Professional Documents
Culture Documents
- teorie naturalnego stanu człowieka należy powiązać z nurtem prymitywizmu – rozróżnienie Lovejoy’a:
• prymitywizm chronologiczny – teoria historyczna, która twierdzi, że wczesne fazy
historii zapewniały ludziom więcej pomyślności i szczęścia niż okresy późniejsze oraz że cały bieg historii
jest z punktu widzenia szczęścia, wartości i osiągnięć człowieka okresem schyłkowym,
• prymitywizm kulturowy – jest niezadowoleniem człowieka cywilizowanego z
cywilizacji, jest przekonaniem człowieka żyjącego w wysoce rozwiniętych warunkach kulturowych, że życie
prostsze i mniej wyszukane jest bardziej godne pożądania:
łagodny prymitywizm kulturowy – życie w stanie dzikości pojmowane jako życie
łatwe, wolne od przymusu, idylliczne, beztroskie, miały tam nie istnieć rygory moralne i trud zdobywania
środków utrzymania,
surowy prymitywizm kulturowy – uważano, że prostota, niebezpieczeństwo i trud
życia w stanie dzikości to największe walory tego życia, ograniczenie do minimum własnych potrzeb
traktowano jako najlepszą drogę do szczęścia i prostoty, trud i ciężka praca wyrabiały w człowieku
najwyższe cnoty,
- znaczenia „stanu natury” wg Lovejoy’a:
1. w sensie chronologicznym: początkowy stan rzeczy i pierwotne warunki życia ludzkiego,
2. w sensie technologicznym: stan, w którym człowiek jest wolny od sztuki i posiada jedynie najprostsze,
najbardziej prymitywne umiejętności praktyczne,
3. w sensie ekonomicznym: społeczeństwo ludzkie bez prywatnej własności, ekonomiczny komunizm,
4. w sensie rodzinnym: wspólnota żon i dzieci,
5. w sensie sposobu odżywiania: wegetarianizm, stan, w którym człowiek żył w pokoju ze zwierzętami,
6. w sensie prawnym: stan, w którym nie istnieje żadna władza, z wyjątkiem naturalnej władzy rodziny czy
klanu, anarchia,
7. w sensie moralnym: kontrola ludzkich popędów bez pomocy rozmyślnego i samoświadomego wysiłku
moralnego, bez obowiązujących rygorów i pojęcia grzechu,
- myśliciele starożytni używali najczęściej określenia stanu natury w sensie ekonomicznym i technologicznym,
za najbardziej istotne cechy stanu natury uważano nieznajomość zbytku i prywatnej własności;
poglądy Hebrajczyków:
- mieli oni przeświadczenie, że kiedyś na początku świata istnieć musiał taki okres, w którym człowiek był
szczęśliwszy i zdrowszy niż kiedykolwiek w czasach późniejszych,
- człowiek został stworzony przez Boga i umieszczony w Edenie, gdzie żył w stanie natury w sensie
technologicznym i dietetycznym (bez umiejętności praktycznych rzemiosł i w zgodzie ze zwierzętami),
- idealizacja życia koczowniczego przodków,
- przeświadczenie, że ucisk i niewola są konsekwencją porzucenia koczowniczego życia dla życia osiadłego,
- pisma proroków charakteryzuje surowy prymitywizm kulturowy;
klasyczne teorie stanu natury:
- większość pisarzy i historyków greckich opowiadała się za chronologicznym prymitywizmem, jednak u
cyników i stoików wstępował prymitywizm kulturowy,
- cynicy:
• jako pierwsi poważnie zbuntowali się przeciwko cywilizacji i jej elementom,
• ideały – niezależność od rzeczy zewnętrznych i życie w zgodności z naturą,
• dobro można osiągnąć przede wszystkim przez ograniczenie swoich pragnień,
• prymitywizm w sensie technologicznym – przeciwstawiano się rozwojowi umiejętności,
ponieważ w sztuczny sposób zwiększa on liczbę pragnień,
• sprzeciw wobec sztuk i nauk jako zjawisk nienaturalnych,
• era początkowa, jako niesplamiona przez postęp techniczny miała być naturalną,
• za naturalne uznano jedynie pragnienia instynktowne i elementarne, które mogą być
łatwo zaspokojone przez każdego człowieka,
- stoicy:
• podstawową rolę w stoicyzmie odgrywał dogmat o naturalnej towarzyskości ludzi,
• wszyscy ludzie podlegają prawu naturalnemu, które nie jest prawem żadnego
określonego państwa, nie jest prawem przez ludzi ustanowionym i spisanym,
• podwójna przynależność jednostki ludzkiej: należy ona do rodzaju ludzkiego i podlega
uniwersalnym normom prawa naturalnego, ale też należy do zbiorowości, której praw i obyczajów jest
zmuszona przestrzegać,
- epikurejczycy:
• epikurejczycy stworzyli koncepcje wykorzystywane później przed Hobbesa,
• pierwotny stan natury to stan konfliktu i gwałtu,
• stosunki społeczne miały początek w potrzebie zjednoczenia się ludzi w celu samoobrony
i współpracy,
• prostota jako źródło szczęścia,
- Platon:
• prymitywizm Platona ...:
był prymitywistą chronologicznym – człowiek w dawnych czasach był lepszy i
bliższy bogom,
wykazywał skłonności w stronę surowego prymitywizmu kulturowego –
opowiadał się za życiem prostym i surowym,
proponował również komunizm ekonomiczny oraz wspólnotę żon i dzieci
(„Państwo”),
projekty Platona dotyczyły tylko najwyższej klasy społecznej – tylko tam mogły
być zrealizowane,
• ... i jednoczesny antyprymitywizm Platona:
nie uważał on, że wyższe jest życie kierowane instynktem i pozbawione refleksji,
ale że rozum jest najszlachetniejszą właściwością człowieka,
był przeciwnikiem używania słowa „natura” w znaczeniu wartościującym, słowo
„sztuka” nie miało zabarwienia pejoratywnego (równe wartości tych słów),
jego pogląd na naturę ludzką jest wyraźnie przeciwstawny egalitaryzmowi i
gloryfikacji stanu natury w sensie prawnym – ludzie są z natury nierówni, więc powinni być
zorganizowani w hierarchię,
- Arystoteles:
• antyprymitywizm – naturalne jest to, co złożone, wysoko rozwinięte, to do czego dąży
początkowa postać rzeczy,
• sprzeciw przeciw prymitywizmowi chronologicznemu – doktryna o wieczności świata,
niezmienności kosmosu → absolutny początek nie miał miejsca, historia nie ma jakiegoś określonego
kierunku, celu,
• człowiek jest z natury zwierzęciem politycznym w tym znaczeniu, że jego specyficzna
natura ujawnia się w pełni dopiero w trzecim stadium rozwoju, tzn. wtedy, gdy staje się on członkiem polis,
• sprzeciw przeciw prymitywizmowi technologicznemu – dobre życie zależy w pewnym
stopniu od bogactwa, wygody i wolności od trosk, krytyka komunistycznych projektów Platona, uwielbienie
rozumu i intelektu,
• teleologiczne rozumienie natury: „proces, który prowadzi do istnienia rzeczy, pozostaje w
odwrotnym stosunku do jego istoty; co bowiem jest późniejsze w porządku stawania się, jest wcześniejsze w
porządku natury, a co jest pierwsze z natury, jest ostatnie w porządku powstawania”,
- sofiści:
• zakładali istnienie jakiegoś stadium przedpaństwowego, po którym w wyniku umowy
rozwinęło się społeczeństwo obywatelskie.
stworzył rozbudowany system filozoficzny, którego wpływ okazał się niezwykle trwały i rozległy; jego filozofia
społeczna zawarta jest w „Polityce”
zajmuje stanowisko antyindywidualistyczne i polemiczne w stosunku do sofistów, w centrum uwagi umieszcza
społeczną całość- patron krytyków indywidualizmu („(...) wszyscy należą do państwa, bo każdy z nich jest częścią
państwa. Toteż troska o każdą część z osobna musi z natury rzeczy mieć na oku troskę o całość”)
najlepszym ustrojem jest taki, w którym każdy bez wyjątku najlepiej się czuje i szczęśliwie żyje; państwo z natury
jest wielością, jeśli będzie się rozwijać ku jedności to powstanie z niego rodzina, a z niej jednostka
tak samo jak Platon poszukuje przepisu na ustrój doskonały; nauka o polityce to nauka praktyczna uprawiana z
myślą o cnocie i dobrym życiu; prawdziwy prawodawca powinien znać zarówno najlepszy ustrój jak i ten możliwie
najlepszy dla istniejących okoliczności
(1)jednostka (2)rodzina (4) gmina (3) państwo
ad.1
człowiek jest zwierzęciem politycznym- jest z natury stworzony do życia w państwie, jest przeznaczony do życia
w społeczeństwie (w tekstach Arystotelesa to twierdzenie odnosi się do życia w polis, które jest poniekąd jednym i
drugim- państwem i społeczeństwem)
każdy człowiek ma swoje właściwe przeznaczenie, którego realizację zapewnia tylko związek z innymi (mężczyzna
nie może obejść się bez kobiety, a kobieta bez mężczyzny; pan bez niewolnika, a niewolnik bez pana); przez takie
połączenie istot, które nie mogą istnieć bez siebie powstaje dom czyli rodzina
ad.2
z natury istniejąca wspólnota, utrzymująca się trwale dla codziennego współżycia
ad.3
dla zaspokojenia potrzeb wychodzących poza dzień bieżący; jest z natury kolonią rodziny
ad.4
pełna wspólnota stworzona z większej ilości gmin wiejskich, która osiągnęła kres wszechstronnej
samowystarczalności
powstaje dla umożliwienia życia, a istnieje, aby życie było dobre
powstaje na drodze naturalnego rozwoju, jest celem do którego zmierzają pozostałe wspólnoty; a natura jest
osiągnięciem celu
państwo należy do tworów natury- człowiek dąży do jego stworzenia i udoskonalenia, albowiem jest niezdolny do
życia w pojedynkę; państwo jest późniejsze w porządku powstawania, a wg Arystotelesa to, co jest późniejsze w
porządku powstawania jest wcześniejsze w porządku natury (teleologiczne rozumienie natury)
w „Polityce” mowa jest o państwie w kilku znaczeniach:
a) zorganizowana zbiorowość potrzebujących się wzajemnie jednostek i grup ludzkich
b) wspólnota obywateli
c) ustrój polityczny
Arystoteles skupia uwagę na następujących aspektach państwa (społeczeństwa):
a) samowystarczalność- jeśli państwo dojdzie do niej to dopiero stanie się prawdziwym państwem; ta cecha
przysługuje jedynie państwu i na tym zasadza się jego konieczność czy naturalność; samowystarczalność to nie
zdolność zaspokajania bez pomocy z zewnątrz materialnych potrzeb mieszkańców kraju (autarkia gospodarcza),
ale ogół potrzeb, których zaspokajanie jest koniecznym warunkiem życia szczęśliwego i pełnego rozwinięcia
ludzkich możliwości
b) wspólnota moralna- wspólnota państwowa ma na celu nie współżycie, ale piękne uczynki; oprócz wspólnego
terytorium i interesu materialnego (wymiana towarów) powinno je łączyć wspólne dążenie do cnoty
c) różnorodność i komplementarność części- państwo nie może powstać z osób jednakowych; „Państwo (...)
składa się z nierównych części, tak jak istota żyjąca składa się przede wszystkim z duszy i ciała, dusza z
rozumu i woli, rodzina z męża i żony, posiadłość z pana i niewolnika; wszystkie te części różnorodne, i inne
jeszcze prócz tego, obejmuje i państwo(...)”; państwo traktowane jest jako swojego rodzaju organizm
KLASYFIKACJA USTROJÓW:
trzy właściwe ustroje: królestwo, arystokracja, politeja
↓ ↓ ↓
trzy ich zwyrodnienia: tyrania, oligarchia, demokracja
związek między ustrojem politycznym a strukturą społeczną: „Przyczyną mnogości ustrojów jest fakt, że każde
państwo obejmuje większą liczbę części składowych”, części te występują w różnych kombinacjach i proporcjach,
tworząc zależnie od tego różne ustroje polityczne
Prace Arystotelesa położyły fundamenty pod to, co nazywamy naukami społecznymi i stały się trwałym układem
odniesienie dla teorii społecznych.
