό στιλιάρι, πεθα ένο. Τό λιοντάρι
ούγκρισε, ξανα ούγκρισε, ά τίποτε. Καί σάν τό ισοψόφησε, τότες ξα-
πόλυκε τά χέρια του σχίζοντας τό ξύλο καί τό λιοντάρι απλώθηκε φαρδύ
πλατύ ισοπεθα ένο. 'Ο άνθρωπος γρήγορα φορτώθηκε τά ξύλα του στή
ράχη, πήρε τό άξινάρι του στό χέρι καί τράβηξε γιά τό σπίτι του. 'Π γάτα
στό εταξύ χα ογελούσε άπο τό πάθη α τοΰ λιονταριού άπό ένα κλαδί τού
δέντρου, ποΰχε σκαρφαλώσει. ’Έτριβε τά χέρια της κέλεγε: ’Έτσι, καλά νά
πάθη, δ έξυπνος κι ό δυνατός βασιλιάς τών άγρι ιών.
Σάν εφυγε ό άνθρωπος κι ή γάτα κατέβηκε άπό τό δέντρο, οπού είχε
σχαρφαλώση, πήγε κοντά στό λιοντάρι καί στάθηκε νά τό βλέπη σαύτά τά
χάλια του. Κι ά α ήρθε στόν εαυτό του άπό τό πολύ δάρσι ο τό ρώτησε:
— Έ , εγάλε βασιλιά ας, πώς σοΰ φάνηκε ό άνθρωπος;
— I I ώς ου φάνηκε; Θαρρώ, πώς άν ζοΰσα αζί του, σάν καί σένα καί
Τό Αραβικό παιδικό π αρα ύθι 425

γώ πιο ικρό θά έ ενα, είπε κουρασ ένα τό λιοντάρι, άπό τό πάθη ά του.
Σωστά οΰ έλεγες πώς ό άνθρωπος είναι, φοβερός και κάνεις κοντά του έ
νει ικρός και τιποτένιος.

Ζ '. ΤΑ ΕΦΤΑ Κ Α Τ ΣΙΚ Α Κ ΙΑ ΚΑΙ Ο Λ Α ΙΜ Α ΡΓΟ Σ Λ ΤΚ Ο Σ

Κάποτε ζούσε ιά κατσίκα, πού είχε εφτά ικρά κατσικάκια, και τάγα-
ποϋσε πάρα πολύ! Τά βάζανε τά καθάριζε, έ τή γλώσσα της, τά έτρεχε δώ
και κεϊ γιά νά βοσκούν τό τρυφερό χορταράκι και τά έδειχνε δλη της τήν
αγάπη. Μιά έρα θέλησε νά πάγη στό δάσος γιά νά τούς φέρη φαγητό ω
ραίο. Κάλεσε λοιπόν τά παιδιά της και τά είπε: — Π αιδιά ου, θά πετα-
χτώ ΐσα ε τό δάσος. Π ηγαίνω νά σάς φέρω κάτι νά φάτε. 3'Αν σάς έρτη
κανείς ήν τύχη και τόν ανοίξετε. "Όσην ώρα θά λείπω εγώ ήν ανοίξετε
τήν πόρτα. Γιατί δώ γύρο.) ας κάθεται ό λύκος πού είναι εχθρός ας, πο
ρεί νά πή έσα καί τότε αλί ονο σας. Θά σάς καταπιή ονο ιάς δλα.
— Καί ποιός είναι ό λύκος, ητερούλα;
— Θά τόν νιώσετε άπό τή χοντροφωνάρα του καί τά αύρα του ποδά
ρια. Προσέχτε λοιπόν παιδιά ου.
— Θά προσέχω ε αννούλα, κι έννοια σου, είπαν τά κατσικάκια ένα
στό α.
'Ήσυχη ή κατσίκα έκλεισε καλά τήν πόρτα τοΰ σπιτιού της, καί τράβη
ξε ’ ένα καλάθι στό χέρι γιά τό δάσος.
Σέ λίγο νά καί χτυπά ή πόρτα. Κατόπι .ιά φωνή είπε χοντρά, χοντρά:
— Άνοΐξτε τήν πόρτα, παιδιά ου, εί αι ή αννούλα σας, πού σάς
φέρνει δροσερό χορταράκι νά φάτε.
— Ό χ ι, οχι! φώναξαν τά κατσικάκια. έν είσαι ή αννούλα ας. Ή
φωνη σου εΐναι χοντρή. Είσαι ο λύκος πού ήρθες νά άς φάς. Φύγε, φύγε
άπό δώ καί δέ σάνοίγου ε.
Ό λύκος τότε έτρεξε γρήγορα σ’ ένα αγαζί, αγόρασε κι ωλία χαί
την εβαλε στη γλώσσα του πάνω. ’Έτσι έκανε τή φωνή του πιο αλακή.
— Ά ς γυρίσω τώρα στά τρυφερά κατσίκια είπε έσα του. Καί ονο ιάς
γύρισε προστά στήν πόρτα τού σπιτιού τής κατσίκας.
— Άνοΐξτε την πόρτα, ικράκια ου, είπε έ ιά φωνή τόσο γλυκεία
δσο καί τό έλι. Εί αι ή ανούλα σας πού σάς φέρνω τρυφερό φαγί νά φάτε.
Μα το πιο ικρό κατσικάκι, κρυφοκυττάζοντας από τή ιά τρύπα τής
πόρτας, είδε τά αύρα πόδια τού λύκου. 'Τποψιάσθηκε.
— ’Ό χ ι, οχι τού φώναξαν πάλι, Ή αννούλα ας δέν έχει αύρα πό
δια σάν τά δικά σου. Είσαι ό λύκος πού ήρθες νά άςφάς. Φεύγα, φεύγα
άπό δώ.
Τ ι να κανη ο λύκος τότε; Τρέχει στό φουρνάρη. — Κρυώνω τού είπε,
426 Π ολ υ δ. Π α πα χ ρ·ιστ οδ οΰ λ ου

τά πόδια ου παγώσανε, σκέπασε τα έ λίγο ζυ άρι νά ζεσταθούν. 'Ο φούρ

ναρης τρο αγ ένος σκέπασε γρήγορα τά πόδια τοΰ λύκου έ ζυ άρι, κι έ
τσι γύρισε πάλι στά κατσίκια.
— Άνοϊξτε τήν πόρτα παιδιά ου εΤπε, εί αι ή ανούλα σας.
Τό εγαλύτερο κατσικάκι τότε πήδηξε στή κορφή τής πόρτα και τό
ικρό κατσικάκι έσκυψε κάτω στό πάτο.) α. Ή φωνή τοΰ λύκου ήταν γλυ-
κειά κι απαλή καί τά ποδάρια του άσπρα σάν τό ζυ άρι.
— Ναι, ναι, φώναξαν τά κατσικάκια είναι ή αννούλα ας ανοιχτέ!
Καί δίχως νάργοποροΰν άνοιξαν τήν πόρτα. Ό λύκος ’ ορ ή πήδη
ξε έσα στό σπίτι τής κατσίκας.
Π οιός είδε τό λύκο καί δέ φοβήθηκε; Και τά κατσικάκια όνο ποΰ δέ
λιποθύ ησαν άπό φόβο. "Ο ως δπου φύγε φύγε. Έ τρ εξα ν νά γλυτώσουν
νά σωθούν. Έ ν α χώθηκε κάτω άπό τό τραπέζι, τάλλο κάτω άπό ένα κρεβάτι,
τό τρίτο πίσω άπό τή σκάφη, τό τέταρτο πήδηξε έσα στό ντουλάπι, τό πέ
πτο έσα στό κοτέτσι, τό έχτο έσα στό καζάνι καί τό υστερνό, τό πιο ι
κρό σκαρφάλωσε καί χώθηκε έσα στή θήκη τοΰ ρολογιού ,πού έδειχνε τίς
ώρες. Μά ό λύκος τά ξετρύπωσε ένα ένα, δλα καί λι ασ ένος τά κατάπιε
εξόν άπό τό πιύ ικρό, πού χώθηκε στή θήκη τού ρολογιού. ’Έπειτα χορ-
τασ ένος τράβηξε στό δάσος. Κεΐ κάτω σ’ ένα ήσκιο δέντρου πυκνόφυλλου
επεσε νά κοι ηθή. Καί δέν άργησε ό ύπνος νά τόν πάρη βαρυά.
Σέ λίγο ή κατσίκα έφτασε βελάζοντας στό σπίτι. Μά άλι τό κακό πού
τήν βρήκε! Π ή γε νά τρελλαθή βλέποντας κράνοιχτη τήν πόρτα τού σπιτιού
της κι δλα έσα άνω κάτω. Οι καρέκλες αναποδογυρισ ένες, ή σκάφη πε
τα ένη, τά συρτάρια τού τραπεζιού ανάσκελα. Καί τά ικροί δλα έλειπαν.
έν ήρταν νά τήν άντικρΰσουν, πού τούς έφερε τρυφερό χορτάρι. Κατά
λαβε, δέν ήθελε φιλοσοφία.
— Ό λύκος, ό λύκος, τά δύστυχα παιδιά ου... ουρ ούριζε κλαίγον-
τας. Ά πό τή λύπη της άκού πησε λυπη ένη στόν τοίχο καί συλλογιζότανε
τό εγάλο κακό πού τήνε βρήκε.
— ’Ώ χ, παιδιά ου, ώχ βλαστάρια ιιου! Έ κλαιγε ή φτωχή. Μά, κεΐ
πού έκλαιγε λυπη ένη τό ικρό κατσικάκι, βέλαξε έ σ’ άπ’ τό ρολόγι.
— Έ λ α ανάρι ου, έλα αγόρι ου, χρυσό ου τού βέλαξε κι- αυτή καί
σκαρφαλώνοντας τό βοήθησε νά κατεβή.
— Π έ ου χρυσό ου, πέ ου ΐί. γενήκανε τάδέλφια σου; Καί τό κα
τσικάκι, ιστόρησε στή αννούλα του έ τό νΐ καί έ τό σίγ α τό εγάλο κακό.
— ’Έλα παιδάκι ου, ειπε τώρα ή α ά του πιάνοντάς το άπ’ τό χέρι.
ΙΊά ε αζί στό δάσος πέρα, Κεΐ βρήκαν τό λύκο βαθειά κοι ισ ένον κά
τω άπό ένα πυκνόφυλλο δέντρο. Ροχάλιζε τόσο δυνατά, πού ΐά κλαδιά τών
δέντρων κινούσαν!
Τό θρακικό παιδικό παρα ύθι 427

— Σώπα είπε ή κατσίκα στό παιδί της. έν άκοΰς κάτι φωνούλες έ

σα στήν κοιλιά τοΰ λύκου;
— Ά . ικρά ου παιδάκια άρα γε ακό α ζήτε; Τρέχα ικρό ου σπί
τι κα'ι φέρε ου τό ψαλίδι, ου. Φέρε και ιά βελόνα, και ιά κλωστή, καί.
τή δαχτυλΐτρα ου. Γρήγορα! Τό κατσικάκη σάν αστραπή ετρεξε στό σπί
τι κα'ι ονο ιάς γύρισε φέρνοντας δ,τι τοΰ ζήτησε ή άννα του.
— Σώπα τώρα παιδάκι ου! είπε πάλι ή κατσίκα έ τά εγάλα κέρατα
κα'ι τά εγάλα στήθεια. "Τστερα σιγά - σιγά πλησιάζοντας τό λύκο, πού
ροχάλιζε τοΰσκισε έ τό ψαλίδι τήν κοιλιά. Μονο ιάς τότε πετάχτηκαν κα'ι
τά έξ κατσικάκια της αζί.
— Σιγά, σιγά τούς ειπε ή αννούλα της βάζοντας τό δάχτυλο στό στό
α. Φέρτεε ου γρήγορα, πρόσδεσε έξη εγάλες πέτρες.
Σέ λίγο, ή κατσίκα γέ ισε τήν κοιλιά τοΰ λύκου έ .πέτρες. "Έπειτα
τήν ερραψε καί έφυγαν, άφίνοντας τό λύκο νά ροχαλίζη ακό α κάτω άπό
τό δέντρο.
— "Άς κρυφτού ε είπε, σάν ξε άκραιναν λιγάκι, γιά νά δού ε τί θ ’
άπο γίνη ό λύκος. Καί κρύφτηκαν πίσω άπό ενα χοντρό δέντρο.
Σάν ξύπνησε ό λύκος — ώχ αννούλα, φώναξε, ώχ! Λυτά τά κατσι
κάκια πολύ οΰ βάραιναν τό στο άχι, είπε. Θαρρείς κείναι πέτρες. 5Ά ς
πάω ίσα ε τό ρυάκι, νά πιω λίγο νερό. Καί τρικλίζοντας, προχώρησε πρός
τό ποτά ι. Βλέποντάς τον έτσι τά κατσικάκια νά τρικλίζη άρχισαν νά χο
ροπηδούν άπό χαρά.
Φτάνοντας στό ποτά ι, ό λύκος έσκυψε νά πιή. ά σάν έσκυψε ή κοι
λιά του βάραινε πολύ καί πάρτον κάτω έσα στό νερό. Π άει ίσια στόν πά
το απ’ τό πολύ βάρος. Πνίγηκε!
Τότε πετάχτηκαν έσα άπό τά δέντρα τά κατσικάκια αζί έ τή η
τέρα τους χαρού ενα κι άρχισαν νά χορεύουν τραγουδώντας:
— Πέθανε ό λύκος — πέθανε,
πέθανε καί πάει,
κι δ Θεός νά άς φυλάει!

Η '. Η Π Ε Ν Τ Α Μ Ο Ρ Φ Η Τ Ο Τ Κ Ο ΣΜ Ο Τ

Μιά φορά κι έναν καιρό, ιά έρα χει ωνιάτικη, πού ήταν κρύο πολύ
φαρ ακερό κι επεφτε χιόνι άπ’ τόν ουρανό, τουλούπες, τουλούπες σά γιασε
ιά καί κρίνα, σάν φτερά πεταλούδας καί σάν ρίζι, ιά ό ορφη βασίλισσα
καθότανε στό παραθύρι, της καί κεντούσε πάνω σένα τελάρο άπό αύρο α
κριβό ξύλο: «Τό παρα ύθι τής πεντά ορφης».
Κεΐ πού κεντούσε και κοιτούσε από τό παράθυρό της, τό χιόνι πού έ
πεφτε παλαβό καί γυνηγη ένο, άγκίλωσε τό δάχτυλό της έ τή βελόνα της
428 Π ολυδ. Π απαχριστοδοΰλου

κι έσταξαν τρεις σταλαγ ατιές αί α πάνω στό κέντη α. Τότε είπε ή βασί
λισσα έσα της. ,
— ’Ά χ και νά είχα ενα παιδί άσπρο σάν τό χιόνι, νάχη άγουλα κόκ
κινα σάν κι αυτό τό αί α ου καί αλλιά αύρα σάν τό τελάρο ου!
έν πέρασε πολύς καιρός καί γέννησε ενα κοριτσάκι, άσπρο σάν τό
χιόνι. Τά άγουλά του ήταν κόκκινα σάν τό αί α καί τά αλλιά του κατά-
αυρα σάν έβενος. Καί τοβγαλαν: π ε ν τ ά ο ρ φ η . Μά ή καη ένη ή βα
σίλισσα έπαθε στή λεχωνιά της, γιατί δέν τήνε πρόσεξε ή α ή, καί πέθανε
ή καη ένη. Ό καη ένος δ βασιλιάς, βάσταξε τή λύπη του ενα χρόνο. Μά
έπρεπε νά ξαναπαντρευτή γιά νάφήση διάδοχο στό βασίλειό του. Κι απάνω
στό χρόνο πού πέθανε ή πρώτη του γυναίκα, πήρε ιάν άλλη. ‘Η καινούρ
για του βασίλισσα είτανε πολύ ό ορφη ά περήφανη καί τρανταγ ένη καί
δέ πορούσε νάκούση, πώς είναι στό κόσ ο άλλη πιο ό ορφη άπό κείνην.
Είχε κι έναν καθρέφτη, κι όταν στεκόταν προς σαύτόν καί κυτταζότανε,
τόν έρωτούσε.
— Καθρέφτη ου, καθρέφτη ου,
έλα γιά πέ ου τώρα
ποιά είν’ ή ο ορφότερη
έσ’ όλη τή χώρα;
Κι δ καθρέφτης, τής αποκρίνονταν:
— Σύ σαι, κυρά βασίλισσα
ή πιο ό ορφη στή χώρα.
Αύτό τήν ευχαριστούσε, γιατί ήξαιρε πώς δ καθρέφτης τής έλεγε τήν
αλήθεια. Μά ή πεντά ορφη εγάλωνε κι οσο εγάλωνε τόσο πιο πολύ «ο όρ
φαινε. Κι όταν έγινε εφτά χρόνων, ήταν τόσο ό ορφη, πού νάλεγε τοΰ ήλιου
νά σταθή, θά στεκότανε, τ’ αυγερινού νά λά ψη, θά έλα πε. Περνούσε καί
τήν ίδια τή βασίλισσα στήν ο ορφιά.
Ή βασίλισσα όπως συνήθιζε πήγε ιά έρα προστά στον καθρέφτη
καί τόνε ρώτησε:
-—Καθρέφτη ου, καθρέφτη ου,
έλα γιά πέ ου τώρα
ποιά είν’ ή ο ορφότερη
έσ’ όλη τή χώρα;
Κείνος άποκρίθηκε:
—’Έ ορφ’ είσαι καί καλή σαι
ά πεντά ορφη δέν είσαι.
Ή βασίλισσα έ εινε ξερή, ακούοντας τήν απόκριση τοΰ καθρέφτη. Καί
στή ζήλια της πάνω καί στήν κακία της έγινε κατακίτρινη. Ά πό τότε πιά
ά α έβλεπε τή βασιλοπούλα έστριβε άπ’ τήν έχτρα πού τήν είχε. Ή ζήλεια
της καί ή κακία της όλο καί χειροτέρευαν καί δέν τήν άφιναν νά ήσυχάση
Τ ο θρακικό παιδικό παρα ύθι. 429

ήτε έρα ήτε νύχτα, καί τίποτε δέν συλλογιζότανε άλλο παρά πώς νά θα-
νατώση τήν πεντά ορφη.
Καί βάζει έ τό νοΰ της ή ζηλιάρα γυναίκα ένα σχέδιο! Τή φα>νάζει
καί τής λέει: «Νά ετοι αστής νά πας έ τόν κα αριέρη στήν έξοχή κΰστερα
θάρτου ε καί εΐς έ τόν πατέρα σου». "Έτσι τής εΐπε αυτής, ά φωνάζει
κι έναν απ’ τούς δούλους της κι αφού τοΰ έταξε πολλά χαρίσ ατα καί τοΰ-
δωκε καί υποσχέσεις πώς δέ θά τόν αρτυρήση σέ κανένα τοΰ ειπε: — « Π ά
ρε αζί σου τήν πεντά ορφη καί πήγαινε την όξω στό λόγγο, γιατί δέν πο
ρώ νά τήνε βλέπω προστά ου καί κεϊ σφάξε την καί φέρε ου πίσω τό
πλε όνι της καί τό αΰρο της συκώτι γιά νά πιστέψω, πώς τήν σκότωσες».
'Ο δοΰλος καθώς τάκουσε έ εινε ξερός, ά τί πορούσε νά κάνη; Βα
σίλισσα ήταν αυτή! ’Ά ν τόν έδιωχνε άπ’ τό παλάτι.; Π αίρνει λοιπόν τήν
πεντά ορφη καί ιά καί δυο τήν πηγαίνει ακριά στό λόγγο. Σάν έφτασαν
έκεΐ έβγαλε τό αχαίρι του νά τό πήξη στήν καρδιά τής πεντά ορφης λέ
γοντας:— Τοι άσου νά πεθάνης. Αυτή άρχισε νά κλαίγη καί νά τοΰ λέγη.
— ’Ά χ καλέ ου άνθρωπε, χάρισέ ου τή ζωή κεννοια σου, εγώ δέ θά γυ-
.ρίσω στό παλάτι όνο θά πάρω τό λόγγο νά χαθώ.
Ό δοΰλος ακούοντας τά παρακάλια της τήνε λυπήθηκε, γιατί τή γνώ
ριζε άπό ικρό παιδί, καί λυπήθηκε τήν ο ορφιά της πιο πολύ. έ βάσταξε
ή καρδιά του καί ειπε: «Π ήγαινε πεντά ορφη κι ό Θεός νά σέ λυπηθή. Μά
έκεΐ πού πας γρήγορα θά σέ φάνε τ’ άγρί ια», πρόσθεσε περίλυπος, έ ά
τια δακρυσ ένα. Ό καη ένος ό δοΰλος έβγαλε ένα βάρος άπό τήν καρδιά
του, γιατί γλύτωσε τό κορίτσι, ά τί θάκα νε γιά τά ση άδια; Π ώ ς θά πή
γαινε πίσω στή βασίλισσα χωρίς αύτά; Κεϊ λοιπόν πού συλλογιζότανε, νά
καί βλέπη νά περνάη άπό πρός του έν αγριογούρουνο ικρό. Τό σκοτώνει,
τοΰ βγάζει τό πλε όνι καί τό συκώτι, καί ξεκίνησε νά πάη στή βασίλισσα. Ή
βασίλισσα τάδωκε τοΰ άγειρα νά τ ’ άλατίση καί νά τά αγειρέψη! Σάν τ:ά
αγείρεψε δ άγειρας κάθησε ή κακιά ατρυιά καί τάφαγε. Χαιρότανε ή
φόνισσα γυναίκα έ τήν Ιδέα ποκ έφαγε τό πλε όνι καί τό συκώτι τής πεν
τά ορφης.
Ή πεντά ορφη έτρεχε τώρα έσ’ τό λόγγο έρη η κι ολο όναχη. Φοβό
τανε πολύ καί άπό τό φόβο της έτρε ε σύγκορ η. Κύτταζε γύρω γύρω καί
δέν ήξαι.ρε τί νά κάνη, έσα στήν ερη ιά. Καί βάλθηκε νά τρέχη πάνω σέ πέ
τρες καί σ’ άγκάθια. Κι ενώ έτρεχε προστά της ξεπετιώνταν τάγρί ια άλα-
φιασ ένα. Μά δέν τήν έπείραζε κανένα. ’Έτρεχε λοιπόν δσο βαστοΰσαν τά
πόδια της, ώσπου άρχισε νά βραδιάζη. Ό ήλιος πέφτοντας χρύσωνε τόν
ουρανό καί. κοκκίνιζε τά λίγα σύννεφα, πού έπήγαιναν νά τόν κρύψουν. Τό
τες πιά είδε ένα σπιτάκι καί πήκε έσα γιά νά γλυτώση. Μέσα σ’ αύτό τό
σπιτάκι ήταν δλα τά πρά ατα ικροκα ω ένα, ά τόσο δ ορφα, πού λόγο
δέν είχαν. Ή τ α ν ένα τραπεζάκι στρω ένο κι εφτά πιατάκια καί κάθε πια-
430 Π σλυδ. Π α π α χ ρ ιτττοδ ούλου

τάκι έ τό χουλιαράκι του και παροικεί εφτά αχαιράκια, εφτά περουνάκια

κι εφτά ποτηράκια. Κοντά στόν τοίχο ήταν άραδιασ ένα κι εφτά κρεβατά-
κια έ σεντονάκια κάτασπρα. όξασε τό Θεό άπό τή χαρά της.
'Η πεντά ορφη πήρε άπό κάβε πιάτο λίγο χορταρικό καί λίγο ψω ά-
κι καί άπό κάθε ποτηράκι άπό ιά στάλα κρασάκι, γιατί δέν ήθελε νά φάη
ολο άπό ένα πιάτο γιά νά ή τ’ άδιάση. Καί σάν έφαγε πήγε νά πέση σ’ ένα
άπό τά κρεββατάκια, νά κοι ηθή, γιατί ή,τανε πολύ κουρασ ένη άπό τό δρό
ο, καί τή λύπη γιά τά βάσανά της. Π έφτει στο να κρεβάτι ά τής ερχό
τανε εγάλο, πέφτει στ’ άλλο δέν τήν χοορούσε οσο πού δοκί ασε καί τό τε
λευταίο. Αυτό τής ήρθε ίσα ίσα. Σ ’ αυτό πλάγιασε κάνοντας τήν προσευχή
της. ’Αποκο ισ ένη τέλος αποκοι ήθηκε ονο ιάς.
"Α α καλοβράδυασε ήρθαν οί νοικοκυραΐοι τού σπιτιού. Αυτοί ήταν
εφτά τζουτζέδες ικροκα ω ένυι κοντοπίθαροι πού λέ ε, πού δούλευαν πά
νω στά βουνά κι έβγαζαν έσ’ άπ’ τή γής έταλλα. ’Ά να ψ ’ ό καθένας τό λι-
χναράκι του Μέ τό φως είδαν πώς κάποιος ήρθε. Τό κατάλαβαν άπό τά
πρά ατα, δέν ήταν στήν ίδια τάξη, πού τιάχανε άφήσει Τότες ό ένας γύρι
σε καί είπε στούς άλλους: — Ποιός κάθησε στήν καρέκλα ου; Ό άλλος:
Π οιότ έφαγε άπό τό φαγί ου; Ό άλλος: Ποιός έφαγε άπό τό πιάτο ου;
Ό άλλος ποιός δάγκασε άπό τό ψω ί ου; Ό άλλος: Π οιός έφαγε άπό τό
χορταρικό ου; Ό άλλος: Ποιός έφαγε έ τό πηρούνι ου; Ό άλλος: Π ο ι
ος ήπιε άπ’ τό ποτήρι ου;
Τότε ό πρώτος κύτταξε γύρω γύρω, πώς τό κραβάτι του ήτανε λίγο
τσαλακω ένο, καί είπε: — Ποιός πήκε στό κρεβάτι ου; Τρέξανε όλοι καί
είπαν: Καί στό δικό ου κάποιος πλάγιασε. Έ τρ εξε κι ό τελευταίος κι δταν
είδε στό κρεβάτι του, τήν πεντά ορφη, πού κοι ώτανε, φώναξε καί τούς
άλλους κι όλοι αζί φώτισαν έ τά λυχνάρια τους τήν πεντά ορφη κι άπό-
ρεσαν άπό τήν ο ορφιά της:
— Έ λα Χριστέ καί Π αναγιά ας! έλεγαν. Κι είχαν τόση εγάλη
χαρά πού δέν τήν ξύπνησαν! Γ ι’ αυτό τήν άφησαν νά κοι άται ακό η γιά νά
τή βλέπουν καί νά τή χαίρωνται.
"Α α ξη έρωσε ό Θεός τή έρα, έξύπνησε ή Πεντά ορφη, άνοιξε τά
άτια της καί βλέπει, πώς ήταν τριγυρισ ένη άπό τούς εφτά κοντοπίθαρους
πού τήν έβλεπαν περίεργα.
— Π ώ ς σέ λένε; Μ’ ένα στό α τήν ρώτησαν.
— Μέ λένε Πεντά ορφη, τού κόσ ου τούς άποκρίθηκε κείνη.
— Καί πώς βρέθηκες εδώ στό σπίτι ας; Τή ρώτησαν πάλι οί κοντο
πίθαροι.
— Τότε ή Πεντά ορφη τους άφηγήθηκε όλη τήν λυπητερή ιστορία
της πού ξαίρου ε. Σάν ακόυσαν οί κοντοπίθαροι δλα της τά πάθη, λυπήθη
καν οί καη ένοι, κι άπό συ πόνια τής είπαν:
Τό θρακικό παιδικό π αρα ύθι 434

— Σ ’ αρέσει λοιπόν, Πεντά ορφη, νά καθίσης εδώ αζί ας, νά κά

νης τό νοικοκυριό ας, νά άς αγειρεύεις, νά άς ράβης, νά άς παλώ
ν ης ,νά άς πλένης, νά άς πλέκης κάλτσες, και νά άς συγυρίζης, που δέν
έχου ε καί εΐς κανένα νά άς φροντίζη;
— "Άν θέλης κάθησε, γιατί καί σένα πάλι δέ θά σου λείπει, τίποτε.
Θά σοΰ φέρνου ε ο,τι επιθυ εί καί λαχταρά ή καρδιά σου καί τοΰ πουλιού
τό γάλα ακό α.
Ή Πεντά ορφη, απελπισ ένη, συλλογίστηκε κι άναρωτήθηκε ή φτω
χή. Τί νά κάνα) καί πού νά πάω αλλού; Τούς έδωκε τό λόγο της νά είνη
καί νά κάνη δλα τά θελή ατα. Καί κάθισε. "Έγινε λοιπόν ιά καλή νοικο
κυρά. Κι άν δέν ήξαιρε άπό τέτοιες δουλιές, ή ανάγκη τήν έκανε νά τίς ά-
θη. "Οταν ξη έρωνε ό Θεός τήν η έρα, οί κοντοπίθαροι έπαιρναν τά βου
νά κι έψαχναν νά βρούν άλα α κι. ασή ι. Φεύγοντας τής έλεγαν: «’Έχε γειά,
Πεντά ορφη, καί κύτταξε καλά, ά ην άφήσης κανένα νά πή έσα για
τί ξαίρεις άν τό άθη κείνη ή ητρυιά σου πώς είσαι δώ, θάχης πολλά βά
σανα».
'Η Πεντά ορφη ήταν ευχαριστη ένη έ τή ζωή της. Μόνο πού δλη τήν
η έρα έ ενε κατα όναχη καί δέν είχε νά ιλήση έ κανέναν, ν’ άλλάξη ένα
λόγο.
* J
"Άς γυρίσου ε τώρα στή βασίλισσα πού πίστεψε πια πώς ή Π εντά
ορφη δέ ζούσε, πού πίστεψε πώς ό κα αριέρης τής έφερε τό αληθινό πλε
όνι καί τό συκώτι καί πώς άπ’ αυτήν πιο ό ορφη στόν κόσ ον δέν ήταν άλλη.
Σίγουρη γιά δλα αύτά πήγε καί στάθηκε προστά στόν καθρέφτη της καί
τού λέει:
■
— Καθρέφτη ου, καθρέφτη ου,
έλα γιά πέ' ου τώρα
ποιά είν’ ή ο ορφότερη
έσ’ δλη τή χώρα;
Καί κείνος τής άποκρίθηκε:
— Έ ο ρ φ ’ είσαι καί καλή σαι
ά πεντά ορφη δέν είσαι.
Καθώς ακούσε πόας ζή ακό α ή Πεντά ορφη, τής ήρθε κεραυνός στό
κεφάλι, έκλεισ’ ή όρεξή της, ήτε νά φάη, ήτε νά πιή, ήτε νά κάνη τίποτε.
Ή τ α ν βέβαιη πώς δ καθρέφτης δέν έλεγε ποτέ ψέ ατα. Τότε κατάλαβε πώς
ό πιστός της τήν ξεγέλασε. Τόν φοτνάζει λοιπόν καί τού λέγει:
— Γιατί δέ σκότωσες τήν Πεντά ορφη οπως σέ πρόσταζα; Τώρα θά
ζητήσω άπό τό βασιλιά νά προστάξη νά σού πάρουν τό κεφάλι. "Έτσι είπε
αγριε ένη κι ώργισ ένη.
— Πολυχρονε ένη ου βασίλισσα τής απάντησε γονατιστός στά πόδια
432 Ιϊολυδ. Παπαχριστοδούλου

