ø£sB¡ |æø£

>∑DÏ‘· uÀ<ÛäHêXÊgeTT
PEDAGOGY OF MATHEMATICS

ne˝Àø£q+ (over view)

bÕsƒ¡XÊ\ $<ä´˝À >∑DÏ‘·+ ˇø£ Á|üeTTK kÕúHêìï ø£*–ñ+~. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À Ç~ ˇø£ ‘·|üŒìdü]
düu…®≈£îº. nsTT‘˚ Ç~ |æ\¢\˝À uÛÑj·T+, u…s¡T≈£î eT]j·TT ˇ‹Ô&çì düwæºdüTÔ+<äH˚~ #ê˝≤eT+~ n_ÛÁbÕj·T+.
‘·s¡>∑‹ >∑~ |ü]o\q\T ‘·s¡#·÷ uÀ~Û+#˚ e÷s¡Z+ á ˇ‹Ô&çì düwæºdüTÔ+~ nH˚ <ëìì #·÷|ü⁄‘êsTT. á
Ä+<√fi¯qqT |ü]wüÿ]+#·&É+ ø=s¡≈£î á e÷&É÷´˝Ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ eT]j·TT ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· <äX¯˝À ñqï |æ\¢˝À¢
>∑DÏ‘· kÕeTsêú´\qT eT]j·TT HÓ’|ü⁄D≤´\qT ùdïVü≤|üPs¡«ø£ uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+˝À eT÷˝≤´+ø£q |ü<äΔ‘·T\ <ë«sê
eT]j·TT $_Ûqï kÕeTsêΔ´\‘√ ñqï |æ\¢\+<ä]˙ nuÛÑ´düq+˝À ìeT>∑ï+ #˚ùd n+XÊ\qT dü$Tà[‘·+ #˚dæ
uÛ≤s¡s¡Væ≤‘· ‘·s¡>∑‹ >∑~ yê‘êes¡D+˝À nuÛÑ´düq »]ù|+<äT≈£î <√Vü≤<ä|ü&ÉT‘·T+~.
nuÛÑ´düq \øå±´\T (Learning objectives)

• á e÷&É÷´˝ŸqT ≈£îå Dí+>± #·~$q ‘·sT¡ yê‘· |æ\*¢ ï nuÛ´Ñ düq+˝À ìeT>∑ï+ #˚jT· &ÜìøÏ nqTdü]+#ê*‡q
uÀ<ÛäHê eP´Vü‰\T eT]j·TT eT÷\´+ø£q $<ÛëHê\ >∑T]+∫ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘Ó\TdüTø√>∑\s¡T. yês¡T...
♦ nuÛÑ´düq |òü*‘ê˝À¢ì kÕeTsêú´\T eT]j·TT HÓ’|ü⁄D≤´\qT sêh bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£‘√ dü]b˛\TÑês¡T.
♦ ‘·s¡>∑‹ kÕúsTT nuÛÑ´düq |òü*‘ê\qT kÕ~Û+#·&É+˝À |æ\¢\≈£î düVü‰j·T|ü&É{≤ìøÏ ‘·–q uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq
Á|üÁøÏj·T\qT ìs¡«Væ≤kÕÔs¡T.
♦ |æ\\¢ +<ä] nuÛ´Ñ düHê |ü⁄s√>∑‹ì ìs¡+‘·s+¡ ìsêΔ]+#·&+É ø=s¡≈î£ uÀ<ÛHä ê Á|üÁøÏjT· \‘√ eT÷˝≤´+ø£Hêìï
nqTdü+<Ûëq+ #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
>∑DÏ‘·+ jÓTTø£ÿ dü«uÛ≤yêìï ns¡ú+ #˚düTø√e&É+ (Understanding the Nature of Mathematics)
>∑DÏ‘· XÊg+ eTq Ä˝À#·q\qT ø=\e>∑*π>˝≤ ÁbÕe÷D°ø£‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ eT]j·TT eTq <Ó’q+~q
J$‘·+˝À ÁbÕ<˚•ø£ uÛ≤eq\qT ì]Δwüº+>± ñ|üjÓ÷–+#·Tø√e&ÜìøÏ eTq≈£î düVü‰j·T|ü&ç+~. Bìì JeXÊg+,
Ç+»˙]+>¥, yÓ’<ä´+ eT]j·TT kÕ+|òæTø£XÊg+ düVü‰ nH˚ø£ s¡+>±\˝À, ˇø£ ÄeX¯´ø£ kÕ<Ûäq+>± Á|ü|ü+#·eT+‘·{≤
ñ|üjÓ÷–düTÔHêïs¡T. >∑DÏ‘·XÊg+ <Ó’q+~q |ü]dæú‘·T\˝À düVü‰j·T|ü&É≥y˚T ø±≈£î+&Ü ‘ê]ÿø£ uÛ≤eq, neT÷s¡Ô
Ä˝À#·q eT]j·TT }Vü‰X¯øÏÔì ≈£L&Ü n_Ûe~Δ #˚düTÔ+~. n+<äTe\¢, Ç~ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´Á|üD≤[ø£˝À ˇø£
eTTK´yÓTÆq kÕúHêìï ÄÁø£$T+#·&Éy˚T ø±≈£î+&Ü 10e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ˇø£ ‘·|üŒìdü] $wüj·TyÓTÆq~.