Platon wyróżnia dwa światy: świat idei, jako rzeczywisty, oraz świat materialny postrzegany przez nas i będący
odbiciem świata rzeczywistego.
Eksponuje rolę filozofa dociekającego prawdy i uwalniającego z kajdan, objaśniającego konfigurację świata idealnego.
Tworzył państwo idealne by przeciwstawić się degeneracji. Taką wizję potrafi uformować tylko wyzwolony od
problemów mędrzec, koncentrując się na poznaniu wartości idealnych: dobra, prawdy, sprawiedliwości i piękna.
POLITYKA – rozumiana w jedności z etyką dla Platona idealnym ustrojem politycznym jest model idealnej POLIS
– o skrajnie racjonalnych rządach.
Podobnie jak dusza dąży do poznania idei dobra, tak PAŃSTWO powinno dążyć do transcendentnie rozumianego
dobra.
Polityka zaś to sztuka oparta na wiedzy jak czynić ludzi lepszym.
Państwo podobnie jak indywidualna dusza powinno dążyć do dobra.
Państwo powinno składać się z 3 części, które w tym przypadku są warstwami społecznymi:
MĄDROŚĆ
c not y
uos a b i a
t y ch
Ka ż d a
na d r zę d na
c not a
WOŚ Ć
Filozofowie S P R AWI E DL I
MĘSTWO
Wojownicy
wa r s t w
OPANOWANIE
t o
z
Rzemieślnicy
MIT ESCHATOLOGICZNY *
LUDZIE NIE RODZĄ SIĘ RÓWNI! Ich pozycja zależy od ilości wiedzy jaką zdoła zgromadzić dusza podczas pobytu
poza ciałem (przed narodzeniem). Następnie gdy dusza traci wewnętrzną harmonię, upada na ziemię i rodzi się
człowiek.
Zostaje on wcielony do jednej z warstw. Jeśli trafi do warstwy** przeznaczonej mu z natury to jest to wolność.
Klasyfikacja ustrojów:
TIMOKRACJA hierarchię społeczeństwa tworzy stopień umiejętności wojowania. Jest oparta na zaszczytach
wojennych, zasługach. Panują w niej wojskowe reguły życia, dominuje skromność, powściągliwość
WADY:
- prowadzi do przewagi wojowników nad filozofami
- niebezpieczeństwo przekształcenia się w oligarchię z powodu żądzy zaszczytów
OLIGARCHIA hierarchia społeczeństwa oparta na kryterium majątkowym, ustrój ludzi których celem jest chęć
bogacenia się. Takie państwo ulega groźbie podziału na grupę bogatych i biednych. Walka o równy dostęp do władzy
może prowadzi do rozpadu oligarchii i przerodzić się może w demokrację
DEMOKRACJA dobro wszystkich jest równorządne, ale wg Platona nie ma równości. Lud opanowany szałem
wolności prowadzi do zanarchizowania rządów w polis. Następuje obniżenie dyscypliny społecznej, zanik cnót
obywatelskich. Demokracja sprzyja demagogom mogą łatwo przejąć władzę i dochodzi wtedy do tyranii.
TYRANIA ustrój ponad wszystko uznający własny interes, (skutek demokracji). Jednostka rządzi i kieruje
państwem, praktykuje rządy autorytarne i despotyczne. Całkowity zanik cnót obywatelskich. Dominuje strach,
podejrzliwość, egoizm, obłuda.
Powstanie państwa:
Człowiek nie jest samowystarczalny i musi żyć w wspólnocie. Powstanie państwa, jego budowa związana jest z 3
potrzebami:
a) wytwarzania pożywienia
b) mieszkania
c) ubrania itp.
By te wszystkie rzeczy wytwarzać potrzebni są ludzie różnych specjalności, którzy się tym zajmą (rolnicy, szewcy itd.).
Ludzie w momencie urodzenia już tak różnią się od siebie, że każdy ma zdolności innych profesji i zajęć. Jeden
powinien zająć się jednym a nie wieloma zajęciami.
Okazuje się że ludzie różnych profesji do efektywnej pracy potrzebują pomocy innych ludzi, zajmujących się inną
dziedziną, stąd ludzi tworzących państwo (miasto) musi być dużo. W państwie ludzie będą musieli niejako
współpracować, dzielić się wymieniać koniecznie powstanie rynek i pieniądz do wymiany. Ktoś tej sprzedaży i
kupna musi pilnować kramarze. Są to najemnicy posługujący się jedynie siła fizyczną.
Żołnierz jak przedstawiciele innych profesji też powinien zająć się tylko swoimi sprawami, związanymi z walką i
wojną. Jednocześnie powinien dbać o to co robi, i czemu to służy, nie może zaprzątać sobie głowy innymi rzeczami,
musi być odważny, silny, bystry, szybki itd.
- kontekst historyczny: upadek porządku średniowiecznego, kryzys tradycyjnego ładu społ., poczucie braku
stabilizacji, słabości więzi międzyludzkich. W dziedzinie gospodarczej: ograniczenie gospod. naturalnej na rzecz
produkcji towarowej i handlu( bogacenie się). W dziedzinie organizacji społ.: podważenie sztywnego ładu
społecznego, opartego na wyznaczonym przez urodzenie statusie, wzrost znaczenia indywidualnych zasług i
zdolności, ułatwiony awans społeczny. W dziedzinie politycznej: uniezależnienie władzy świeckiej od religijnej,
- teoria oparta na zupełnie nowej w stosunku do średniowiecza tradycji odróżnienia racji politycznych od
moralnych,
- brak dociekań, jakie postępowanie jest dobre, ważne jest: co zrobić, żeby osiągnąć zamierzony cel,
- jeśli działania mają prowadzić do zamierzonego skutku, muszą być dostosowane do okoliczności, w jakich
zachodzą oraz do cech ludzi, na których są skierowane,
- możliwe jest odkrycie reguł działania społecznego, ponieważ okoliczności są powtarzalne, a cechy ludzkie stałe -
zachowania ludzkie dają się przewidywać, jeśli mamy odpowiednią wiedzę( głównie historia),
- wizja społeczeństwa ujednostkowionego - jedyną więzią między ludźmi jest podleganie jednej władzy państwowej
(istnieją tylko stosunki władca-poddani). Państwo to kreacja władcy - silnego i rozumnego na tyle, żeby narzucić
innym swoją wolę. Lud byłby tylko zgromadzeniem ludzi, gdyby władza państwowa nie strzegła porządku. Im
władza silniejsza, tym lepiej.
8. RENESANSOWE UTOPIE
- T. More "Utopia"
- F.Bacon "Nowa Atlantyda"
- T.Campanella "Państwo Słońca"
- utopie pozostają w ścisłym związku z głównym nurtem myśli społecznej renesansu, chociaż inaczej odpowiadają
na pytania epoki niż teoretycy polityki i państwa,
- I część każdej utopii opisuje realistyczny obraz ówczesnego społeczeństwa, prowadząc do wniosku, że środki
polityczne, surowe prawo nie rozwiązują najważniejszych problemów,
- Główny sposób wyjścia z kryzysu to przebudowa systemu społecznego i gospodarczego, w szczególności
zniesienie własności prywatnej, której rozrost doprowadził do spolaryzowania społeczeństwa,
- założenia dotyczące natury ludzkiej: człowiek w warunkach, które istnieją jest zły, skrajnie egoistyczny, a jego
postępowanie jest narzucone przez społeczne warunki; rzeczywisty człowiek, jego prawdziwa natura może ujawnić
się w warunkach idealnego ustroju, jaki panuje na wyspie Utopii.
- rozwinęła się w pismach Althusiusa (1557-1638), Hugona Grotiusa (1583-1645), Tomasza Hobbesa (1588-
1679), Johna Locke’a (1632-1704), Samuela von Pufendorfa (1632-1694), Barucha Spinozy (1632-1677),
- oddziaływanie doktryny prawa naturalnego ustało dopiero w czasach triumfu historyzmu i pozytywizmu w XIX
w.,
- z tej doktryny wywodzi się XX-wieczna idea praw człowieka,
- teoria społeczeństwa – ład społeczny został wyprowadzony z zasad prawa naturalnego wcześniejszego od
jakiejkolwiek władzy i czyjejkolwiek władzy,
- według teoretyków prawa naturalnego pewien rodzaj prawa poprzedza powstanie władzy i obowiązuje
niezależnie od niej, istnieje pewna sfera stosunków między ludźmi, która konstytuuje się niezależnie od działania
rządu,
- nowożytna doktryna prawnonaturalna była bardzo zróżnicowana wewnętrznie, ale wszystkie poglądy łączyła
konieczność kierowania się w polityce rozumowo ustalonymi zasadami,
- w przyrodzie i życiu moralnym istnieje porządek świata, który można odkryć siłami ludzkiego rozumu;
znajomość zasad tego porządku pozwoli lepiej zorganizować stosunki międzyludzkie,
- radykalizm w doktrynie prawa naturalnego,
- nowożytna doktryna prawnonaturalna była kontynuacją średniowiecznych teorii prawnonaturalnych (ta sama
problematyka i pojęcia),
- w porównaniu do średniowiecza pojęcie prawa naturalnego ulegało stopniowej sekularyzacji i przestawało być
nieodłączne od prawa boskiego, prawo naturalne przestaje być zależne od boskiej woli,
- w odróżnieniu od średniowiecznej doktryny prawnonaturalnej nowożytna była nominalistyczna,
indywidualistyczna – zasady prawa naturalnego odnosiły się do jednostek, a nie do społeczeństwa, regulowały
one stosunki między członkami społeczeństwa, społeczeństwo obywatelskie nie jest wytworem natury,
- nowa koncepcja człowieka – zwrócenie uwagi na jego potrzeby, pojawiają się elementy wczesnej psychologii
do badania natury ludzkiej,
- przyswajanie wzorów współczesnej nauki – metoda wykładu naśladującego często traktat matematyczny,
dedukcja, poszukiwanie ogólnych praw do wyjaśniana pewnych zjawisk,
- nowożytna doktryna prawnonaturalna miała wyraźny charakter klasowy – zawierała teoretyczne
usprawiedliwienie aspiracji rozwijającego się mieszczaństwa, zasady prawa naturalnego okazały się gwarancją
bezpieczeństwa własności i rzetelności w dotrzymywaniu umów (własność staje się jednym z fundamentów
społeczeństwa);
Grotius:
- z jednej strony (za stoikami i Arystotelesem) uważał, że człowiek jest z natury istotą społeczną i jego
naturalnym stanem jest stan społeczny, z drugiej strony (podobnie jak Hobbes) dywagował o przedpaństwowym
stanie natury,
- w stanie natury panują czyste prawa natury, a każda jednostka jest egzekutorem własnych praw,
- dla zabezpieczenia się przeciw przemocy izolowane dotąd rodziny założyły społeczeństwo obywatelskie –
jednostki wyzbyły się swoich praw na rzecz władcy;
Pufendorf:
- stan natury istnieje wtedy, gdy ludzie są połączeni stosunkiem opartym na podobieństwie wspólnej natury,
- w społeczeństwie człowiek znajduje ochronę w sile wszystkich ludzi,
- w czystym stanie natury człowiek żyje w odosobnieniu i nie podlega żadnej władzy,
- wczesne społeczeństwo patriarchalne było najbliższe modelowi stanu natury – istniały wtedy niezależne od
siebie wspólnoty powiązane szeregiem stosunków społecznych i współdziałaniem;
Spinoza:
- w stanie natury siła jest prawem, jeśli człowiek czegoś pragnął, to po prostu sobie to zabierał (miał do tego
prawo), działał w afekcie, żądzą,
- lepiej jest kierować się rozumem, ponieważ tylko rozum umożliwia człowiekowi współżycie społeczne,
- ludzie połączyli się w społeczność obywatelską, aby zapewnić sobie korzyści płynące ze zorganizowanego
życia społecznego.
