SLOVAČKA KNJIŽEVNOST 1 PITANJA

1. Starija slovačka književnost – podela

Velikomoravsko ili staroslovensko razdoblje (9.-10. v./833.-907. god.)
Srednjovekovno u užem smislu reči ili latinsko (10.-15. v. /907-1415): -romanski period (10.-
13.v.) - gotički (13.-15.v.) – češki jezik

2. Srednjovekovno razdoblje u užem smislu

U istoriji slovačke srednjovekovne književnosti se u osnovi razlikuju dva skoro samostalna
razdoblja:
staroslovensko i latinsko, ili srednjovekovno u užem smislu reči. Razlog tome je ne samo
jezička razlika (staroslovenski jezik i pretežno latinski) ali i drugačiji književni karakter
spomenika. Oba razdoblja ipak nisu jedinstvena i možemo ih dalje podeliti na pojedine faze.

3. Jezik u srednjovekovnoj književnosti

Druga faza srednjevekovne književnosti –latinska se može podeliti na romansko (10.-13. v) i
gotičko (13.-15.v) razdoblje, koje se u književnosti razlikuju po tome, da od 13. veka u
književnost prodire češki jezik kao književni jezik, nastaju promene u tematici i žanrovski što je
u vezi sa razvojem gradova (građanska kultura) i sa emancipacijom plemstva od crkve (plemićka
književnost).

4. Konstantinova autorska dela i prevodi:

Prevodi - Konstantin je počeo prevoditi još pre dolaska na Veliku Moravu. Pripremio je prevod
jevanđelja (izbor iz jevanđelja) kojem je dodao prozaični predgovor na grčkom jeziku poznat
pod još jednim nazivom - Traktat o prevođenju. Ceo Novi zavet (četiri jevanđelja prvo, kasnije i
dela apostolska) su preveli zajedno po dolasku na Veliku Moravu. Predgovor prevodu Četiri
jevanđelja prestavlja najpoznatije Konstantinovo delo - pesmu Proglas. Sudski zakonik za
svetovne ljude ili Civilni zakonik je verovatno prevod Konstantina grčkog vizantijskog zakonika.
Originalna dela - Pohvalna pesma na sv. Gregora iz Nazianza (izvorno grčki, Žitije
Konstantinovo, III poglavlje), Disputa o pravoj veri sa Jevrejima i Muhamedancima (Žitije
Konstantinovo, IX.,X. I XI poglavlje), Disputa sa trojjezičnicima u Veneciji (Žitije
Konstantinovo, XVI.p) i molitva pred smrt (Žitije Konstantinovo, XVIII.p). Osim ovih dela od
Konstantina se malo toga sačuvalo: odlomak Traktata o prevođenju (staroslovenska verzija
grčkog teksta) i Proglas, pesnički predgovor prevodu Četiri jevanđelja. Od tri spisa o
pronalaženju moštiju sv. Klimenta se sačuvala kompilacija poznata kao Hersonska legenda.

1
 5. Zajednička dela Konstantina i Metodija
Ceo Novi zavet (četiri jevanđelja prvo, kasnije i dela apostolska) su preveli zajedno po dolasku
na Veliku Moravu. Iz Starog zaveta su Konstantin i Metodije kao prvo preveli Psalme (Žaltar –
knjiga psalama, izbor), koji su se sačuvali u glagoljskom Sinajskom žaltaru (11.vek).

6. Odlike staroslovenske književnosti

Kao prvo to je univerzalizam napr. jezički (staroslovenski jezik i latinski kao nadnarodni,
univerzalni jezici), filozofski i verski (hrišćanstvo), kulturni i književni (žanrovsko-tematski
univerzalizam koji se prenosio i zahvaljujući jezičkom univerzalizmu). Za književnost i umetnost
uopšte u srednjem veku na teritoriji Slovačke je takođe tipičan njihov primajući karakter u kojem
dominira ne samo preuzimanje žanrova i tema, već pre svega import gotovih dela tuđeg porekla,
koja su se na slovačkoj teritoriji dalje širili prepisivanjem i usmenim predanjem (svetska
poezija, legende). Autori staroslovenskih tekstova ostaju anonimni. Iz ovog proističe i sledeća
osobina srednjovekovne slike o autorstvu a to je kolektivno stvaralaštvo. Oni su rezultat
zajedničkog delovanja stvaraoca, prepisivača i predavača. Adresat (primaoc) nije bio „običan
narod“ već pre svega pripadnici vladajuće i vojne hijerarhije. Za staroslovensku književnost je
tipičan srednjevekovni žanrovski, sadržajni i funkcionalni sinkretizam (mešanje različitih
elemenata, njihovo preplitanje). Lirski subjekat ima u staroslovenskim delima skoro uvek oblik
kolektivnog mi.