της καί στή φωτιά ακό α άν προστάξης νά πέσω, πέφτω, ά τήν Π εντά
ορφη εγώ τήν σκότωσα. Π ώ ς είναι βολευτό νάναι ψέ α;
Ή βασίλισσα δ ως δέν πίστεψε ά καί δέν ήξαιρε τί νά κάνη, τί νά
σκεφθή γιά νά χαλάση τήν Πεντά ορφη νά ήν βρίσκεται στόν κόσ ο. Τ ί
νά κάνη λοιπόν, τί νά κάνη; Συλλογίζεται έρες, ώσπου αποφασίζει νά πάη
νά τή βρή όνη της. — Θά πάγω νά τήν ευρω οναχή ου, είπε. Φτιασιδό-
θηκε λοιπόν, βάζει άλλα ρούχα, καί γίνεται ιά παλιό γριά πού πουλούσε
πραγ ατείες. Π ήρε λοιπόν αζί της δυό ζευγάρια σιδερένια παπούτσια,
φόρεσε τό ένα, κι αποφάσισε νά πάη στήν άκρη τού κόσ ου, άν ήταν βο
λετό, νά τήν βρή. Καί ξεκίνησε αγνώριστη από τό παλάτι.
Περπάτησε πολύ, πάρα πολύ καί ύστερα άπό λίγες έρες, έλυωσε άπ’
τό περπάτη α τό ένα ζευγάρι τά παπούτσια. Τά βγάζει τότε, τά πετά, καί
φοράει τάλλο ζευγάρι καί ξεκινά πάλι. Πέρασε κόσ ο άγνωστο, πέρασε πολ
λά έρη κι ήρθε σέ ιά πολιτεία άγνωστη. Μπαίνοντας στήν πολιτεία αυτή
άρχισε νά φωνάζη: — ΓΙρα α,τειες καλές, πάρτε κουβαράκια, σκουλαρίκια,
ώραια!
Βγήκε λοιπόν άπό τά παράθυρα ό κόσ ος καί ψώνιζε ποιά σκουλαρί
κια, ποιά βραχιόλια κι ή κάθε ιά δ,τι τήν ευχαριστούσε. Αυτή είχε τά ά
τια δεκατέσσαρα γιά τήν Πεντά ορφη. Μά πουθενά ή Πεντά ορφη. ’Α
πελπισ ένη λοιπόν κι άπ’ αυτό τό έρος τράβηξε νά φύγη. Βγαίνοντας ά
πό τήν πολιτεία είδε κάτι σπιτάκια ικρά.— "Άς πάω είπε, κι άπό κεί πο
ρεί νά τήν πετύχω.
Καί πέρασε κάτω άπό ενα άπ’ αυτά τά σπιτάκια: — Π άρτε πρα ά-
τειες καλές, ωραία σκουλαρίκια! Φώναξε. έν είχε ακό α τελειώσει τό λύγο
της καί νά, καί πετάχθηκε στό παράθυρο ή Πεντά ορφη νά δή ή καη ένη
τήν πωλήτρια. Π ού νά βάλη ό νούς της πώς ήταν ή σκύλα ή ητρυιά της!
Ή βασίλισσα ή σκύλα ή ητρυιά τής γνώρισε τήν Πεντά ορφη. Α έ
σως τής είπε: Πολλά τά έτη σου κορίτσι ου καί ή θέλης νά ψωνίσης τί
ποτα;
— Καί τί πουλάς ρώτησε ή Πεντά ορφη.
— Πουλώ πολλά ώραΐα πρά ατα. ’Έχω δαχτυλίδια, σκουλαρίκια, ζώ
νες. Καί διάλεξε ή Πεντά ορφη ιά ζώνη, πού ήταν κι άπ’ τίς δυό εριές
κεντη ένη καί είπε έ τό νοΰ της: Τ ί καλή γυναίκα ή καη ένη! "Άς τής πά>
νά πη έσα νά καθίση. Κιάνοίγοντας τήν πόρτα τής είπε:
— Κόπιασε κυρά ου, έσα νά ξεκουραστής. 'Η πουλήτρα αυτό πού
ήθελε. Μπήκε έσα καί ή Πεντά ορφη αγόρασε τήν πιο ό ορφη ζώνη τή
διπρόσωπη καί διπλοκεντη ένη.
— Κορίτσι ου είπε ή γριά, σάν τήν είδε ζωσ ένη ν ό ορφα: Τί ώραΐα
πού σοΰ πηγαίνει ή ζώνη! "Ώ εΐναι θαύ α. Μόνο στάσου! νά σού τήν σφί
ξω γώ καθώς πρέπει.
Τ ό θρακικό παιδικό παρα ύθι 433

Ή καη ένη ή Πεντά ορφη — αθώο κορίτσι, — παρακούοντας τή συ

βουλή τών νάνων άφήκε τή γριά νά τής σφίξη τή ζώνη. Μά τήν έπαθε! Για
τί. ή σκύλα τήν έσφιξε τόσο τή έση, πού τήν έσκασε.
Ή ΙΙεντ ορφη έπεσε κάτω πεθα ένη. Αύτό πού γύρευε ή βασίλισσα
ή φόνισα πωλήτρια κέ'φυγε ικανοποιη ένη. Κανείς δέν ήταν νά τήν πιάση.
"Τστερα σάν πήρε νά σκοτινιάζει, ήρθαν κοΐ εφτά κοντοπίθαροι και
βρήκαν τήν πόρτα ανοιχτή! Τί τρέχει δώ έσα; είπαν και τρέχουν νά δουν
— κι ώϊ έ — βλέπουν τήν Πεντά ορφη χά ω πεθα ένη. Τότες έβαλαν τίς
φωνές, τραβούσαν τά γένια τους οΐ καη ένοι κεκλαιγαν άπό τόν καη ό τους,
γιατί τήν άγαπούσαν πολύ. Έ πιασαν λοιπόν νά τήν σηκώσουν. Μά κεϊ πού
τή σήκωσαν ένας άπό τούς κοντοπίθαρους είδε πώς ήταν σφιγ ένη καί ζω-
σ ένη. Βγάζει τό αχαίρι του καί κόβει τή ζώνη. Ά έσιυς τότε — ώ θά α
— ή Πεντά ορφη πήρε τήν αναπνοή της, καί σιγά σιγά ξανάζησε. Ο ι καη
ένοι οι κοντοπίθαροι καθώς τήν είδαν νάνοίγη πάλι τά άτια της χάρηκαν
πολύ καί δέν ήξεραν τί νά τής πρωτοκάνουν. Τήν ρώτησαν λοιπόν νά ά
θουν τί τρέχει. Ή Πεντά ορφη τούς διηγήθηκε δλα δπως έγιναν.— Κεί-
νει ή γριά ή πωλήτρια ήταν ή βασίλισσα, πού σέχθρευότανε τής είπαν οι
νάνοι. έ σοΰ είπα ε ε είς νά ή βάλης άνθρωπο έσα, οταν δέν εί αστε
δώ; Νά, τί έπαθες ξεχνώντας τήν όρ ήνια ας.
Ή βασίλισσα — αυτή ή κακιά γυναίκα — , οταν γύρισε πίσο) στό πα
λάτι, πάει ίσα στον καθρέφτη καί τόνε ρωτάει ευχαριστη ένη καί ικανοποι
η ένη: έ,
— Καθρέφτη ου, καθρέφτη ου,
έλα γιά πέ ου τώρα
ποιά είν’ ή ο ορφότερη
έσ’ όλη τή χώρα;
Καί κείνος τής άποκρίθηκε:
—"Ε ορφ’ είσαι καί καλή σαι
ά πεντά ορφη δέν είσαι.
"Οταν ακούσε ή βασίλισσα πάλι πώς ζή ή Πεντά ορφη, τής ήρθε τρέλ-
λα. "Οσο συλλογιζότανε πώς ήταν ή Πεντά ορφη ζωντανή ακό α, δέν τή
χωρούσε τό παλάτι. «’Ή τούτη θά ζήση, ή εγώ» ειπε. Μά τώρα θά σου κα
ταφέρω, κάτι πού δέ γλυτώνεις άπ’ τόν χάρο, παλιοκόριτσο. "Ελεγε έ τό
νούς της. Καί έ τά αγικά πού ήξαιρε — γιατί ήταν άλήθεια πρωτο ά-
γισσα, έκανε ένα φαρ ακω ένο χτένι. "Αλλαξε πάλι τά ρούχα της καί τό πρό
σωπό της κι έγινε πάλι γριά πωλήτρια. Και ιά καί δυο ξεκινάει στήν α
κρινή πολιτεία.
Φόρεσε τά σιδερένια παπούτσια της καί ξεκίνησε. Πέρασε κόσ ο καί
ντουνιά κι ίσα φτάνει στήν Πεντά ορφη. Κι άρχεψε νά φωνάζη: — Χτένια
καλά, χτένια! Καθώς τάκουσε ή Πεντά ορφη τινάχτηκε στό παράθυρο. Τήν

23
434 Ιίο λ υ δ . Γίαπαχρίστοδοι'λου

γνώρισε α έσως ή παλιόγρια έ τά χτένια, καί τής λέει: — Κόρη ου δέ

ίίές κανένα χτένι νά χτενίζεσαι; "Ελα κάτω νά τά δής καί νά πάρης οποίο
σάρέσει. Κείνη σάν άγισσα ήξαιρε πώς δέ θά κατέβαινε ή Πεντά ορφη
καί τής έλεγε τά λόγια αυτά.
— έ πορώ κυρά, νά κατεβώ, ά ενα χτένι ου χρειάζεται. Έ τυχε ή
κακιά της οίρα νά ην έχη χτένι.— Σοΰ ρίχνω τώρα ιά κλωστή, καί δέ
σε ού το καλύτερα. Αυτό πού είπε έγινε. Καί έ ιά κλωστή, τράβηξε απά
νω τό χτένι.. Καθώς τό πήρε στά χέρια ή Πεντά ορφη κέκανε νά χτενι-
στή, ά έσως φαρ ακώθηκε, κι α έσως πέθανε. έν πρόφτασε νά σύρη τό
χτένι απ’ τά αλλιά της.
Ή βασίλισσα έφυγε γρήγορα. Κείνο πού ήθελε τό πέτυχε. Τό σούρου
πο δπως πάντα γύρισαν πάλι οι κοντοπίθαροι πίσω. Χτυπούν τήν πόρτα ά
ποΰ νάνοίξη ή πόρτα. Φοβήθηκαν' γιά τήν Πεντά ορφη καί σπάζουν τήν
πόρτα, τήν όξώπορτα. "Οταν πήκαν έσα τί νά δούν! Ή Πεντά ορφη πε
θα ένη κοίτονταν χά ω. Κατάλαβαν πώς ή κακήν ητρυιά της ειχε έρθει
πάλι καί τήν έσφιξε έ τήν ζώνη. Ψάχνουν λοιπόν στή έση της γιά νά
βρούν κα ιά ζώνη, ά τού κάκου.
έν ήξαιραν λοιπόν τί νά κάνουν. Τά είχαν χα ένα οι καη ένοι, κι α
πελπισ ένοι τή σήκωσαν άπό κάτω καί άρχισαν νά κλαϊνε.— ”Ά χ τήν καη
ένη, άχ τή δυστυχισ ένη πού δέν πρόλαβε νά χτενιστή ή κακο οίρη. Πού
νά βάλη ό νούς τους, πώς ήταν τό χτένι, αγε ένο! Κι άρχισαν πάλι νά κλαϊ-
νε έ κλά ατα καί έ φωνές, γιαπί έχασαν κάθε ελπίδα νά τήν ζωντανέψουν.
Κι άρχισαν νά τήν νεκροσυγυρίζουν. Τή σήκωσαν άπό κάτω, τήν έβαλαν α
πάνω σ’ ένα τραπέζι καί ποιός τής έβαζε τά παπούτσια καί ποιός τά φου
στάνια καί αζί δλοι οιρολογούσαν κέλεγαν: — Π άει ή Πεντά ορφη, πάει
ή καη ένη. Κι έπιασε ένας νά τή χτενίση. Μά καθώς κάνει νά τραβήξη τό
χτένι άπ’ τά αλλιά, ζωντάνεψε ά έσως ή Πεντά ορφη κι άνοιξε τά άτια
της πάλι. 'Π λύπη τους ονο ιάς χάθηκε καί γέ ισε τό σπίτι χαρά πολύ ε
γάλη. Τότε ένιωσαν πώς τό χτένι ήταν αγε ένο καί παίρνοντας τδκαναν
χίλια κο άτια καί τό σκόρπισαν στόν άνε ο. "Οταν συνέφεραν τήν Π εν
τά ορφη άπό τή ζάλη πούπαθε, τή ρώτησαν περίεργοι, κι αυτοί.— Καί πώς
πάλι, Πεντά ορφη, έπαθες κακό; Κι αυτή τούς άφηγήθηκε τήν ιστορία τής
χτένας. Π ώ ς τάγόρασε, γιατί τοχε ανάγκη καί δλα τάλλα.
Οί κοντοπίθαροι τότε τή άλωσαν καί τή συ βούλεψαν.— Μήπως τό
χτένι ήταν πρά α νά τό φας καί ζήλεψες; έν τδλεγες ε άς νά σού φέρου ε
δσα θέλεις; "Ο ,τι έκα ες τώρα έκανες, Πεντά ορφη, κύτταξε τώρα ξανά
νά ην τό πάθης.
Ή Βασίλισσα ώς τόσο έφτασε στό .παλάτι καί πήγε πάλι ίσια στόν κα
θρέφτη της, στάθηκε ευχαριστη ένη καί τότε ρώτησε! Περι ένει τώρα βέ
βαιη απάντηση πώς είναι ή ό ορφώτερη τού κόσ ου.
Τό θρακικό παιδικό παρα ύθι 435

— Καθρέφτη ου, καθρέφτη ου,

έλα γιά πέ ου τώρα
ποιά είν’ ή ο ορφότερη
έσ’ δλη τή χοόρα;
Μά κείνος τής άποκ,ρίθηκε:
— "Ε ορφ’ είσαι, καί καλή σαι
ά πεντά ορφη δέν είσαι.
'Ό τα ν ακούσε πάλι τόν καθρέφτη νά τής λέη πέος ή Πενά ορφη ζή,
τής ήρθε νά σκοτωθή. Π άει λοιπόν σέ ιά κρυφή κά αρα, κλειδώνεται έ
σα καί έ τά αγικά της έκανε ένα ήλο άπέξο) πολύ ωραίο. Τδβλεπες καί
τώρεγότανε ή καρδιά σου. Ή τ α ν άσπρο καί κόκκινο. Ά πό έσα τό ισό ή
ταν τόσο φαρ ακω ένο, πού λίγο αν έβαζες στό στό α σου, τθά πέθαινες ο
νο ιάς.
'Ά α τό τοί ασε τό φαρ ακω ένο ήλο φτιασιδόθηκε πάλι. κέβαλε άλ
λα ρούχα κέγινε ιά χωριάτισσα καί ξεκίνησε νά πάη πάλι καί καλά καί σώ-
νει νά άφανίση τήν Πεντά ορφη. Φόρεσε τά σιδερένια της παπούτσια καί
ονο ιάς βρέθηκε στήν πόρτα τής Πενά ορφη καί χτύπησε νά τής άνοιξη.
'Η Πεντά ορφη βγάζοντας τό κεφάλι της άπ’ τό παράθυρο ρώτησε: — Τί.
θές κυρά ου; "Ανθρωπο έσα δέ πάζω.— Μή έ ,πάσης καί ένα παιδί
ου. Έ γώ θέλω τά ήλα ου νά πουλήσου καί τίποτε άλλο. "Ελα νά σού χα
ρίσα) κι ένα.
- ’Ό χ ι, είπε ή Πεντά ορφη, δέ πορώ νά πάρω τίποτε.
— Μήπως καί σού πέρασε ή ιδέα κόρη ου, πώς είναι φαρ ακε ένα;
τής είπε ή γριά. Νά, κορίτσι ου, νά φάγω έγώ τό ισό πρώτα, νά δής άν
σέ γελώ. Καί βγάζει ή γριά ένα αχαίρι κόβει στή έση τό ήλο καί βαστών-
τας το ή ίδια έφαγε τό άσπρο. Τό κόκκινο που φάνταζε περισσότερο σάν τό
καλύτερο, τό έδωκε στήν Πεντά ορφη νά τό φάη.
Ί Ί Π εΛαά ορφη σάν είδε τή χωριάτισσα νά τρώη απ’ τό ήλο ειπε: —
"Ας τό πάρω λοιπόν, νά πού εφαγε κι αυτή. Καί πήρε τό φαρ ακο ένο ήλο.
Μά καθώς δάγκωσε λιγάκι, ονο ιάς έπεσε πεθα ένη χά ω. Καθώς είδε ή
βασίλισσα πώς ή Πεντά ορφη πέθανε χάρηκε πολύ, κι άρχισε νά γελά δυ
νατά καί νά λέη: — "Ασπρη σάν τό χιόνι, κόκκινη σάν τό αί α, αύρη σάν
τό κάρβουνο, ά ’ τούτη τή φορά δέ θά σ'άναστήσουν οί κοντοπίθαροι σου!
Καί ιά καί δυο γυρίζει πίσω στό παλάτι, άλλαξε, στάθηκε καί πήγε ίσια
στον καθρέφτη.
— Καθρέφτη ου, καθρέφτη ου,
έλα γιά πέ ου τώρα
ποιά είν’ ή ο ορφότερη
έσ’ δλη τή χώρα.
436 ίϊο λ υ δ . ΐΓαπαχριοτοδοΰλου

Κι δ καθρέφτης τής άποκρίθηκε πλιά:

— Σύ σαι, κυρά βασίλισσα
ή πιο ο ορψη στή χώρα.
Τότες τής εγινε ή καρδιά, έβαλε κρέας επάνω της καί ζσΰσε ήσυχα
πλιά. Μά πόσο ήσυχα νά ζήση ένας φθονερός άνθρωπος σάν κι αυτή;
Οί κοντοπίθαροι ά α βράδυασε, πήγαν στό σπίτι ά. τί νά βρουν πά
λι; Βρίσκουν τήν Πεντά ορφη πάλι πεθα ένη. Τήν 'ψάχνουν λοιπόν δλη,
γιά νά βρούνε κανένα χτένι, κα ιά ζώνη, γιά τίποτε άλλο, ά τοΰ κάκου.
Τής έβγαλαν καί τά. παπούτσια της ακό α γυρεύοντας, ά τίποτε! Ή Π εν
τά ορφη είχε πεθάνει στ’ αληθινά πλιά!! Τότε άρχεψαν νά κλαΐν καί νά
θρηνούν καί νά χτυπούν .τά κεφάλια τους καί λέγαν: — Γ ιατί νά ή τήν φυ
λάει ένας ας. Π άλι θά ήρθε ή ητρυιά της. Ποιος ξαίρει τί θά τής έκα
νε καί άχ βάχ τήν έκλαιγαν νύχτα έρα. Στά υστερνά είπαν οί κοντοπίθα
ροι. Έ εΐς πρέπει νά κάνου ε έ τό άλα α πού κόβου ε ιά ολόχρυση κά
σα έ δια άντια καί πριλάντια, καί νά τήν βάλου ε έσα καί νά τήν φυλά ε.
Τό λοιπόν έκαναν ιά τέτοια πολύτι η καί πολυάκριβη καί δια αντένια
καί τήν στόλισαν πλιά σά νύφη καί τήν έβαλαν έσα καί φαινότανε απ’ δλες
τίς εριές τό κορ ί της κι έγραψαν άπό πάνω έ χρυσά γρά ατα τδνο ά
της, καί πώς τή σκότωσε ή βασίλισσα. ’Έβαλαν λοιπόν τήν κάσα στό βουνό
κι ένας άπ’ αυτούς τήν φύλαγε παντοτεινά. Τώρα είχαν βάλει γνώση. Μά
τόσο ώραΐα ήταν καί πεθα ένη ακό α καί τόσο ό ορφα τή στόλισαν, πού
κι αυτά τά άγρια θεριά ήρθαν καί τήν έκλαψαν, καί τά κυπαρίσσια έσκυ
ψαν τίς κορυφές τους νά δείξουν πώς λυπούνται, καί τά δέντρα έρριξαν τά
φύλλα τους. Πέρασε ένας χρόνος δυό χρόνια καί ή Πεντά ορφη δέν έλυω-
σε καί πάντα τήν φύλαγε δ κοντοπίθαρος καί ήταν τόσο ώραΐο τό λείψανό
της πού νό ιζες, πώς κοι ώτανε. Ειταν άσπρη σάν τό χιόνι, κόκκινη σάν τό
αί α καί τά. αλλιά της κατά αυρα σάν τό φτερό τού κοράκου.
*
’Εκείνο τόν καιρό ήταν ένας άλλος βασιλιάς καί ιά βασίλισσα, πού είχαν
ένα παιδί οναχογυιό. Τό παιδί αυτό αγαπούσε πολύ τό κυνήγι. Τοφερε λοιπόν
ή τύχη νά περάση κι’ άπ’ τό έρος δπου είχαν τήν Πεντά ορφη οί τοσοδούλη
δες οί νάνοι. Καθώς είδε τό βασιλόπουλο κείνη τήν κάσσα καί τόν χτύπησαν στά
άτια τά πριλλάντια καί πια δια άντια καί είδε έσα τήν Πεντά ορφη, στα
άτησε, δέ πορούσε νά φύγη τό βασιλόπουλο. ’Ή ξαιρε γρά ατα καί διάβασε
τδνο ά πού είχαν γράψει άπό πάνω άπό τήν κάσσα, οί -νάνοι, καί χωρίς νά
θέλη πήγε κοντά καί τί νά δή. Τού έφυγαν τά υιχλά. Κ ι’ άρχισε νά παρακα-
λεΐ τόν κοντοπίθαρο.— ώσε ου ένα αυτήν τήν κάσσα, καί γώ σού δίνω
δ, τι οΰ ζητήσης, καί τό ισό τό βασίλειο άκό α.
"Οταν ήρθαν καί οί άλλοι κοντοπίθαροι καί έ αθαν τί. ήθελε τό βασιλόπουλο
τοΰ άποκρίθηκαν: — Έ εΐς δέν τήν αλλάζου ε γιά δλο τόν κόσ ο. έν πο-
Τό θρακικό παιδικό παρα ύθι 437

ροϋ ε νά σου τήν δώσου ε.— Λοιπόν χαρίστε ου την, τούς άπαντά τό βα
σιλόπουλο, γιατί δέν πορώ νά κάνω ήτε λεπτό χωρίς νά βλέπω τήν Π εντά
ορφη. έ θάγαπώ άλλο τίποτα στόν κόσ ο πιο πολύ απ’ αυτήν. Καί τόσο
πολύ τούς παρακάλεσε τό βασιλόπουλο, πού οί κοντοπίθαροι τόν λυπήθηκαν
καί τού τήν χάρισαν.
Ά έσως τό βασιλόπουλο πρόσταξε τούς δούλους του:— ’Ά ς πάρου ε νά φέ
ρου ε τήν κάσα στό βασίλειο τού πατέρα ου. Τούς ευχαρίστησε τούς κον
τοπίθαρους δσο πορούσε έ τήν καρδιά του κι’ ακολούθησε κι’ αυτός. Σ,τύ
δρό ο δλο ένα έβλεπε τήν Πεντά ορφη. Μά καθώς πήγαιναν ένας άπό τούς
δούλους σκόνταψε σέ ιά πέτρα, ή κάσσα κουνήθηκε τόσο δυνατά, τόσο πού
ή Πεντά ορφη σείστηκε καί άπό σείσι ό της πετάχθηκε άπό τό στό α της
τό φαρ ακω ένο ήλο. Καί ώ Θά α— ή Πειπά ορφη ζωντάνεψε. Καί σάν
κατάλαβε ά έσως πώς κάπου τήν πήγαιναν άνθρωποι σηκώνεται τρο αγ ένη
κι άρχισε νά λέη:— ’Ά Θεέ ου ,πού εί αι; δώ, ποΰ πηγαίνετε, άνθρω
ποι καλοί;
Τότε τό βασιλόπουλο τρελλό άπό χαρά τής λέει: — Μαζί ου είσαι
Πεντά ορφη! Μ ή φοβάσαι, καί τής άφηγήθηκε πώς τήν πήρε άπό τούς
κοντοπίθαρους.
— Τώρα, τής είπε έ γλύκα στό στό α, κανέναν άλλον στόν κόσ ο δέν
άγαπώ σάν καί σένα. Π ά ε στά παλάτια τοΰ πατέρα ου, καί κατόπιν θά
σέ κάνω γυναίκα ου, νά γίνης βασίλισσα.
— όξα ναχη ό Θεός, είπε ή Πεντά ορφη, πού βρέθηκες γιά νά έ
γλυτώσης. Καί έ χαρά εγάλη ακολούθησε τό βασιλόπουλο, πού τήν πή
γαινε
I στόν πατέρα του. (
*
Σάν έφτασαν στό παλάτι τήν παρουσίασε ά έσως στόν πατέρα του καί
στή άννα του τή βασίλισσα, τρελλό άπό χαρά τό βασιλόπουλο: —- Σάς φέρ
νω, είπε, ιά κόρη πού τήνε λένε Πεντά ορφη καί δ οια δέν είναι στόν κό
σ ο άλλη. Καί τούς άφηγήθηκε δλη τήν Ιστορία τής πεντά ορφης καί κό
ρης έ τό νί καί έ τό σίγ α. Καί τελειώνοντας πρόσθεσε: — Πατέρα ου
καλέ, καί καλή ου ητέρα, τοήτη τήν κόρη τήν άγαπώ κι αυτή θά πάρω
γυναίκα ου!
Ακούοντας ό βασιλιάς καί ή βασίλισσα τά λόγια του βασιλόπουλου,
πού ιστορούσε τά παθή ατα της, έκλαψαν γιά τά πάθια της κι ευχαριστή
θηκαν πολύ, πού θά τήν έκαναν νύφη τους, γιατί ή Πεντά ορφη ήταν άπό
βασιλικό γένος, καί περνούσε κάθε άλλη κόρη τόσο στήν εύ ορφιά, πού καί
χωριατοπούλου νάταν θά έπρεπε νά τη δεχτούν.
— Μέ την ευχή ας, είπαν καί τούς έσφιξαν σφιχτά στήν αγκαλιά
τους. Έ τσ ι λοιπόν άρχισαν οί χαρές τοΰ παλατιού. Ζουρνάδες καί νταούλια
λατέρνες, δλα τά δ'ργανα τού κόσ ου λάλησαν έσα στό παλάτι. Στούς γά-
438 Πολυδ. Παπαχριστοδαύλου

ους έφτασαν καλεσ ένοι άπό δλον τόν κόσ ο βασιλιάδες "Ολα τά βασίλεια
έστειλαν τό βασιλόπουλό τους. Καλέστηκε καί ή ητρυιά τής Πεντά ορφης
νάρθή σά βασίλισσα. Ντύθηκε ώραΐα έ βελούδα καί στολίστηκε έ δια
αντικά πλούσια στολίδια. Και στολισ ένη καλά, κακά πριν φύγη πήγε στον
καθρέφτη:
•— Καθρέφτη ου, καθρέφτη ου,
έλα. γιά πέ ου τώρα
ποιά εΐν’ ή ο ορφότερη
έσ’ όλη τή χώρα;
Καί κείνος τής άποκρίθηκε:
— Καλή σαι κι ό ορφη κυρά ου είσαι
ά σάν τήν νέα βασίλισσα δέν είσαι!
Ραγίστηκε ή καρδιά τής βασίλισσας στά λόγια τοΰ καθρέφτη, τρελλά-
θηκε άπό τό κακό της. "Αρχισε τίς κατάρες, καί τίς βρισιές καί ήταν έτοι η
νά πετάξη τά στολίδια της καί τά εταξωτά της νά ξεσκίση γιά νά ήν πάη
στό γά ο τού βασιλόπουλου ά άπό τό φτόνο της δέ πόρεσε νά ήσυχάση.
Κι αποφάσισε νά πάη γιά νά δή τή νέα βασίλισσα πού ήταν ή πιο ό ορφά)-
τερη τοΰ κόσ ου.
Καί ξεκίνησε γιά τό γά ο. 'Η ο ορφιά της ήταν τέτοια πού όσοι τήν
έβλεπαν, θά αζαν τά κάλλια της κέλεγαν: — Τ ί ωραία βασίλισσα. Στον
κόσ ο δέ θάναι άλλη σάν καί τούτη!
Ή ωραία κακιά βασίλισσα έφτασε στό ξένο παλάτι,, δπου είχαν φτάσει
απ’ δλα τά βασίλεια ωραίες βασίλισσες καί βασιλιάδες. Είδε τή νύφη, πού
γ ι’ αυτήν τής ίλησε ό καθρέφτης.— ’Ηταν άληθινά ό ορφιότερη κι άπ’
αυτήν. ’Α έσως τή γνώρισε. Ή τα ν τό προγόνι της ή Πεντά ορφη. Κι άπό
τό κακό, πού γύρευε, έσκασε σάν τό κουκί!!
"Ετσι πεθαίνοντας γλύτωσε άπό τό βάσανο, πού τής έτρωγε τή ζωή.
Τήν σήκωσαν οί δούλοι τού παλατιού καί τήν έδωκαν στούς δικούς της δού
λους, ά δλοι οί άλλοι έ ειναν στό παλάτι, ώσπου τελείωσε δ γά ος: "Ενας
γά ος, πού δέν έγινε άλλος σάν κι αυτόν. Καί σάν τέλειωσε ό γά ος οί κα
λεσ ένοι έφαγαν, χόρεψαν. Τά λαλού ενα έπαιζαν νύχτα έρα και γλέντισε
όλος ό καλεσ ένος κόσ ος ιά βδο άδα. "Ετσι ή Πεντά ορφη πήρε τό ωραίο
βασιλόπουλο πού τήν άνέβασε στό θρόνο τού πατέρα του βασίλισσα, κέζησαν
καλά καί εΐς καλύτερα. Καί ήτε γώ ή ουν κεϊ, ήτε καί σείς νά τό πιστέ
ψετε αύτό πού άφηγήθηκα.