- dzięki umowie społecznej możliwe jest przejście od stanu natury do stanu społecznego,
- społeczeństwo nie może istnieć bez zgody wchodzących w jego skład jednostek,
- jednostki są z natury wolne i równe, więc tylko jakieś porozumienie między nimi może tłumaczyć
ograniczenia i zależności charakterystyczne dla stanu społecznego,
- w zamian za ograniczenia jednostki otrzymują bezpieczeństwo i możliwość rozsądnego korzystania a
naturalnych uprawnień,
- społeczeństwo jest stowarzyszeniem tworzonym świadomie przez jednostki dla zaspokojenia potrzeb i
osiągnięcia celów,
- idea kontraktu rządowego – dominowała w średniowieczu, umowa między rządzonymi a rządzącymi co
do ich wzajemnych zobowiązań,
- idea właściwej umowy społecznej – w czasach nowożytnych, w wyniku wzrostu indywidualizmu
umowa była zawierana między członkami społeczeństwa co do zasad jego organizacji.
Tomasz Hobbes
- podstawową właściwością człowieka jest „stałe i nie znające spoczynku pragnienie coraz to większej
mocy, które ustaje dopiero ze śmiercią”,
- ludzie są sobie z natury nieprzyjaźni, ponieważ każdy z nich dąży do tych samych celów i chce tych
samych dóbr, każdy człowiek dąży do samozachowania (stałe zaspokajanie potrzeb, dążenie do zachowania
swojego życia), rozum podpowiada co zrobić, aby to samozachowanie osiągnąć,
- istnieją trzy przyczyny waśni między ludźmi: rywalizacja, nieufność, żądza władzy,
- człowiek obawia się, że utraci raz zdobyte dobro, że ktoś mu je odbierze, towarzyszy mu bezustanny
strach i niebezpieczeństwo gwałtownej śmierci,
- stanem naturalnym ludzkości jest wojna wszystkich przeciwko wszystkim,
- podejmując umowę społeczną ludzie wyzwolili się ze stanu natury i zgodzili się żyć w ładzie i pokoju w
ramach społeczeństwa podległego władzy rządu,
- Indianie amerykańscy jako przykład ludzi żyjących w stanie natury,
- akt tworzenia władzy politycznej jest nieodwołalny, zgoda jednostek na powołanie suwerena to akt
jednorazowy, który nie wymaga odnawiania bez względu na czyny suwerena, władza suwerena jest
nieograniczona i dzięki temu możliwe jest istnienie społeczeństwa, niemożliwy jest bunt przeciw suwerenowi,
- suweren to jedyny człowiek pozostający w stanie natury, jest wynikiem umowy społecznej, ale nie jest
jej stroną,
- Hobbes daje teoretyczne uprawomocnienie absolutyzmu,
- umowa społeczna jako akt zawiązania społeczeństwa przez izolowane do tej pory jednostki.
John Locke
- stan natury jest stanem historycznym, to stan wolności, pokoju, a nie wojny,
- stan natury był raczej przedpaństwowy a nie przedspołeczny,
- ludzie od zawsze żyli w rodzinach i w małych grupach społecznych (pierwsze umowy społeczne,
naturalna skłonność do życia w społeczeństwie), w stanie natury istniały dość rozwinięte stosunki społeczne,
- każdy człowiek jest zobowiązany dbać o zachowanie własnego życia, troszczyć się o życie reszty
ludzkości, nie wolno mu działać na szkodę innych, interesy jednostek są w jakiejś mierze zbieżne,
- w stanie natury człowiek interesuje się drugim człowiekiem jako podobną do siebie istotą, z którą
można nawiązać korzystną dla obu stron współpracę,
- kiedy pojawił się pieniądz, ludzie się poróżnili, pojawiły się instytucje wymierzające sprawiedliwość,
- stan natury nie musi być stanem wojny (jak u Hobbesa), ale jest pełen niebezpieczeństw wynikających z
tego, że każdy człowiek sam sobie wymierzał sprawiedliwość,
- niebezpieczeństwa wynikają nie z własności ludzkiej natury, ale z wytworzonego przez ludzi układu
stosunków społecznych,
- władza zostaje powołana przez istniejącą już zbiorowość do wykonania określonych zadań, z którymi
ona sama przestaje sobie radzić, zbiorowość ma prawo się zbuntować przeciw władzy, która nie wywiązuje się
z zadań powierzonych w umowie,
- Locke daje uprawomocnienie dla demokracji,
- umowa oznacza jednocześnie zjednoczenie jednostek i układ pomiędzy nimi jako ogółem i rządem,
którego prerogatywy zostają w ten sposób ograniczone,
- państwo tworzy się w dwóch etapach: najpierw powstaje społeczeństwo obywatelskie (pewna forma
samoorganizacji, odmowa posłuszeństwa władzy tyrańskiej), później społeczeństwo polityczne (z władzą:
wykonawczą, ustawodawczą i federacyjną).
„Oświecenie stanowi w historii myśli społecznej epokę niezwykle doniosłą zarówno dlatego, że doprowadza do końca
rozpoczęty wcześniej proces sekularyzacji refleksji o społeczeństwie , jak i dlatego, że otwiera nowe perspektywy ,
będąc pod wieloma względami punktem wyjścia zainteresowań i koncepcji późniejszej socjologii” – Szacki
„Oświecenie nazywamy wyjście człowieka z niepełnoletności, w którą popadł z własnej winy. Niepełnoletność to
niezdolności człowieka do posługiwania się swym własnym rozumem, bez obcego kierowania. Zawiniona jest ta
niepełnoletność wtedy kiedy przyczyną jest nie brak rozumu lecz decyzji i odwagi posługiwania się nim bez obcego
kierownictwa. Sapere aude! Miej odwagę posługiwać się swym własnym rozumem – tak oto brzmi hasło Oświecenia.”
– Kant.
OŚWIECENIE FRANCUSKIE
Kolebką myśli oświeceniowej były Niderlandy i Wielka Brytania a nie Francja. Oświecenie Francuskie wydało
zaledwie dwóch myślicieli tej klasy co Kant czy Hume. Byli nimi Montesquieu i Rousseau. Było ono silne raczej przez
popularność, różnorodność i publicystyczną śmiałość swych idei niż ich oryginalność czy głębie.
IDEOLOGIA POSTĘPU
Ideologia postępu wpisana implicite w ideę upełnoletnienia człowieka, a więc w przekonanie że czyniąc właściwy
użytek ze swoich władz poznawczych jest on w stanie wiedzieć coraz więcej i żyć coraz lepiej. W XVIII wieku
rozpowszechnione było przekonanie że świat zmienia się na lepsze jednak większość oświeceniowych myślicieli nie
zadała sobie trudu aby budować teorię wyjaśniające kierunek postępu, jego prawidłowości i mechanizmy. Wyjątek
stanowię Turgot i Condoercet.
Podstawowymi przesłankami do ukonstytuowania się tej idei było;
- zakwestionowanie autorytetu starożytnych ( i innych autorytetów z przeszłości).
- uznanie – wbrew tradycji chrześcijańskiej – wartość życia doczesnego i ziemskich osiągnięć człowieka.
- założenie stałości praw natury bez którego nie do pomyślenia byłoby kumulatywny rozwój wiedzy.
- przesłanka społeczne – powstanie sytuacji w której instytucje ludzkie przestały uchodzić za dane i ustanowione
raz na zawsze.
- wpływ sensualistycznej filozofii Locka która wskazała na podatność ludzi na zmiany pod działaniem
środowiska, dowodząc tym samym ich plastyczności i zdolności do doskonalenia.
Jednym z najważniejszych osiągnięć teorii postępu były nowe postawy wobec faktu zmienności świata społecznego,
która wcześniej uchodziła za niepożądaną lub pożądaną tyle o ile prowadziła do osiągnięcia stanu doskonałości (z
definicji stabilnego i niezmiennego)
TURGOT (1727-1781)
Discours sur l’histoire universelle (1750)
Turgot twierdzi że źródłem postępu jest natura ludzka, zawarta w niej potencja. Człowiek obdarzony zdolnością
poznawania świata odbiera wrażenia, gromadzi i przekazuje innym wiedzę, nie może się nie doskonalić, co w końcu
prowadzi do doskonalenia się społeczeństwa.
Ludzka natura – jest niezmienna i dlatego wszystkie narody rozpoczęły drogę na ścieżce postępu od tego samego
punktu a różnice pomiędzy nimi są jedynie wynikiem nierównego tempa jakie osiągają różne narody. W tym sensie
teoria T. jest głęboko antyhistoryczna – koncentrując uwagę na tym co niezmienne – na naturze ludzkiej, pozbawiała
znaczenia w interpretacji faktów historycznych kontekstów i okoliczności zachodzących procesów.
Zdaniem T. zdolność człowieka do postępu powoduje że historia ludzkości różni się zasadniczo od „rewolucji”
przyrody. Te 2 podlegają stałym prawom i powtarzają się a te 1 przedstawia środowisko zmieniające się bezustannie,
jako pasmo nowości.
T. uważał stopień mobilności społeczeństwa za jedną z jego najważniejszych cech, twierdząc że przynosi ona nowe
doświadczenia a tym samy daje szansę pomnożenia wiedzy, Błąd popełniony w trakcie szukania nowych rozwiązań jest
mniejszym niebezpieczeństwem niż bezmyślna imitacja prawdy odkryte w przeszłości.
M. jest przez wielu uznawany nie tylko za poprzednika socjologów ale za socjologa avant la lettre.
Metod M. to systematyczna obserwacja i porównywanie faktów. Takie podejście prowadzi go wprost do stwierdzenia
że wszystko ma swoją przyczynę , wewnętrzną konieczność określoną przez warunki w jakich powstało i funkcjonuje.