7. Žanrovi staroslovenskog perioda

Žanrovi staroslovenske književnosti su tipični srednjovekovni i tematski oslikavaju iskustvo
hrišćana u srednjem veku. Usredsređuju se na intimne i kolektivne obredne kontakte sa Bogom,
ali i na ponašanja čoveka u praktičnom životu. Ovde spadaju molitve, psalami, bogoslužbene
molitve, duhovne pesme, jevanđelja i pisma apostola (Novi zavet), propovedi i žitija
crkvenih otaca (paterik). U teološkoj praksi su postojali teološki traktati, polemike i dispute
(njih nalazimo u legendama, naročito u Žitiju Konstantinovom) i prevodi crkvenog zakonika
(Nomokanon). U staroslovenskoj književnosti nedostaje samo crkvena ili svetovna hronika za
koju je potrebno duži kontinuitet crkvenog i državnog života. Njen nedostatak delimično
nadomeštaju oba žitija. Zbog kratkog vremena nije se razvila ni svetovna književnost, znači
epika i lirika, a ni žanrovi stručne literature.

8. Odlike humanizma i renesanse

Renesansa znači preporod, vraćanje antici, antičkim jezicima (latinski, grčki), pažnja se premešta
sa Boga na čoveka, dolazi do nove analize odnosa Boga i čoveka, razuma i vere, akcenat se
stavlja na razum i na ono što je individualno. Dolazi do reformacije crkve. Celo ovo razdoblje,
koje traje skoro dva veka je u znaku dinamičnih društvenih promena, ratova, čije su breme nosili
obični ljudi.

2
 9. Žanrovi humanizma i renesanse
Što se tiče književnih rodova i žanrova razvijaju se i lirika, i epika, i drama. Književni žanrovi
gube srednjovekovni sinkretizam, gube se žanrovi o globalnim problemima o čemu su govorile
hronike, legende i junačke pesme(istorijske pesme kao informacija o bitnim događajima napr.
ratovi sa Turcima). Sa humanizmom je povezano nastajanje novih žanrova - epigrama,
prigodnih pesama, političkih poema. Iz srednjeg veka ostaje primarna duhovna lirika, ali i ovde
odnos i osećanje prema Bogu postaje individualno. Renesansna lirika se deli na svetovnu i
duhovnu, iako je to teško podeliti jer su društveni, subjektivni i individualni motivi deo duhovne
poezije tog vremena. Oba ova vida poezije crpe iz istih izvora - Stari i Novi zavet, Psalmi,
Solomonova pesma nad pesmama, iz antičke književnosti…

10. Kancionali
Dominantan jezik kod protestanata je češki jezik, sa elementima slovačkog narodnog jezika t.j.
slovakizovana čeština. Kod katolika sve do 1620 g. dominira tradicionalna latinska duhovna
pesma. Dolazi do mešanja narodnog stvaralaštva i duhovne poezije. Na razvoj evangelističke
duhovne poezije na prelazu iz renesanse u barok je bitno uticao delo koje je izdato 1636 u Levoči
a to je ujedno i najpoznatiji evangelistički kancional (pesmarica, zbirka pesama sa tekstovima i
napevima) Cithara sanctorum (Citara svetih), Pesme duhovne stare i nove autora Juraja
Tranovskog.
Drugi značajni evengelistički kancional jeste pesmarica Danijela Pribiša Pesme duhovne
(Levoča, 1634) u kojoj se nalaze pesme J.Silvana, E.Lanija.
Katolici su izdali svoje pesme u kancionalu Cantus catholici. Pesme katoličke, latinske i
slovačke, nove i starodavne. (1655) Benedikta Szollosiho (Benedikt Šeleši).