Θ '. Γ ΙΑ Τ Ι Η Α Λ Ε Π Ο Τ ΕΧΕΙ Τ Η Ν Α Κ Ρ ΙΙ Τ Η Σ Ο Τ Ρ Λ Σ
ΚΑΤΑ ΣΠΡΗ

Μιά φορά ήτανε ιά γριούλα πού ζούσε ολο όναχη έσα σ’ ένα κα-
Τό θρακικό παιδικό π αρα ύθι · 439

λυβάκι τής έξοχης. Γύρω στό καλυβάκι της ήταν ψηλά δέντρα, πού ήσκιω-
ναν ώραΐα δλο τό καλοκαίρι, ένα ικρό ρυάκι κελάριζε αδιάκοπα καί τά που
λιά κελαδούσανε τόσο δ ορτρα πάνω στά κλαδιά, πού θαρεΐς κι. άκουγες ου
σικές συναυλίες. Μιά έρα ή γριούλα κατέβηκε κάτω στό χωριό κι αγόρα
σε ερικά πρόβατα.
— Μ ’ αυτά θά περνώ τίς ώρες ου, έλεγε. Θά γνέθω τό αλλί τους, θά
πίνω τό γάλα τους.
Σάν τ ’ αγόρασε, ξεκίνησε πίσω γιά τήν καλυβούλα της. Στό δρό ο, πη
γαίνοντας λογάριαζε έ τό νους της:
— Τώρα πρέπει νά βρώ καί κάποιον, πού νά ού φυλάει τά προβατά
κια ου, τήν όάρα πού θά βοσκούν στό δάσος. Καί έ τή συλλογή αυτή πή
γαινε στό δρό ο της, ανά εσα άπό δάση κι άπό λόφους καί ρε ατιές, ψά
χνοντας νά βρή ένα βοηθό. Μά στά χα ένα έψαχνε ή γριούλα.
— έ θά πορέσο.) νά βρώ αύτόν, πού θά ού φυλάει τ' αρνάκια ου
καί τά προβατάκια ου, έλεγε απελπισ ένη. Μά νά, έκεΐ πού περπατούσε,
ακούει κάποιο θόρυβο, πίσω άπό ένα θά νο κοντινό. Στάθηκε ν’ άφουγκρα-
στή. Καί ξαφνικά βλέπει νά πετιέται προστά της ιά εγάλη αρκούδα.
— Καλη έρα, κυρά ου! τής φώναξε ή αρκούδα κόβοντας τό δρό ο
της. Γιά ποΰ τδβαλες άπό δώ; δέ θά ού πής;
— Π άω νά βρώ κανένα παιδί, νά ού φυλάη τά προβατάκια ου πού
βλέπεις, είπε ή γριούλα.
— Θέλεις νά στά φυλάω έγώ’ ρώτησε ή αρκούδα.
— Μά πορείς εσύ νά τά φύλαξης καλά, πού θέλουν τόσο κόπο τά καη
ένα ου προβατάκια; Θέλουν βοσκή, θέλουν ξεδίψασ α στό δροσερό ρυά
κι, είπε ή γριούλα. "Τστερα θά τούς φιονάζης ολοένα σάν παραστρατούν,
αλακά έτσι καί γλυκά χωρίς νά τά τρα άζης;
— Π ώ ς δέν πορώ! είπε ή άρκούδα. "Ακουσε, κυρούλα ου, νά δής
πώς ξέρω! Κι άρχισε νά ουγκρίζη βραχνά, γιατί τέτοια είναι ή φωνή τής
αρκούδας.
— Π ά, πά, πά, Θεούλη ου! δχι, δχι! φώναξε ή γριούλα. έν αξίζει
δά καί τόσο νά φωνάζης άγρια στ’ άρνάκια καί τά προβατάκια ου! Μπά
σέ καλό σου... Θά τρο άξουν έτσι τά καη ένα καί θά σκορπίσουν έσα στό
λόγγο, κι ύστερα πού πας; Καί λέγοντας τά λόγια της αυτά, παράτησε τήν
άρκούδα καί τράβηξε στό δρό ο της, ώσπου νά, παρακάτω αντα ώνει τό λύκο.
— Καλη έρα, κυρούλα ου. Γιά πού τδβαλες έ τό κοπάδι σου πρωΐ
πρωΐ; τής λέει δ λύκος.
— Καλή σου έρα, κυρ Νικολό. Π άω νά βρώ κανένα παιδί νά ού
φυλάει τά πρόβατά ου, τού απάντησε ή γριούλα.
— Μήπως θέλεις, καλή ου κυρά, νά σού τά φυλάω εγώ; ρώτησε ό
λύκος.
440 Π ολυδ. Π απαχριστοδούλου

— Μά πορείς εσύ νά τά προσεχής καλά, πορείςνά τά φωνάζηςγλυ

κά καί αλακά, γιά νά ην τρο άζουνε τά καη ένα;
— Καί βέβαια πορώ! ’Ά ν θέλης ακούσε, κυρούλα ου. Κι άρχισε νά
ουρλιάζη, γιατί τέτοια είναι ή φοον ή τού λύκου.
— Μπά σέ καλό σου, Νικολό ου! Τ ’ είναι τιούτα;.. οχι, όχι, δέ ου
κάνεις! Τά προβατάκια ου όλις σ’ ακούσουν θά πάρουνε τά βουνά καί τά
λαγγάδια τρο αγ ένα, καί τρέχα νά τά αζέψης ύστερα, φίλε ου. "Όχι,
οχι δέ ού κάνεις! Κι άψίνοντας το λύκο, έσυρε στό δρό ο της, ώσπου απάν
τησε τήν αλεπού.
— Καλη έρα σου, κυρούλα ου. Π ού πας πρωί πρωί έ τό κοπάδι
σου; ρώτησε ή πονηρή.
— Π ού νά πάω, κυρά Μαριώ ου; Νά, πάω νά βρώ κανένα παιδί, νά
ού φυλάει τά προβατάκια ου.
— Νά στά φυλάξω εγώ, κυρούλα ου! είπε ή αλεπού.
— Μά πορείς νά τά διαφεντεύης καλά, νά τά κουβεντιάζης αλακά
καί γλυκά, πού νά ήν τρο άξουν καί κα ιά ώρα σού σκορπίσουν;
— Άκούς, λέει, αλακά καί γλυκά. Μπορώ καί παρα πορώ, γριούλα
ου, κι άν δέ βαρυέσαι., άκου ε. Κι άρχισε νά φωνάζη, γλυκαίνοντας δσο
πορούσε τή φωνή της: ’Όοοοο! ’Όοοαο! ’Όοοοο!
— Νά πράβο, αυτό γύρευα! Έσύ ού κάνεις άτια ου, είπε ή γρι-
ούλα. Σού δίνω λοιπόν τό κοπάδι ου, νά τό φυλάς στό βόσκη ά του. Νά, τό
λιβάδι. Καί παράδωσε στήν αλεπού τ’ αρνάκια καί τά προβατάκια της χιο
νάτα σάν πα πάκι, τρυφερά σάν τό χορτάρι καί γλυκά σάν τό τριφύλλι πλάι
στήν πηγή.
— Καλά νά ού τά προσέχης, είπε ή γριούλα. Κι εγώ θάρχο αι, κάθε
λίγο καί λιγάκι, νά σού φέρνω τό φα'ί σου, κυρά Μαριώ ου.

Σά βράδυασε, ή αλεπού κατέβασε άπ’ τή βοσκή δλα τά προβατάκια γε

ρά στό σπίτι. ΤΙ γριούλα δλο χαρά τά δέχτηκε στό αντρί της, έσα, τά έ
τρησε καί τά τραγούδησε — τά συλλάβισε έσα στά χείλη της, γιατί δέν
είχε δόντια:
’Αρνάκια, προβατάκια ου
χιονάτα σάν πα πάκι,
τρυφερά σάν τό χορτάρι,
γλυκά σάν τό τριφύλλι...
Τήν άλλη έρα, ή αλεπού πάλι τά γύρισε έσα στό λόγγο, δπου τά λι
βάδια άπλεονόντανε σάν ψεύτικα χαλιά. Τά πρόβατα έφαγαν τό τρυφερό
χορτάρι καί ξεδίψασαν στό ρυάκι, πού κελάριζε κατρακυλώντας, πότε σάν
Τδ θρακικδ π α ιδίχδ π αρα ύθι 441

άταχτο παιδάκι κι απρόσεχτο, πηδώντας άπό ψηλά βράχια σέ κοτρόνια και

άλλοτε πηγαίνοντας ήσυχα κα! ουρ ουριστά τό δρό ο του:
Νεροσυρ ή κατηφορίζω,
τρέχω, χύνο αι κι αφρίζω
ρυάκι ολόδροσο,
και σιγά σιγά άβγατίζω,
ποτά ι γίνο αι και σκίζω
λιβάδι πράσινο.
Σ άν έφτασε ή νύχτα, γύρισε ή αλεπού στή στάνη τά προβατάκια τής
γριούλας. "Ενα απ’ δλα έλειπε. Τί κρί α!
— Π οΰ είναι τ’ άρνάκι ου; ρώτησε ανήσυχη ή γριούλα.
— Ό λύκος τόφαγε, κυρά ου, απάντησε ή αλεπού. Τ ’ άρνάκι ξε ά
κρυνε άπό τ ’ άλλα, τήν ό5ρα πού έγώ δέν πρόσεχα, κι ό λύκος τό ξε ονάχια
σε και τό ξεπάστρεψε. έ φταίω εγώ, κυρούλα ου.
— Καταρα ένος νδναι! είπε ή γριούλα.
Κι έκλαψε τ ’ άρνάκι της και τό οιρολόγησε:
Ά ρνάκι ου, πα πάκι ου
ώι! ώι! ώι ένα!
Στού βρω όλυκου τά νύχια
πού εχάθηκες άλλοι.
’Ώ ι! ώι! ώι ένα!
Τ ’ άλλο βράδυ, πάλι στό έτρη α, έλειπε ενα άρνάκι άπ’ τό κοπάδι.
— Κυρά Μαριώ, πώς ου φυλάς τ’ αρνάκια ου, τά προβατάκια ου;
Π ού είναι τ ’ άρνάκι ου πού λείπει;
— Νά, ή αρκούδα κυρούλα ου. Ή άρκούδα κατέβηκε, κατά τό ήλιο
βασίλε α, κα! τήν ώρα πού πήγα έγώ, διψασ ένη, νά πιω λίγο νερό, τό άρ
παξε κα! χάθηκε έσα στό λόγγο.
— Τό φΤωχό ου τ ’ άρνάκι! είπε καί. οιρολόγησε πάλι ή γριά: «’Ώ ι!
ώι! ώι ένα!».
Τήν άλλη έρα τό πρωί, σάν έφυγε ή άλεπού έ τά πρόβατα γιά τό λι
βάδι, ή γριούλα σέ λίγο, παίρνοντας ιά καρδάρα γάλα, έσυρε κι αυτή γιά τή
βοσκή, νά δώση τής αλεπούς νά πιή, πού ήταν κακοδιάθετη. Φτάνοντας στό
λιβάδι, βλέπει τήν άλεπού νά στέκεται πάνα) άπό ένα άσπρο πρά α, έ τή
ούρη σκυφτή. Π ή γε κοντά δίχως σούσουρο κα! προφταίνει τήν καλή σου
τήν κυρά Μαριώ έ ατω ένη τή ούρη νά γλείφεται κα! απαλό σάν πα
πάκι, ένα άπό τ’ αρνάκια της, πληγω ένο στό λαι ό, νά κοίτεται έ τά ά
τια ακό η άνοιχτά.
— ’Αρνάκι ου! φώναξε έ ατω ένη τήν καρδιά. Ή γριούλα ένοιω
σε τώρα, πώς ή άλεπού ήταν πού τής έτρωγε τ’ άρνάκια.
442 Π ολνδ. Π απαχριστοδούλου

—- Καταρα ένη, ψεύτρα! σύ είσαι λοιπόν πού ού τρως τ’ άρνάκια

ου. Στάσου, παλιοκλέφτρα, νά σοΰ δείξω γώ... Καί ρίχτηκε καταπάνω της
ή γριούλα έ τά δάκρυα στά άτια. Μά ή αλεπού, τρο αγ ένη, τόβαλε στά
πόδια ’ δλη τή δύνα ή της.
Μή προφτάνοντας άλλο ή γριούλα, έ ιά δύνα η τής πέταξε πάνω
της τήν καρδάρα έ τό γάλα. Κι αύτο, καθώς χύθηκε, ιά γουλιά τής έβρε
ξε στήν άκρη τήν ουρά της.
— Καταρα ένη, άνο η καί κλέφτρα! τήν καταράστηκε ή γριούλα έ
τά δάκρυα στά άτια. "Οπου βρεθής νά ή σέ πιστεύουν!
Ή άλεπού ξέφυγε, ά άπό τή έρα κείνη κάθε αλεπού έ'χει στήν άκρη
τής ουράς της ένα άσπρο ση άδι, τό ση άδι τής κλεψιάς. Είναι ση αδε έ
νη κλέφτρα.
 ΗΜ. Β. ΟΙΚΟΝΟΜΙ ΟΥ

ΤΟ Α' ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟΝ ΣΠΟΥΔΩΝ

Τ Η Σ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗΣ ΚΑΙ Τ Η Σ ΝΟΤΙΟΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΕΥΡΩΠΗΣ

Ά πό τής 26ης Αύγουστου έχρι τής 1ης Σεπτε βρίου 1966 συνήλθε λ'
είς τάς αίθουσας του Πανεπιστη ίου τής Σόφιας τό Α ' ιεθνές Συνέδριον
Σπουδών τής Βαλκανικής καί τής Νοτιοανατολικής Ευρώπης έ συ παρά
στασήν τής Ούνέσκο.
Ή διοργάνωσις τού Συνεδρίου έγένετο ύπό τής ιεθνούς ’Επιτροπής
Σπουδών τής Νοτιοανατολικής Ευρώπης καί τής Βουλγαρικής ’Εθνικής ’Ε
πιτροπής. Τής πρώτης επίτι ος πρόεδρος εΐναι ό καθηγητής τής βυζαντινής
ιστορίας τού Πανεπιστη ίου Αθηνών καί ακαδη αϊκός ιονύσιος Ζακυθη-
νός, πρόεδρος ό Βούλγαρος ακαδη αϊκός Βλαδί ηρος Γκεοργκίεφ καί αντιπρό
εδροι οι Απόστολος ασκαλάκης, καθηγητής τού Πανεπιστη ίου Αθηνών,
Άνδρέας Μιρα πέλ (Γαλλία), X. Ίναλτσίκ (Τουρκία) καί Φ. Μπάρι,τσιτς
(Γιουγκοσλαβία). Γενικός γρα ατεύς αύτής εΐναι ό Αι ίλιος Κοντουράκη
(Ρου ανία) καί τα ίας ό Ά . Μπούντα (Α λβανία). Μέλη τής αύτής ’Επι
τροπής εΐναι 15 επίλεκτοι επιστή ονες έκ διαφόρων χωρών. Έ κ τής 'Ελλά
δος ετέχει ώς έλος αύτής ό X. Φραγκίστας, καθηγητής τού Πανεπιστη
ίου Θεσσαλονίκης. Ή Βουλγαρική Εθνική Επιτροπή έχει ώς πρόεδρον
τόν Βλαδί ηρον Γκεοργκίεφ, γενικόν γρα ατέα τόν καθηγητήν Ν. Τον-
τόρωφ, 17 έλη καί 4 γρα ατείς, όλους επιστή ονας κύρους.
Είς τό Συνέδριον έλαβον έρος 1600 περίπου άτο α εξ 24 χωρών, κυ
ρίως ό ως έκ τής βαλκανικής χερσονήσου. Πολυπληθείς ήσαν αί άντιπρο-
σωπεΐαι τής Βουλγαρίας (418), τής Γιουγκοσλαβίας (193) καί τής Ρου
ανίας (106). Έ κ τής Ελλάδος έπαρκώς άντεπροσωπεύθησαν τά Π ανε
πιστή ια Αθηνών καί Θεσσαλονίκης, τά επιστη ονικά Κέντρα ’Ερευνών τής
Ακαδη ίας Αθηνών καί τού Βασιλικού Εθνικού 'Ιδρύ ατος, ή Εταιρεία
Μακεδονικών Σπουδών καί τό έν Θεσσαλονίκη ύπό τήν διεύθυνσιν τού Βασ.
Λαούρδα "Ιδρυ α Μελετών τής Χερσονήσου τοΰ Αϊ ου. Π ρός τούτοις είς
τό Συνέδριον παρέστησαν ερικοί "Ελληνες επιστή ονες διδάσκοντες είς Π α
νεπιστή ια τής Α ερικής, τής Αύστρίας καί τής Ουγγαρίας.
Τήν εναρξιν τού Συνεδρίου είς τήν αίθουσαν «Βουλγαρία» τής Σόφιας
έκήρυξεν ό ακαδη αϊκός Βλαδί ηρος Γκεοργκίεφ, έπειτα δέ έχαιρέτησε τούς
συνέδρους δ πρωθυπουργός Θεόδωρος Ζίβκωφ. Μετά ταύτα ελαβον τόν λό
γον δ γενικός διευθυντής τής Ούνέσκο Ρενέ Μαή, δ Ρου άνος ακαδη αϊκός
Κ. Νταϊκοβίτσιου, δ Έ λλην καθηγητής X. Φραγκίστας, δ Τούρκος καθη-
444 η . Β . Οίκονο ίδου

γη,τής X. Ίναλτσίκ, ό Γάλλος καθηγητής Ά . Μιρα πέλ, δ ’Ιταλός καθηγη

τής Ά . Περτοΰση, ό "Αγγλος καθηγητής Ρ. Σάϊ καί ό Ρώσος ακαδη αϊ
κός Έ . Ζούκωφ.
Είς τό Πρόγρα α τοΰ Συνεδρίου περιελα βάνοντο πρός συζήτησιν 591
έπιστη ονικαί ανακοινώσεις. Αί έξ αυτών 4, συνταχθείσαι τή συνεργασία 35
ειδικών επιστη όνων έκ τών διαφόρων χωρών τής βαλκανικής καί δη οσιευ-
θεϊσαι προ τής συγκλήσεως τοΰ Συνεδρίου, είναι, αί εξής: 1) «Οί λαοί τής
Νοτιοανατολικής Ευρώπης καί ό ρόλος των είς τήν ιστορίαν». 'Τπό τόν γε
νικόν αυτόν τίτλον περιλα βάνονται αί ανακοινώσεις τοΰ ιον. Ζακυθηνοΰ,
« Ή βυζαντινή σύνθεσις», τοΰ . Ά γγελωφ διά τήν Βουλγαρίαν, τοΰ Β.
Γκραφενάουερ διά τήν Γιουγκοσλαβίαν, τοΰ Μ. Μπέρζα διά τήν Ρου ανί
αν καί τοΰ Ά . Μπουντα διά τήν ’Αλβανίαν. 2) «'Η έξέλιξις τών γρα α
τειών τής Νοτιοανατολικής Ευρώπης έν σχέσει έ τάς άλλ ας γρα ατείας
(λογοτεχνίας) άπό τοΰ 18ου αί. έχρι σή ερον». Εισηγητής έπί του θέ ατος
ύπήρξεν ό Άνδρ. Μιρα πέλ. Τήν 'Ελλάδα άντεπροσώπευσεν ό Κ. η αράς.
3) «Κοινά ση εία καί διαφοραί είς τήν τέχνην τών βαλκανικών χωρών άπό
τοΰ 16ου έχρι τών αρχών τοΰ 18ου αί.». Εισηγητής ύπήρξεν ό διευθυντής
τοΰ Μουσείου Μπενάκη Μαν. Χατζή δάκης έ τό θέ α: «Παρατηρήσεις έπί
τής εταβυζαντινής ζωγραφικής έν Έλλάδι». 4) «Θε ελιώδη προβλή ατα τής
βαλκανικής γλωσσολογίας». Οί καθηγηταί Ν. Άνδριώτης καί Γ. Κουρ ού-
λης παρουσίασαν τό θέ α: «Ζητή ατα βαλκανικής γλωσσολογίας καί ή προσ
φορά τής ελληνικής γλώσσης». '
Τάς πλέον έκτετα ένας καί ενδιαφέρουσας συζητήσεις προεκάλεσεν ή
άνακοίνωσις τοΰ ιον. Ζακυθηνοΰ, είς τάς οποίας έλαβον έρος 20 έρευνη-
ταί έκ διαφόρων χωρών. Ούτοι διεκρίθησαν είς δυο κυρίως ο ά
δας. Είς τήν πρώτη ν ανήκουν οί άναφερθέντες είς τά ιστορικά γε
γονότα καί είς τήν δευτέραν οί σχολιάσαντες τάς εθόδους τής
έρεΰνης. 'Ο ιον. Ζακυθηνός, παρά τάς διαφωνίας επιστη όνων τινών έπί
ερικών ζητη άτων τής ελέτης του, άνεγνωρίσθη ύφ’ όλων δτι έπέτυχε νά
σύνθεση έ αντικει ενικότητα τήν εγαλειώδη εικόνα τής συ βολής τοΰ Βυ
ζαντίου είς τήν γένεσιν τών βαλκανικών πολιτισ ών. Καί τά «Θε ελιώδη
προβλή ατα τής βαλκανικής γλωσσολογίας» έτυχον ά ερίστου ενδιαφέρον
τος καί συζητήσεων παρά τών συνέδρων. ’Από ελληνικής πλευράς ΰπεστη-
ρίχθη δτι δέν υπάρχει κοι.νότης βαλκανικών γλωσσών άλλα ία άλληλεπί-
δρασις έ κυρίαν πηγήν τήν ελληνικήν γλώσσαν. 'Ο Ρου άνος καθηγητής
Αι ίλιος Πέτροβιτς έπήνεσε τούς συντάξαντας τά γλωσσολογικά θέ ατα,
6 δέ ’Αλβανός Μ. Ντό ι έπρότεινε τόν σχη ατισ όν «’Επιτροπής βαλκανι
κής γλωσσολογίας».
Αί άλλαι ποικίλου περιεχο ένου ανακοινώσεις έγιναν κατά τ ή ατα:
Αρχαιολογία, Ιστορία τής άρχαιότητος, τού έσου αίώνος (5ος - 15ος αί.),
Συνέδρων Σόφιας:

τοΰ 15ου - 17ου αιώνος, τοΰ 18ου αί. - β' ή ίσ. τοΰ 19ου αΐώνος, τοΰ β' ή ίσ.
του 19ου - 20οΰ αιώνος, Φιλολογία - Λογοτεχνία, Λαογραφία, Εθνογραφία,
ΊΓέχναι, Γλωσσολογία.
Εις τό τ ή α τής ’Αρχαιολογίας 27 ανακοινώσεις διεπραγ ατεύθησαν
προβλή ατα άναφερό ενα εις τόν αρχαιότεροι' πολιτισ όν τής Νοτιοανατο
λικής Ευρώπης. Π ερ ί δέ τοΰ υλικού καί πνευ ατικού πολιτισ ού τοΰ παλαι-
οτάτου πληθυσ ού τής βαλκανικής έγιναν 23 ανακοινώσεις, ερικαί τών ό-
ποίι.ον άφιερώθησαν είς τούς Ίλλυριούς, τούς Θράκας καί τούς Γέτας - Λά
κας καί τάς σχέσεις αυτών ετά τής αρχαίας Ελλάδος. Τά προβλή ατα τής
αρχαιολογίας τοΰ έσου αιώνος έγιναν άντικεί ενον σπουδής είς 7 ανακοι
νώσεις. Λίαν αξιόλογος ύπήρξεν ή άνακοίνωσις τοΰ Ρου άνου ακαδη αϊ
κού Αι ίλιου Κοντουράκη υπό τόν τίτλον: «Τό πέρασ α έκ τής αρχαιότη
τας εις τόν έσον αιώνα έν τή Νοτιοανατολική Ευρώπη υπό τό φώς τών αρ
χαιολογικών ερευνών».
Είς τάς συνεδριάσεις τοΰ τ ή ατος τής αρχαίας Ιστορίας έγιναν 18
ανακοινώσεις. Έ ξ αυτών άπό τής ίδικής ας πλευράς παρουσίασαν ενδια
φέρον αί έξετάσασαι τόν ρόλον τών ελληνικών αποικιών τοΰ Εύξείνου Π όν
του είς τήν ζωήν τών πόλεων τής βαλκανικής έχρι τής επιδρο ής τών Ρ ω
αίων. Ό καθηγητής Άπόστ. ασκαλάκης παρουσίασε τό θέ α: «Πολιτι
κόν καί εθνικόν νόη α τής λέξεως Ε λ λ ά ς κατά τήν αρχαιότητα» καί ό
καθηγητής Θ. Τζαννετάτος τό θέ α: « Ό ’Αρχέλαος καί ό ελληνικός χαρα-
κτήρ τής Μακεδονίας άπό φιλολογικής έπόψεως».
Είς τό τ ή α τής εσαιωνικής ιστορίας (5ος - 15ος αί.) έγιναν 22 α
νακοινώσεις καί άρκεταί συζητήσεις. Ά πό ελληνικής πλευράς ό καθηγητής
Ά π. Βακαλόπουλος άνεκοίνωσε: «Προβλή ατα σχετικά έ τήν άντίστασιν
Μανουήλ Β ' Παλαιολόγου εις τήν ελληνικήν Μακεδονίαν (1383 - 139.1)»,
ό καθηγητής Γεώργ. Κόλιας «Τά αίτια τής επιδρο ής τοΰ Ροβέρτου Γυϊσκάρ-
δου είς τό Βυζάντιον», ό καθηγητής Γ. Σπυριδάκης «ΊΊ παράδοσις τοΰ Α
γίου Κασσιανοΰ καί ή διάδοσις αυτής είς τόν σλαβικόν κόσ ον», ό υφηγη
τής Ά θαν. Κο ίνης «Ειδήσεις περί τής άχης τοΰ 811 εταξύ Βυζαντινών
καί Βουλγάρων είς αγιολογικά κεί ενα» καί ή Μ. Νυσταζοποΰλου «Ρωσικά
καί. Ρου ανικά έγγραφα έκ Πάτ ου».
Είς τάς συνεδριάσεις τοΰ τ ή ατος τής ιστορίας τοΰ 15ου - 17ου αί.
έγιναν 65 ανακοινώσεις έπί, τών πλέον διαφόρων θε άτων. Ό έκ Κύπρου
Κ. Κίρρης ανέπτυξε τό θέ α: «Ή κοινωνική ση ασία τοΰ έξισλα ισ οΰ
(εκουσίου ή ακουσίου) τ ή ατος τής άρχούσης έν Κύπριο τάξεως (1570 -
τέλη 18ου αί.)», ό X. Πατρινέλης « Ό ακριβής χρόνος τής έξισλα ίσεως
τών χριστιανών υπό Σουλεϊ άν τοΰ εγαλοπρεπούς», ό Νικόλ. Οΐκονο ίδης
«Τό χαράτσι είς τό Βυζάντιον τόν 15ον αί.», ό Λέανδρος Βρανούσης διά
τάς επαναστάσεις ιονυσίου τοΰ Σκυλοσόφου (1598 - 1611) καί ό Β. Σφυ-
446 ηι . Β. Οίκονο ίδου