Żadnej z instytucji nie można uznać za absurdalną ponieważ każda jest w jakiś sposób uwarunkowana i powiązana z
innymi.
Jednocześnie, zapominając jakby o swoim relatywizmie M. używa w pewnych kontekstach pojęcia prawa natury jako
stałej normy. Prawa natury mają dla M. swe źródło w naszej istocie i podlegaliśmy im jeszcze przed powstaniem
społeczności. Są to;
1 prawo każące szukać pożywienia
2 prawo leczenia się dwóch płci
3pragnienie życia w społeczeństwie
4pokój (brak stanu wojny)
5dązenie do Boga
6Dązenie do poznania
Jednak dla M. nawet oddalenie się od praw natury nie jest powodem na uznanie świata społecznego za domenę chaosu.
Ważne są ZWIĄZKI KONIECZNE pomiędzy poszczególnymi faktami społecznymi bądź prawami. Jest to dostrzeżenie
nieskończonej różnorodności zjawisk społecznych.
Determinizm geograficzny – tłumaczenie osobliwości społeczeństw własnościami klimatu itp. Wg M. maleje on wraz z
rozwojem cywilizacji a dominujące znaczenie uzyskują taki czynniki jak wielkość kraju, sposób zdobywania środków
do życia, religia, obyczaje itp.
M. nie wskazuje na jeden decydujący czynnik lecz na wzajemne powiązaniu wielu różnych składniku, na dowodzeniu
że społeczeństwo jest SYSTEMEM. Szczególną rolę M. przypisuje tylko OGÓLNEMU DUCHOWI narodu, który jest
wynikiem historii danego narodu.
Takie podejście owocuje;
1rezygnacją z oszukiwania uniwersalnego ładu społecznego
2uznanie że społeczeństwa nie są przez ludzi tworzone lecz co najwyżej poprawiane po skrupulatnym zbadaniu
konkretnych warunków.
Typologia ustrojów – pozornie powtórzona za Arystotelesem, tak naprawdę M. tworzy pierwszą typologię
społeczeństw, akcentując fakt że w różnych warunkach społecznych pojawiają się różne typy władzy.
SAINT-SIMON
Listy mieszkańca Genewy do swych współczesnych (1802)
Wprowadzenia do prac naukowych dziewiętnastego wieku (1807-1808)
Katechizm industrialistów (1823-1824)
Nowe chrześcijaństwo. Dialogi między konserwatystą a nowatorem (1825)
Twórczość S-S. ma w wielu punktach znamiona dyletantyzmu i czystego szaleństwa pełna jest jednak wnikliwych
obserwacji i zawiera oryginalną i prekursorską propozycję interpretacji faktów nowego społeczeństwa nazwanego po
raz pierwszy – przemysłowym.
Punktem wyjścia S-S. było przekonanie że Europa znajduje się w głębokim kryzysie, właściwym dla interludium
pomiędzy dwoma różnymi STANAMI ORGANICZNYMI. tymi stanami miały być feudalizm i industrializm. Dla
wyjścia z kryzysu potrzebna jest reforma świadomości, epokę teologiczną i metafizyczną miała zastąpić epoka
POZYTYWNA w której panować będą idee naukowe. Aby mogły tego dokonać muszą one stanowić całość, muszą być
SYSTEMEM PRAW NAUKOWYCH.
S-S. postulował stworzenie nauki społecznej aby wypełnić lukę w systemie praw. Miała się ona nazywać fizyką bądź
fizjologią społeczną. Społeczeństwo to ORGANIZM, którego budową i rozwojem rządzą niezmienne prawa. Można je
poznać i wykorzystać w praktyce.
- ok. 1600 do ok. 1800 – okres kształtowania się nowoczesnej nauki ekonomicznej, w erze nowożytnej ekonomia
wyodrębniła się jako niezależna nauka o nabywaniu i użytkowaniu bogactwa,
- etapy wyodrębniania się ekonomii jako nauki to merkantylizm, fizjokratyzm i klasyczna ekonomia.
Merkantylizm:
- od ok. 1600 do 1750 r.: Antonio Serra, Thomas Mun, William Petty, Josiah Child, Charles Davenant,
- w wyniku handlowej ekspansji i bogacenia się krajów, władcy wielkich terytorialnie państw zaczęli dążyć do
absolutyzmu – poprzez utrzymywanie najemnej armii i lojalnej biurokracji zaczęto tworzyć narodowe państwa
dynastyczne,
- Anglia – merkantylizm = Francja – colbertyzm = Niemcy – kameralizm,
- ta teoria nawiązywała do regulacji czynności gospodarczych przez poszczególne rządy narodowe, każde
państwo dążyło do tego, żeby stać się potencjalnym wrogiem handlowym wszystkich innych; zakładano, że
pomyślność każdego państwa zależy od stosowania zasady monopolu w handlu swoimi koloniami i od czynienia
ograniczeń lub narażenia na straty handlu swego sąsiada,
- podstawowe twierdzenia merkantylizmu:
1. zapasy metali szlachetnych, którymi można dysponować, są największą miarą dobrobytu narodu,
2. obok kopalnictwa kruszcu głównym środkiem gromadzenia tych szlachetnych metali w postaci brzęczącej
monety jest handel,
3. aby handel był korzystny i pieniądz mógł się gromadzić, niezbędna jest przewaga eksportu nad importem,
4. aby zapewnić rynki dla tego eksportu i stworzyć w ten sposób dodatni bilans płatniczy dla kraju
macierzystego, potrzebne są kolonie,
5. aby kolonie mogły dostarczyć rynków dla gotowych produktów i stać się źródłem zaopatrzenia w surowce,
zakazane w nich być powinno tworzenie manufaktur, tak aby nie mogły one ani zaspokajać same swych
potrzeb, ani zużywać swoich zasobów surowcowych,
6. w koloniach trzeba widzieć przede wszystkim korzystne przedsiębiorstwa handlowe ich metropolii,
- dziś już wiadomo, że błędne były niektóre poglądy merkantylistów: że zapas pieniądza jest główną oznaką
zamożności narodu i że korzystny bilans handlu zagranicznego oznacza wzrost masy pieniężnej,
- praktyki merkantylistów bardzo ograniczyły aktywność handlową i pomyślność różnych państw europejskich,
- obok polityki kolonialnej rozszerzano aktywność państwa w sprawach gospodarki wewnętrznej:
• w Anglii wprowadzono Statut Terminatorów ustanawiający państwową kontrolę pracy i jej warunków,
przyznający sędziom pokoju prawo ustalania cen oraz państwową kontrolę życia przemysłowego przez
proklamacje publiczne,
• we Francji (Colbert) państwo umacniało gildie, przekopywało kanały, wznosiło gmachy publiczne i
uprawiało nieużytki,
- kameralizm w Prusach: państwo silnie interweniowało w gospodarkę narodową i finanse publiczne,
merkantylizm przeplatał się tu ze swoistymi półfeudalnymi stosunkami; problem handlu zagranicznego był mniej
ważny, kontrola i dyscyplina obejmowała życie wewnętrzne państwa, w celu zapewnienia maksymalnych
osiągnięć fizycznych, umysłowych i moralnych, przyczyniających się do wzmocnienia potęgi panującego,
- bunt przeciw merkantylizmowi – doktrynalne uzasadnienie dla buntu przeciw ograniczeniu wolności handlu i
przemysłu dała naturalistyczna filozofia oparta na naukowych odkryciach: Newton wykazał, że są pewne prawa,
które rządzą światem fizycznym, więc człowiek powinien dać spokój próbom kierowania procesami społecznymi.
Fizjokratyzm:
- podstawowa doktryna – wiara w istnienie naturalnego porządku na świecie, którego cząstką jest człowiek,
wszystko, co zgodne z tymi naturalnymi prawami, zostaje uwieńczone powodzeniem, podczas gdy to, co z nimi
sprzeczne, musi kończyć się niepowodzeniem,
- fizjokratów można porównać do Comte’a,
- koncepcja natury jako normalnego a nie pierwotnego stanu ludzkości – dla osiągnięcia stanu idealnego nie
trzeba wracać do stanu pierwotności, jedynie przystosować się do naturalnych praw rządzących wszechświatem
(ta idea, szerzej rozwinięta, zyskała popularność w postaci dogmatu Spencera, że proces ewolucyjny jest
automatycznym i naturalnym rozwojem),
- fizjokraci uważali, że ludzie przechodząc ze stanu natury do stanu cywilizacji nie poświęcili nic, a zyskali
wszystko,
- porządek naturalny oznacza, że społeczeństwa ludzkie są rządzone przez prawa przyrodzone, te same, które
rządzą światem fizycznym (w tym wypadku fizjokraci uważani za prekursorów socjologów organiczników),
podstawą tego porządku jest poszanowanie własności i władzy,
- fizjokraci uwydatnili z wielką siłą zależność jednych klas społecznych od drugich i zależność ich wszystkich od
Ziemi,
- społeczeństwo składa się z pewnej liczby jednostek, które mają te same naturalne uprawnienia, każda potrafi
zabiegać o swoje interesy a bezpośrednim celem społeczeństwa jest wzrost dobrobytu, który oznacza wzrost
szczęśliwości,
- własność ma zasadnicze znaczenie dla życia człowieka, a wolność używania jej w taki jak chce sposób to
integralna część prawa własności,
- rząd jest złem koniecznym, oparty jest na umowie i jego możliwości interwencyjne należy ograniczyć do
minimum koniecznego dla zabezpieczenia praw każdego człowieka przed kolizją z prawami innych ludzi
(wolność handlu, nieograniczona konkurencja, zniesienie monopolu),
- powinny istnieć dwa organy rządowe:
• zespół urzędników stosujących takie prawa, jakie uważają za sprawiedliwe,
• „władza tytularna”, rodzaj patriarchalnego despoty, który jest wspólnikiem swych
poddanych w korzystaniu z zasobów królestwa i który wydaje prawa (nie ma osobnego ciała
prawodawczego), ale nie ma władzy wykonawczej,
- rząd nie powinien wtrącać się w sprawy gospodarki, jego hasłem powinno być laissez faire,
- najważniejsza idea szkoły fizjokratów to interpretacja rozwoju społecznego w kategoriach rozwoju rolnictwa:
jedynie uprawa ziemi i górnictwo stanowią działalność produktywną, rolnictwo jest jedynym źródłem bogactwa
imperiów, powoduje szybki przyrost ludności,
- dla fizjokratów było ważne wytwarzanie nadwyżki produkcyjnej a nie samo wytwarzanie – nadwyżka
pochodząca z ziemi umożliwia handel i rzemiosła oraz ożywia przemysł, w celu zapewnienia możliwie
najwyższej nadwyżki fizjokraci występowali za zniesieniem specjalnych przywilejów i panowaniem wolnej
konkurencji,
- teoria jedynego podatku – podatek nakładany na posiadłości gruntowe nie przekraczający jednej trzeciej
nadwyżki produkcji.