11. Srednjovekovne hronike

Za slovačku istoriju zanimljive dve latinske ugarske hronike: Anonimova hronika (oko 1200 g.i
Šimonova (1282-1285) i dve češke (Kozmina i Dalimilova) hronike. Anonimova hronika je
nastala na prelomu 12. i 13. v i sadrži najstariju istoriju Ugarske. Šimonova hronika je nastala
krajem 13. v. i obrađuje istoriju Ugarske do 1282 g. Njen autor jeste kraljevski sveštenik i
hroničar Šimon. Kozmina češka hronika je nastala u 12. v. i sadrži češku istoriju od vavilonske
kule pa sve do početka 12. v. Pisana je na latinskom. Autor Kozma se prilikom pisanja oslanjao
na predanja, narodnu tradiciju a pri opisu hrišćanskog perioda kao izvor je uzimao pisana
svedočanstva i vlastito iskustvo. Dalimilova hronika je nastala na poč. 14.v. i sadrži istoriju
češke od vavilonske kule pa do 1314 g. Autor je ustvari anoniman a od 17. v. se pogrešno
označava da je to Dalimil. Autor je verovatno bio sitan plemić koji je imao za cilj da govori o
ljubavi prema maternjem jeziku i domovini.

12. Srednjovekovne legende

Za slovačku kulturnu istoriju su važne četiri latinske legende:

3
 1. Legenda o svetom Svoradu i Benediktu
2. Legenda veća ili major
3. Legenda manja ili minor
4. Hartvikova legenda

13. Odlike baroka

Čovek u baroku morao se pomiriti sa teškim vremenima, punih političkih borbi i ratova,
na život ljudi to je imalo teške posledice. Život običnog čoveka je u znaku rastrzanosti, želi mir
ima rat, neprestanu borbu protestanata i katolika, nalazi se između ideala vere i „prljavim“
životom. Po njemu svet je grešan, veruje u skori kraj sveta i da svet stremi ka vlastitom
uništenju (hiliazam). Na čoveka ne utiču samo istorijski i verski događaji, već i prirodne
katastrofe, glad, bolesti, kuga i kolera…Humanistički optimizam dospeva u ćorsokak, svet se
čoveku javlja kao lavirint, u kojem razum više nije lampa koja pokazuje put. Čovek traži nove
lampe, a to su vera i srce.

20. Odlomak iz Žitija Konstantinovog, analiza žitija

Hagiografskim (hagiografija je deo teološke nauke koja se bavi istraživanjem života svetaca)
uzorom Klimentu je verovatno bilo vizantijsko Žitije sv. Atanazija sastavljeno od strane sv.
Gregora Nazianskog, kome se Kliment divio u trećem poglavlju Žitija Konstantinovog.
Razvijena vizantijska tradicija legendi se oslikava praktično na svim nivoima Klimentovog
teksta: sižejno - kompozicionom promišljenošću, kompaktnošću i proporcionalnošću, jačanjem
intelektualne razine teksta, usavršen retorski stil. Intelektualni, istorijski, filozofski, teološki i
odbrambeni nivo teksta je usmeren ka evropskoj zajednici a delimično i domaćoj inteligenciji,
dok je radnja legende sa puno opisa neizbežnih čuda upućena vernicima. I kompozicija
zasnovana na putovanju, na opisu misije u cilju širenja vere i po cenu neizmernog fizičkog
stradanja. Ovim je indirektno prikazana i sledeća značajna karakteristika legende u portretu
glavnog lika a to je samosavlađivanje: Konstantin se odriče svojih ličnih ciljeva individualne
pobožnosti u manastiru i uvek iznova kreće na fizički naporne puteve, koje služe da se širi i
učvrsti hrišćanstvo.
Žitije Konstantina-Filozofa predstavlja delo koje ima izuzetnu istorijsku, dokumentarnu, ali i
književnu vrednost. Možemo ga znači vrednovati kao razvijenu legendu, kao istorijsku
monografiju ali i kao razumljivo tumačenje teološko-filozofske problematike tog vremena.