ρόερας «Είς σουλτανικός ορισ ός περί τών δικαιω άτων τών Φαναριωτικών
οικογενειών είς τήν διοίκησι,ν τής οθω ανικής αυτοκρατορίας». Έ πί τής ά-
νακοινώσεως τοΰ ελληνικής καταγωγής καί έν ’Α ερική καθηγητού Στ. Σκέν-
τη διά τούς «Κρυπτό - Χ ρ ι σ τ ι α ν ο ύ ς τής Βαλκανικής» ενδιαφέρουσας
εξακριβώσεις προσε,κό ισεν ό καθηγητής τοΰ) Πανεπιστη ίου Θεσσαλονί
κης ’Απόστολος Βακαλόπουλος. Είς 'Αλβανός σύνεδρος, αντί νά περιορισθή
είς επιστη ονικήν άντίκρουσιν ή συ πλήρωσιν τών γνω ών τού Σ. Σκέντη,
τόν κατηγόρησε διά τάς « πουρζουαζικάς» πολιτικάς του πεποιθήσεις! ’Ι
διαιτέρας προσοχής καί συζητήσεως έτυχον αί ανακοινώσεις τού Γιουγκο
σλάβου καθηγητού Β. Τζούρτζεφ «Αί ίστορικοεθνικαί εταβολαί είς τούς
Νοτιοσλάβους κατά τήν τουρκικήν κατάκτησιν», τού Τούρκου Ό . Μπαρ-
κάν «Παρατηρήσεις τινές έπί τής κοινωνικής έξελίξεως τών βαλκανικών
πόλεων άπό τού 15ου έχρι τού 18ου αί.» καί τού Έ. Βέρνερ «Γιουρούκοι
καί Βλάχοι». Τά θέ ατα ταύτα προεκάλεσαν εντόνους συζητήσεις, είς τάς
οποίας έλαβον έρος ό Βούλγαρος Ν. Τοντόρο^φ, ό Τούρκος X. Ίναλτσίκ,
δ Ά . Νοβίτσεφ καί άπό τούς Έλληνας συνέδρους ό καθηγητής ’Απόστολος
ασκαλάκης, δ καθηγητής ’Απόστολος Βακαλόπουλος καί δ Ά . Ταχιάος, Κα
τά τής άπόψεως τού Γιουγκοσλάβου καθηγητού Β. Τζούρτζεφ περί ύπάρ-
ξεως ώς τετάρτης έθνότητος, Μακεδονικής, είς τά Βαλκάνια τόν 14ον -
16ον αί. άντετάχθησαν οί Έλληνες σύνεδροι, ιδία δέ δ Άπόστ. Βακαλύ-
πουλος. Ό ώς άνω καθηγητής Τζούρτζεφ ή άπαντήσας διά πειστικών επι
χειρη άτων κατά τών άπόψεων τού Έλληνος συναδέλφου του προσέθεσεν
δτι «ό Ά π. Βακαλόπουλος άγνοει τάς « ακεδονικός» καί Κροατικάς πηγάς».
Ό Βούλγαρος καθηγητής Ν. Τοντόρωφ έπε βάς είς τήν συζήτησιν έτόνι-
σεν δτι δ Ά π . Βακαλόπουλος γνωρίζει πλήρους τάς ώς άνω πηγάς. Έντονος
ύπήρξεν ή έπέ βασις είς τήν συζήτησιν τού καθηγητού Αποστόλου ασκα-
λάκη κατά τής εσφαλ ένης θεωρίας τού Γιουγκοσλάβου συναδέλφου του.
Είς τό τ ή α τής ιστορίας τού 18ου αί. έχρι τού β' ή ίσεος τού 19ου
αί. έγιναν 65 άνακοινώσεις. Ά πό ελληνικής πλευράς δ Σπυρίδων Αουκάτος
ανέπτυξε τό θέ α: «Αί σχέσεις εταξύ τής δη οκρατίας τής Ραγούσης καί
τής Επτανησιακής Πολιτείας κατά τάς άρχάς τού 19ου αί.», ό Β. Λαούρ-
δας «Π ερί τής φιλολογικής καταρτίσεως τού Νικολ. Πικκόλου», ή ό να
οντά «Π ερ ί τής ρωσικής άστυνο ίας καί τής βαλκανικής δ οσπονδίας τού
1867», ή Ελένη Κούκκου τό επίκαιρον θέ α. «Υπό νη α τού Ίωάννου Κα-
ποδιστρίου διά τήν κατάργησιν τού δουλε πορίου τών αύρων», ό Πολυχρ.
Ένεπεκίδης «Νέα έκ Βιέννης έγγραφα διά τύν Αλέξανδρον 'Τψηλάντην»,
ό X. Παπαστάθης «Πολιτικόν σύ φωνον τής τσαρικής κυβερνήσεως ετά
τών άρχών τού Α γίου ’Ό ρους διά τάς ταραχάς τών καλογήρων». Ό έν
’Α ερική καθηγητής Γεωργιάδης - Άρνάκης ανέπτυξε τό άξιόλογον θέ α
« ΊΙ Κρητική έπανάστασις τού 1866 και ή αποστολή τού Αλεξάνδρου Ραγ-
Συνέδρων Σόφιας 447

κ,αβή εις τάς Ηνω ένας Πολιτείας τής ’Α ερικής». Ό καθηγητής Να-
ρόσνιτσι. έπήνεσε τήν άνακοίνωσιν ταύτην καί είπεν δτι οί ’Α ερικανοί ύπε-
στήριξαν πολύ τον Κρητικόν λαόν πρός άπόκτηοιν τής ελευθερίας του. Σ υ
ζητήσεις προεκάλεσαν αί ανακοινώσεις τού Ρώσου Γκ. νΑρς (καθηγητού έν
’Α ερική) δι’ έν «έγγραφον τής Φιλικής Εταιρείας» καί τοΰ 'Αλβανού Ά .
Μπούντα: «Ή έθνική έλβανική κίνησις έν τω πλαισίω τής βαλκανικής κρί-
σεως τού 1877 - 1881». Ό Ρώσος *Άρς ο ιλήσας ρωσιστί ή φεσβήχησε τόν
πατριωτισ όν τοΰ ’Τω. Ιναποδιστρίου, διά δέ τήν «Φιλικήν Εταιρείαν» ύπε-
στήριξεν οτι έπρόκειτο περί αριστοκρατικής όργανώσεως καί οτι ό ’Αλ. !Τ-
ψηλάντης όνος καί χωρίς νά τό γνωρίζη ό Καποδίστριας άνέλαβε τήν άρ-
χηγίαν τής έπαναστάσεως τοΰ 1821. Τάς άπόφεις ταύτας έπεχείρησε ν’ άν-
τικρούση 6 Ρου άνος ιστορικός τοΰ 1821 ’Ανδρέας Ότσέτεα. Άποτελεσ α-
τικωτέρα δ ως ήτο ή έπέ βασις τοΰ Βουλγάρου καθηγητού Ν. Τοντόρωφ,
ό όποιος εύχερώς καί πειστικώς άνεσκεύασε τάς έσφαλ ένας «θέσεις» τοΰ
Ρώσου συνέδρου. Τελικόν συ πέρασ α έκ τής δλης συζητήσεως ήτο ή άνα-
γνώρισις πατριωτισ ού καί αυτοθυσίας υπέρ τής ελληνικής πατρίδος τών
εγάλων αυτής τέκνων Καποδιστρίου καί ’Τψηλάντου.
Είς τάς άπόφεις τών ’Αλβανών επιστη όνων Μπούντα καί Νάτση πε
ρί ύπάρξεως βουλγαρικής Μακεδονίας άντετάχθη σθεναρώς δ καθηγητής
’Απόστολος ασκαλάκης, ό όποιος είπε εταξύ τών άλλων καί τά εξής: «’Ήλ-
θο εν έδώ δι’ επιστη ονικόν Συνέδριον καί δέν επιτρέπονται πολιτικαί συ
ζητήσεις. Νά τό άθετε άπαξ διά παντός δτι. ή πορεϊ νά υπάρχουν σλάβοι
Μακεδόνες ή βούλγαροι Μακεδόνες άλλά ποτέ βουλγαρική Μακεδονία. 'II
Μακεδονία ήτο καί είναι ελληνική».
Είς τό τ ή α τής ιστορίας τοΰ β' ή ίσεος τοΰ 19ου αί. έχρι τών η
ερών ας έγιναν περί τάς 90 άνακοινώσεις έ 80 έπε βάσεις συζητητών.
’Από ελληνικής πλευράς ση αντικήν θέσιν είς τό Συνέδριον κατέλαβεν ή ά-
νακοίνωσις τοΰ "Ελληνος ύφνιγη,τοΰ εις τό Πανεπιστή ιον τής Βουδαπέστης
Ί . Σα αρά «Άλλαγαί είς τήν οικονο ίαν τής Ελλάδος ετά τόν 2ον παγ
κόσ ιον πόλε ον». Ό Ί . Σα αράς ύπεστήριξεν δτι έγιναν έν Έλλάδι άλλα
γαί είς τήν οίκοο ίαν τής χώρας καί παρουσίασε στατιστικά δεδο ένα, διά
ν’ απόδειξη δτι προήχθη έν τό ποσοστόν τοΰ εισοδή ατος τοΰ προερχό ε
νου έκ τής βιο ηχανίας, άλλά τούτο συνοδεύεται έ τήν έ φάνισιν ιας οι
κονο ίας πασχούσης άπό άπόψεως κατασκευής, άφ’ ενός έν λόγω τής ύπο-
απασχολήσεως τοΰ πληθυσ ού, άφ’ ετέρου δέ λόγω τοΰ εντόνου εταναστευ-
τικοΰ. ρεύ ατος. Ό καθηγητής Ά π. ασκαλάκης ή φεσβήτησε τήν αρ ο
διότητα τοΰ Σα αρά νά κά νη λόγον διά σύγχρονα ελληνικά πράγ ατα άφ’.
ενός λόγω τής νεαράς ηλικίας του καί άφ’ ετέρου διότι οΰτος ζή ακράν
τής Ελλάδος.
Έ ν συνεχεία λαβών τόν λόγον ό έν Α ερική Έλλην οικονο ολόγος κα
448 η . Β . Οίκονο ίδου

θηγητής Γεώργιος Κωνσταντακόπουλο ς είπεν δτι δέν έχει ση ασίαν διά τήν
επιστη ονικήν έρευναν οΰτε ή νεότης τοΰ Ί . Σα αρά οΰτε δτι ούτος δέν ζή είς
τήν Ελλάδα. ' ς πρός τήν ελληνικήν οικονο ίαν είπεν δτι έ'κα εν αΰτΐ| βε
βαίως προόδους, άλλ’ ή άγροτική οικονο ία τής Ελλάδος δέν έτυχε τής δε-
ούσης προσοχής, διά ν’ άποφευχθή ή περιορισθή ή άθρόα ετανάστευσις τοΰ
ελληνικού λαού καί δη ιουργηθή βιο ηχανία είς τόν τόπον. Ειτα ό καθηγη
τής . εληβάνης είς ίδικήν του άνακοίνωσιν «Π ερί τής έξελίξεως τής ελ
ληνικής οικονο ίας ετά τό 1945» ύπεστήριξεν δτι έβελτιώθη ση αντικώς
ή θέσις τοΰ Έλληνος εργάτου, δπερ έδέχθη καί ό Ί . Σα αράς. Είς τήν συ-
ζήτησιν έπενέβη ό καθηγητής Ά π. ασκαλάκης, ό όποιος έδιπλασίασε τό
ποσόν του έσου ισθοΰ άναφερθείς είς τήν έκθεσιν τοΰ . εληβάνη. Τοΰ
το προεκάλεσε διάψευσιν έκ έρους τού Ί . Σα αρά, στηριχθέντος είς τά υ
πό τοΰ . εληβάνη λεχθέντα καί είς δεδο ένα τής ’Εθνικής Στατιστικής
'Τπηρεσίας τής 'Ελλάδος. Ό καθηγητής Π . ερτιλής λαβών τόν λόγον ύ-
πεστήριξε τήν άποψιν τοΰ Ί . Σα αρά διά τά στατιστικά αύτοΰ δεδο ένα.
Κατόπιν ό Ρώσος καθηγητής Στεφάνωφ είπεν δτι δλαι αί βαλκανικαί χώ-
ραι προώδευσαν άπό άπόψεως εθνικού εισοδή ατος, άλλα αί σοσιαλιστικοί χώ-
ραι τής βαλκανικής προώδευσαν έτι περισσότερον τών καπιταλιστικών χω
ρών 'Ελλάδος καί Τουρκίας. Ό καθηγητής . εληβάνης άπαντήσας έπέ-
εινεν εις τήν άποψιν δτι 6 "Ελλην εργάτης λα βάνει έσον ισθόν (έκτι-
ώ ενον είς δολλάρια) περισσότερον τοΰ υπό τών εργατών τής Βουλγαρί
ας λα βανο ένου. Άντέτειναν δ ως οι Βούλγαροι δτι τό δολλάριον δέν δύ-
ναται νά ληφθή ώς βάσις, διότι είναι διάφορα τά συστή ατα τής ετατρο
πής τοΰ ξένου συναλλάγ ατος, έπί πλέον δ’ είναι περισσότεραι αί κοινωνι
κοί εύκολίαι καί εξυπηρετήσεις αί παρεχό ενοι υπό τοΰ κράτους εις τούς
Βουλγάρους έργάτας. Ό . εληβάνης είπε τότε δτι τών ιδίων κοινωνικών
παροχών καί εξυπηρετήσεων τυγχάνει ό "Ελλην εργάτης ήδη άπό τοΰ 1936
διά τοΰ ’Οργανισ ού Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Ή συζήτησις έπεξετάθη έπί
πολύ καί είς τό τέλος διεκόπη έ εΰθυ ον τόνον.
’Εκτός τών άξιολόγων ανακοινώσεων τής Μ. Νεγροπόντη - εληβάνη:
«Ή οικονο ική έξέλιξις τής 'Ελλάδος ετά το 1945» καί τοΰ . εληβάνη:
«ΤΙ συ βολή τών άπροόπτων καταθέσεων είς τό ίσοζυγιον πληριυ ών τής
'Ελλάδος καί ή οικονο ική της έξέλιξις», ένδιαφέρουσαι ήσαν καί αί avu-
κοινώσεις τοΰ Π αν. ερτιλή: «Οικονο ικά καί δη οσιονο ικά ζητή ατα ε
ταξύ 'Ελλάδος καί Βουλγαρίας καί ή πρόσφατος συ φωνία τών Αθηνών»,
τοΰ Λ. Εύρυγένους: «Τό διεθνές έ πόριον καί ή διαφορά τών νο ικών συστη
άτων» καί τοΰ Κ. Ίωάννου: «Π ερί τής έξελίξεως τών εταπολε ικών ελ-
ληνογιουγκοσλαβικών σχέσεων».
Εις τό Γρα ατειακόν (Λογοτεχνικόν) τ ή α τοΰ Συνεδρίου έγιναν
50 ανακοινώσεις έ θε ελιώδη θέ ατα εθοδολογικής, ιστορικής καί φίλο-
Σ υνέδριον Σ ό φ ια ς 449

λογική; φύσεως. Ενδιαφέρουσα ύπήρξεν εις τό τ ή α τοΰτο ή άνακοίνωσις

τοΰ Ά. Ταχιάου: «Αι Ιδέαι τοΰ Π αϊσίου καί ή έλληνική αναγέννησες τοΰ
18ου αί.». Τάς συνεδρίας τοΰ τ ή ατος παρηκολούθει συνεχώς ό Κ. η α-
ρας λα βάνων τακτικά έρος εις τάς συζητήσεις.
Είς τό τ ή α Λαογραφίας έγιναν 35 άνακοινοόσεις. Άπό ελληνικής
πλευράς δ υφηγητής τοΰ Πανεπιστη ίου Α θ η ν ώ ν η . Οίκονο ίδης άνε-
κοίνιοσε τό θέ α: «Τά ελληνικά οιρολόγια έν συγκρίσει πρός τά τών άλλων
βαλκανικών λαών». Ή άνακοίνο3σις έχαρακτηρίσθη λίαν ενδιαφέρουσα καί
«χαράσσουσα ίαν χαρακτηριστικήν πληρότητα παραλλήλως πρός τήν ειδι
κήν συγκριτικήν έρευναν». Έ πί τοΰ θέ ατος (ο ίλησαν ή Α. Μπογντάνοβα,
ό καθηγητής . Νεντέλκοβιτς, ή Ρ. Καπάρρβα καί ό ουσικολόγος Στ. Τζοΰ-
ζεφ.
Είς τό Εθνογραφικόν τ ή α ανακοινώσεις έκα αν ή ’Άλκη Στ. Κυ-
ριακίδου - Νέστορος, ό καθηγητής Α. Πουλιανός καί δ καθηγητής . Αου
κάτος. Συζητήσεις προεκάλεσεν ή άνακοίνωσις τοΰ Πουλιανοΰ περί τής άν-
θρωπολογικής συνθέσεως τών λαών τής περιοχής τής περιλα βανό ενης ε
ταξύ τοΰ Αιγαίου καί τοΰ ουνάβεως, ώς καί ή άνακοίνωσις τοΰ . ουκάτου
διά τάς αποτρόπαιους προφυλάξεις καί δεισιδαι ονίας έπί ελληνικών υφαντών.
Είς το τ ή α τής Τέχνης παρουσιάσθησαν 29 ανακοινώσεις, έκ τών ο
ποίων ενδιαφέρον παρουσίασαν ή τής Α. Λαούρδα: «'Άγιοι καί Μάρτυρες
έν Μακεδονία κατά τήν τουρκικήν κατάκτησιν. Ή εικονογραφία των» καί
ή τοΰ Μ. Μιχαηλίδου: « Ή εκκλησία τοΰ χωρίου "Άγιος Ζαχαρίας τής Κα
στοριάς». Τέλος είς τό Γλ,ωσσολογικόν Τ ή α έγιναν 110 ανακοινώσεις. Ό
καθηγητής Ά . Μιρα πέλ ανέπτυξε τό θέ α: «Τό διαλεκτικόν στοιχεΐον είς
τήν Νεοελληνικήν λογοτεχνίαν: προβλή ατα καί έθοδοι» καί ό . Βαγια-
κάκος: «Νεοελληνικά οικογενειακά ονό ατα προερχό ενα άπό λέξεις ση αι-
νούσας βαθ ούς, τίτλους καί στρατιωτικά καί διοικητικά αξιώ ατα».
'Ά α τή ένάρξει τοΰ Συνεδρίου έλειτούργησεν έκθεσις βαλκανικού βι
βλίου. 1500 ελληνικά βιβλία ποικίλου περιεχο ένου παρουσιάσθησαν κατ’
αυτήν. Οί Έλληνες σύνεδροι κατά τό πλεΐστον έπεσκέφθησαν τήν Φιλιππού-
πολιν. Εντός τής πρωτευούσης παρηκολούθησαν εσπερινόν είς τήν έκκλη-
σίαν Αλεξάνδρου Νέφσκι, παράστασιν λαϊκών χορών καί τραγουδιών καί
φίλ ς λαογραφικοΰ περιεχο ένου.
η . Β. Οίκονο ίδης

29
 Σ Η Μ Ε Ι Ω Μ Α Τ Α

Α '. Π Ρ Ο Σ Φ Ο Ρ Α j
Α Π Ο Τ Η Ζ Η Τ Ο Τ Π Ο Α . Π Α Π Α Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Ο Τ Λ Ο Τ

Στον καιρό τής ’Εκπαιδευτικής Μεταρρύθ ισης έ τόν ελ οΰζο καί

Τριανταψυλλίδη Μ. έκλήθηκε καί ό Πολ. Παπαχριστοδούλου νά συνερ-
γασθή έ τόν πολύπειρο ’Επιθεωρητή Άνδρεάδη στή σύνταξη, αναγνωστι
κού τής ' Τάξεως. Ό ’Ανδρεάδης έδωσε τό θέ α, τήν υπόθεση καί 6 11α-
παχριστοδούλου τήν λογοτεχνική του διάθεση καί τή γλώσσα, πού έγραφε
τά διηγή ατα του. ’Έ γραφε σέ λίγο διάστη α τό άρ ιστού ργη ατικό βιβλίο,
τόν Π έτρο ’Ανέζη, τό Φάρο τού χωριού, πού αληθινά καλώς συνέλαβε ό
’Ανδρεάδης καί άριστουργη ατικά έξετέλεσε ό λογοτέχνης καί έ τήν πεί
ρα του τή διδασκαλική καθωδηγη ένος. Τό αναγνωστικό αύτό τέσσαρα χρό
νια γαλούχησε τά παιδιά τής Ελλάδος κέθρεψε τί) δίψα τών αθητών έ
τήν χαριτω ένη αφήγησή του, τή γλωσσική αρτιότητα καί τή λογοτεχνική
διάθεσή του.
Τά «Ψηλά βουνά» τού Παπαντωνίου καί ό «Πέτρος Άνέζης», ό ιδεώ
δης εξωσχολικός διδάσκαλος τού χωριού, υπήρξαν τά τέσσαρα εκείνα χρό
νια τά καλύτερα αναγνωστικά, πού τά χάρηκαν τά παιδιά τοΰ δη οτικού
σχολείου στήν ' τάξη καί στή Β ' τάξη. Ό Παπαχριστοδούλου έγραψε δύο
βιβλία καί όνος του πού είχαν επιτυχία στή Β ' τάξη καί Ε ’ νο ίζω τάξη.
Τό «Σπίτι καί τό Σχολειό» καί ή «Ελλάδα» ώστε ό Παπαχριστοδούλου πρέ
πει νά τι ηθή γ ι’ αυτή τήν προσφορά του. Ή λογοτεχνική του προσφορά
συντέλεσε τόσο στή γλώσσα τού βιβλίου στό δη οτικό σχολειό, ώστε πρέπει
νάναφερθή έδώ. Ή φυσιογνωστική του λογοτεχνία πρόσφερε περισσότερα.
Ό Άριστ. Κουρτίδης πού υπήρξε τόσο λογοτέχνης καί παιδαγωγός καί φι
λόσοφος, έγραφε πέος ή «Φυσιογνωσία» πρέπει νά γίνη απαραίτητο άθη α
τών παιδιών. ’Εκείνος είπε: «01 λαοί θά έπαρκοΰν στό εξής στον οικονο ικό
αγώνα τής ζωής, όσοι σεύρύτερα στρώ ατα κατέχουν όσο τό δυνατόν περισ
σότερες φυσιογνωστικές γνώσεις».
Κι ό Παπαχριστοδούλου γιά νά συνεισφέρη σ’ αυτή τήν άποψη τής δι
δασκαλικής τέχνης καί ώς λογοτέχνης πρόσφερε τά φυσιογί'ωστικά του διη
γή ατα σ’ ένα βιβλίο παιδικό, έσα σέ πλαίσιο διηγη ατογραφικό τό «Σάν
ιστορίες, σάν παρα ύθια». Τό περίφη ο τούτο βιβλίο, πού σέ κάθε εποχή
θά πορούσε νά γίνη τό προσφιλέστατο βιβλίο τών παιδιών. Ξαίρω πώς στή
Γαλλία τά βιβλία διαιωνίζονται, βελτιω ένα κάθε φορά. Έδώ σβήνουν καί
παραγνωρίζονται από τήν άγνοια καί α άθεια τών εκπαιδευτικών, πού λέ
Σ η ειώ α τα 451

γονται εκπαιδευτικοί, πού άλλάσσουν τά βιβλία θαρρείς καί υπήρξαν άχρη

στα, ενώ βελτιω ένα κάθε φορά, θά συντελούσαν νά θρέφονται οί γενεές
ο’ αυτή τήν άρχή πού έκήρυξε ό ’Αριστοτέλης Κουρτίδης.
Σ ’ ένα συ πέρασ α, πού πρέπει νά βγάλου ε σύντο ο καί σε νό γιά
τόν Π . Παπαχρίστοδοΰλου χαρακτηριζό ενο άπό ένα α ερόληπτο κριτικό τού
έργου του, τί ια καί καθαρά πορού ε νά τόν' ξεχωρήσου ε πρώτα ώς λογο
τέχνη, δεύτερο ώς καθηγητή, τρίτο ώς ερευνητή λαογράφο καί ιστορικό,
καί τέταρτο ώς οργανωτικό άνθρωπο καί ικανό ιδρυτή καί διευθυντή τής
Εταιρείας Θρακικών Μελετών άπό τό 1938. ' ς λογοτέχνης αναγνωρίζεται
άπό τήν κριτική τών λογοτεχνη άτων του καί τού δίνεται τι ητική θέση στό
πλήθος τών λογοτεχνών ας, πού έπεκράτησαν άπό τά 1924 ώς σή ερα.
' ς καθηγητής υπήρξε ούδενός δεύτερος, επιβλητικός, έ παραστατι
κή διδασκαλία, έ ηθοποιία στο έργο του καί καλωσύνη καί ευγένεια, πού
ώς σή ερα ν’ άναγνωρίζεται ή προσωπικότητά του άπό τό πλήθος τών α
θητών του άρχίζοντας άπό τούς Σ υρναίους αθητάς του ώς τούς άξκυ α
τικούς τής Σχολής Εΰελπίδων καί τής Σχολής οκί ων. 'Η προσωπικότητά
του άφήκε ίχνη στις ψυχές τών άπειρων αθητών, ή δέ διδασκαλία του στή
Ναυτική Σχολή οκί ων οναδική καί αποδοτική. ' ς ερευνητής τής λαο
γραφίας καί ιστορικός είναι ένδεδειγ ένος. Ζεΐ στις ψυχές τών αθητών
πού διευθύνουν τό Ναυτικό. Καί ώς τέτοιος εξελέγη έλος τής CO M M ISI-
ON IN T E R N A T IO N A L D ES A R TS P O P U L A IR E S ET T R A D IT I
O N S, στά 1940.
Καί δέ χρειάζεται τίποτε άλλο άπ’ αυτό καί τή συλλεκτική καί κριτική
εργασία του. Καί τέταρτο ώς ο ρ γ α ν ω τ ή ς καί ιδρυτής καί πρόεδρος τής
Εταιρείας Θρακικών Μελετών, πού τόσα έπετέλεσε καί έπιτελεϊ διά τό κα
λόν τής Θράκης. ' ς 'Ιδρυτής καί ’Εκδότης καί διευθυντής τού ’Αρχείου
Θράκης έ τούς 32 έως τώρα τό ους του είναι ακαταπόνητος εργάτης.
’Αφίνει έργο αθάνατο καί πάντοτεινό πού θά χρησι εύση στούς έρευ-
νητάς ώς φως στό σκοτάδι, ώς οδηγός στήν επιστή η καί τήν έρευνα άλλά
καί τήν εκδοτική ικανότητα τοΰ περιοδικού. "Οποιος θ ’ άναγνω,ρίση τήν ερ
γασία του, πρέπει νά τοΰ εύχεται, ακροζωία, νά τοΰ χρωστή θαυ ασ ό καί
άναγνιύριση. «Εί αι έντολεύς διότι, σέ ένα έλαχε ό κλήρος, γράφει, κάπου
ν’ άναλάβω τοΰτο τό δύσκολο χρέος».
’Αθήναι 31 - 1962

Τ.Γ. "Οπως πληροφορού αι ό Παπαχρίστοδοΰλου έχει πολύ εργον γιά δη

οσίευση. "Εχει πολλά διηγή ατα ακό η, πάσης φύσεως. "Εχει ικρά έργα,
πού σά υθιστορή ατα, έ πλοκή καί ψυχολογία τών προσώπων, πάντα άπό
τή ζωή παρ ένων, θά έκα ναν εντύπωση αγαθή. "Εχει εργασίες άπό τά
προβλή ατα τής Θράκης ιστορικά. "Οσες γνώ ες έξέφερε στό «Βή α» καί
452 Σ η ειώ ατα

τήν «Καθη ερινή» καί τήν «ΓΙρωία», πού αποτελούν χρήσι α πράγ ατα πού
πρέπει νά σωθούν. Έ χ ε ι ο ιλίες άπό τόν Ραδιοφωνικό σταθ ό τών ’Αθη
νών διαφωτιστικές τής Ιστορίας τής Θράκης. ’Έχει ο ιλίες άπό τίς εκπο
πές τών Θρακικών τραγουδιών τού Ραδιοφωνικού!1) Σταθ ού έ τό δη .
άσ α. "Ολα αυτά αποτελούν στοιχεία πάντα γιά τή Θράκη, πάσης φύσεως,
πού έγράφησαν έ πολύ κόπο, πού σή ερα δέ θά βρεθή Θρακολόγος νά.
τά κατάστρωση καί θά χαθούν γιά πάντα. Νο ίζω δτι ό Παπαχριστοδού-
λου πρέπει νά ή τάφήση άδη οσΐευτα. Ποτέ. ιά έρευνα δέ θά είνη άχρη-
σι οποίητη. ’Έχω ακούσει άπό τόν ίδιο πέος τά ση ειώ ατα τά παρό οια
τού Μυρτίλου Άποστολίδου, τού Βογαζλή είναι πολυτι ότατα βοηθή ατα γιά
νά κατανοηθή τό νόη α τών ιστορη άτων αυτών, πού άς ιστόρησαν καί οί
δύο. έν ξαίρω πότε θά ίδούν τό φώς τής έκδόσεως, άλλ’ εύχο αι νά ή λησ ο
νηθούν καί νά χαθούν χωρίς νά περιληφθούν στά αρχεία τής ιστορίας πού
θά γραφή ιά έρα. Τήν έλληνική άποψη τής ιστορίας τής Ά ν. Ρω υλίας
τήν έχει γράψει ο Μ. Άποστολίδης καί δη οσιεύθηκε σέ τό ο οχι χωρίς
λάθη επιστη ονικά βέβαια.
Τής ολης άρχαίας Θράκης ό Κων) τίνος Κουρτίδης καί ό Σα οθράκης.
Τέτοια εργασία έχει άδη οσίευτη κι ό Παπαχριστοδούλου καί ερικώς ο
Λα πουσιάδης, ό Π . Άξιωτίδης, 6 Παπα'ιώαννίδης γιά τήν Απολλωνία, ό
Μαργ. Κο^νσταντινίδης γιά τήν Άγχίαλο, Μεση βρία, Απολλωνία, γιά
τήν Άδριανούπολη, ό Άποστολίδης γιά τή Στενί αχο, διότι ό Άποστολί
δης έθεσε ώς βάση τήν ιστορία τών πόλεων τής Θράκης, διότι έκεΐ συγκεν
τρώνονταν ό 'Ελληνισ ός άφίνοντας τήν ύπαιθρο στή διάθεση τών Βουλ
γάρων καί Τούρκων, καί κατεΐχον τούς κά πους της καί τά λιβάδια της.
"Οταν βρεθή δ συνειδητός ιστορικός, πού θάναλάβη τό έργο τότε θά γνω-
σθή καί ποιος δρό ος θάνοίξη στήν πορεία τής Θρακικής 'Ιστορίας καί
ποιό διάγρα α θά έγκριθή.
Σ ’ δλα αυτά τά προβ/νή ατα είναι άνακατω ένος δ άνθρωπος αυτός
θέλοντας νά υπηρέτηση τή Θράκη δσο τού είναι δυνατό. Αυτός δ πολύ ορ
φος άνθρωπος στή σκέψη, στήν ψυχή καί τά συναισθή ατά του, άς άφίνει
εγάλα καί πολλά ίχνη. ’Ά ν ή Εταιρεία άκολουθήση τ όδρό ο του κι ό
διάδοχός του έ πνευσθή άπό τόν τρόπο πού έργάσθηκε αυτός, σάν δη ι
ουργός, λογοτέχνης, λαογράφος, ιστορικός, καί διευθυντής καί πρόεδρος,
τής Έ τ. Θρακικών Μελετών, θά όρι άση καί τό έργον της καί θά καρποφο-
ρήση καλύτερα ή προσπάθεια αυτή πού προήλθε άπό έναν άνθρωπο — τόν
Παπαχριστοδούλου. ιάβασα κάπου δτι Παπαχριστοδούλου ίσον Θράκη καί
Θράκη ίσον Παπαχριστοδούλου, αυτός ό χαρακτηρισ ός δέν είναι άστοχος,
άλλ’ αυτόχρη α αληθινός.
Ό Κοραής προ ένά ισυ αιώνα δίδαξε άπό τό Π αρίσι πώς ή κοινή
γνώ η τών λαών κατακτάται έ τό βιβλίο. Καί διδάσκοντας τούτο, δύς του
Σ η ειώ ατα 453