Ekonomia klasyczna:
- ojcem ekonomii klasycznej i liberalizmu ekonomicznego jest Smith,
- praca jest ostatecznym źródłem wszelkiego bogactwa i rzeczywistą miarą wartości (poszedł za nim Marks);
podkreślenie przez niego w teorii produkcji ważności podziału pracy wywarło największy wpływ w historii myśli
ekonomicznej,
- analiza wartości i wymiany wg Smitha koncentrowała wokół znanej teorii wartości, opartej na pracy;
utrzymywał on, że prawdziwą miara wartości jest ilość pracy potrzebna do wytworzenia danego produktu,
- płace są wynagrodzeniem za pracę i wyznaczane są przez popyt i podaż na rynku pracy,
- zyski są wynagrodzeniem za kapitał, wyznacza je wielkość zainwestowanego kapitału zakładowego, zmieniają
się one proporcjonalnie do jego wielkości,
- procent jest tą częścią zysków, która powstaje z wypożyczenia kapitału,
- renta jest wynagrodzeniem dla właściciela ziemi i może istnieć wtedy, gdy cała wolna ziemia jest już zajęta,
- „Bogactwo narodów” Smitha to rozprawa socjologiczna, uwzględniająca w szczególności ekonomiczne procesy
społeczne.
a. konserwatyzm
Konserwatyzm wyrósł z radykalnej krytyki Oświecenia i rewolucji, którym przeciwstawił własną wizję świata
społecznego.
Konserwatyzm jest tu dla nas ideologią epoki przejścia od społeczeństwa tradycyjnego do nowoczesnego, epoki
burżuazyjnych rewolucji, w której pewne grupy społeczne podejmują heroiczny wysiłek powstrzymania dokonujących
się zmian lub przynajmniej zrozumienia zdumiewającej dla nich „katastrofy”, która dotknęła uświęcony przez tradycję
porządek rzeczy. Konserwatyści dorobili się zwłaszcza własnej filozofii społecznej, wykraczającej poza
dotychczasowy, służący zwalczaniu zmian, tradycjonalizm. Światopogląd konserwatywny okazał się na tyle atrakcyjny,
że pozostał trwałym składnikiem europejskiej tradycji: jest jedną z ideologii także współczesnego nam świata. Za
swoje powołanie uważał obronę konkretnych społeczeństw przed inwazją uniwersalistycznych z założenia wzorów
politycznego racjonalizmu i rewolucji, nie mógł więc być formacją jednolitą. Jego przedstawiciele byli świadomi
istnienia i nieuchronności głębokich różnic między społeczeństwami.
Konserwatysta nie przeczy samej potrzebie czy też konieczności społecznych zmian, lecz zabiega o to, aby nie
naruszały one podstaw ładu społecznego. Tym między innymi różni się od tradycjonalisty, który obronę ładu utożsamia
z obroną konkretnych rozwiązań i protestem przeciwko samej idei zmiany.
Za twórcę nowoczesnego konserwatyzmu uważa się powszechnie angielskiego filozofa i męża stanu Edmunda
Burke’a (1729-1797), który zyskał rozległą i trwałą sławę dzięki swej książce „Rozważania o rewolucji we Francji i o
debatach pewnych towarzystw londyńskich związanych z tym wydarzeniem, wyrażone w liście, który miał zostać
wysłany do pewnego gentlemana w Paryżu” (1790). Dał w niej wyraz nie tylko swej niechęci do rewolucji i
rewolucyjnej ideologii, ale i zarysował główne zasady konserwatywnej filozofii społecznej. Historia myśli
konserwatywnej to w dużej mierze historia recepcji owej książki Burke’a.
Inni przedstawiciele. We Francji: Joseph de Maistre (1753-1821), Louis de Bonald (1754-1840) i wielu innych. W
Niemczech (tu myśl konserwatywna rozwinęła się najbujniej): twórca tzw. romantyzmu politycznego Adam Müller
(1779-1829), Friedrich Carl von Savigny (1779-1861), który zainicjował historyczną szkołę prawa. W Szwajcarii i
Niemczech: Karl Ludwig Haller (1768-1854). Stosunkowo późno, bo dopiero w drugiej ćwierci XIX wieku,
ukształtowała się dość oryginalna rosyjska odmiana myśli konserwatywnej w postaci słowianofilstwa Aleksieja
Chomiakowa (1804-1860), Iwana Kiriejewskiego (1806-1856) i innych. Licznych, choć mniej znanych rzeczników
miał konserwatyzm w wielu innych krajach europejskich, w tym również w Polsce.
b. liberalizm
Kształtował się stopniowo co najmniej od XVII wieku (ważna postać – John Locke), osiągając apogeum w XIX wieku.
Także zachowuje dzisiaj dużą żywotność, chociaż jego kontury jako ideologii stały się od dawna dużo mniej wyraźne z
tego powodu, że liczne hasła, które stanowiły kiedyś o jego odrębności, uległy w europejskiej kulturze politycznej
upowszechnieniu i przez to samo zbanalizowaniu. Liberalizm to swoista filozofia społeczna, która wywarła potężny
wpływ na umysły, także socjologów. W niemałym stopniu określił on charakter nowoczesnych społeczeństw i
nowoczesnej myśli społecznej.
Ojczyzną i terenem największych triumfów liberalizmu była Anglia, czyli kraj najbardziej zaawansowany na drodze
kapitalistycznego rozwoju, którego konsekwencją było dążenie burżuazji do zwiększenia zakresu swobód niezbędnych
zarówno w cel uprowadzenia działalności gospodarczej, jak i do walki o wpływy polityczne proporcjonalne do siły
ekonomicznej. Liberalizm był atrakcyjny przede wszystkim z tego powodu, że głosił poszanowanie ludzkiej godności i
praw jednostki, likwidację dziedzicznych przywilejów, zniesienie wszelkich form samowoli i zniewolenia, uzależnienie
pozycji społecznej jednostki od jej osobistym zasług, ograniczenie uprawnień rządu, swobodę sumienia, tolerancję itd.
Liberalizm polityczny i filozoficzny pojawił się wcześniej od gospodarczego. Zanim odebrano państwu prawo
ingerowania w życie gospodarcze, zakwestionowano najpierw jego prawo do kontrolowania ludzkich sumień.
Liberalizm był wielopostaciowy o tego stopnia, że niektórzy autorzy twierdzą, że należy mówić nie o liberalizmie, lecz
raczej o liberalizmach. Nie ma i nie było jednolitego kanonu myśli liberalnej, trudno też wskazać myślicieli, których
można bez zastrzeżeń uznać za reprezentatywnych przedstawicieli filozofii społecznej liberalizmu. Wśród twórców
liberalizmu na pewno należy wymienić: Benjamina Constanta (1767-1830), Wilhelma von Humboldta (1767-1835),
Alexisa de Tocqueville’a (1805-1859) czy Johna Stuarta Milla (1806-1837). Zwłaszcza ten ostatni uchodzi zwykle za
liberała wzorowego, z tego powodu, że jego dzieło „O wolności” (1859) jest z pewnością najlepszym i najbardziej do
dziś popularnym wykładem ogólnych zasad liberalizmu. Wśród klasyków liberalizmu wymienia się też pewną liczbę
myślicieli wcześniejszych: Johna Locke’a, Monteskiusza, Adama Smitha, Benthama czy Kanta.
Liberalizm a Oświecenie
Liberalizm można uważać za kontynuację myśli oświeceniowej (w przeciwieństwie do konserwatyzmu, który był jej
krytyką).
Inny niż konserwatystów był też stosunek liberałów do rewolucji. Wprawdzie na ogół surowo ją krytykowali, ale obca
im była idealizacja dawnego ustroju czy też myśl o jego restauracji. Odrzucali ideę gwałtownej zmiany społecznej, ale
trwali przy wierze w postęp i potrzebę zasadniczej reformy.
Chociaż historyczne korzenie liberalizmu sięgają głęboko, nie brak powodów, aby liberalizm XIX wieku traktować
jako ideologię porewolucyjną, a nie tylko dalszy ciąg Oświecenia. Liberalna filozofia społeczna podejmuje również
problemy, których w XVIII wieku nie dostrzegano bądź traktowano zdawkowo. Tak więc dla myślicieli Oświecenia
głównym zagrożeniem wolności był despotyzm królów; dla liberałów, którzy mieli za sobą doświadczenia francuskiej
rewolucji, równie wielkim zagrożeniem staje się despotyzm ludu. Liberałowie prowadzili walkę na dwa fronty –
świadomi tego, że źródłem zniewolenia może być nie tylko tradycyjny despotyzm, lecz również zbuntowana przeciwko
niemu masa. Dostrzegali zarówno nadużycia rewolucyjnych rządów, jak i mniej na ogół rzucającą w oczy tyranię
obyczaju i opinii publicznej, przecierając tym samym drogę dla dużo późniejszych krytyków społeczeństwa masowego.
Uniwersalizm liberalizmu
Porządek społeczny, którego liberałowie bronią, to „porządek naturalny”, a za postulatem wolności jednostki kryje się
określona koncepcja potrzeb wynikających z „natury ludzkiej”. Zasadnicze cechy, a w związku z tym i uprawnienia
jednostki są niezależne od zmiennych historycznych, kulturowych, rasowych, narodowych itd. nie znaczy to, że
liberałowie ignorowali czy też bagatelizowali owe warunki „empiryczno-historyczne”. Historia nie była dla nich
autorytetem: pokazywała im ona postęp ludzkości, ale nie pouczała, czego ludzkość potrzebuje.
W liberalizmie XIX wieku współistniały ze sobą dwie tendencje: jedna polegała na eksponowaniu uniwersalnego
ideału wyzwolenia człowieka, druga natomiast na propagowaniu takiej metody jego wyzwalania, która wykluczałaby
arbitralność i przymus. Zależnie od tego, która z tych tendencji brała górę, antagonizm miedzy liberalizmem a
konserwatyzmem był mocniejszy lub słabszy, choć nieusuwalna pozostawała różnica zarówno między
indywidualizmem liberałów i kolektywizmem konserwatystów, jak i między naturalizmem pierwszych i historyzmem
drugich.
c. socjalizm utopijny
Porewolucyjny socjalizm i komunizm były pod pewnymi względami przedłużeniem wielowiekowej tradycji sięgającej
co najmniej „Państwa” Platona, zarazem jednak był odpowiedzią na wyzwania nowej epoki i próbą rozwiązania
zrodzonych przez nią problemów.
Wielu autorów datuje dzieje nowoczesnej myśli socjalistycznej i komunistycznej od Sprzysiężenia Rodzin Bebeufa,
który u schyłku Wielkiej Rewolucji Francuskiej wystąpił jako rzecznik ludu. Od tej też pory socjalizm i komunizm
stają się stopniowo ideologiami rosnących w siłę ruchów społecznych, a nie tylko rojeniami osamotnionych myślicieli.
Zmiany polityczne wywołane przez rewolucję francuską zbiegły się w czasie z pierwszymi społecznymi skutkami
rewolucji przemysłowej (która najszybciej dokonywała się wówczas w Anglii). Były to m.in.: przyśpieszony rozwój
proletariatu, koncentracja nędzy i znalezienie się jej na widoku publicznym, mnożenie się samodzielnych wystąpień
robotniczych, które z czasem przybierały charakter coraz bardziej świadomy i zorganizowany.
Kiedy mówimy o socjalizmie i komunizmie, chodzi wyłącznie o takie koncepcje, w których owa problematyka była
ujmowana w kontekście poszukiwania lepszego ustroju społecznego, który miałby nastać po kapitalizmie.
Słowo „socjalizm” miało – zgodnie z etymologią – oznaczać kierunek przeciwstawny liberalnemu indywidualizmowi,
ośrodkiem zainteresowania czyniący bowiem nie jednostkę i nie wolność jako taką, lecz dobro i organizację
społeczeństwa jako całości.
Zdaniem Cole’a dla socjalizmu charakterystyczne było:
– przyznanie decydującego znaczenia kwestii socjalnej;
– założenie, iż jej rozwiązanie wymaga wprowadzenia nowego ładu społecznego i gospodarczego opartego na
współpracy (zrzeszeniu), nie zaś na współzawodnictwie i walce konkurencyjnej;
– odrzucenie lub usunięcie na dalszy plan polityki i skupienie uwagi na sposobie organizowani produkcji i
podziału dóbr, a także na wychowaniu.
Najbardziej znani przedstawiciele tej teorii to Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825), Robert Owen (1771-1858)
i Charles Fourier (1772-1837).
Ideał społeczny
Opisując i krytykując istniejący stan rzeczy, socjaliści i komuniści nieustannie przeciwstawiali mu swoje utopie
zawierające bardziej lub mniej szczegółowe opisy pożądanego ładu społecznego. Owe utopie były niekiedy bardzo
różne od siebie, wszechobecna była bodaj tylko idea zrzeszenia jako takiej organizacji społeczeństwa, która
wyeliminuje z niego przemoc i konkurencję, zastępując je przez harmonijną współpracę wolnych i równych obywateli
opartą na zasadach dobrowolności i sprawiedliwości.
Wskazywano rozmaite drogi realizacji ideału. Jedni próbowali gdzieś na uboczu (np. na amerykańskiej „ziemi
dziewiczej”) zakładać wzorcowe zrzeszenia lub komuny, których przykład z czasem pociągnąłby resztę świata, inni
stawiali raczej na „utopijną inżynierię społeczną” w szerszej skali. Jedni abstrahowali całkowicie od istniejącego
ustroju politycznego, podczas gdy inni uważali za możliwe jego poprawienie lub zniesienie. Jedni orientowali się na
stworzenie w przyszłości socjalistycznego niby-państwa jako doskonale zarządzanego warsztatu pracy („zarządzanie
rzeczami” zamiast obecnego rządzenia ludźmi), inni natomiast wyobrażali sobie przyszłe społeczeństwo jako federację
zrzeszeń obchodzącą się bez władzy politycznej (likwidacja lub „obumieranie” państwa). Jedni sądzili, że nowy ład
będzie możliwy dzięki pełnemu wykorzystaniu osiągnięć nowoczesnej cywilizacji przemysłowej, inni zaś pielęgnowali
retrospektywną utopię niedużych wspólnot sielskich bez przemysłu i wielkich miast.
We wszystkich wypadkach chodziło w gruncie rzeczy o to samo: o taką organizację społeczną, która wyeliminowałaby,
z jednej strony, stosunki hierarchicznej zależności, wszelką społeczną wyższość opartą na czymś innym niż zasługa, z
drugiej strony – wszelką walkę konkurencyjną, która przeciwstawia sobie ludzi, uzależniając każdy sukces od czyjejś
przegranej zamiast od tego, czy pomnaża on dobro wspólne.
1. „Ideologia niemiecka”- antyfilozoficzna krytyka; grunt pod budowę własnych teorii społeczeństwa; ‘całe
dotychczasowe pojmowanie dziejów’ to tzw. ‘ideologia’ [w znaczeniu pejoratywnym, szczególna deformacja
myślenia o rzeczywistości, zwana też ‘świadomością fałszywą’]; deformacja ta polegała na:
a) przekonaniu o ‘samodzielności’ myśli w stosunku do innych form aktywności ludzkie;
b) przypisywaniu świadomości mocy sprawczej w życiu społecznym i utożsamianiu zmiany społecznej z ze zmianą
sposobu myślenia o nim;
c) absolutyzowaniu własnych poglądów, które zawsze wyrażają jedynie określoną epokę i klasę;
• istota człowieka to nie abstrakcja tkwiąca w poszczególnej jednostce. Jest ona w swojej rzeczywistości
całokształtem stosunków społecznych; abstrakcyjna jednostka należy w swojej rzeczywistości do określonej formy
społeczeństwa; miejsce dychotomii ‘ludzi-nieludzki’ zajmuje historyczna zmienność stosunków między ludźmi;
materializm historyczny-człowiek jest tworem i częścią przyrody, ale sama przyroda to wytwór przemysłu i stanu
społeczeństwa; rzeczywista wiedza o człowieku obejmuje relacje ludzie-przyroda oraz ludzie-ludzie, rozpatrując je
w historycznej zmienności; materializm historyczny czerpie inspiracje z heglizmu, utopijnego socjalizmu,
komunizmu oraz ekonomii politycznej w wersji A. Smitha;
4. PAŃSTWO:
• Komunizm Marksa miał polityczny charakter, a materializm historyczny był teorią całości społecznej; walka klas
walką polityczną; 2 tory refleksji: państwo jako ‘osobny organizm wyodrębniony ze społeczeństwa w wyniku
podziału pracy’ oraz jako ‘zorganizowana przemoc jednej klasy w celu uciskania innej’; teoria polityczna to teoria
biurokracji jak i teoria panowania klasowego;
• W państwach nowoczesnych ustrój państwowy ‘usamodzielnia się’ w stosunku do społeczeństwa, centralizuje się;
pozorna niezależność władzy państwowej [teoria biurokracji]
• Klasowy charakter władzy państwowej’ państwo klasy najsilniejszej, panującej ekonomicznie, która dzięki niemu
staje się również klasą panująca politycznie, zdobywając nowe środki do ciemiężenia i wyzyskiwania klas
uciskanych [ważna teza materializmu historycznego]; jednak nie w każdym społeczeństwie klasowym rządzi
bezpośrednio klasa panująca ekonomicznie;
• Teoria państwa to koncepcja organu panowania klasowego, który w pewnych sytuacjach ma względna niezależność
od poszczególnych odłamów klasy ekonomicznie panującej, wzrasta samodzielnie kosztem społeczeństwa jako
całości;
• Marksizm w podwójnej opozycji: przeciw koncepcjom socjalistycznym uniezależniającym wyzwolenie proletariatu
od przejęcia przez niego władzy państwowej, z drugiej-przeciw anarchizmowi, zniszczeniu państwa;
• rewolucja proletariacka to akt zniesienia klasowego panowania burżuazji i biurokracji, w wyniku czego powstanie
dyktatura proletariatu, której zadaniem będzie stworzenie społeczeństwa bez klas, a tym samym przygotowanie
warunków obumierania państwa;
• państwo to zjawisko w dwojakim znaczeniu historycznym: występuje jedynie w tych formacjach, gdzie ma miejsce
podział społeczeństwa na klasy oraz musiało przybierać nieskończenie wiele różnych form;
5. ŚWIADOMOŚĆ SPOŁECZNA:
• Brak pełnej i uporządkowanej teorii
• Wszystkie rodzaje ideologii oraz odpowiadające im formy świadomości nie są do końca samodzielne; nie mają
historii, nie mają rozwoju; to tylko ludzie rozwijają swoją produkcje materialną i wzajemne stosunki materialne
zmieniają wraz z tą rzeczywistością swoje myślenie i jego wytwory; to życie określa świadomość; zależność
świadomości od materialnego podłoża [‘bytu społecznego’], ale tylko w ostatniej instancji’ –baza i nadbudowa;
• Powstały 2 konkurencyjne orientacje: świadomość odbiciem bytu społecznego lub posiadająca doniosłą rolę
historyczną
• Społeczny byt i społeczna świadomość- świadomość jako zmienna zależna [naukowe nowatorstwo na tle heglizmu
i tradycji oświeceniowej]; „świadomość wytworem społecznym i pozostaje nim, dopóki istnieją ludzie”; idee
ludzkie to ekspresje określonych sytuacji historycznych, choć świadomość ma niewielką samodzielność, może być
aktywna;
• Istnieje fałszywe założenie, że świadomość to proste odbicie bytu społecznego lub aktywny czynnik procesu
historycznego; w rzeczywistości jest tak częściowo, nie ba bezwzględnego rozdziału tych sfer, są to dwie strony
jednej ludzkiej praxis; nie ma czystej świadomości ani czystego bytu;
• Fałszywa świadomość- notoryczna niezdolność rozpoznawania przez ludzi swojego miejsca w procesie dziejowym;
świadomość fałszywa epoki- typowa dla społeczeństwa feudalnego, niewolniczego; każda następna epoka
demaskuje ‘fałszywą świadomość epoki poprzedniej, ujawniając faktyczne skutki ówczesnych działań i pokazując
samym swoim istnieniem przejściowość tego wszystkiego, co uchodziło za naturalne i wieczne; świadomość
fałszywa klas społecznych- na różnych formach własności, na społecznych warunkach bytu, wznosi się cała
nadbudowa swoiście ukształtowanych uczuć, złudzeń, sposobów myślenia i poglądów na życie; cała klasa tworzy
je i kształtuje; nabywana drogą tradycji i wychowania, ujawnia się w konfrontacji ze świadomością innych klas;
fałszywa świadomość ideologów- szczególny przypadek świadomości grupowych powstających w miarę postępów
podziału pracy; początkiem pojawienie się wyspecjalizowanych grup myślicieli, oddzielenie się pracy umysłowej
od fizycznej, teorii od praktyki-wyemancypowanie od świata w stronę tworzenia ‘czystej’ teorii; zerwanie z
praktyką społeczną, historia myśli oddziela się od historii ludzi, a także sama się rozszczepia;
• Świadomość klasowa- nie do końca jasne pojęcie, z reguły miało charakter idealizacyjny; nie była tożsama z
empiryczną świadomością członków klasy społecznej; tożsamość ta to czysta możliwość teoretyczna, gdyż
przekształcanie klasy w sobie w klasę dla siebie nigdy się nie kończy; poglądy wielu mogą się tylko zbliżać do typu
idealnego; świadomość klasowa proletariatu- czym on jest w rzeczywistości i co będzie zmuszony zdziałać w
przyszłości [świadomość potencjalna, graniczna]; fałszywa świadomość- poglądy nie stanowią adekwatnego ujęcia
społecznej sytuacji tych, którzy je głoszą; bierze się ona z rozziewu między tym co sądzi się o sobie, a tym, czym
się faktycznie jest w społeczeństwie;
• Niebezpieczeństwo teoretyczne-mieszanie narzędzia analizy z jej rezultatami [świadomości potencjalnej z
empiryczną], niedostrzeganie tej drugiej itp.