καί τύπωνε τόν καιρό εκείνο τούς συγγραφείς τών αρχαίων. Τούς σχολία
ζε, τούς ερ ήνευε, τούς καθιστούσε εύκολώτερους στό διάβασ α καί τούς
σκορπούσε παντού δωρεάν. η ιουργούσε έτσι τήν κοινή γνώ η, πού λύ
νει τά δύσκολα προβλή ατα τών λαών πού τούς χωρίζουν συ φέροντα ή ι
δέες. "Τστερα άπό τά δεινοπαθή αΤα τής φυλής ας στό 1922 ό Παπαχρι-
στοδούλου βρήκε πώς πολύ θά υπηρετούσε τόν Θρακικό λαό έ τό βιβλίο, γιά
νά νοιώση τά προβλή ατα του πού (ορθώνονταν προστά του γιά τήν έπα-
νάκτηση τής Θράκης καί τήν επιστροφή τού Θρακικού λαού στις πατρίδες
του, πού τίς (ονο άσανε χα ένες πατρίδες,
Κι. έδη ιούργησε τήν έκδοση τών δη οσιευ άτων τής Εταιρείας, πού
κατά χιλιάδες οιράζονται δωρεάν στον 'Ελληνικό λαό έ υλικό ιστορικό καί
λασγραφικό.
Ή 'Εταιρεία πραγ ατοποιούσε τή σκέψη του έ κάθε τρόπο. ειλά δει
λά τυπώνονταν ωραίες ελέτες επαγωγικές σέ χίλια άντίτυπα καί καλώντας
τόν ελληνικό λαό νά προσέλθη καί νά πάρη ένα βιβλίο γιά τή Θράκη δωρεάν,
έδη ιούργησε ένα κοινό βιβλιάριο, πού διψά νά φωτίζεται καί άλιστα δω
ρεάν. Τά προβλή ατα τής Θράκης προβλήθηκαν ένα ένα λ.χ. «Τί πρέπει
νά γνωρίζουν τά Θρακόπουλα» «Τά ουσικά κεί ενα τών δη οτικών τρα-
γουδιών τού Θρακικού λαού». «Τό Θρακικό τραγούδι βυζαντινό τροπάρι».
«Ή Γέννα τής Άνατολ. Θράκης» κλπ. 'Εκατό τέτοια βιβλία, έ ωραίο εξώ
φυλλο, καλοτυπω ένα σέ χαρτί γυαλιστερό καί καλό σκορπίστηκαν σέ εκα
τό χιλιάδες άντίτυπα, πού βλάστησε αποτέλεσ α ά έσως τού βιβλίου. Καί
πρώτα γεννήθηκε τό ενδιαφέρον γιά τό βιβλίο τό Θρακικό. Τότε ιδρύθηκε
καί τ,ό «’Αρχείο Συγχρόνων Γεγονότων», πού έσ" άπ’ τό λαό βγήκαν καί οί
άπλοι άνθρωποι, πού καθένας σάν ιστορικός καί λαογράφος άρχησαν νά γρά
φουν τίς ιστορίες τίς διεσπαρ ένες τού προφορικού λόγου τού λαού έ τήν
αγρα ατοσύνη τους, πού σώζονται, άπό παραδόσεις. ’Έ τσι καταγράφηκαν
πολλά κεί ενα πού κυκλοφορούν άνά εσα στούς Θράκες σκόρπια. Καταγρά
φηκαν τραγούδια, παραδόσεις, αινίγ ατα, ίστοριούλες χρήσι ες ανέκδοτες
παροι ίες, πού δλα αζί ανάκατα, αποτελούν τίς ίστοριούλες τών πατρίδων
τού καθενός. Λυτό είναι τό «Άρχεΐον συγχρόνων γεγονότων». Πέστε ου
τώρα άν αυτή ή εργασία είναι άχρηστη καί οχι χρησι ώτατη καί ώφελι ώ-
τατη πού εκφράζει τήν αλήθεια παραδο ένη έ τά χρόνια, σάν ψιθυρίσ ατα
τού παρελθόντος, σάν ξερα ένα σκόρπια φύλλα τής ιστορίας τής Θράκης
άπό τό λαό, πού δέν γίνεται αρνητής τής πατρίδος ή τών ηθών κ εθί ων καί
τών άποσπασ άτων τών άλλοτε ποτέ άρτιων τραγουδιών της καί τών πόθων
του. Τώρα εκτυπώθηκε τό 1-16 δη οσίευ α τής Έ τ. Θρ. Μελετών άπό τά ε
πίση α έγγραφα τού Κράτους έ τίς υπογραφές τών ηρώων ας. Τώρα σάν
είπε ό σύγχρονος λαός, ό παθός τά παθή ατα του κι δ,τι άλλο γνώρισε άπό
τούς παλαιοτέρους, τώρα ε φανίζονται καί τά ’Αρχεία τού Κράτους (τού Βλα-
454 Σ η ειώ ατα

χογιάννη νά πού ε) πού έ τις αληθινές κα'ι έγκυρες πληροφορίες γιά τή

Θράκη και τά ονό ατα τών Θρακών ηρώων. Είναι ικρό τούτο τό έργο, πού
βγήκε άπό τήν ανυπαρξία; Τό χρειαστού ε στόν Πολ. Παπαχρίστοδοΰλου τόν
άνθρωπο αυτό, πού ή οίρα τόν έταξε εδώ νά πραγ ατοποίηση τούτο τό έργο.
Αυτός άνεκάλυψε τόν έκλεχτό κ. ια αντή Κ. πού ζωντάνεψε τήν συ ετοχή
τών Θρακών στόν απελευθερωτικόν αγώνα 1821— 27. Καί εξακολουθητικά
άς θυ ίζει τά περασ ένα καί τά ξαναφέρνει κάθε λίγο καί λιγάκι στή θύ
ησή ας. . Γ.

Β '. Ε Π ΙΣ Τ Ο Λ Η Τ Ο Τ ΜΎΣΤΑΚΙ Η
Α Π Ο Τ Η Μ ΕΣΗΜ ΒΡΙΑ . Θ ΡΑ Κ Η Σ

Σεβαστέ κύριε Παπαχρίστοδοΰλου,

υό φορές κατέβηκα τούτο τό χρόνο στήν Ελλάδα, τό Γεννάρι καί τέλη
Ιουνίου. υό φορές σάς συνάντησα καί σάς ύποσχέθηκα νά έρθω στά γρα-
φεία τής Εταιρείας. Καί τίς δυό φορές .δέν κράτισα τήν υπόσχεσή ου. έν
τολ ώ ούτε νά ζητήσω συγγνώ η. Γιατί ήταν εγάλη ου επιθυ ία νά κουβεν
τιάσω αζί σας, νά σάς ρωτήσω γιά τή δουλειά τής Εταιρείας καί γιά τίς εκδό
σεις σας. Καί. λυπού αι βαθύτατα γιατί στάθηκα ανίκανος νά έρθω στήν οδό Μη
τροπόλεως. Κάθε φορά πού έρχο αι στήν ’Αθήνα έχώ κι ένα σωρό δουλιές
νά κάνω. Τρέχω νά π,ροφτάσω τό ένα καί τό άλλο. Τούτη τή φορά είχα και
νούργια τυπώ ατα, πού τ’ άφησα κι.’ έφυγα, (γιατί δέ ’ έπαιρνε ό καιρός.
Συνεχίζονται στήν ’Αθήνα καί τά παρακολουθώ από δώ). Είχα ε πρόγρα α
νά ταξιδέψου ε εφέτος ( έ τή γυναίκα ου) στή Μεση βρία τού Εύξείνου.
Έπιστρέψα ε λοιπόν αρχές ’Ιουλίου στή Σουηδία καί ά έσως (τήν άλλη έ
ρα) φύγα ε έ οργανω ένη «εκδρο ή» άεροπορικώς στά λουτρά τής Μεση
βρίας. Έκεΐ οί Βούλγαροι χτίσανε ιά απέραντη έκταση, πλάϊ στή εγάλη
ά ούδα, ξενοδοχεία κι εστιατόρια, καί καλέσανε τούς ξένους νά περάσουν
τίς διακοπές τοτις. εκάδες χιλιάδες παραθεριστές, ιδιαίτερα Τσέχοι, Γερ α
νοί, Πολωνοί, άλλά καί Σκανδυναβοί καί Γ άλλοι χαίρονται τήν ασύγκριτη
αυτή α ουδιά, τόν ήλιο καί τή θάλασσα. Μέ ένα λεωφορείο τού 1045 πηγαί
νεις σέ ερικά λεπτά στή Μεση βρία. Πάτησα έ συγκίνηση τό άγιο χώ α
της ύστερα άπό πενήντα δύο χρόνια απουσίας. Βρήκα συγγενείς καί γέρους
πού έ θυ ούνται, τή γύρισα δλη αζί έ τή γυναίκα ου, ελετώντας τη
καί παίρνοντας φωτογραφίες. Π ήρα καί ιά ικρή ταινία (κινη ατογραφι
κή). Οί Βούλγαροι αρχαιολόγοι περιποιούνται τά αρχαία κατάλοιπα, τό τεί
χος καί τίς έκκλησιές. Κάνουν καινούργιες άνασκαφές δίπλα στις πύλες. Γε
άτη ή αρχαία πόλη έ τουρίστες. Ξαναπήγα ε καί ξαναπήγα ε π/ολλές φο
ρές. Οί συγγενείς ου ού εξήγησαν πολλά πράγ ατα, πού έδειξαν τά παλιά

1) Καΰηγητής Σοηδικοϋ Π ανεπιστη ίου.

Σ η ειώ ατα 455

σπίτια. Γνώρισα και τή γειτονιά ας, δλα. ’Έφυγα έ σφιγ ένη τήν καρδιά.
Χα ένη γιά πάντα!
Μέ τήν ευκαιρία αυτή θά ήθελα νά σάς ρωτήσω τί έχετε δη οσιέψει σχε
τικά έ τήν πατρίδα ου, καί νά σάς παρακαλέσω νά εχετε τήν καλοσύνη να!
ού στείλετε κα ιά εργασία σχετική. ’Εγώ σάς ταχυδρο ώ σή ερα τήν τελευ
ταία ου ποιητική συλλογή, πού τυπώθηκε πέρυσι τέτοιον καιρό καί, απερί
σκεπτα, δέ σάς τήν έστειλα ακό α. Στέλνω καί ενα αντίτυπο (στόν ίδιο φά-
κελλο) γιά τόν κ. Γ. Τσιτσι πουρούνη, αζί έ τούς χαιρετισ ούς ου.
Εύχο αι νά ’στε καλά γιά νά συνεχίσετε τό έργο σας.

ΑΝΤ Ν ΙΟ Σ Μ ΤΣΤΑ Κ Ι Η Σ
Μεση βρινός

Γ '. Η Α Λ ΣΗ Τ Η Σ Κ Ν Σ Τ Α Ν Τ ΙΝ Ο Υ Π Ο Λ Ε Σ

Ό Μωά εθ ό Β ' ήταν γιός τοΰ Μουράτ τοΰ Β ' από κάποια δούλα. Ά -
νέβη στό θρόνο, τόν Όσ ανικό στήν Άδριανούπολη στά 1451. 'Τπήρξε ιά
επιβλητική ορφή στήν παγκόσ ια 'Ιστορία. ιάβαζε τούς βίους τοΰ Μεγά
λου Αλεξάνδρου, τοΰ Μεγάλου Κωνσταντίνου, τοΰ Μεγάλου Θεοδοσίου. Έ-
προστάτευε τούς σοφούς κι επιστή ονας. Μέ τήν άλωση τής Κωνσταντινου
πόλεως ή να) σ ε τίς Ασιατικές έ τίς Ευρωπαϊκές κτήσεις του καί έ τήν κατά-
κτηση τής Πελοποννήσου, τής Σερβίας καί. Αλβανίας, έκυριάρχησε σ’ δλη τή
Βαλκανική. Πολέ ησε πρός τούς Ούγγρους, τούς Βλάχους, τούς Πολω
νούς, εξασφαλίζοντας τά βόρεια σύνορα τού κράτους του. Καταλύοντας τήν
Έλληνική Αυτοκρατορία τής Τραπεζούν,τος καί υποτάσσοντας πολλούς ηγε
όνες τής Άσίας, έγινε εγάλος καί. ισχυρός. Οικοδό ησε ανάκτορα, τε έ
νη, νοσοκο εία, πτωχοκο εΐα, σχολεία, έθηκε νό ους διοικητικούς καί εκπαι
δευτικούς καί στρατιωτικούς. ΤΗτο κρυψ όνους καί κρατούσε εγάλη υστι
κότητα στις σκέψεις του.
Κάποτε παρασκευαζό ενος γιά ιά εκστρατεία, έρωτήθηκε άπό τόν αρ
χηγό τού στρατού ποιός ήταν ό άντικει ενι,ός του σκοπός. ’Οργισ ένος τού
άπήντησε: «Έάν καί ιά τρίχα τοΰ γενείου ου έγνώριζε τόν σκοπόν ου,
θά τήν έξερρίζωνα καί θά τήν έκαια». Σωστός στρατιωτικός άνήρ. Αυτός
ήταν ό Μωά εθ ό Β ' πού πήρε τήν Πόλη. Μέ τήν άλωση τής Πόλης έξε-
πληρώθη τό όνειρο τού Μουσουλ ανισ ού. 'Η ρήτρα τού Κορανίου, πού έ-
ξε αίευσε τό όνειρο αυτό λέγει. «Μακάριος ό στρατός δστις θέλει είσέλθει
είς τήν βασιλεύουσαν πόλιν». Καί πράγ ατι τό όνειρον τούτο, ό διακαής πό
θος τών Μουσουλ άνων υπήρξε έπί. 800 έτη άπό Μωχά ετ τού Προφήτου
έρι τού 1453 τό κίνητρον τών σκληροτάτων πολέ ιον τών ’Αράβων, πού δίς
έπολέ ησαν τήν Κωνσταντινούπολη έπί Πονγωνάτου Κωνσταντίνων) καί Λέ-
ονιος τού Ίσαύρου, ύστερα τών Σελτζούκςον Τούρκων καί τέλος τών Όθαι-
456 Σ η ειώ ατα

ανών κατά τοΰ Ελληνοχριστιανικού κράτους τής Κοονσταντινουπόλεως.

Γιά τούς Μουσουλ άνους ή είσοδος στήν Πόλη, υπήρξε τό ευτυχέστερο
γεγονός τής φυλετικής καί θρησκευτικής αυτών όντότητος. ιότι α) ή λεία
τού νικηφόρου δι’ αυτούς πολέ ου άπέβη τόσον εγάλη, ώστε ύπερέβη καί
τήν πλέον τολ ηράν φαντασίαν. Ή Πόλη ή περιλάλητη πού έτήρησε έπί
1123 χρόνια τόν Ελληνικό πολιτισ ό καί άπέβη τό όχυρώτατο φρούριο τού
Χριστιανισ ού, ώ οίαζεν ετά τήν είσοδον τών Τούρκων πρός ία άνδρα
άρνίων καΐασπαραχθέ ντων. β) όχι όνον τήν άχόρταγον πλεονεξίαν των έ-
πλήρωσαν άπό χρή ατα καί άλλον πλούτον άλλά καί όλες τίς κτηνώδεις επι
θυ ίες των έξεπλήρωσαν γ) τόν πνευ ατικόν πλούτον πού ήτο έναποτα ιευ-
ένος στις βιβλιοθήκες, προϊόν τόσων αιώνων 'Ελληνικής, Ρω αϊκής καί Χρι
στιανικής σοφίας, παρέδοοκαν στή φωτιά, διότι δέν είχαν ούτε την ελάχιστη
ιδέα περί τής εγάλης αξίας τών άπειροπληθών εκείνων συλλογών βιβλίων
πού ήσαν δι’ αυτούς άχρηστα.
Οί ’Οθω ανοί έξ ευγνω οσύνης πρός τόν Σουλτάναν Μωά εθ Β ' πρός
τόν όποιον ώφειλαν τη εγάλη αυτή χάρι τού πλουτισ ού των, τόν (ονό ασαν
Σουλτάν Φατιλ ήτοι Πορθητήν, κυριευτήν καί έκπληρωτήν τού Μουσουλ α
νικού ονείρου. Μέ τήν άλωση τής Πόλης καί τήν εγκαθίδρυση του Μωά ίεθ
σ’ αυτήν, στον πολυτι ότατο δηλαδή λα πρόν άδά αντα τής γής, πού κεϊται
εταξύ δύο σ αράγδων καί δύο σαπφείρων — (δύο θαλασσών καί δύο ήπεί-
ρο>ν) — κατά τήν ιδία έκφραση τού πορθητού έστερεώθη οριστικώς ή κυ
ριαρχία τού Σουλτάνου και στήν Ευρώπη καί τήν Ά σία καί θε ελιώθηκε
τό Τουρκικό Κράτος στό κέντρο ν τού τότε γνωστού κόσ ου.
’Ά ς ίδού ε τώρα έάν έσα είς την άβυσσαλέα συ φορά τής άλώσεως
προέκυψαν έν τούτοις καί κάποια ωφέλεια διά τήν ’Ορθοδοξία. ’Ά ς άκο-
λουθήσου ε πρός τόν σκοπόν αυτόν τόν ρούν τής 'ιστορίας. Μετά τήν κατά-
λυσιν τής λατινικρατείας έν Κωνσταντινουπόλει άπό τού Μιχαήλ ΓΙαλαιολό-
γου τό 1261, καί τήν άνασύστασιν τού Βυζαντινού κράτους, οι κατοπινοί
αύτοκράτορες διάδοχοι τού Μιχαήλ άπό τούς πολλούς εξωτερικούς εχθρούς
καί άπό τίς πολλές εσωτερικές διχόνοιες, επαναστάσεις καί άτασθαλίες, δέν
ή πόρεσαν νά ολοκληρώσουν τήν άπαλλαγήν δλων τών 'Ελληνικών χωρών
άπό τούς ποικίλους άρχοντίσκους Φράγκους, Β ενετούς, Γενουάτες καί άλ
λους. Ό Πόντος άπετέλεσε χωριστό Ελληνικό κράτος έ τούς Κο νηνούς
αύτοκράτορες, ή ’Ήπειρος, τό χωριστό 'Ελληνικό πριγκηπάτο τών Ά γγέ-
λων. Καί όνον ή Θράκη έ τήν Μακεδονία τήν κεντρική καί νότια καί ή
Θεσσαλία καί ερικά νησιά, άπετέλεσαν τό Βυζαντινό κράτος τών πρώτων
Π αλαιολόγων. Ή λοιπή 'Ελλάδα καί ή Π ελοπόννητος κατείχετο άπό ποι
κίλους άρχοντας έκ ύσεως. Ο ί Β ενετοί κατεϊχον πολλά παραλιακά φρούρια
τής Πελοποννήσου, τά εγάλα νησιά Κρήτη, Κύπρο καί άλλα. Αυτή ή Πο-
λυαρχία πάνω στά νότια έρη καί στά πλειότερα νησιά τοΰ Αιγαίου καί τοΰ
Σ η ειώ α τα 457

Ίονίου πέλαγους, που έξ ασκήθηκαν έπί τέσσαρες περίπου αιώνες άπό τούς
Β ενετούς Φράγκους καί πολλούς ούκες, πρίγκιπες, κο ήτες, ιππότες, εΐχε
διαιρέσει τόν Ελληνισ ό κι άρχισε ν’ άλλάζη τόν έθνολογικό του χαρακτήρα
καί ή βλυνε τό φυλετικό Ελληνικό αίσθη α σέ πολλά άλλαζε τή νοοτροπία τών
κατά τόπους Ελλήνων, έκαλλιέργησε έ τόν πολυπληθή καί φανατικό παπι
κό κλήρο τή εταστροφή τοΰ Ελληνικού κόσ ου τών χωρών αυτών πρός τόν
Παπισ ό καί τήν άδιαφυρία του πρός τήν ’Ορθοδοξία.
Επο ένως άν εξακολουθούσε στις 'Ελληνικές χώρες ή πολυαρχία έως
σή ερα, θά προέκυπτε κάποια έθνότης αλλοιω ένη, δλως διόλους διάφορη τού
γνησίου 'Ελληνισ ού στις χώρες εκείνες. Γιά τούτο τό όνο άγαθό γιά τόν
'Ελληνισ ό, πού προξένησε ή ’Οθω ανική κατάκτησις ήτο ή άποκάθαρση δλων
τών 'Ελληνικών χωρών καί νησιών άπό τούς καθολικούς άρχοντας εκείνων
τών χρόνων. 'Ο ’Οθω ανικός κολοσσός ιός οδοστρωτήρας έ πολλές καί ε
γάλες θυσίες κατώρθωσε νά εκδίωξη καί νά καταλύση όλες τίς ποικίλες ε
κείνες κυριαρχίες Β ενετών, Φράγκων, Ίωαννιτών, Ιπποτώ ν καί γενικά κά
θε επιρροή τοΰ Καθολικισ ού καί νά ένωση υπό τό ισχυρό σκήπτρο του δλες
τίς χώρες τοΰ ’Αρχαίου καί Μεσαιωνικού 'Ελληνισ ού.
Αυτό τό τί η α τής ένώσεώς του τό έπλήρωσε άκριβά πολύ πρός τόν
Όθω ανισ όν κάτω άπό τή ία ’Οθω ανική κυριαρχία καί κάτω άπό τή ία
θρησκευτική, ποι αντορία τού Οικου ενικού1 Πατριαρχείου Κωνσταντινου
πόλεως. ιότι δ 'Ελληνισ ός έπί αιώνας άπεδεκατίσθη δεινά έ τό παιδο ά
ζω α καί έ τίς διάφορες εθόδους τού έξιλα ισ ού. ’Έτσι παρέ ειναν ό
νον τά συντρί ατα τοΰ 'Ελληνισ ού σάν οάσεις έσα στόν ’Οθω ανικό ’
κεανό. ’Αλλά δ,τι καί άν διασώθηκε καί έπέπλευσε διατηρήθηκε γνήσια 'Ελ
ληνικό καί ’Ορθόδοξο.
Τότε τά άπό τής Κωνσταντινουπόλεως έξαπλού ενα άλλοτε νή ατα, πού
συνέδεσαν αυτήν έ τίς νότιες Ελληνικές χώρες, είχαν δ ως κοπεί άπό τήν
λατινοκρατία, άπεσυνεδέθηκαν πάλιν έ αυτήν, αλλά τώρα πολιτικώς έν έ
τόν Σουλτάνον, θρησκευτικώς δέ έ τό ’Ορθόδοξον Οικου ενικόν Π α τρ ι
αρχείου. Αυτό τό έγα άγαθόν ση ειώνει ή ιστορία τής Τουρκοκρατίας έπί
τοΰ Ελληνισ ού, πράγ α ση αντικήν διά τήν περίπτωσιν τού 'Ελληνισ ού
ετά τήν άλωσιν καί τήν σωτηρίαν του άπό τόν Φραγκολεβαντινισ όν, πού
καί τώρα άς υποσκάπτει, δπου καί. άν ύφίσταται έσα στό 'Ελληνικόν Κρά
τος καί τό έθνος.
'. Ε Ρ Γ Α Τ Η Σ Λ ΕΗ Λ Α ΣΙΑ Σ Α Π Ο ΤΟ Ν Κ Ρ ΙΤ Ο Β Ο Τ Α Ο
ΪΕ Ρ Ο Σ Τ Λ ΙΑ

«Τήν δέ τών ιερών ύβριν καί σύλησιν καί δι’ αρπαγήν πώς νά έκφρα
ση τις διά τού λόγου; Κατερρίπτοντο έν εις τήν γήν άτί ως εικόνες καί α
φιερώ ατα καί άλλα τών ιερών άπεσπώντο δέ τά κοσ ή ατα αυτών, καί άλ
458 Σ η ειώ ατα

λα έν αυτών παρεδίδοντο εις τό πυρ όίλλα δέ τε νό ενα εις λεπτά τε άχια

καί συντριβό ενα έρρίπτοντο είς τάς τριόδους, ήνοίγοντο δέ αι θήκαι τών
παλαιών καί ακαρίων άνδρών, καί έξήγοντο τά τούτων λείψανα καί άτί ως
λεπτενό ενα καί λυό ενα έλιχνίζοντα είς τόν αέρα. Τά δέ αγγεία, αί φιάλαι
και τά δισκοπότηρα τά δεχό ενα τήν παναγιωτάτην θυσίαν άλλα έν έχρη-
σί ευον είς αυτούς πρός προπόσεις καί έθην, άλλα δέ συνετρίβοντο καί χω-
νευό ενα άπωλοΰντο. 'Ιερά σκεύη καί πέπλα πολύτι α πολυτελή καί ετά
πολλοΰ χρυσού ένυφασ ένα, άλλα δέ υπό λίθων διαφανών καί αργάρων κα-
ταστραπτό ενα τινά έν έπωλούντο, άλλα δέ παρεδίδοντο είς τό πΰρ διά τόν
χρυσόν».
Ε '. ΣΦΑΓΗ

«Τότε φόνος πολύς τών προστυχόντων έγίνετο, λέγει ό Κριτόβουλος.

Καί άλλοι έν έφονεύοντο κατά τήν οδόν, διότι ήδη είχαν έξ έλθει τώ>ν οίκι-
03ν, τρέχοντας πρός τήν βοήν, καί ένέπιπταν άπροόπτως είς τά ξίφη τών
στρατιωτών, άλλοι δέ εν ταϊς οικίαις αύταϊς έπεισπιπτόντων διά τής βίας
τών γενητσάρων καί τών άλλων στο ατ κυτών άνευ ούδενός κόσ ου καί λογι
σ ού. ’Άλλοι δ’ έθανατούντο ενώ έτρέποντο είς άντίστασιν, τινές δέ καί εί-
χον καταφύγει πρός ιερά καί ίκέτευον. ’Ησαν δ’ οί φονευό ενοι άνδρες, γυ
ναίκες, παϊδες, πάντες ανεξαιρέτως άνευ ούδε ιάς φειδούς. Π ράγ ατι οί
Τούρκοι στρατιώιται έχώρουν έπ’ αυτών ετ’ οργής καί θυ ού, τούτο έν
άχθό ενοι έπί τή τριβή τής πολιορκίας, τούτο δέ καί διότι καθ’ δλον τόν πό
λε ον ένιοι. τών άνοήτων έτόξευον κατ’ αυτών άπό ταίν επάλξεων σκώ α
τα καί ύβρεις, έν συνόλψ δέ οπως θορυβήσωσι τό παν καί φοβήσωσι καί
δουλώσωσι διά τών σφαγών».

Σ Τ '. Ο ΣΤΤΑ . Γ Ο Ν Α Τ Α Σ

Ό συνταξιούχος διδάσκαλος, κ. Κωνσταντίνος Παπαγεωργίου,’ οΰ α

πευθύνει άπό τήν Άλεξανδρούπολιν επιστολήν, διά τόν προ ολίγων εβδο ά
δων έκλιπόντα πρώην πρωθυπουργόν, Στυλιανόν Γονατάν καί διά τόν ρόλον
του κατά τόν Μακεδονικόν αγώνα, είς τόν οποίον καί ό επιστολογράφος ου
ετέσχεν άπό τής ίδικής του θέσεως. Έθεώρησε δέ καθήκον του νά γράψη
δσα γράφει, διότι οί άνδρες πού διεξήγαγον ή ετέσχον τούτου κατά τόν
ένα ή άλλον τρόπον, ολιγοστεύουν όλοέν καί τό εργον των πρέπει Λ'ά νη
ονεύεται έσαεί.
«Τήν 29ην Μαρτίου έτελεύτησε τόν βίον ό Στυλιανός Γονατάς, κυ-
βέρνησις, βουλή στρατός καί έθνος έτί ησαν τόν άνδρα καί ό τύποςέπλεξε
τό έγκώ ιόν του έ τήν έξιστόρησιν τής έθνωφελοΰς του δράσεως. Π έραν

1) Β λ. έφη . «Μακεδονία» 19G6. Βόρειος.