6. ROZWÓJ SPOŁECZNY:
• Materializm historyczny zmierzał do wyjaśnienia rozwoju społeczeństwa, do odkrycia
prawidłowości rozwoju historycznego;
• Konieczność historyczna – socjalizm koniecznym rezultatem procesu dziejowego; obserwacje rozziewu między
zamiarami ludzi a faktycznymi skutkami ich działalności; Marks podjął pytanie o obiektywne uwarunkowania
czynów ludzkich oraz ich następstw, o warunki sukcesu rewolucji komunistycznej; nie był fatalistą i nie uważał
historii jako zewnętrznej względem ludzi siły; rewolucja konieczna, gdyż nie widział innego rozwiązania
konfliktów społeczeństwa kapitalizmu, które wynikały z pewnych mechanizmów gospodarczych; zmiana pewnych
powiązanych części, pociąga zmianę pozostałych; dlatego działalność ludzka zamknięta w pewnych granicach,
ogranicza ją układ sił społecznych i układ gospodarczy; są to bardzo silne zależności-strukturalne i przyczynowe
związki między faktami poddającymi się naukowemu badaniu; teza o konieczności historycznej dotyczyła tylko
ogólnych tendencji [ostrożność i plastyczność poglądów Marksa]; teza ta nie przewiduje konkretnych zachowań
jednostek, jedynie prawdopodobieństwo;
• Historia jako proces przyrodniczy – formuła Engelsa; dwojakie rozumienie-1. Sens metaforyczny-proces
historyczny nie jest dowolną kreacją uczestników, ma swe własne obiektywne prawa, które mogą zostać poznane,
ale nie zniesione; 2.społeczeństwo to część przyrody, to jej prawa wyjaśniają niektóre procesy społeczne
[przystosowanie się marksizmu do panującego klimatu opinii- Darwin itp.], należy zachować ostrożność w
interpretacji;
• Siły na pędowe ‘procesu historycznego’- materializm historyczny powstał w polemice z idealistycznymi
koncepcjami historii; naczelna zasada-pierwotność bytu społecznego względem świadomości, ‘bazy’ względem
‘nadbudowy’; unikanie odwołania do intencji, zamierzeń oraz sił pozaludzkich; głównym czynnikiem rozwoju
społecznego działalność ludzka rozpatrywana na kilku poziomach:
• Rola postępu technicznego, wpływu zmian sił wytwórczych na całokształt życia społecznego; wzajemne stosunki
między ludźmi zależą w wielkim stopniu od opanowania przez nich sił przyrody, którego syntetycznym wyrazem
jest osiągnięty poziom techniki;
• Sposób produkcji-określony poziom sił wytwórczych jak i stosunki społeczne [stosunki produkcji], w jakie ludzie
wchodzą, rozwijając produkcję materialną; założenie o odpowiedniości poziomu sił wytwórczych i układu
stosunków społecznych, której naruszanie prowadzi do rewolucyjnego przewrotu; jednak nieuzasadnione jest
przedstawianie materializmu historycznego jako determinizmu ekonomicznego, ścisłej i jednokierunkowej
zależności;
• Walka klas- podstawa ekonomiczna, a ich stosunki to stosunki produkcji; ale żadne walki klasowe nie doprowadzą
zmiany ustroju społecznego, jeśli niedojrzałe będą przesłanki ekonomiczne [konieczny, ale niewystarczający
warunek]; potrzebne również: odpowiedni układ sił politycznych, stan świadomości społecznej; trwałość sposobu
produkcji gwarantowana również przez zdolność klasy panującej ekonomicznie do panowania politycznego i
ideologicznego; rewolucja oznacza przewrót we wszystkich tych trzech sferach, zależy także od czynników
pozaekonomicznych [tradycja, podłoże historyczne]; postęp jest szansą, a nie koniecznością; w tym sensie to
rewolucje są ‘lokomotywami historii’
1) DIALEKTYKA (sposób myślenia Marksa)- przejął od Hegla (dialektyka ideii), ale osadził ją w świecie
materialnym; założenia:
• Stosunki wzajemne-wzajemne oddziaływanie wpływów/ czynników społecznych; nie ma jednokierunkowej,
przyczynowo-skutkowej zależności;
• Fakt i wartość-nie oddziela się wartości społecznych od faktów społecznych, są nieuchronnie splecione; idea
beznamiętnego badacza to mit, gdyż zaangażowanie emocjonalne w proces badawczy jest naturalne i zdarza się
często;
• Rozgraniczenie- zjawisk zachodzących w świecie społecznym nie sposób wyraźnie odgraniczyć; stopniowo i
niezauważalnie jedne elementy przechodzą jedne w drugie;
• Relacje- relacyjny pogląd na świat społeczny i stosunki go tworzące;
• Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość- ważne jest badanie historycznych korzeni współczesności; przyszłość-
socjologia dialektyczna ma polityczny charakter-dotyczy wizji przyszłości i praktyk prowadzących do tego alby ta
wizja się ziściła (teraźniejszość zawiera w sobie zalążki przyszłości);
• Nic nie jest nieuchronne- Marks rzecznikiem możliwości politycznej, a nie nieuchronności historycznej; zjawiska
społeczne nieustannie działają i reagują; proletariat musi działać, ale nie ma gwarancji, że osiągnie zamierzony cel,
rewolucja nie jest nieuchronnym procesem;
• Konflikt i sprzeczność- istnieje pomiędzy wielkimi strukturami społecznymi, różnymi poziomami rzeczywistości
społecznej; najważniejsza sprzeczność kapitalizmu to stosunek burżuazja-proletariat, a rozwój kapitalizmu tylko
pogłębia konflikt prowadząc do walki;
• Aktorzy i struktury(i ich dialektyczny stosunek)- główne poziomy analizy społ. wciąż wzajemnie na siebie
oddziałują (okoliczności w takim samym stopniu tworzą ludzi w jakim ludzie okoliczności); sednem myśli Marksa
jest stosunek ludzie a wielkie struktury społeczne przez nich tworzone( pomagają ludziom się realizować lub
stanowią zagrożenie);
• Choć Marks pozostał wierny dialektyce, skupił się na analizie i krytyce kapitalizmu, która miała przyczynić się do
rewolucyjnej zmiany. Swą krytyczna analizę oparł na przesłankach dotyczących aktorów, działania i interakcji.
2) POTENCJAŁ LUDZKI:
• Istota gatunkowa człowieka; do tej pory ludzie nie zbliżyli się do tego, czym mogą się stać ( za ciężkie warunki na
realizacje potencjału w społeczeństwach przedkapitalistycznych, dopiero komunizm stworzy warunki na
uzewnętrznienie tego potencjału);
• Krytyka kapitalizmu oparta jest między innymi na wizji człowieka i tego jakim może się stać po wyzwoleniu z
oków kapitalizmu i osiągnięciu pełni realizacji;
• Moce i potrzeby (ich idee)- moce to zdolności i możliwości, a potrzeby-pragnienia rzeczy niedostępnych od razu;
naturalne to te, które maja też inne zwierzęta, a gatunkowe są swoiste tylko dla człowieka;
• Świadomość- w sensie realnym, nie idealnym; zdolność do powiązania jej z działaniami odróżnia nas od zwierząt;
świadomość to cecha kształtowana poprzez wzajemnie oddziaływanie, to wytwór społeczeństwa, jej poszerzanie
jest konsekwencją ludzkiego działania, stosunków społecznych i wytwarzania życia materialnego; świadomość
kontroluje działania ludzkie;
• Potencjał ludzki i przyroda- celem działań ludzkich jest przyroda oraz inni ludzie, a nich oddziałujemy swoimi
mocami twórczymi;
• 3 składniki stosunku człowiek-przyroda:
1. postrzeganie (percepcja)-bezpośredni kontakt poprzez zmysły;
2. orientacja-organizuje i strukturyzuje spostrzeżenia;
3. przyswojenie-działające podmioty stosują swe moce twórcze, aby zaspokoić potrzeby
Świadoma, twórcza umiejętność ma sens tylko, gdy rozpatruje się ją w odniesieniu do tych trzech elementów; natura
ludzkich mocy i potrzeb kształtuje formę tych trzech procesów (a ich forma wpływa na charakter mocy i potrzeb-
wzajemne oddziaływanie); natura ludzka jest kształtowana warunkami społecznymi;
• 3 stadia stosunków ludzkiego potencjału a powyższych trzech procesów:
1. społeczeństwo pierwotne- dość ograniczone korzystanie z zasobów naturalnych dla zaspokojenia potrzeb
(niewielkie potrzeby-walka o przetrwanie, ograniczona świadomość);
2. kapitalizm- system ekonomiczny, w którym środki produkcji należą do burżuazji, a proletariat, aby przeżyć,
sprzedaje jej swój czas pracy; twórcze zdolności ludzi wyrażane w akcie przyswajania przyrody nie mogą się
uzewnętrznić, człowiek zostaje zredukowany do chęci, pożądania towarów; celem posiadanie, a nie realizacja
ludzkich potrzeb;
3. komunizm- przezwyciężenie sił strukturalnych prowadzących do zwyrodnienia natury ludzkiej; wyrażenie
potencjału, dostatek, ujawnienie możliwości gatunkowych;
• działalność- sposób przyswajania przedmiotów przyrody, przejście od świadomości do świata obiektywnego; praca-
świadoma, celowa działalność w procesie wytwórczym, wyraz szczególnych zdolności typowych dla ludzi,
produktywna działalność przy zastosowaniu twórczych zdolności człowieka
[działalność dotyczy celowych przedsięwzięć, praca-procesu produkcji, a twórczość rozumiana jest jako właściwa
ludziom zdolność wytwarzania unikalnych produktów; w kapitalizmie praca oddzielona jest od działalności i
twórczości; komunizm- we wspólnej pracy i działalności w pełni przejawi się twórczy potencjał człowieka]
• uprzedmiotowienie- wytwarzanie przedmiotów, potwierdzenie rzeczywistego materializmu; w tym obszarze ludzie
wyrażają swoje zdolności, realizują potencjał [gdy jest świadomy, wszechstronny, wyraża charakter społeczny i nie
jest tylko środkiem do celu jakim są pieniądze]; w uprzedmiotowienie muszą być zaangażowane twórcze zdolności
jednostek;
• praca- wspólna; proces dotyczący człowieka i przyrody, w którym człowiek poprzez swoją działalność realizuje,
reguluje i kontroluje wymianę materii z przyrodą; przyrodzie przeciwstawia się sam jako siła przyrody, ale zmienia
też siebie, swą naturę; praca to przyswojenie, uprzedmiotowienie i pełna realizacja ludzkiego potencjału; kapitalizm
wypacza formy pracy [zamiast celem samym w sobie, wyrazem ludzkich możliwości, zostaje zredukowana, nie jest
już synonimem działalności i twórczości];
• charakter społeczny człowieka- integralna część ludzkiej natury, człowiek to ‘zwierzę polityczne’, wszystkie
prawdziwie ludzkie zdolności tracą sens w izolacji, muszą się odnosić do przyrody i świata społecznego;
3) ALIENACJA- deformacje natury ludzkiej będące skutkiem poddania robotnika cudzej woli kapitalisty; to
struktury kapitalizmu prowadzą do alienacji, jej źródło tkwi w strukturze społecznej-systemie dwuklasowym, który
zrywa naturalne wzajemne powiązania będące cechą natury ludzkiej;
• Elementy alienacji:
1. robotnicy wyobcowani ze swej działalności produkcyjnej [nie pracują dla siebie i swoich bliskich, ale dla
kapitalistów, którzy posiadają działalność produkcyjną i oni decydują o jej zastosowaniu; działalność produkcyjna
nie daje satysfakcji, jest zredukowana do środka prowadzącego do pieniędzy]
2. wyobcowani od produktu [nie należy do nich], poza swoją robotnicy nie znają pozostałych części procesu
produkcji, nie mają pojęcia o swojej roli w nim, zostają niejako zredukowani do niewiele znaczących ról
3. wyobcowani od kolegów z pracy-konkurencja, podżeganie do konfliktów, aby zwiększyć wydajność; kanalizacja
nienawiści do kapitalisty
4. wyobcowani od własnego ludzkiego potencjału, tracą ludzkie cechy stając się ‘maszynami’, przytępienie
świadomości, zerwanie stosunków z ludźmi i z przyrodą
Alienacja powoduje liczne deformacje, praca zostaje zredukowana do żmudnego trudu, prowadzi do ruiny duchowej i
staje się zaprzeczeniem człowieczeństwa. Przestaje wyrażać ludzki potencjał, człowiek skupia się tylko na potrzebach
naturalnych. Pieniądz zyskuje ogromną siłę; ‘świat na opak’, gdzie złudzenia stają się faktami;
• podejście dialektyczne- jest to wielka liczba trwających stosunków społecznych [perspektywa dynamiczna]; ich
układ jest zewnętrzny do ludzi i wywiera przymus; jawią się jako rzeczywistość obiektywna, choć nie nieuchronna
[należy ją znieść]
• towary- produkty pracy przeznaczone do użytku i wymiany; ludzie w interakcji z przyrodą i innymi ludźmi
wytwarzają niezbędne sobie przedmioty; uprzedmiotowienie to konieczny i uniwersalny aspekt życia; wartość
użytkowa wytworów ludzkiej pracy pod kontrolą; w kapitalizmie produkuje się dla obcych ludzi-przedmioty
zyskują wartość wymienną; przedmioty i rynek przestają być kontrolowane przez ludzi, staja się realnymi,
niezależnymi zjawiskami, obiektywna rzeczywistością wywierającą przymus
• fetyszyzm towarowy- ludzka praca przestaje nadawać towarom wartość; wartość wypływa z naturalnych
właściwości samych rzeczy, rynek przejmuje funkcję ludzi [nadawanie wartości]; przypisując towarom i rynkowi
byt rzeczywisty, jednostka traci nad nimi kontrolę
• urzeczowienie- z fetyszyzmu; ludzie wytwarzają nie tylko przedmioty o charakterze ekonomicznym, ale tez
stosunki i struktury społeczne
REIFIKACJA- proces prowadzący do przekonania, że wytworzone przez ludzi formy społeczne to naturalne,
uniwersalne i absolutne rzeczy; ludzie wierzą, że struktury społeczne powstają poza ich kontrolą i są niezmienne
[często staje się to ‘samospełniającym się proroctwem’]; praca jako zjawisko społeczne, w kapitalizmie staje się
towarem; reifikacja może dotyczyć struktur religijnych, politycznych, organizacyjnych itp.
6) KAPITAŁ- społeczny stosunek między sprzedawcami i nabywcami siły roboczej; kapitał jako niezależna struktura
wyzyskuje robotników; ludzie reifikują kapitał, wierząc, ze jest rzeczą naturalną, zewnętrzną;
• własność prywatna- prywatne władanie środkami produkcji przez kapitalistów; też poddana reifikacji; pochodzi ona
z pracy robotników, choć potem ona zaczyna ich kontrolować; jest wytworem wyalienowanej pracy, pogłębia
alienację, trzeba ją znieść, aby w pełni znów realizować swój potencjał;
• podział pracy- kolejny strukturalny składnik kapitalizmu; wynika z wyżej opisanego rozróżnienia, specjalizacja
uniemożliwia realizację ludzkiego potencjału; w sztuczny sposób separuje jednostkę od zbiorowości; rozdrobnienie
i dezintegracja funkcji; jednostka staje się narzędziem w procesie produkcji, a każdy wnosi niewielki wkład do
ostatecznego produktu; trzeba znieść tą wąską specjalizację i bariery uniemożliwiające rozwój;
• klasa społeczna- struktury zewnętrzne, wywierające przymus; zreifikowane stosunki społeczne, czyli takie, które
zaczęły żyć własnym życiem; ich powstanie wiąże się z pojawieniem się towaru;
• ujęcie wielkich struktur społecznych w sposób relacyjny, ale zewnętrzne i wywierające przymus; poglądy na
struktury wyrastają z koncepcji towaru i fetyszyzmu towarowego;
W rodowodzie socjologii szczególne miejsce zajmuje pozytywizm pierwszej połowy XIX w. – Auguste
Comte- główny teoretyk kierunku- stworzył nazwę nowej nauki i stosunkowo rozległy program jaj uprawy. O
socjologii XIX wieku można powiedzieć, że była pozytywistyczna i ewolucjonistyczna.
ANTYKRYTYCYZM.
Pojęcie „ pozytywny” zostało przeciwstawione temu, co negatywne, urojone, jałowe, chwiejne, mgliste i
destrukcyjne, jako to, co realne, pożyteczne, pewne, ścisłe i konstruktywne. Pozytywizm sprzeciwiał się nie po prostu
religii czy złej filozofii, lecz filozofii mogącej prowadzić do zastoju czy skostnienia, czy też do dezorganizacji
społecznej czy też anarchii. Pozytywizm XIX wieku podejmował, więc bezpośrednio aktualną problematykę kryzysu
społecznego, szukając takiej wiedzy, która będzie użyteczna w organizowaniu nowego społeczeństwa. Socjologiczny
pierwszy pozytywizm zwracał się przeciwko wszelkim odmiano, filozofii krytycznej i prowadzącej do konfrontacji
tego, co jest, z tym, co według filozoficznych zasad powinno lub mogłoby być.
17. SOCJOLOGIA COMTE’A ( 1798- 1857) . PRZEDMIOT SOCJOLOGII I JEJ FUNKCJE. TRWAŁOŚĆ I
ZMIENNOŚĆ ŻYCIA SPOŁECZNEGO. SOCJOLOGIA JAKO INŻYNIERIA SPOŁECZNA.
do przedmiotu socjologii włącza wszystko, cokolwiek nie zmieściło się w przyrodoznawstwie, gdyż pytania na jakie
ma odpowiedzieć dotyczyły organizmu społecznego jako całości znajdującej się w trakcie ewolucji, a nie tylko
wybranych zjawisk i procesów społecznych
OSOBLIWOŚCI PROJEKTU SOCJOLOGII COMTE’A:
socjologia miała być jedyną nauka społeczną- Comte zakwestionował inne nauki społeczne ze względu na
powszechny konsensus organizmu społecznego, który sprawia, że niemożliwe jest naukowe badanie społeczeństwa z
punktu widzenia jego warunków lub zachodzących w nim procesów, jeżeli dzieli się je na części i każdą z tych części
bada osobno (holistyczna zasada)
traktowanie każdego stanu społecznego jako nierozerwalnie związanego z określonym stanem wcześniejszym i
późniejszym; wciąż mamy do czynienia z tym samym porządkiem podlegającym nieustannym zmianom; Comte’a
interesowały zmiany w systemie a nie zmiany systemu
przedmiotem studiów nie było określone społeczeństwo, ale społeczeństwo jako takie czyli Ludzkość
STATYKA SPOŁECZNA:
zajmuje się badaniem porządku społecznego- wzajemnymi związkami między różnymi częściami społecznego
organizmu i warunkami kształtowania się konsensusu społecznego; badanie praw akcji i reakcji różnych części systemu
społecznego; części i całość systemu społecznego znajdują się w stanie harmonii; w badaniach należy zaczynać od
całości, która jest nam znana, a nastepnie przechodzić do części
opisuje społeczeństwo jako typ idealny
na pierwszym planie jest problematyka rodziny, własności, podziału pracy, państwa, języka i religii- rozpatrywane
są pod kątem wpływu każdej z tych instytucji na utrzymywanie się wewnętrznego ładu całego systemu
jednostka w systemie Comte’a: (poziom mikro)
- główne źródło energii w systemie społecznym; emocje jednostek nadają impuls i kierunek działaniom
intelektualnym, a rezultaty tych działań prowadzą do zmian w systemie społecznym
- jest niedoskonała, znajduje się we władaniu niższych form egoizmu, nie zaś wyższych form altruizmu;
ludzie pozostawieni sami sobie będą postępować egoistycznie, dlatego należy roztoczyć nad nimi
kontrolę zewnętrzną
- człowiek jest słaby i bezsilny, jego możliwości twórcze są ograniczone; ludzie nie tworzą świata
społecznego, to ten świat ich tworzy
rodzina- pierwsza forma zrzeszenia; najważniejszy składnik społeczeństwa; jest najtrwalszym elementem
społeczeństwa i niezawodnym oparciem dla jego rekonstrukcji po okresie rewolucyjnego nieładu; integruje jednostkę i
społeczeństwo, gdyż w rodzinie ludzie uczą się zachowań społecznych; odgrywa istotną rolę w hamowaniu
egoistycznych popędów i wyzwalaniu altruistycznych; przyczyny wysunięcia rodziny na plan pierwszy analizy:
a) refutacja indywidualistycznych koncepcji społeczeństwa przez wskazanie najbardziej elementarnej formy
zrzeszenia, która powstaje samorzutnie i niezależnie od racjonalnego rachunku
b) wyjaśnienie genezy innych zrzeszeń powstałych w ten sam sposób
c) skupienie uwagi na problemie socjalizacji jednostki
podział pracy
- powoduje rosnącą złożoność systemu społecznego i jego coraz większe zróżnicowanie wewnętrzne na
grupy zawodowe i klasy
- bez niego między poszczególnymi rodzinami nie istniałoby prawdziwe zrzeszenie, ale tylko prosta
aglomeracja
- odróżnia oparty na kooperacji porządek polityczny od porządku czysto domowego mającego za
podstawę sympatię
- warunek konieczny istnienia społecznego organizmu, czynnik rozwoju ludzkich uzdolnień i uczuć
moralnych
religia- niezbędny czynnik spójności i równowagi społeczeństwa; uniwersalna podstawa całego społeczeństwa
- ważna jest sama wiara, a nie jej przedmiot
- wiara jest ważna, gdyż bez niej społeczeństwo ulega rozkładowi („(...)każdy rząd przyjmuje religię w
celu konsekracji i regulacji wydawania i słuchania rozkazów”)
wyróżnia dwie podstawowe funkcje religii:
- reguluje życie jednostek tłumiąc egoizm i wywyższając altruizm
- służy podtrzymywaniu stosunków społecznych między ludźmi, stwarzając przesłanki do powstania
wielkich struktur społecznych
język- umożliwia ludziom wchodzenie w interakcje; łączy ich ze współczesnymi i z przodkami; umożliwia
formułowanie, przekazywanie i wcielanie w życie idei religii
badanie praw rządzących następowaniem po sobie zjawisk; społeczeństwo wziąć się zmienia , zmiana jest
natomiast regulowana przez prawa, którym podlega; mamy do czynienia z ewolucyjnym procesem (społeczeństwo
konsekwentnie zmierza ku swojemu ostatecznemu przeznaczeniu, kiedy osiągnie stan harmonii pod rządami praw
pozytywizmu)
Teoria Naturalnego Postępu Społeczeństwa Ludzkiego- ludzkość ewoluuje ku najszlachetniejszym
skłonnościom, ku dominacji altruizmu nad egoizmem
dialektyczne ujęcie historii świata- każda z kolejnych faz rozwoju historycznego jest zakorzeniona w
poprzedniej, każda przygotowuje grunt pod następną