Σ η ειώ α τα 459

δ ως τούτων τών έπισή ως γνωστών, υπάρχουν καί ερικαί άγνωστοι λε-

πτο έρειαι, τάς οποίας γνωρίζουν όνον οι ετ’ αύτ'ού κατά καιρούς συνερ-
γασθέντες, καθώς καί οί παρακολουθήσαντες την δράσιν του κατά τούς ε
θνικούς αγώνας. Ο ί συνεργάται καί σύ βουλοι αυτοί ώς έκ τής ηλικίας των
ή ερα έ τήν η έραν, λιγοστεύουν καί θάρθη καιρός πού θά έκλείψουν καί
ή πέτρα τού τάφου θά τά σκεπάση δλα. Καθήκον λοιπόν νά έλθουν καί αύτά
εις τήν δη οσιότητα. Ό γράφων, ώς έκ τού επαγγέλ ατος του καί τής κα
τά τούς προβαλκανικούς χρόνους θέσεώς του, ετυχε νά γνωρίση τότε τόν
άνδρα καί νά παρακολούθηση τό τότε έ'ργον του. Τόν έγνώρισα ώς δη οδι
δάσκαλον εις τό σχολεΐον τού χωρίου «Τσιόγκαρα» εταξύ τών πόλεων τής
’Ανατολικής Θράκης, τής Βιζύης Β. . καί ’Αρκαδιουπόλεως, Αουλέ Μπουρ-
γκάζ, Ν. . έ τό ψευδώνυ ον Γρηγορίου. Οί κάτοικοι τού χωρίου ήσαν κα
τά εγίστην πλειοψηφίαν 'Έλληνες άκραιφνεΐς, έ πολύ ικράν ειοψηφίαν
βουλγαροφοδνων, οίτινες έχρι τινός συνέζο^ν έ τούς 'Έλληνας, είρηνικώς.
Κατά τήν εποχήν δ ως τού Μακεδονικού άγώνος πράκτορες τού βουλγαρικού
κο ιτάτου ήσκησαν προπαγάνδαν εις τήν ειοψηφίαν κατ’ άρχάς γενικωτέ-
ραν κατόπιν. Είς τούτο ένισχύοντο καί υπό τών τουρκικών άρχών, αιτινες
πρός καλλιέργειαν τού έλληνοβουλγαρικού ανταγωνισ ού είχαν ώς τακτικήν
νά υποστηρίζουν τάς έκασταχοΰ ειοψηφίας τών δύο στοιχείων χάριν έξι-
σορροπήσεως. Τό ίδιο συνέβαινε καί. είς άλλα χιορία καί σύν τώ χρόνο} οί
πράκτορες ένθαρρυνθέντες έκ τής ανοχής τών άρχών ενέτειναν τήν δράσιν
το}ν. Τό δέ κο ι,τάτον έστειλε καί άρκετά στελέχη έκ τών ύπαρχηγών του,
κυριώτεροι τών οποίων είς τήν ’Ανατολικήν Θράκην ήσαν ό Θεόδωρος Σι-
σ άνωφ καί δ Γεώργιος Ντΐκωφ. Τόσον θάρρος είχαν πάρει, ώστε έγύρι-
ζαν έπιδεικτι.κώς έ τούς συνοδούς των έ,χρις δδόντων ('οπλισ ένοι. Συνεπι-
κούρους είχον καί προκλητικός κυρίας καί δεσποινίδας. ’Αλλά κάποια παροι
ία λέγει·: «Τά σχέδια τού ποντικού τά χαλά δ γάτος». Κάποτε έξύπνησαν
καί οί δικοί ας. Ή εθνική όργάνωσις έστειλε τά άξια παλληκάρια της, νά
άντι ετοοπίσουν τήν κατ'άστασιν αυτήν τόσον είς Μακεδονίαν όσον καί είς τήν
Θράκην.
*
»Πρώτοι. καί καλύτεροι έφθασαν είς τήν Θράκην δ Γεώργιος Κονδύλης
καί δ Στυλιανός Γονατάς, έ τά ψευδοδνυ α Ζάγκας ό πρώτος καί Γρηγορί-
ου δ δεύτερος. ’Αρχηγός τού βορειοανατολικού συγκροτή ατος δ έν καί τού
νοτίου δ δέ. Επειδή δέ υπήρχε τό ενδεχό ενον νά πέσουν είς τήν άντίληψιν
τών Τούρκων καί Βουλγάρων, άνέλαβον καθήκοντα δη οδιδασκάλου είς τά
νευραλγικά επί αχα χωρία Γιάτρος Βιζύης δ πρώτος καί Τσιόγκαρα Ά ρ-
καδιουπολεως ο δεύτερος. Φορε ένοι έ κάτι παληόρρουχα καί λιγδω ένα
φέσια, δούλευαν γιά ένα κο άτι ψω ί, καθ’ δ γρα ατοδιδάσκαλοι δήθεν
χωρίς άπολυτήριον γυ νασίου. Καί έπαιξαν τό ρόλο τους έχρι τέλους άρι
460 Σ η ειώ ατα

στα. Τήν ή ερα δάσκαλοι στό σχολειό και τήν νύκτα καθηγηταί στό κρυφό
σχολειό τοΰ χωριού των. "Ένθεοι ρήτορες καί έ ψυχωταί εντός ολίγων η
νών κατέκτησαν τάς καρδίας τών ένθουσιώντων άπό πατριωτικόν παλ όν
Θρακών καί κατώρθωσαν τόσα όσα δέν πόρεσαν νά κατορθώσουν οί πρά
κτορες τών Βουλγάρων σέ ολόκληρον πενταετίαν. "Έσπειραν τόν σπόρον τοΰ
Ρ ήγα Φερραίου, όστις έβλάστησεν είς τάς καρδίας όλων καί θερίεψε. Ή ύ-
ησις έπέτυ,χεν. ΤΙ παραλία τοΰ Εύξεΐνου κατέστη δια ετακο ιστικός σταθ ός
όπλων καί πολε εφοδίων. Παραλλήλως πρός τό κατηχητικόν εργον συνεκρο-
τήθησαν δύο άνταρτικαί ο άδες, ή έν τοΰ νοτίου το έως υπό τήν αρχηγίαν
τοΰ Θεοδώρου Ά πατζόγλου, ή δέ τοΰ βορείου υπό τήν αρχηγίαν τοΰ Κα-
πετάν Άναστάση, παλαιού ληστάρχου είς τόν Μικρόν Αί ον, όστις φυγόδικος
διατελών είς τήν Βουλγαρίαν άνεκλήθη έκεϊθεν υπό τής εθνικής όργανώσε-
ως. Τά κατορθώ ατα τών δύο αυτών ο άδων υπήρξαν εγάλα καί θρυλικά.
Λεπτο ερής άφήγησίς των γε ίζει ολοκλήρους σελίδας καί έκφεύγει τοΰ
θέ ατός ας, θά αναγράψω δέ ενταύθα ικράν περίληψιν τοΰ όλου. Μετά
τήν συγκρότησιν τών ά>ς άνω δύο εκτελεστικών ο άδων καί τήν ύησιν τών
κατοίκων ό Κονδύλης άνεκλήθη είς ’Αθήνας καί έ εινε όνος υπεύθυνος ό
Γονατάς, αρχηγός τοΰ βορρά καί τοΰ νότου. Έ ρ γ ο ν του πλέον ήτο νά άξιο-
ποιήση τά έπιτευχθέντα. 'Έ ως τώρα οί αρχηγοί έτρεχαν πρός τούς οπαδούς.
Ε φ εξής έθεσπίσθη ή προσέλευσις τών δευτέρων πρός τόν πρώτον κατ’ άρχάς
έν ονο ερούς, βραδύτερον καθ’ ο άδας καί έν συνεχεία δίκην συναγερ ού.
Γενικόν κέντρον έγιναν τά Τσιόγκαρα τοΰ Γόνατά, δπου τή πρωτοβουλία
Άρκαδιουπολιτών πατριωτών έγένετο εγάλη συγκέντρωσις έκ τών πέριξ
πατριωτών κατά τόν Σεπτέ βριον τοΰ 1910, έπί τή έπετείω τοΰ έκείσε ιερού
ναοΰ (πρόσχη α γιά τά άτια τών ξένων).
**
%
»Καθ’ δλην τήν διάρκειαν τής η έρας τά ουσικά όργανα τών Άρκα-
διουπολιτών κλπ., έπαιάνιζαν έ βατήρια καί πατριωτικά άσ ατα έ χορούς
ελληνικούς. Τήν δέ νύκτα ώργανώθη πρόχειρος θεατρική σκηνή ερασιτε
χνών έ παράσταση εθνικών έργων τοΰ Περεσιάδη καί δωρεάν είσοδον,
σχεδόν έχρι τοΰ εσονυκτίου. Είς τόν όλον εορτασ όν παρέστη πρώτος ε
ταξύ τών προκών ό ητροπολίτης ας "Άνθι ος (Βιζύης) ετά τών διδα
σκάλων καί προυχόντων. Ό Γονατάς έπρωτοστατοΰσε σέ όλα, συνά α δ ως
είχε καί τό νοΰ του στις τέσσερις άκρες τοΰ χωριού επισκοπών πάσαν τυχόν
άντίδρασιν, διά νά δώση τό σύνθη α τής άνταποδόσεως. υστυχώς οί φίλοι
ας... δέν έτόλ ησαν νά ξε υτίσουν.
»Κατά τήν διετίαν 1909 - 1911 τό αποτέλεσ α τοΰ αγωνιστικού έργου
ήτο: 1) Νά άναπτερωθή τό εθνικόν φρόνη α καί νά τονωθή τό εναντίον
τών Βουλγάρων κυρίους καί έν συνάρσει καί τά τών Τούρκων ίσος. 2) Νά
έξαγνισθή ή ακραία ’Ανατολική Θράκη άπό τό πανσλαβιστικόν ίασ α. 3)
Ση ειώ ατα 461

Νά ξεπαστρευτούν οι κορυφαίοι ύπαρχηγοι τοΰ βουλγαρικού κο ιτάτου και

οί ικροί πράκτορες uov. ’Ιδού καί ερικά ονό ατα: Σισ άνωφ, Ντίκωφ,
Καλούντωφ, Μπιβίκωφ... 4) Νά φανατιστούν πολλοί νέοι καί νά φύγουν
είς τό ’Ελεύθερον Βασίλειον οπού έπύκνωσαν ώς έθελονταί τάς φάλαγγας
τών πολε ιστών τών βαλκανικών πολέ ων. Έκτε νιος περί όλων γράφω είς
τά απο νη ονεύ ατά ου, ινα τεθούν είς τάς δέλτους τού Θρακικοΰ Κέν
τρου έν Θεσσαλονίκη καί Ά θήναις. Λυτά τά ολίγα γιά τό Γόνατά».

ί*

Είς τά απο νη ονεύ ατα τού παλαιού διπλω άτου ’Αντωνίου Λ. Σα-
κτούρη περί τών οποίων έ'κα α λόγον αφιερώνονται σελίδες πολλαί καί εις
τήν ’Ανατολικήν Θράκην, τήν οποίαν έκυβέρνησεν ό Σακτούρης ά>ς ύπα
τος αρ οστής όταν αυτη ελευθερώθη — διά τόσον σύντο ον δυστυχώς, χρο
νικόν διάστη α — . Οί έκεϊθεν καταγό ενοι "Ελληνες θά έπρεπε νά διαβά
σουν αυτά τά απο νη ονεύ ατα. ίδουν θαυ ασίαν εικόνα τής άλησ ονή-
του αύτής ελληνικής πατρίδος, τού παλ ού της καί τών ανθρώπων της.
Είς τάς σελίδας αύτάς δη οσιεύεται καί ή ιστορική προκήρυξις τήν
οποίαν ό Σακτούρης άπηύθυνε πρός τόν λαόν τήν 13)26 ’Ιουλίου τού 1920
διά ν’ άναγγείλη ότι ή Θράκη άπέβαινεν έλληνική καί περιγράφεται ή τε-
λεσθεϊσα επίση ος καί συγκινήσασα έχρι ύχιων δοξολογία είς τήν ητρό-
πολιν χοροστατοΰντος τού ητροπολίτου Πολυκάρπου καί όλου τού κλήρου.
Ό ιεράρχης αυτός, παλαί αχος τών πατριωτικών αγώνων, φέρων πολύτι α
βυζαντινά ά φια καί κρατών βαρύτι ον ποι αντορικήν ράβδον έστάθη προ
τής ώραίας ΓΙύλης καί ειπεν απευθυνό ενος πρός τόν παριστά ενον είς τήν
δοξολογίαν βασιλέα ’Αλέξανδρον:
— Νύν άπολύοις τόν δοΰλον σου, έσποτα...
Άλλά καί δέν έπρόλαβε νά τελείωση τήν φράσιν του διότι τόν κατέλα
βαν συγκλονιστικοί λυγ οί. Ή συγκίνησίς του ήτο ακράτητος, όπως ακρά
τητος ήτο καί ή συγκίνησίς τού εκκλησιάσ ατος. Μαζί δέ έ τό εκκλησία
σ α, αζί έ όλους έκλαιε καί ό βασιλεύς Αλέξανδρος. Έπέρασαν άρκεταί
στιγ αί έως ότου συνέλθη ό ητροπολίτης καί ώσανεί άνταποκρινύ ένος είς
τήν έσώψυχον όλων εντύπωσιν δυνηθή νά ψιθυρίση προχωρών πρός τόν
βασιλέα:
— Είναι όνειρον ή πραγ ατικότης αυτά πού βλέπουν τά άτια ου;
Καί έσω παρό οιας κατανυκτικής συγκινήσεως καί παρο οίου ενθου
σιασ ού συνεχίσθη ή δοξολογία, ή οποία είχε τήν κατακλείδα της είς τό δι-
οικητήριον, όπου ό βασιλεύς έδέχθη τάς αντιπροσωπείας τών ειονοτήτων.
£
Πρώτη, ώς ήτο ορθόν, εγένετο δεκτή ή τουρκική αντιπροσωπεία, έχου-
462 Σ η ειώ ατα

σα έπί κεφαλής τόν δή αρχον καί τόν ουφτήν. Εις τήν προσφώνησιν τής
αντιπροσωπείας άπήντησεν ελληνιστί καί τουρκιστί ό Σακτούρης, ό όποιος
συν τοΐς άλλοις ειπεν δτι ό βασιλεύς γνωρίζων τάς οίκονο ικάς δυσχερείας
τής τουρκικής κοινότητος λόγω τών περιστάσεων, έπρόσφερεν εις αυτήν
χιλίας λίρας, συγχρόνως δέ, έδωσε ν εντολήν νά έπισκευασθούν δλα τά υπό
τών Βουλγάρων καταστραφέντα τε ένη καί προ παντός τό Σαλα ιέ.
«,Κλ'ώ έλεγα ταύτα, συνεχίζει ό Σακτούρης, κάποιος έ έτράβηξεν ά
πό τό ανίκι τής στολής ου. ’Ητο ό βασιλεύς παραπλεύρως τού οποίου έ-
στεκό ουν.
— Μά πού έχω τόσα χρή ατα γιά νά τά δώσω;
— Αύτά είναι πολιτικά, εγαλειότατε, τού άπήντησα.
Μετά τήν τουρκικήν πρασήλθεν ή εβραϊκή άντιπρσσωπεία, ακολούθως
ή αρ ένική καί τέλος ή βουλγαρική παροικία, ή οποία άπετελεΐτο έν ολω
άπό έναν άρχι ανδρίτην, ένα διδάσκαλον καί έναν άγνώστου επαγγέλ ατος.
Ό άρχι ανδρίτης ελληνόφωνος καί στω ύλος, προσήλθε ζητωκραυγάζων
υπέρ τής 'Ελλάδος, συγχαίρων διά τήν κατάληψιν «τής έλληνικωτάτης Θρά
κης» καί ευχό ενος έγκαρδίως «γρήγορα καί στήν Π όλι!...».
«‘Έ ρ ρ ιξα , λέγει ό Σακτούρης, ενα βλέ α είς τόν βασιλέα, έκοίταξα
κατόπιν κατά ατα καί τούς τρεις Βουλγάρους καί τούς είπα:
— 'II Α.Μ. ό βασιλεύς έ διατάσσει νά σάς δηλώσω δτι σάς ευχαρι
στεί διά τά (...) ειλικρινή σας συγχαρητήρια καί γιά τήν ειλικρινή επίσης
ευχή σας «γρήγορα καί. στήν IIόλι». Σάς δηλοι. δέ δτι ή βουλγαρική ειο-
νότης θά φιλοξενηθή καί είς τήν Θράκην έ τόν εθνικόν ας κανόνα τής
ίσοπολιτείας.

Ζ '. Π Α Τ Ρ ΙΑ Ρ Χ ΙΚ Ο Ν ΓΡΑΜ Μ Α ΕΚ Κ Ν ΣΤΑ Ν T IN Ο ΤΠ Ο Λ Ε Σ

Τω Έντι οτάτω κυρίω Πολυδώρω Παπαχριστοδούλω, Προέδρω τής

Εταιρείας Θρακικών Μελετών, τέκνφ η ών έν Κυρίω άγαπητώ, χάριν καί
είρήπ^ν παρά Θεού.
Είς ’Α θ ή ν α ς

Εύχαρισ,τού εν θερ ώς τή ύ ετέρα λίαν άγαπητή Έντι ότητι καί έπί

τή λήψει τού 31ου Τό ου τού «’Αρχείου τού Θρακικού Λαογραφι.κού καί
Γλεοσσικού Θησαυρού». Άλλά δέν συ φωνού εν πρός τόν πρόλογον αυτού
«Τελειοόνοντας τόν 30ό τό ο ειπα νά παύσω τό έργο ου. Γιατί είναι δύ
σκολο καί τραχύ...».
Τουναντίον η είς ση ειώνο εν δτι όχι όνον δέν θά καταπαύσητε άπό
τοΰ όχθου υ ών άλλά θά συνεχίζετε τό κατά πάντα άρτιον συγγραφικόν
εργον υ ών.
Σ η ειώ ατα , 463

ιεξήλθο εν καί τόν Τό ον τούτον ετά πολλού ενδιαφέροντος καί συγ-

χαίρο εν ύ ΐν όλοψύχως.
ΤΗλθε δέ καί εντός τής κλυκείας ατ όσφαιρας τών Π αθώ ν του Χρι
στού καί τοΰ θριά βου τής Άναστάσεως Αυτού, τήν οποίαν εφέτος έπανη-
γυρίσα εν συγχρόνως καί ό ού σό πας ό Χριστιανικός κόσ ος, απανταχού
γής. ΙΙροάγγελος τής Μεγάλης 'Τ έρας, καθ’ ήν αί διάφοροι Έκκλησίαι
θά ένωθώσι καί πάλιν, ώς ή εθα κατά τά πρώτα χίλια έτη τού Χριστιανι
σ ού. ιό καί πρός τό φώς τής 'Αγίας Άναστάσετος άτενίζοντες, οί εν τώ
Οίκου ενικώ Πατριαρχείο) εργαζό ενοι, βαδίζο εν έν στερρότητι πίστεως
καί έλπίδος ό ού εθ’ υ ών και όλου τού Χριστεπώνυ ου Πληρώ ατος, τήν
προκει ένην ή ΐν ιστορικήν οδόν, διά τήν πραγ άτωσιν τού θελή ατος τού
Χριστού, ύπό τήν θέρ ην καί τόν φωτισ όν τής αγάπης Αυτού, ήτις άπλού-
ται. ήδη εις τάς καρδΐας τών πιστών καί κυριαρχεί.
Θεωρού εν δθεν υ άς πολύτι ον συνεργάτην είς τήν προσπάθειαν ταύ
την, καί βεβαιού εν, δτι δίδο εν βαθεί,αν ση ασίαν είς τάς προσευχάς υ ών
καί έπιθυ ού εν νά ανθάνω εν τακτικώς περί υ ών.
Καί έπί τούτοις, εύχαριστούντες υ άς καί αΰθις θερ ώς καί άπονέ ον-
τες ύ ΐν καί τοϊς άγαπητοίς οίκείοις υ ών καί πάσι τοϊς περί υ άς τήν Π α
τριαρχικήν η ών ευλογίαν, έπικαλου εθα έφ’ υ άς πάντας παντοτεινήν τήν
χαράν τού ’Αναστάντος Κυρίου καί παν άπ’ Αυτού ουράνιον αγαθόν.
α .^ ξ ς'. Μαΐου ιε'.
Α Θ Η Ν Α Γ Ο ΡΑ Σ
Οικου ενικός Π ατριάρχης Κων)πόλεως

Παναγιώταπε έσποτα,
Μέ χαρά καί συγκίνηση έλαβα τής 'Ύ ετέρας Θειοτάτης Παναγιότη-
τος τό παρήγορον γρά α. Ευχαριστώ πολύ διά τούς τι ητικούς λόγους καί
τούς έπαίνους διά τό έργον. Έ π ρ α ξ α καί, πράττω πάν δυνατόν, αλλά τό
έργον πέρας δέν έχει, διότι είναι ή φύσις τού έργου τοιαύτη, ούτε όρια. Εί
ναι άπέραντον καί θά έπρεπε νά εύρεθή ό διάδοχός ου. Τούτον αναζητώ
διά νά συνεχισθή ή ζωή του. Π ρός τούτο εύχο αι νυχθη ερόν εργαζό ενος
αντί τού «νύν άπολόοις κλπ. Μήν άπολύοις τόν δούλον σου δέσποτα».
Προσπαθώ νά εί αι όρθιος στις επάλξεις ι ού ενος τήν 'Τ ετέραν
Π αναγιότητα.
"Ηδη εκφράζω διά τήν καλωσύνην Σας, ευγνω οσύνην, διά τήν νου
θεσίαν, διά τάς εύχάς, διά τήν αγάπην ευχαριστίας, καί εύχο αι ακροη-
έρευσι.ν πρός τήν Αύτής Π αναγιότητα.
Ό πρός Θεόν ευχέτης είς πολλά έτη.

Π Ο Α . Π Α Π Α Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Ο Τ Λ Ο Τ
464 Σ η ειώ α τα

ΓΕ Ρ Γ ΙΟ Σ Β ΙΖ Τ Η Ν Ο Σ

Στις 17 'Απριλίου, ή ερα Κυριακή, τελέσθηκε τό ετήσιο τρισάγιο

στόν τάφο (Α ' νεκροταφείο) τοΰ Γ. Βιζυηνοΰ όπως πάντοτε, έκ έρους τής
Εταιρείας Θρακικών Μελετών. Ή νίς Κ. Μα ώνη ώ ίλησε πρός τους πα-
ριστα ένους καί ύ νησε χαρακτηρίζοντας τό εργο του. Τό ωραίο λογίδριο
της παραθέτου ε εδώ σαν αξιόλογο κεί ενο γιά τόν ποιητή καί διηγη ατο-
γράφο.
«Χθες 1G ’Απριλίου συ πληρώθηκαν 70 χρόνια άπό τήν η έρα ποΰ δ
Γεώργιος Βιζυηνός άφηνε γιά πάντα τόν άταιο αυτό κόσ ο, ακρυά άπό
τήν πατρίδα του Θράκη πού τόσο αγάπησε, πικρα ένος, παραγνωρισ ένος
άπό τούς πνευ ατικούς δυνάστες τής εποχής του, έ θολω ένο τόν νοΰ. Λί
γοι διαλεχτοί φίλοι κι άνά εσα σ’ αυτούς κι ό Παλα ας καί πάρα πολλά α
νοιξιάτικα λουλούδια συνοδέυσαν τότε τόν νεκρό ποιητή στόν τάφο αυτό.
Συγκεντρωνό αστε καί σή ερα οπως κάθε χρόνο γύρω στόν τάφο του γιά
νά τελέσω ε τή ικρή ας δέηση καί έ τήν ευκαιρία αυτή νά ξαναθυ ηθοΰ-
ε τή θέση πού κατέχει ό Θρακιώτης Βιζυηνός έσα στόν νεοελληνικό πνευ
ατικό χοίρο όπου ή προσφορά του όχι όνο στήν ποίηση καί στή διηγη α-
τογραφία, άλλά καί στή λαογραφία, στήν αισθητική, στή φιλοσοφία υπήρξε
ση αντική καί απαραγνώριστη.
»Έκεΐνο πού κάνει εντύπωση, σ’ αυτόν πού θά σκύψη προσεκτικά επά
νω στή ζωή καί στό έργο, στόν άνθρωπο καί τόν δη ιουργό Βιζυηνό, είναι
ή στενή σχέση πού δένει αυτά τά δύο σέ ση είο πού τά κάνει ένα αξεχώρι
στο σύνολο. 'Ολόκληρος ο Βιζυηνός, ανεπιτήδευτος, ειλικρινής, γνήσιος βρί
σκεται έσα στό πολύπλευρο έργο του, καί ολόκληρο πάλι τό έργο του αντι
φεγγίζει τήν τόσο παράξενη, τόσο αντιφατική προσωπικότητά του, προσω
πικότητα πλασ ένη άπό τρεις κύριους συντελεστές. Τή φύση πού τόν προί
κισε έ ιά υπέρ ετρη ευαισθησία, έ ιά τρυφερότητα παιδιού, τήν ό ορφη
πατρίδα του Θράκη, γεννήτρα τής Θρησκείας καί τοΰ τραγουδιού πού τό
όρα ά της νοσταλγικό καί τυραννικό αζί τό έσερνε σ’ δλη του τή ζωή, καί
τέλος τή θητεία του στά ευρωπαϊκά πανεπιστή ια κοντά στούς εγάλους δα
σκάλους τής φιλοσοφίας πού τοΰ πλάτυναν διαφορετικά τό πνεύ α καί τοΰ ά
νοιξαν ορίζοντες γιά τή σπουδή καί τήν έρευνα. 'Τπήρξε ποιητής πρωτο
πόρος, ανεξάντλητος υθοποιός, λαϊκός θρακιώτης λυράρης, δάσκαλος τών
παιδιών έ τοΰ στίχου καί τοΰ ρυθ ού τό παιχνίδισ α, ά καί αριστοτέχνης
αφηγητής καί απολογητής τής θρακικής ζωής καί άκό α σοφός ελετητής,
αυστηρός επιστή ων, στοχαστικός φιλόσοφος. Στήν ποίησή του είχε τήν ρώ
η καί τήν ωρι ότητα νά άποτινάξη τήν άρχαίζουσα παγερή θρηνολογία
τών ρο αντικών τής εποχής του καί νά στραφή στις ζωντανές ρίζες τοΰ γέ
νους, στις παραδόσεις του, στά παρα ύθια του, στήν πίστη τοΰ λαού του,
Θραπι/ά ελετή ατα 465

στά όνειρα καί στις ελπίδες του. ’Άνθρωπος σπουδασ ένος στή ύση, α--
θητής κορυφαίων ξένων δασκάλων έ τό τραγούδι του αγκάλιασε όχι ονά
χα τή ικρή του πατρίδα Βιζύη, ά τήν Ελλάδα ολόκληρη. Μύθοι, λαϊκές
δοξασίες, λαϊκό συναίσθη α είναι ιά πρωτοφανέρωτη γιά τήν εποχή του
πηγή ε πνεύσεων, άπ’ δπου άνάβλυσε θερ ό, αληθινό τό τραγούδι αύτό.
Μπορεί ή ποίηση αυτή νά εΐναι παρα ελη ένη άπό τή ορφική καί γλωσσι
κή άποτ|/η, πορεί νά ή εΐναι κατασταλαγ ένη σέ ιά ενότητα ύφους —- στό
ση είο αύτό πρέπει οπωσδήποτε νά εξαιρεθούν τά άριστουργη ατικά παιδι
κά του τραγούδια — πορεί έ τά ση ερινά αξιολογικά κριτήρια νά θεω
ρηθή ξεπερασ ένη. ’Έ χει δ ως ανα φισβήτητη γνησιότητα. Εΐναι ό ειλι
κρινής άντίλαλος ιάς αντιφατικής, διχασ ένης ίσως ψυχής άλλά σίγουρα
πλούσιας σέ ευγένεια καί τρυφερότητα. Εΐναι ή φωνή ενός άνθρώπου πού
αγάπησε καί πόνεσε τόν τόπο του δσο λίγοι. Γιά τόν Βιζυηνύ άνθρωπο έ
τόσα ενδιαφέροντα, ή ποίηση φαίνεται δέν ήταν τυχαία ενασχόληση πρά
γ α πού έγινε έ πολλούς άλλους πού ασχολήθηκαν συ πτω ατικά καί έ τήν
τέχνη αύτή. °Ηταν έκφραση ζωής, ψυχική άναγκαιότητα καί ακό α συνεί
δηση αποστολής, όργανο νουθεσίας στό Γένος ολόκληρο. Γιατί δέν θέλησε
ονάχα νά νουθετήση ’ εκείνους τούς χαριτω ένους καί απαρά ιλλους στί
χους τών παιδικών του τραγουδούν τό παιδί, τήν εγάλη του αγάπη, άλλά
θέλησε έ τήν ποίησή του νά δείξη στον τόπο του τόν δρό ο πού έπρεπε νά
άκολουθήση γιά τόν εθνικό, ηθικό καί πνευ ατικό του καθαρ ό. ’Έ τσι ξεδί
πλωσε στά άτια αύτοΰ τού βασανισ ένου λαού τούς θησαυρούς απ’ δπου
έπρεπε ν’ άντλήση δυνά εις γιά τόν ξαναγεννη ό του. Καί οί θησαυροί αύ-
τοί δέν ήταν παρά ή ίδια ή ιστορία του, ή γνήσια λαϊκή του συνείδηση, ή
ελληνικότητά του.
»’Ά ν έ τήν ποίησή του προσπάθησε ν’ άνοιξη ένα καινούργιο δρό ο,
έ τά διηγή ατά του εΐναι άνα φισβήτητα ό πρώτος διηγη ατογράφος -
ψυχογράφος πού έχο ε. Στέκεται στήν πρώτη γρα ή ιας νέας πεζογρα-
φικής γενιάς πού έσπασε θαρρετά τούς δεσ ούς της έ τό παλιό ιστορικό
υθιστόρη α έ τίς φανταχτερές περιπέτειες, τίς υπερβολές, τίς πληθωρι-
κές αναδρο ές στό χώρο καί χρόνο καί οικοδό ησε έ ιά απλοϊκή, καθη
ερινή. θρακιώτικη προ πάντων θε ατογραφία τή νέα ορφή τού πεζού
νεοελληνικού λόγου, τό ηθογραφικό καί ψυχογραφικό διήγη α. 01 ήρωες
πού ζωγραφίζει εΐναι ό ίδιος του εαυτός, ή ητέρα του, ό παππούς του, ό
στενός του γνώρι ος, ό φονιάς του αδελφού του. Τά όσα άφηγεΐται εΐναι
πάντοτε αληθινά. Μά δλα αύτά έ τήν τέχνη του τά διευρύνει, τούς δίνει
τήν καθολικότητα του συ βόλου, άπό θρακιώτικα πρόσωπα καί πράγ ατα
γίνονται πανανθρώπινα. Μέσα στό α άρτη α τής ητρός ου, ή ητέρα
του ή Μιχαλιέσσα πού χωρίς νά τό θέλη σκότωσε τό κοριτσάκι της, υψώνεται
σέ σύ βολο τής αιώνιας οδύνης τής άννας πού εχασε τό παιδί της. Κα -

30
466 Σ η ειώ ατα

ιά πράξη συ βιβασ ού, κα ιά επίση η σφραγίδα συγνώ ης έστω καί άν

προέρχεται άπό τόν άνοότατο εκπρόσωπο τής Εκκλησίας, τόν Πατριάρχη,
δέν πορεί νά λύτρωση τήν βαθιά θρησκευό ενη συνείδησή της. « Ό Π α
τριάρχης είναι σοφός καί άγιος άνθρωπος. Γνωρίζει όλες τές βουλές καί τά
θελή ατα τοΰ Θεοΰ καί συγχωρνά τές α αρτίες όλου τοΰ κόσ ου. Μά τί νά
σέ πω. Είναι καλόγερος! έν έκα ε παιδιά γιά νά πορή νά γνωρίση τί πρά
γ α είναι τό νά σκοτώση κανείς τό ίδιο τό παιδί του».
»Στό όνον τής ζωής του ταξΐδιον, αυτή ή εικόνα τοΰ όνειροπόλου, τοΰ
αιθέριου, τοΰ άβουλου παπποΰ, πού εγάλωσε στό γυναικωνίτη γιά τόν φό
βο τών Γενιτσάρων, πού ξέρει τόσα θαυ αστά πράγ ατα ονάχα άπό τά τα
ξίδια του στούς κόσ ους ιας γοητευτικής, νεραϊδοπαρ ένης φαντασίας καί
πού τό οναδικό αληθινό του ταξίδι, ήταν χωρίς επιστροφή, γίνεται πάλι
σύ βολο. Σύ βολο τής καταπιεσ ένης ψυχής πού βρίσκει τή λύτρωση έ τή
φυγή στό όνειρο, καί τήν τελική της δικαίωση έ τό θάνατο. Τά διηγή ατα
Μοσκώβ Σελή καί ΙΙοϊος ήτο ό φονεύς τοΰ αδελφού ου σκηνογραφοΰν
ευρύτερα τή σύγκρουση τής άνθρώπινης ψυχής έ δ,τι είναι προσωπικό ί
σος, φυλετική διάκριση, εθνική προκατάληψη καί δίνουν σάν τελική λύση
τή νίκη τοΰ πνεύ ατος τής ανθρωπιάς καί τής χριστιανικής άνοχής καί α
γάπης. Στό ιατί ή ηλιά δέν έγινε ηλέα, χαριτω ένη παιδική άνά νηση
πού δείχνει ταυτόχρονα τίς γλωσσικές του πεποιθήσεις καί τήν ψυχολογική
ερ ηνεία τους, ή ηλιά, τό αγαπη ένο δέντρο τοΰ πατρικού του σπιτιού
παίρνει πάλι ιά άπίθανη διεύρυνση. Γίνεται τό σύ βολο τής ζωντανής ας
γλώσσας, ό αληθινός, ό εδραιω ένος γιά πάντα έσα ας γλωσσικός πλού
τος, ό συνυφασ ένος έ τήν παιδικότητά ας. Ή ηλέα είναι ό προγονόπλη-
κτος, ό κενός καί στείρος δασκαλισ ός πού ονάχα έ τή βία ξέρει νά επι
βάλλεται προσωρινά καί πού δέν έχει τή δύνα η νά ξερριζώση αυτό τό ζων
τανό καί παντοτινό πού υπάρχει έσα ας. «Αυτή ή ηλιά πού είναι έσα
είς τόν κήπον τής ητροπόλεως ή πορεί νά είναι ηλέα καί είναι ηλέα όχι
δι’ άλλον λόγον παρά διότι δ διδάσκαλος δέρνει. Ή ηλιά δ ως δπου είναι
έσα είς τόν κήπο ας είναι ηλιά, διότι είναι ηλιά».
»Τί νά πή κανείς καί γιά τά παιδικά του διηγή ατα πού δη οσιεύθη-
καν στήν « ιάπλαση» καί πού άλλα φανερώθηκαν καί άλλα επειδή είναι ά-
νυπόγραφα παρα ένουν θα ένα. Ό Γ. Βαλέτας πού φανέρωσε τόν Τρο ά
ρα, ένα χαριτω ένο αφήγη α γρα ένο σέ δη οτική, λέει πώς τό διήγη α
αύτό είναι σταθ ός, κάτι αντίστοιχο έ τό ταξίδι τοΰ Ψυχάρη γιά τήν νεο
ελληνική λογοτεχνία ας. Καί άκό α πώς έσα στά δρια τοΰ ελάχιστου χρό
νου νά ιλήση κανείς γιά τήν άλλη πλευρά τοΰ έργου του τή λιγώτερο γνω
στή, ά δχι λιγώτερο αξιόλογη. Τις ελέτες του τίς λαογραφικές, τίς φιλο
σοφικές, τίς αισθητικές. 'II φή η τού ποιητού καί τοΰ διηγη ατογράφου
έζη ίωσε τή φή η τού έρευνητού καί τοΰ φιλοσόφου. Ό Βιζυηνός έγραψε
Σ η ειώ α τα 467

τούς Καλόγερους ιά σοβαρή λαογραφική ελέτη γιά νά παρουσίαση ενα

πανάρχαιο λαϊκό θρακιώτικο έθι ο, σχετικό έ τή λατρεία τοΰ θεού ιονύ
σου, καθώς τό γνώρισε παιδί σέ ενα ικρό χωριό γειτονικό τής Βιζύης, τύν
"Αγιο Γεώργιο καί καθώς τό επικύρωσε επιστη ονικά ώρι ος επιστή ων πιά.
Ό ακαδη αϊκός Κ. Ρω αίος που ασχολήθηκε έ τό ίδιο θέ α, ο ολογεί
πώς κύρια πηγή τής ελέτης του είναι ό Βιζυηνός. Ό κ. Πολύδ. Π απα-
χριστοδούλου πολλές φορές έχει ιλήσει γιά τήν αξία τής ελέτης αυτής.
Μελέτες πολυποίκιλες, γιά τόν "Ιψεν, γιά τήν ιστορία τών εικαστικών τε
χνών στό διάστη α τών πρώτων είκοσιπέντε χρόνων τής βασιλείας τοΰ Γε-
ωργίου τοΰ Α ', γιά τή φιλοσοφία τοΰ Καλοΰ στόν ΙΙλωτΐνο, γιά τό παιδι
κό παιχνίδι άπ’ τήν παιδαγωγική καί ψυχολογική άποψη, γιά τό ποιητικό
εκείνο είδος πού αποτελεί τήν πρώτη δη οτική ποίηση σ’ δλα τά νεώτερα
έθνη, τή παλλάντα, ελέτες γιά τίς πνευ ατικές ιδιοφυίες, γιά τίς αρχές
τών τεχνών, εκπαιδευτικά εγχειρίδια λογικής καί ψυχολογίας, άρθρα φιλο
λογικά καί ιστορικά σέ λεξικά, καί σέ εφη ερίδες καί περιοδικά τής εποχής.
Μιά γόνι η παραγωγή, άγνωστη στούς πολλούς σή ερα πού ζητά αυτοδύ
να α καί αυτοδίκαια νά έλθη στό φώς, άπόκτη α πολύτι ο όχι όνο γιά τούς
Θράκες, άλλά γιά δλους τούς "Ελληνες.
»Μπορεί σή ερα τό έργο τοΰ Βιζυηνοΰ σ’ ολόκληρη τήν έκτασή του
να ήν είναι γνωστό στούς πολλούς. Τό τραγούδι του δ ως δροσερό ολο
ζώντανο πέρασε έσα στήν έλληνική συνείδηση. Ποιύς από άς κι άπ’ τούς
παλαιότερους κι άπό τούς νεώτερους δέν άνατράφηκε έ τούς στίχους του;
Άνακινήστε λίγο τή νή η σας. Είναι άδύνατο νά ή βρήτε στίχους σάν
αυτούς: — Τόν είδες έ τά άτια σου γιαγιά τόν βασιλέα; — Τά νέφη α
στράφτουν στό βουνό — Μαύρα τά βουνά καταχνιά τά θάφτει — Ή λθες
ήλθες καλοκαίρι — Π ώ ς νά πειράξω τή ητέρα νά κάνω αυτή νά λυπηθή;
Κι άκό α στίχους χιλιοτραγουδισ ένους — "Ενας βράχος στό βουνό —
"Εβγα ν’ άκούσης τό πουλί — ιές πώς κλίνει στά νερά τ ’ άργυρόχλω ο
φεγγάρι. Μά θά χρειαζόταν ώρα πολλή γιά νά σταχυολογήση κανείς παρό
οιους αποσπασ ατικούς στίχους πού φέρνουν στό νοΰ πασίγναωτα ποιή ατα
τοΰ Βιζυηνοΰ.
» Ή ση ερινή δέηση καί τά λίγα λόγια επάνω στόν τάφο τοΰ Βιζυηνοΰ
φτωχική σκιαγραφία τοΰ έργου του, εΐναι ιά ελάχιστη έκφραση τι ής πού
άπονέ εται κάθε χρόνο τέτοια έρα άπό έρους τής Εταιρείας Θρακικών
Μελετών στόν γλυκό τροβαδούρο τής Θράκης. ’Ιδιαίτερα γιά τούς ξερρι-
ζω ένους Θράκες, ή συγκέντρωση αυτή στόν τάφο του δέν είναι όνο εκδή
λωση γιά ένα άνθρωπο πού τί ησε τή Θράκη, ά καί ένα νοερό προσκύνη α
στή ακρινή κι αλλοί ονο χα ένη πατρίδα.
»Μέσ’ απ’ τή αύρη σιγή τοΰ τάφου σου Γεώργιε Βιζυηνέ δέν αντηχούν
ονάχα τά πικρά σου, τά πικρά σου τραγούδια. ’Αντηχεί τό τραγούδι ιάς
468 Ση ειώ ατα

ζωής ολόχαρης έκεΐ κοντά στοΰ 'Έβρου τή ρυθ ική ροή, αντηχούν τά όνειρα
ιάς φυλής που γέννησε τόν Ό ρφέα, αντηχεί ή Θράκη, ή ζωντανή της νή
η και ή αγιάτρευτη της νοσταλγία».
Κ. ΜΑΜ ΝII
 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟΝ
A Β
’Α γ α θ ά γ γ ε λ ο ς Ο'ίκου . Ι Ι α τ ρ ι ά η χ η ς 1 9 1
Ά γ α θ ο ύ π ο λ ι ς , Σ ω ξ ό π ο λ ις 43
’Α γ ρ ο τ ικ ή ουλάρα 162
’Α δ ά κ ρ α ν ίο ν έ λ ιθ ο β ό λ η σ ε ό Σ ο λ ο ώ ν 14
Α δ ε λ φ ή ν Ε υ θ υ ία ν 1 2 3
’Α θ α ν ά σ ιο ς ό Ε ' Π α τ ρ ιά ρ χ η ς 1 9 0
’Α θ ά ν α τ ο ς ν ε κ ρ ό ς 13
Ά θ η ,ν α γ ό ρ α ς Ο ίκ . Π α τ ρ ιά ρ χ η ς Κων
σ τ α ν τ ιν ο υ π ό λ ε ω ς 4 6 3
Α ί α λ λ α ι π ο ικ ίλ α ι σ υ ν ε χ ό ε ν ο ι α ν α κ ο ι
ν ώ σ εις 4 4 4
Α ί γ ε ω ρ γ ικ ο ί έ ρ γ α σ ία ι 1 1 7
Α ί'τια τ ή ς έρ η ώ σ εω ς 1 0 8
’Α λ έ ξ α ν δ ρ ο ς — - αρεΤσς Ι ΐϋ ρ ο ς 19
Ά λ λ α τ ά β ά ρ β α ρ α έ θ ι α ό χ ι κι α π ο λ ί
τ ισ τ α 23 1
Ά α έ φ θ ά σ α ε ν ε ίς Θ ε σ ) ν ίκ η ν 217
Α φ ισ β η τ ο ύ σ ε τ ή ν κ υ ρ ιό τ η τ α τοή Ε λ
λ η ν ισ ο ύ 4 0 2
’Α ν α γ κ ά σ θ η κ α ν ά π ά ω ε ίς Π ρ ο ύ σ α ν 2 1 1
Ά ν α π ε φ α λ α ί ω σ ι ς 53
’Α ν α ξ ί α ν δ ρ ο ς 33
’Α ν α φ έ ρ ε ι ώ ς π ρ ό δ ρ ο ο ν κ α ί π ρ ο φ ή τ η ν 5
’Α ν ε ξ ί τ η λ α ϊ χ ν η 5
’Ά ν θ ρ ω π ο ς σ α κ ά τ η ς 7
Ά ν τ ί γ ρ α φ ο ν δ ια θ ή κ η ς 1 3 0
Ά ,ξ ιω τ ίδ η ς IT. Ά δ ρ ) λ ίτ η ς 2 0 2
Ά ξ ι ο π ο ί η σ ι ς α ρ χ α ιο τ ή τ ω ν χω ρ ώ ν 49
Ά π ά ν τ η σ ι ς Π . Π α π α χ ρ ίσ τ ο δ ο ΰ λ ο υ 4 6 3
’Α ποΊκισ οΙ ά π δ τ ή Θ ρ άκη 2 7 1 , 2 7 2
Ά π ο σ τ ο λ ίδ η ς Μ υ ρ τ ίλ ο ς 6 5 ,6 6 ,6 7 ,1 9 9
Ά π ό τ ά ν α α ίσ α τ α τ ώ ν Ό δ ρ υ σ ώ ν β α
σ ιλ έω ν , π ο υ ε ίν α ι α π ο τ υ π ώ α τ α νοιχι-
ο ά τ ω ν π α ρ α λ ίω ν π ό λ ε ω ν Ε λ λ η ν ι κ ώ ν
231
Α π ώ λ ε ια τή ς Λ ' γρ α ή ς 42
Α ρ κ ε τ ό κρασί 117
Ά ρ ν ί τ σ ι — π ίτ σ ι 4 1 8
Α ρ χ α ί ο ι χ ώ ρ ο ι ύ π δ ά φ ισ β ή τ η σ ιν 47
Α ρ χ α ιο λ ο γ ικ ο ί χ ώ ρ ο ι τ ή ς Λ. Θ ρ ά κ η ς 45
Ά ρ χ ε ϊο ν Σ υ γ χ ρ ό ν ω ν Γ εγ ο νό τω ν 453
Ά ο χ ιγ έ ν η ς Σ α ρ ά ντη ς 196
Ά σ κ λ η ιά δ η ς Θ εο δ . 2 0 0
Ά σ κ λ η π ιά δ η ς ό Θ ρ α ξ 97
’Ά σ π ρ α — φ λ ο υ ρ ιά 39
Ά ,σ χ ο λ ή α τ α κ α τ ο ίκ ω ν 1 1 7
Ά τ ό υ λ ο Α εδ ο π ο ύ λ ο υ 1 0 6
Α ύ γ ο υ σ τ ο υ 6 1 9 1 7 έ γ ι ν ε ή ε γ ά λ η π υ ρ-
κ ά ίά ε ίς Θ ε σ σ α λ ο ν ίκ η ν 2 1 8
Λ υ λ ικ ό ν τ ε ίχ ο ς 33
Ά φ ε ν τ ο ύ λ η ς Θ εόδ. 1 9 7
Β ά β α ς Ά ρ ι σ τ . Μ ά λ γ α ρ α 200
Β ατά κ σ φ α γώ ν Ρ οδ όπ η ς 401
Β α τ ά τ ζ η ς Β α σ ίλ ε ιο ς Ά δ ρ ) λ ίτ η ς 1 9 4
Β ιβ λ ικ ή ν π α ρ ά δ ο σ ιν 1 4
Β ιβ λ ιο θ η κ ά ρ ιο ς Σ ουλτά νου 173, 174,
1 7 5 -1 7 6 .
Β ιζ υ η ν ό ς Γ . Π α ρ α υ θ ά ς 410
Β ο υ κ ε φ ά λ α ς α θ ά ν α τ ο ς 12
Β ρ έ θ η κ α ν Μ υ κ η να ϊκ ο ί τ ά φ ο ι 2 3 0
Γ
Oarifeojajn Ν. 1 8 ,2 1
Ooinitale m ie c r v eilllie u x 4 0 8
Γ α β ρ ιη λ ίδ η ς Β λ ά σ ιο ς 1 9 8
Γ α ή λ ιο υ άσ ,α 17
Γ ε ν ν ά δ ιο ς Γ ε ώ ρ γ ιο ς 7 8 ,7 9 ,8 0 ,1 9 7
Γ ε ρ α ν ό ς Σ τ ρ ιν ό π ο υ λ ο ς 1 9 2
Γ ε ω ρ γ ιά δ η ς Ά ν α σ τ . ύ Λ ε υ κ ία ς 9 0 ,9 1 ,
9 2 ,9 3
Γ ε ω ρ γ ικ ο ί έ ρ γ α σ ία ι 117
Γ ιά τ ή ν ε λ λ η ν ικ ό τ η τ α τ ή ς Θ ρ ά κ η ς 2 2 9
Γ ια τ ί ή ιάλεποϋ ;χ ε ι τ ή ν άκρη τ ή ς ουράς
κ ά τ α σ π ο η 4 38 , 4 3 9 , 440 , 4 4 1 , 4 4 2.
Γ κ α ζ ή Μ ιχ ά λ 1 1 4
Γ π έρ ω φ - Ν ά ϊδ εν 401
Γ ο ν α τ ά ς Σ τ υ λ ια ν ό ς 45-8,459
Γ ουδ ελή ν Σ τα ύ ρ ον 107
η η τ ρ ίο υ Π ο λ υ χ ρ ό ν ιο ς δ Θ ρ α ξ 195
ή ητσας Ά λ ε ξ . 200
η ιο ύ ρ γ η σ ε σ ά λ ο κ α ί τ α ρ α χ ή ά ν ά εσ α
σ τ ο υ ς δύο λ α ο ύ ς 4 0 1
ηι οτ. τ ρ α γ ο ύ δ ι Μ . Κ α τ α κ ο υ ζ η ν ο ΰ 1 3 9
η ώ δους υ θ ισ τ ο ρ ία ς 6
ιά θ ε σ ις π ρ ο σ ό δ ω ν τ ο ΰ κ λ η ρ ο δ ο τ ή α τ ο ς
125
ια θ ή κ η τ ή ς Α ικ α τ ε ρ ίν η ς (ψ ε υ δ ή ς δ ιά -
δ ο σ ις ) π ερ ί τ ή ς Κ ω ν ) π ό λ ε ω ς 4 0 2
ιά σ π α σ ις Έ λ λ . Ο ικ ο ν ο ία ς 4 0 1
ια φ ο ρ ά α ρ χ α ίω ν Ε λ λ ή ν ω ν κα ί Κ α ρ χ η -
δ ο ν ίω ν 33
ιε θ ν έ ς σ υ ν έ δ ρ ιο ν λ α ϊκ ώ ν τ ε χ ν ώ ν κ α ί
π αραδόσεω ν 451
ιο ν ύ σ ιο ς Ε ' Ο ίκ ου . Π α τ ρ ιά ρ χ η ς 1 9 2
ο ξ ιά δ η ς ’Α π ό σ τ ο λ ο ς 2 0 1
Λ ου ρ νοβ ώ Ρ ώ σ ο ς σ τ ρ α τ η γ ό ς 4 0 1
ρ-α γοβίστι Θ ε σ σ α λ ία ς 15
υ ο λ ό γ ια 2 2 6
ω ρ ο θ έο υ Μ ο ν ε β α σ ία ς 15
470
Ε Έ ξ α σ θένησ ε τή δ ύνα η τοΰ Π α τ ρ ια ρ
Έ γ κ α θ ισ τ α κληρονό ους 123
Έ γ κ α τά λ ειψ ις τή ς γη ς τω ν πατέρω ν 121
’Έ γκ ρ ιτο ς ο ογενής Γ . Ζερβουδάκης 129
Έ δη ιούργη σ ε βουλγαρικόν ζήτη α 403
Έ δη ιούργη σ ε τά δη οσιεύ ατα τοΰ
Θρακ. λαοΰ 453
Ε ΐν α ι δ ά γος τοΰ λόγου 40·8
Ε ισ α γω γή 149,150
Ε ις ένδεκαετές διάστη α 5
Ε ις κ τή ατα 12-900 130
Ε ις Οίκου . Π α τρ ια ρ χείο ν 123
Ε ΐς ρευστόν (λίρ. 16638) 130
Ε ις Σέρβους κ αι Ρου άνους 6
Ε ίς σφαίραν τοΰ θρύλλου 5
Ε ίς τά ς απόψ εις τω ν ’Α λβανώ ν 417
Ε ίς τά ς συνεδριάσεις 445
Ε ίς τά" 1892 208
Ε ΐς τό 1897 παντρεύτηκα 209
Ε ίς τό έτος 1899 έκτισα νερό υλον 210
Ε ίς τό έτος 1901 έ εινε καί πάλιν ή
γυ νή ου έγγυος 210
Είς τό 1901 ένεκα ανο βρίας τά σπαρτά
κ ατεστρ ά φηκ αν 212
Ε ίς τό έτος 1914 ’Ιούλιον άρχισεν ό
πανευρω παϊκός πόλε ος 217
Είς τό πρόγρα α τοΰ συνεδρίου 444
Ε ίς τό συνέδριον έλαβον έρος 1300
άτο α 443
Εΐς τό τ ή α α ρχαιολογίας 444
Εΐς τό τ ή α τή ς 'Ισ το ρ ία ς τοΰ 18 αίώ-
νος 44-6
Ε ΐς τούς αγνώστους τά φ ου ς 32
Έ κ δή λ ω σ ις ευη ερίας 34
Έ κ κα θά ρ ισ ις κληροδοτή ατος 124, 125
Ε κ π α ιδ ευ τικ ή ι εταρρύθ ισις 45
Έ κ τοΰ βυζαντινού κόσ ου 6
'Έ λ λ η νες Θράκες που υπηρέτησαν τή ν
παιδεία και. τίς επιστή ες 375,385
'Ε λλη νικά κοινοτικά έγγ ρ α φ α 404
Ε λ λ η ν ικ ά οναστήρια Ρ οδόπ ης 147
'Ε λληνική Μαράσλειος Σ χο λ ή 146
Έ λ λ η νικ ή ητρόπολις Ά γ χ ιά λ ο υ 137
Ε λ λ η ν ικ ή ητρόπολις Βάρνης 140,141
Έ λ λ η ν ικ ή ητρόπολις Σώ ζουαγαθουπό-
λεως 1:42,143
Ε λ λ η ν ικ ή ητρόπολις Φιλιππουπόλεως
143,144,14-5,146
'Ε λλη νική ν Οικονο ίαν 148
Ε λ λ η ν ικ ώ ν θριά βω ν καρπου ένη 97
'Ε λληνισ ός Μ ακεδονίας 41
Ε π ρ η σ ός Ά γ χ ιά λ ο υ 140
‘Έ ν α προσκύνη α 98
Έ νας εγά λ ος διδάσκαλος 1837— 1903
70,71,72-73,74
Έ ν υ ά λ η ς Λ ά προς 199
Έ ξα δυ νά τη σ ε δ 'Ε λληνισ ός 403
Εύρετήριον
χείο υ 97
Ε ξ α σ θ έ ν η σ η Ε λ λ η ν ισ ο ύ 401
’Ε ξ ό ν τ ω σ η το ΰ Ε λ λ η ν ισ ο ύ 402
’Ε π ιζ η τ ε ί ν ά πείσ η τό ν Σ ο υ λ τα ν ο ν , ζ η
τ ε ί ν ά κ α τά ρ γ η σ η ε ρ α δ ιο υ ρ γ ίες τ ή ν
’Ο ρ θ ο δ ο ξ ία ν 402
’Ε π ίλ ο γ ο ς 147
Ε π ισ τ ο λ ή Ά ν τ ώ ν η Μ υ σ τα κ ίδη άπό τή
Μ εσ η βρ ία 454,455
’Έ ρ γ α λ εη λ α σ ία ς Κ ρ ιτοβούλου 457
Έ τ α ξ ίδ ε ψ ε ε ίς τ ή ν Α ν α τ ο λ ή ν 6
Έ τ ε ξ ε ν ή γυνή ου κ όρη ν 211
'Έ τ ο ς 1903 έ τ ε ξ ε ν ή γ υ νή ου 211
Ε υ λ ο γ ία Θ εού θά λ α σ σ α 33
Ε ύ ο ρ φ ό π ο υ λ ο ς Ά λ έ ξ . Λ α υ ρ ιώ τ η ς Ά -
δ ο ια ν ο υ π ο λ ίτη ς 198
Ζ
Ζ ά π α ς Κ υ ρ ιά κ ο ς Π ε ρ ίσ τ α σ ις 201
Ζ α ρ ίφ η ς Γ ε ώ ρ γ ιο ς 74,75,70,77’,78
Ζ α φ ειρ ό π ο υ λ ο ς Σ τ έ φ α ν ο ς 89,90
Η
'ΤΙ Ά γ χ ία λ ο ς έδωκε Π α τρ ιά ρ χα ς 138
Ή άλωση Κ ω νσταντινουπόλεω ς 455,456,
457,458
'Η άνακοίνοισίς Ζακυνθηνοΰ προεκάλε-
σεν συζητήσεις ενδιαφέρουσες 444
Ή ’Ανατολική Ε κ κ λ η σ ία π λή ττετα ι και
συκσφαντεΐται 402
'ΤΙ απόρριψη παρο οίων προτάσεων 402
'Η α ρχαία Έ γ ν α τ ία 45
'Η Βασίλισσα 434,438
'ΤΤ Β ιζβ ίζα ινα άπό τη ν Α ίνο 93,94,95,96
'ΤΙ βορειοτέρα αποικία Μ εση βρία 36
Ή γά τα , τό λιοντάρι κι δ άνθρω πος 423
Ή γλώσσα τώ ν Θρακών 275,276,277,
278,279,280,281
'Η δη ιουργία Μ εγ. Β ουλγαρίας 401
'ΤΙ διαθήκη ου 130,131,132,133,134,135
'Η διοργάνώσις τοΰ συνεδρίου 443
Ή Έ γ ν α τ ία δδός 48
'I I ζωή καί τό εργο του 150,151,152
’Ή θ η κεθι α τώ ν Θρακών 243,244,245,
246,247,248,249,250,251.
Ή 'Θράκη άπό τά πολ/ό παλιά χρόνια 226
Ή Θράκη δική ας 219
Ή Θράκη καί τό κοινόν τώ ν Θρακών
288,289,290,291
'ΤΙ Θράκη κάτω άπό Μ ακεδόνες καί Ρ ω
αίους 281,282,283,284,285
Ή καταπληκτική φ υσ ιογνω ία 5
Ή κ α σ ε ν ή Ά γ χ ία λ ο ς 137
Ή κοινωνική διάκρισις 34
Εύρετήρίον
Ή Κ ρητική επανάσταση 1866 κινεί γην
καί ουρανόν 402
Ή κυριαρχία Ν οτιοσλάβω ν 403
Ή αουσική στή Θράκη 2 55,2'56,257,258,
259
Ή υθισ τορία α ποδίδεται είς τόν Κ αλλι-
σ θένην 6
Ή παράδοσις άπέρρευσε 15
Ή παρα υθιακή διήγησ ις 6
Ί Ί πατροπαράδοτος επί ονος Ρω σική πο
λιτική 43
Ή πεντά ορφη 427, 429, 430, 431,
432, 433
•Ή περιλάλητη Π όλη 456
ΊΤ π τω ν , επέτα ξα ν καί συχνά πετοϋν 7
Ί Ι πτώση τοΰ 'Ε λληνισ ού 403
Ή ρ α κλ ίτσ α 103
Ί Ιρ ω ϊκ ό Μ οναστήρι 32
Ή Ρ ω σ ία ά ,ιλλαται πρός τήν α ρχα ία
Ρ ώ η 401
Ί Ί Ρ ω σ ία στον Κ ρι αϊκόν πόλε ον 402
Ί Ί Ρ ω σ ία . υποσκάπτει ε τά όργανά της
401
Ί Ί Σλαβική ’Εκκλησία ν ’ αντικαταστήση
τήν 'Ε λλη νική ν 402
Θ Κ οραής έδίδασκε γ ιά τήν κοινή γνώ η
Θεσσαλονίκη έδρα πανσλαβιστική 97
Θρακικά έθνη 234,235,236,237
Θ ρακικά ελετή ατα 226
Θρακικες πολιτείες 259,260
Θρακικό παιδικό παρα ύθι πρόλογος 207
Θρακοέλληνες πού διεκρίθηκαν στήν Ε κ
κλησία, στις επιστή ες, στά γρά ατα
τίς τέχνες, τή ν πολιτική 364,375
Ί δ ρ ύ θ η ή ’Ε ξ α ρ χ ία Βουλγαρική καί
Σ χίσ α 403
I Λ α παδαρίδειον κληροδότη α 128
'Ί π π ο ς Μ. ’Αλεξάνδρου 12
'Ισ το ρ ία 'Ε λληνισ ού ευλογία Θεού 33
Ισ τ ο ρ ία Καβακλή έγραψ ε Μ ιλτιάδης
Λουλουδόπουλος 145
'Ισ το ρ ία Σ τενι ά χο υ Κοσ ,ας Ά π οσ τολί-
δης 145
’ Τωακ.εί ό Μ έτρων 193
’ Ιω ακεί δ Π ’ά νυ 192
Ί σινική δωδεκάπολις 33
Κ Μ α κρά γ έ φ υ ρ α 123
Καλαβρύτω ν παράδοσιν 14
Κ αλλιεργούν τό γλωσσικό αίσθη α τά
παρα ύθια 409
Καλό τα ξ είδ ι. αλλάχ Ί σ α ρ λ α ν τίκ 109
Καλσάς .Νικ. (Σ τρ ά ν τζα ) 201
Κ αντακουξηνός—· Ά ούρ 23
471
Καντακουξηνός Ί . 23
Κ αντακουξηνός Μ ιχαήλ 139
Κ αντε ίρ ε . 16
Κ αραθεοδωρής Κωνστ. 196
Κ αραθεοδω ρής Σ τέφ . Ά ν δ ρ )λ ίτ η ς 196
Κ αρδα άτης Γ . (1859— 1939) 201
Κ αρυοφύλης Ιω ά ν ν η ς 194
Κ ασάπης Θεόδωρος 170
Κ α τά ληψ ις ’Α ν . Ρ ω υλ ία ς 1886
Κ ατρα πά νης Θανάσης 148,149
Κ α τρίνα Ζ αλίνα Μ αρίνα 7
Κ εί ενα 7
Κ έντρ ο ν ε ξ ο ρ ία ς καί ά ν α π α ύ σ εω ς 37
Κ λεόβουλος Γ ε ώ ρ γ . 195
Κ λεόβουλος Μ ιχ . Ά δ ρ ) λ ί τ η ς 192
Κ λ ε ίδ ω ν α ς 165
Κ λη ρ ο δ ό τη α Ά ν δ ρ έ α Λ α π α ρ ίδ ο υ 123
Κ ογιου ,τξόγλοτ) Κ ω ν σ τ. 81,82,83,84
Κ οινότηις Μ α κρ ά ς Γ ε φ ύ ρ α ς 128
Κ ο κ κ ινο σ κ ο υ φ ίτσ α 410
Κ ο ιξόπουλος Α ν τ ώ ν ιο ς Φ ιλ ) λ ίτ η ς 203
Κ ο ά τ ιασι α κ α ί δ σ π α ρ α γ ό ς τή ς Θ ρ ά
κ η ς 396,397-398,399,400'
Κ ο νη νό ς ’Ιω ά ν ν η ς ( Π έ ρ ιν θ ο ς ) 194
Κ ο νδ ύ λ η ς Γ ε ώ ρ γ ιο ς 459
Κ ο ρ α ή ς 452
τώ ν λαών 452
Κοσ οσωτείρας Ν αός 48
Κ ου πάρης Ά λ έ ξ 40
Κ ουρτίδης Ά ρ . (Μ υριόφυτον) 198,450
Κ ουρτίδης Κ ω νστ. δ Θρα'ξ 62,63,64
Κρανίο ’Α δά 9
Κύριλλος δ Σ Τ " 191
Λ
Λ αϊκώ ν ά γιογρά φ ω ν 19
Λ α παδαρίδης άπεβίωσε 123
Λ α πουσιάδης Γ εώ ργιος τοΰ ’Ιακώβου
55,56,57,58,59,199
Λ ευκίας Γ . ’Αναστάσιος 195
Λεοντόπουλος Ί . 195
Αιβερόπουλος α ,ιανός 197
Λ ι ήν Β άρνης 43
Λ όφος Ν τογάν Χισάρ 48
Μ
Μ α κεδονική π α ρ ά δο σ ις 12
Μ α κρά ζ ω ν ά ρ ια 117
Μ α κ ρ ΐδη ς Ν .Γ . κ α ί Μ α κ ρ ίδη ς Ν .Γ . 201
Μ ά ό δράκος δεν έπ α ιρ ν ε ά π δ τ έ τ ο ια 415
Μ α ρασ λή ς Γ ρ η γ . ε υ ε ρ γ έτ η ς έκ Φ ιλ ιπ π ο υ -
π όλ εω ς 202
Maxiohiein 40'8
Μ α τα ίω σ ις τ ή ς έν τή ’Α να το λ ή κ υρια ρ-
472
χία ς τώ ν 'Ε λλή νω ν έπεψ ύλαττε 97
Μ ατθαίος Α ίνου 191
Μ αυρο άτης Θεοδόσιος 147
Μ έγας Π έτρ ο ς 38
Μελένικο Νευροκόπιο καί ισή υτική
Θράκη κατελήφθησαν στον Α ' ευρω
παϊκό πόλε ο 97
Μ ελέτιος Π α τρ ιά ρ χη ς Ί ε ρ . 189
Μελισσήνός Χριστοδούλου 193
Μ εσαιω νικοί πόλεις καί λείψ ανα 47
Μ εσαιω νικά τείχη , πύργος Κατελούξου
48
Μ εση βρία, Αορίσκος, άρχ. χώ ροι 4Γ>
Μ εσογειακές πόλεις 263,264
Μ ετά 49 χρόνια στήν παλιά Π α τρ ίδ α 98
M te y er Eid. δ
Μ ία σύντο η αναδρο ή στο εργο του
154,155,156
Μ ιχαήλ Ά ν α σ τ. Φ ιλ) λίτης 195
Μ ο τζήλος ή Μ οντζιά Ζ αγκλή 22
Μ οσχόπουλος Ν. 171
Μουχόπουλος Ν. 171
Μουσαίος Γ . Σ τ εν ι α χ ίτη ς 200
Μ πακαλάκης Γ . ερευνητής "Μακεδονικής
χώ ρας 45
Μ πεκίρ Π α σ ά 40
Μ πουκαλα ά θά να το νερό 7
Μπουνάρι— Χισάρ (Β ρύσ ις) 113,114
Μ υίίικοί καί 'Ο ηρικοί Θράκες 231
Μ υρτιώτισσα ποιήτρια 202
Μ υστακίδης Βασ. Μεση βρινός 201
Ν 267,288,269,270
Ν έα fΕ σ τία Κλ-εάν. Τ ριαντάφ υλλος 184
Νεοελληνικά! παραδόσεις 11
Νεοελληνική -Καστοριάς δοξασία 14
Ν ικολαίδης Χρ. ’Α δ ρ )λ ίτη ς 195
Ν οφοΰσι τουρκικό 405,406
Ν τράν-ντάν χτύπησε 422
3 304
Ξενοκράτης Ά θ α ν . καί Κωνστ. 203
Ξύπνησε 6 ράκος 416
Ο κατοικού ε
Ό αέρας κινεί τά καράβια 9
Ό άνεκδοτάλογος 407
Ό Α λ έξα νδ ρ ο ς είς τό ν παράδεισο 8
'Ο ’Α λέξανδρος έπέζησε 6
Ό ’Αλέξανδρος ήρω ς 6
'Ο Α λ έξα νδ ρ ο ς πέθανε γ ιά τά κακά πού
έκανε 8
Ό ’Α λέξανδρος ή ύνθη είς (όρας 6
Ό Ά ρ χ ιγ έ ν η ς 84,85,86,87,88,89
Ό βουκέφαλος όταν θά βγή 7
Ε ΰρετήριον
Ό γέρο - Ά δ ά δ εγαλύτερος άνθρω
πος 9
'Ο ράκος είχε καί παιδιά 415
'Ο εθνικός χαρακτήρας τώ ν Θρακών δέν
εξαλείφ ονταν 231
'Ο Ε θ ν ικ ό ς πολιτισ ός τούς ήλλαξε
πολύ 231
'Ο Ε λλ η νισ ό ς άπλώ νεται βαθιά στή
Θράκη οπως ή λαδιά στό χα ρ τί 272,
273
'Ο Ε λλ η νισ ός Μ ακεδονίας 41
Ό Ε λλ η νισ ό ς στή Θράκη οπως τόν
είδαν οί π εριηγητές στά χρόνια τής
δουλείας 313, 314, 315, 316, 317.
318, 319, 320, 321, 322, 323, 324,
325, 326
'Ο Ε λλη νισ ός στόχος καί άντίδρασις 39
'Ο 'Ε λληνισ ός υπηρέτησε τόν Π α νσ λα
βισ όν 403
Ό 'Η ρόδοτος θεω ρεί τούς Θράκας τό
εγαλύτερο έθνος 230
Ό Θ ουκυδίδης ώς βαρβάρους κιδ Ξενο-
φ ώ ντα ς 230
ΟΊ αγώ νες του γιά τή γλώσσα του 150,
151,154
Ο ί Β ούλγαροι κ αί ή Θράκη 309,310,311,
312,313
Οί, Β ούλγαροι στόν ΑΧιι,ο στή Β υζα ντινή
περίοδο 305,306,307*308,309
ΟΊ "Ελληνες στή σύγχρονο Β ουλγαρία
136
Ο ί Θράκες καί οί κ α τα χτη τές του 266,
Οί Θράκες καί οί τέχνες 387,,396
ΟΙ Θράκες καλύτεροι α γω νισ τές 409
Οί Θράκες οί αρχαίοι 229
ΟΊ Θράκες στόν καιρό τή ς Έ λ λ . ακ ής,
ή έξελλήνιση τή ς Θράκης 270,271
Ο ί Θρακοέλληνες στό πέρασ α τώ ν αιώ
νω ν 291, 292, 293, 294, 295, 296,
297, 298, 299, 300, 301, 302, 303,
Οί θρύλοι καί ύθοι τή ς Μ ήδειας 33
Οίκονο ίδου Β. Αη ητρίου 443
Οικονό ου Κ. 'Ισ τορ ία ν Φ ιλ)λεω ς 145
'Ο ’Γουλιανός α ύΐοκρατω ρ ε ίπ ε : «όσοι
στή Θ ράκη καί ’Ιω νία
"Ελληνες έσ έν» 231
Οί ιστορικοί λένε πολλά πού άλληλοσυγ-
κρούονται 230
Οί, λέξεις οί παραστατικές 400
Οί υστικοί πράκτορες 214
ΟΊ πιο π'αλιές γρ α φ τές ειδήσεις στόν
"Ο ηρο 230
Οί σεβάσ ιοι εκείνοι γέροντες 104
Οί παλαιοκέφαλοι 9
Ό κύκλος παραδόσεων καί δοξασιών 18
'Ο λαός συχνά σ υγχίζει τό παρα ύθι 408
Εύρετήριον ' ' ' ' ■
' 473

'Ό λ η ή ουσική έχ ει νο ισθή Θρακική Θ ρ ά κ η ς κ α ί ιδ ρ υ τή ς τ ή ς Έτ. Θ ρ α κ ι

xl Α σ ια τικ ή 230 κ ώ ν Μ ελ ετώ ν 202,450,451,463
’Ο λίγα στοιχεία άποσπασ ατικώς 45 Π α ρ α δ ό σ ε ις 7
'Ο Κ οντορεβιθούλης 411 Π α ρ α δ ό σ ε ις το ύ Μ . Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 6
'Ο λόγος 411 Π α ρ α τ η ρ η τ ή ρ ια - β ίγ λ ε ς 113
Ό λόγος είναι τό παν 407 Π ά τ ε ρ Π α ίσ ιο ς α σ τ ιγ ώ ν ε ι 39
Ό λύκος δέν χ ά ν ει καιρό 419 Π α τ ρ ια ρ χ ικ ό ν γ ρ ά α Ά θ η ν α γ ό ρ α έκ
'Ο λύκος δρ ή π ήδηξε 426 Κ α> ν)λεω ς 463,464
'Ο Μ έγ. Α λ έξ α νδ ρ ο ς 5 Π α τ ρ ια ρ χ ικ ό ν γ ρ ά α έκ Κ ω ν )λ ε ω ς 462
'Ο Μ έγ. Α λ έξα νδ ρ ο ς είς άλλα νη εία Π ε ρ ίβ ο λ ο ς Τ ρ α ία ν ο υ π ό λ ε ω ς 48
τή ς η ώδους 16 Ι ϊε ρ ιθ ώ ρ ιο ν 23
'Ο ιλ ίες Ραδιοιφ. Σ τα θ ού 452 Π ε ρ ί κ λ η ρ ο δο τή α το ς Ά ν δ ρ ε ου Λ α π α -
’Ονο ασία τή ς Θ ράκης 233 δαρίδου 123
Ό 'νό ατα οικογενειαρχώ ν 118, 119, ΙΙερ νά ,ε τ ή ν Ά ξ ω ή 105
120 ,, 121 1 [ ιν τί— Χ α ίτ 1 76,177
'Ο ξυλοκόπος 412 Π ν ε υ α τ ικ ο ί ά ν δ ρ ε ς τ ή ς Θ ρ ά κ η ς 55
'Ο παρα υθάς 408 Π ο ι ά ε ίχ α ν θ ρ η σ κ ε ία οί Θ ρ ά κ ες 251,
'Ο π αρα ,υθάς α κ ο λο υ θεί κ α ί επ ιδ ιώ κ ε ι 252,253,254,255
τή ν π ρ ά ξ η 409 Π ο ι ε ν ίδ η ς Ά γ γ . 54
Ό Π ο λ . Π α π α χ ρ ισ το δ ο ύ λ ο υ έ χ ε ι πολύ Π ο ιο ι κ υ ρ ιά ρ χ η σ α ν στή Θ ρ άκ η 265,266
έργο 451 Π ό λ ε ις π ά ν ω στον "Ε β ρ ο 260,261,262,
Ό Ι Ι ό ν τ ο ς 456 263
Ό ρ γά ν α κ η ς Μ. Β ουλγαρίας (1878) 97 Π ο λ ίτη ς Γ .Ν . 12
’Οροσειράς Ννψης άβαντος 48 Π ο λ ιτ ισ ό ς τ ώ ν Θ ρ α κ ώ ν 286,287,288
Ό Σ τρά β ω να ς εκπολιτισ ένος 230 Π ο λ ύ β ιο ς 201-210
Ό τρο ερός Σλαβο ακεδονικός κακοή Π ο λ υ ε ίδ η ς Θ εό κ λ ειτο ς 189
θ ης όγκος 43 Π ο λ ύ κ α ρ π ο ς Π α τ ρ ιά ρ χ η ς Ίερ οσ ολ ύιι,ω ν
190
Π Π ό τ ε οί Β ούλγαροι στον καιρό τή ς τουρ-
κρατίας πήκαν στή Φ ιλ )λη Βορείου
Π α λ α ιο ύ δ ιπ λ ω ά το υ Ά ν τ . Σ α χ τ ο ύ ρ η , Θ ράκης 348,349,364
Β α σ ίλ ε ιο ς Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 461,462 Π ρ α γ α τευ τή ς Σουλτάνου 139
Π α λ ιο ί Θ ρ ά κ ες 237,236,239,240,241 Π ρ α γ α τικ ό τη τα έ τά δη ιουργή ατα
ΙΤά.λλη Α . Α . : 'Η φ υ λ λ ά δ α το ύ Μ εγ ά λ ο υ τή ς φ αντασ ίας 5
’Α λ ε ξ ά ν δ ρ ο υ 13 Π ροετοι ασίες βαλκανικού πολέ ου 24
Π α ν α γ ί α τ ή ς Π έ τ ρ α ς 102 Π ρ ός επ ιδ ίω ξιν τώ ν ίδιοτελώ ν αυτής
Π α ν τ α ζ ή ς Μ ίσ ιος 197 σκοπών 97
Π α ν σ λ α β ισ ό ς έ ξ ε τό π ισ ε τό ν 'Ε λ λ η ν ι Π ροσφορά άπό τή ζωή Π ολ. Π α π α χ ρ ι-
σ όν Βορ. Θ ρ ά κ η ς 97 στοδούλου 451
Π α ν σ λ α β ισ ό ς κ α ί ό Θ ρ ά ξ Θ . Ά ,σ κλη- Π ύ ρ γ ο ς— οικονο ική ζω ή 34
π ιά δ η ς 96,97 Π ώς κρίνουν οί πνευ ατικοί τό έργο του
Π α ν σ λ α β ισ ό ς κ α ί τ ά π λ ιή γ α τα κ α τά 156,157,158,159,160
το ύ 'Ε λ λ η ν ισ ο ύ 400 Π ώ ς ντύνοντα ν οί Θράκες 241,242,243
Π α ν σ λ α β ισ ό ς ό κ ύρ ιο ς τ ή ς τ ύ χ η ς τ ή ς
’Α ν α το λ ή ς 97 Ρ
Π α ν σ λ α β ισ ιιό ς προω θούσ ε τ ά σ χ έ δ ιά τ η ς
403 Ραύ - ιλέτ 401
Τ Ταπαδόπουλος Φ ίλ ιπ π ο ς Β α ρ ν α ϊο ς 200 Ρούσ σ ος η ,οσθ. Π ε ο ισ τ α σ ιν ό ς 199
Π α π α δ ό π σ υ λ ο ς Χ ρ η σ τός Ά δ ρ ) λ ί τ η ς 200 Ρ ω σ ικ ή π ο λ ιτικ ή 39
Π α π α δ ύ π ο υ λ ο ς Χ ρυσόστο ος 192
Π α π α χ ρ ισ το δ ο ύ λ ο υ ΐσ ο ν Θ ρ ά κ η 452 Σ
Π α π α χ ρ ισ το δ ο ύ λ ο υ Μ . ό λ α ο γ ρ ά φ ο ς καί
Σ εκ α λ λ α ο ιά δ η ς: Θρακικά θέσ ια 227
κ α τ α γ ρ α φ ε ύ ς δη ,οτ. α σ ά τω ν έκ Θ ρ ά
κ η ς 202 Σα οθράκης Ά χ ιλ λ . 59,60,61,62,202
Σ α χτούρ η ς Ά ν τ . . διπλω άτης 4 61
Π απαχριστοδούλου Π ερ . κ α θ η γη τή ς καί Σ έ ιά θρακική επιγραφ ή βρίσκου ε ό
ποιη τής 202 νο 15 θρακικά ονό ατα άπό τά 46 231
Π απαχριστοδούλου Π ολύδ. έκ Σα ράντα Σέρρειον άρχεΐον 46
Ε κ κ λ η σ ιώ ν εκδότης τοΰ ’Α ρχείου Ση α ντικ οί πολιοί Θράκες 273,274
474 Εύρετήριον

Σ θενα ρα , ’Ε θνική Ε σ τ ία 40 Τ ή α 'Ισ το ρ ία ς τοΰ Β ' ή ίσεω ς 19ου

Σκαρλάτος Κ ω ν )δ η ς Ά ρ γύ ρ ιο ς 200 αίώνος 447
Σ κήτη α γίω ν Θεοδώρων ποτα ού 47 Τ ή α τή ς εσαιω νικής Ιστορίας 445
Σκορδέλλης Βλάσιος Σ τ εν ι α χ ίτη ς 198 To Α ' διεθνές συνέδριον Σπουδώ ν τής
Σκοτεινά χρόνια Τόπ— Καπού 177,178, Β αλκανικής και τή ς νοτιοανατολικής
179 Ε υρώ πης 443
Σλατάρσκη Φ ιλλώ φ Β ούλγαρος ιστορι Τό Α ιγαίο, ή πανσλαβιστική ενέργεια 97
κός 227 Τό άλοιγιο τ ’ ’Α λεξάνδρου 7
Στα ούλης Μιλτ. 202 Τό βουλγαρικόν έθνος ουδέποτε έζήτησε
Σ τ ά π αρα ύθια 409 ελευθερία 401
Σ τ ά 1906 ύφ ίσ τα το ένας Ε λλη νισ ός Τό γρα ατιακόν τ ή α τοΰ Συνεδρίου
402 148'
Σ τή θρακική γή βρέθηκαν πολλά ενδια Τόν γνω στόν άρχαΐον κόσ ον 5
φέροντα τεκ ήρια 230 Τόν ' αιώ να 6 Φ ίλιππος άπλώθη,κε α να
Στόν Ι Ε ' α ιώ να κ α τα χτή θ η κ ε άπό τους τολικά 234
Τούρκους. ΟΊ Β ούργαροι στόν Ι Θ ' αί. Τόν Ι ' αιώ να είς παράλια τής Ά δ ρ ια -
εγκαταστάθηκαν στήν ύπαιθρο δ χι στις τική ς 6
πολιτείες 234 Τόν ένοικιάσα εν στόν Γ . Τ σαξίρην 40
Σ τόν καιρό τής Ρω αιοκρα τία ς ό 'Ε λ Το παρα ύθι είναι τό πρώτο δη ιούργη
ληνισ ός στή Θράκη συ πλήρωσε τό α τοΰ πεζοΰ λόγου 408
άφο οτωτικό του έργο 231 Τό παρα ύθι καλλιτεχνική ιστόρηση 407
Σ τό εγάλο πόλε ο ή Β ουλγαρία άτρω Τό πολιτικό στρατιω τικό διοργανισ ό
τη κ α ί έλαβε οβρουτξά 97 Ρ ω σ ία ς 401
Σ τό Ν ο άρχη 101 Τό σ πίτι πού γεννήθη κα 108
Σ τόν δον αΐώ να .Χ . αρχίζουν ο'ι σλα Τό χάρισ α τοΰ λόγου 407
βικές επιδρο ές 231 Τουρκοκρατού ενη Θράκη, ή θρακική
Σ υ α χικ ός πόλε ος 1913 41 λαογραφ ία 328, 329, 330·, 331, 332,
Σ υ ά χω ν Τούρκων 27 333, 334, 335, 336, 337, 338, 348
Συνεδύαζεν έν έαυτώ 5 Τούς σκυλοκέφαλους 9
Συνηι 'ένον πίνακα 124 Τ ραγούδια στρατιώ τη 163
Σ φ α γ ή (Κ ριτόβουλος) 458 Ύ οαϊανούπολις 47
Σ χολή Ε ύελπίδω ν, Ν αυτική Σ χολή 451 Τριανδρία 401
Σ χολή έκθεση 102 Τσουκαλάς Γ εώ ργ. 67,68,69,70
Σω ξόπολις, ’Α πολλω νία 35 Τσούντας Χρηστός Σ τεν ι α χίτη ς 201
Τ ώ ν Ε λ λ ή ν ω ν ύποσκέλισιν παρεσκεύαζε
Τ 97
Τ ώ ν όλων εγάλω ν κ ατα χτητώ ν 5
Τ ’ ακόλουθα διαβή ατα 127 Tuidior Piaimfiilie 7
Τ ά γρά ατα και ή παιδεία 193 T u m p s 114
Τ ά έπτά κατσικάκια κιό λαί αργος λύ
κος 425 Τ
Τ ’ αηδόνι τοΰ Βοσπόρου 166
Τ ά Θ ρακικά έθι α ήσαν βάρβαρα 231 "Τ φ α ινο ν βα βακερά 117
Τά εσ ά νυχτα δ καλός Κ οντορεβιθού
λης 416 Φ
Τ ά όρια τή ς Θράκης 232
Τ απεινώ θηκε τό Π α τρ ια ρ χεΐο ν 403. Φερδινάνδος έσπευδε πρός τήν Κ ω ν )λ ιν
Τ α ρ χα νιώ τη ς Μανουήλ 26 (1912-1913) 97
Τ ά σ υγγρά α τα άπωλέσθησαν 5 Φή η α γα θ ή παρα υθά 499
Τ ά τέκνα άποβιωσάσης αδελφής Μ αγδα- Φή η ητροπολίτου 138
ληνής 123 Φ ιλική Ε τ α ιρ ε ία 41
Τ α τλ ίκ α ο η ς Ά θ α ν . Μ ιχ α ή λ Ρ α ιδ ε σ τ ιν ό ς Φυλές τή ς Θράκης 233
191 Φυσιογνωιστική λογοτεχνία 450
Τ ήν έναρξιν τοΰ συνεδρίου 443
Τ ήν έ φ ’ όρου ζω ής νο ήν 129 X
Τ ήν λαϊκήν νή ην 6
Τ ήν π η γή έ τ αθάνατο νερδ βρήκε δ Χαιρετισ ός στό Βόσπορο 168
Ά λ ,έ ξ . 8 Χει άρα, Π ρ ε ετή , Ά ρυρόκαστοον, Κο-
Τ ής προσιοπΊκότητος καί δράσεως δ ρυτσά, Μσσχόπολις 32
Εύρετήριον
1902 αγόρασα από I. Καρουσα Ιν από
Ρ α ιδεσ τό οίκόπεδον εις Ρ α ιδεσ τόν 2 ί ΐ
Ϊ910 έ χτύπησα είς τή ν δη οπρασίαν δέ
κατης 213
1911 16 Ιο υ ν ίο υ κάνα ε συνεταιρισ όν
213
1912 28 ’Ιουλίου Ά γ . Π α ντελεή ινος
ο έγας καταστρεπτικός σεισ ός Γ α-
νοχιόρων 213
1912 χτυπήσα ε τή ν δη οπρασίαν κε ει-
νε απάνω ου 213
1913 14 Φεβρ. π έθανε ή ητέρα ου 214
Χουρ ουζιάδης ’Α ναστάσιος 197
475
Χ ρε ετίζει τάλογο 8
Χριστόφορος Π α τρ ιά ρ χη ς 192
Χρόνια δουλείας. Φ ρικτή α γω νία. ”Α ν-
θΐσ ις Π α ιδ εία ς, 183,184,185,186,187,
188
Χρονικό Γ εω ργ. Ρετσεπέρογλου 206
Χρύσανθος ητροπολίτης ’Α θη νώ ν 193
Χρυσοβέργης Κ ουροπαλάτης 195
Χρυσόστο ος Κοτνστ. 197
Χρυσοχύος Γ . Σκοπιανός 200
Ψ
Ψ άλτης Σ τα . 199
 Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α
ΚΑΤΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

Ο ΙΚ Ο ΙΝ Ο 'Μ Ι Ο 'Τ .Β .: Ό Μ. ’Α λέξανδρος είς τήν Ρ ου ανικήν λαϊκήν παράδοσιν

(σ. 5— 21)
Ζ Α Γ Κ Λ ΙΙ Α . . : Μ οντζήλος ή Μ όντζίλ (σ. 22— 30 ).
Ζ Τ ΙΑ Ο Τ Μ ΕΝ . : 'Ο 'Ε λληνισ ός τής ’Α νατολικής Θράκης είς τά παράλια τοΰ
Ε ΰξείνου Π ό ντο υ ί(σ. 31— 4 4 ).
Π Ο ΙΜ Ε Ν Ι Ο Τ Α Γ Γ . : ’Α ρχαιολογικοί χώροι τής υτ. Θράκης (45— 5 4 ).
I I A IIΑ Χ Ρ Ι Σ Τ Ο Α ΟΎ Λ OOP I I Ο Α . : Π ν ευ α τικ ο ί άνδρες τή ς Θράκης (55— 0 7 ).
Τ Σ Ο Τ Ν Ή Τ Ρ Ι Α Ν Τ . : Μετά 49 χρόνια στήν παλιά Π α τρ ίδ α (σ. 98—-109).
ΚΟΤΚΚΙ Η Κ Ν Σ Τ . : 'Ιστορικό Σ η είω α (σ. 110L
— 112)
Ε Μ Μ Α Ν Ο Τ Ή Λ Ι Η Μ Ε Ν .: Μπουνάρ - Χ ισάρ: (Β ρύσ ις Α. Θ ράκης) (σ. 113— 122).
Σ Α Ρ Α Ν Τ ΙΙ Μ Ι Α Τ .: Π ερ ί κληροδοτή ατος Α. Λ α παδαρίδου (σ. 123— 135).
Μ Α Τ Ρ Ο Μ Μ Α Τ ΙΙ Θ. : Οί "Ελληνες στή σύγχρονη Β ουλγαρία 1878-1908 (σ. 137-147).
Α Κ Ρ ΙΤ Α Τ Α Κ Η : Θανάσης Κ ατρα πά νης ή ζωή καί τό έργο τοΰ ποιητή τή ς Θράκης
(σ. 148— 169)
Κ Λ Σ Α 1 ΙΙΙΣ ΘΕΙΟΛ.: δη οσιογράφος δράσας έν Ιν ω ν)λ ει (1835-1897) (σ. 170— 1S2).
Π Α Γ ΙΛ Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Ο Τ Λ Ο 'Τ Π Ο Α .: Τ ά χρόνια τή ς δουλείας. Ή φ ριχτή α γω νία τοΰ
'Ελληνισ ού (σ. 183— 2 0 5 ).
Κ Ν Σ Τ Λ Ν Τ ΙΝ Ι Η Ν Ι Κ .: Χρονικό Γ εω ργ. Ρετσιπέρογλου (σ. 206— 22 6 ).
ΙΙΑ 1 ΙΑ Χ Ρ ΙΣ Τ Ο Λ Ο Τ Α Ο Τ Π Ο Α . : 'I I Θράκη άπό τά πολύ παλιά χρόνια (σ.226— 403)
Τ Ο Τ Ι Ι Ο Τ : Τό Θρακικό παιδικό π αρα ύθι (σ. 407— 4 4 2 ).
Ο 'ΙΚ Ο ιΝ Ο Μ ΙΛ Ο Υ .Β .: Τό Α ' ιε θ ν έ ς σ υνέδριον σ π ουδώ ν τ ή ς Β α λ κ α ν ικ ή ς Χεσαο-
νή σου (σ. 443— 4 4 8 ).
Π Α Π Α Χ Ρ ΙΣ Τ Ο ιΟ ΤΑ Ο Τ Π ο λ . : Ση ειώ ατα (σ. 450— 4 0 8 ).
Ε Τ Ρ Ε ,Τ ΙΙΡ ΙΟ Ν : (σ. 469— 47 5 ).
 ΚΑΘ’ ΥΛΗΝ

Α Ρ Χ Α ΙΟ Λ Ο Γ ΙΚ Α : ’Α ρχαιολογικοί χώροι τή ς . Θράκης (Α . Π οι ενίδου) (σ. 45-54)

Ι Σ Τ Ο Ρ Ι Κ Α : Τ ά χρόνια τής δουλείας (Π ο λ . Π απαχριστοθούλου) (σ. 183-205)
Ό Μ ονΐζήλος ή Μ οντζίλ ( . Ζ αγκλή) (σ. 22-30).
'Ο Ε λλ η νισ ό ς τή ς Θράκης κλπ. (Μ. Ζ ω τιάδου) (σ. 31-44).
Μ ετά 49 χρόνια στήν παλ. Π α τρ ίδ α (Τσούνη Τ ρ ία ν τ .) (σ. 98-109)
'Ισ τορικό σ η είω α (Κ . Κουκκίδηι) (σ. 110-112).
Μπουνάρ - Χισάρ (Β ρ ύσ ις) (Έ , . Έ α νου η λ ίδη ) (σ. 113-122).
ΟΙ "Έλληνες στή σύγχρ. Β ουλγαρία (Θ . Μ αυρο άτη) (σ. 136-147)
Ή Θράκη άπό τά πολύ παλιά χρόνια )(Π . Π α π α χ ρ .) (σ. 226-403)
Κ ασάπης Θεύδ. δη οσιογράφος (σ. 170-182).
Πνευ ατικό), άνδρες στή Θράκη (II. Π α π α χ ρ .) (σ. 5· 5-97).
Π ερ ί κληροδοτή ατος Λ. Λα παδαρίδου (Μ. Σ α ρ α ντή ) ησ. 123-135)
Λ Α Ο Γ Ρ Α Φ ΙΚ Α : Ό Μ. ’Α λέξανδρος στή Ρ ου . λαογραφ ία ( . Ο ίκον.) (σ. 5-21)
Χρονικό Γ . Ρετσιπέρογλου (Ν . Κ ω νσ τα ντινίδη) (σ. 206-226).
Λ Ο Γ Ο Τ Ε Χ Ν ΙΚ Α : Θ. Κ ατραπάνης ή ζωή καί τό έργο του (Τ . ’Α κρίτα) (σ. 148-169)
Π Α Ρ Α Μ Τ Θ ΙΑ : Θρακικά παιδ. παρα ύθια (Π . Π α π α χ ρ .) (σ. 407-442).
ΣΗΜ ΕΙ Μ Α Τ Α : ( Π . Π α π α χ ρ .) (σ. 450-468).
Σ Τ Ν Ε Ι Ρ 1Α : Α ' ιεθνές συνεδρίαν σπουδών ( . Ο ίκον.) (σ. 443-448).
E T P E T H P I Q N : (σ. 469-475).