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 1

ø£sB¡ |æø£
9
bÕsƒX¡ Ê\ >∑D‘Ï · $<ä´˝À ø=ìï düeTdü´\T (Some Problems in School Mathematics Education)
• $<ë´]ú ` H˚qT ¬s+&ÉT düVü≤» dü+K´\qT >∑TDÏ+∫q|ü⁄&ÉT, yê{Ï \ã›+ ¬s+&ÉT dü+K´\ ø£+fÒ ô|<ä›~.
ø±ì, H˚qT ¬s+&ÉT _ÛHêï\qT >∑TDÏ+∫q|ü⁄&ÉT yê{Ï \ã›+ ¬s+&ÉT dü+K´\ø£qï ∫qï~>± ñ+≥T+~.
m+<äTø√ H˚qT ns¡ú+ #˚düTø√˝Òø£ b˛‘·THêïqT.
n~Ûø£ XÊ‘·+ |æ\¢˝À¢ >∑DÏ‘êìøÏ dü+ã+~Û+∫ uÛÑj·T+ eT]j·TT yÓ’|òü˝≤´\T ñ+{≤sTT. n+<äTe\¢ yês¡T
ÁbÕs¡+uÛÑ kÕúsTT˝ÀH˚ >∑D‘Ï êìï e~˝Òd,æ >∑+;Ûsy¡ TÓ qÆ >∑D‘Ï · nuÛ´Ñ düq+ qT+&ç ãj·T≥≈£î yÓ[flb˛‘·THêïs¡T.
• á (bÕsƒê´+XÊ\T) nuÛÑ´düq˝À bÕ˝§Zqì n~Ûø£ dü+U≤´≈£î\H˚ ø±≈£î+&Ü, n\Œ dü+K´˝À >∑\
Á|ü‹uÛ≤e+‘·T˝…’q $<ë´s¡TΔ\≈£î ≈£L&Ü düyêfi¯flqT n+~+#·≈£î+&Ü ìsêX¯H˚ $T–˝≤ÃsTT.
• düeTdü´\T, nuÛ≤´kÕ\T eT]j·TT eT÷˝≤´+ø£q |ü<‘Δä T· \T j·÷+Á‹ø£+>±qT eT]j·TT |ü⁄qsêe‘·yTÓ qÆ $>±qT
ñ+≥÷ >∑Dq MT<äH˚ #ê˝≤ m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘·qT ø£*– ñ+{≤sTT.
• >∑DÏ‘·XÊg+˝À n+‘·sêfi≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫q (spatial) ùdŒwæj·T˝Ÿ Ä˝À#·q e+{Ï $uÛ≤>±\≈£î
dü+ã+~Û+∫q bÕsƒê´+XÊ\T ‘·–q+‘·>± n_Ûe~Δ #Ó+<ä˝Ò<äT.
• ñbÕ<Ûë´j·TT\≈£î Ä‘·à$XÊ«dü+, dü+dæ<äΔ‘·, eT<䛑·T ˝À|æ+#êsTT. (NCF-2005)
|üPs¡« ÁbÕ<∏ä$Tø£ (Á|” dü÷ÿ\T) <äX¯˝À |æ\¢˝À¢ dü+U≤´ HÓ’|ü⁄D≤´\qT n_Ûe~Δ #˚j·T&É+
• |üPs¡« dü+U≤´-HÓ|’ ⁄ü D≤´\T - $uÛ»Ñ q, eØZøs£ D¡ , Áø£eT neT]ø£ eT]j·TT eTTU≤eTTœ Á|üXÀï‘·sÔ ê\T nH˚$
dü+U≤´XÊg HÓ|’ ⁄ü D≤´\T eT]j·TT kÕeTsêΔ´\ n_Ûe~ΔøÏ Ä<Ûësêìï @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
• |æ\¢\T edüTÔe⁄\qT ˝…øÏÿ+#·&É+ H˚s¡TÃø√e&ÜìøÏ eTT+<äT>± |üPs¡« dü+U≤´ HÓ’|ü⁄D≤´˝À¢ ÁbÕMD´+
bı+<äe\dæ ñ+~.
• |üPs¡« dü+K´ HÓ’|ü⁄D≤´\qT ã˝Àù|‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ |æ\¢yêìøÏ ‘·–q düeTj·T+ eT]j·TT neø±XÊ\qT
ø£*Œ+#ê*.
• edüTÔe⁄\ eØZø£s¡D≈£î dü+ã+~Û+∫q Ä#·s¡D≤‘·àø£ #·s¡´\T (ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe \ø£åD≤\
Ä<Ûës¡+>±), eT÷s¡Ô edüTeÔ ⁄\ neT]ø£ ($$<Ûä s¡ø±\T>±) eT]j·TT eTTU≤eTTœ Á|üXÀï‘·sÔ ê\T |æ\y¢ êì‘√
»s¡bÕ*. m+<äTø£+fÒ á HÓ’|ü⁄D≤´\T, ˝…øÏÿ+#·&É+ H˚s¡TÃø=H˚ $<ë´]ΔøÏ eT+∫ |ü⁄Hê~ì @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
• bÕsƒX¡ Ê\ |üPs¡«<äX˝¯ À, dü+U≤´ uÛ≤eq (K∫Ñ·+>± eTT+<äT≈£î eT]j·TT yÓqTø£≈î£ ˝…øÿÏ +#·>*∑ >π kÕeTs¡´ú +
eT]j·TT ÁbÕ<∏$ä Tø£ >∑D‘Ï · Á|üÁøÏjT· \ <ë«sê dü+K´\ eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT #·÷&É≥+)— ÁbÕ‹ì<Û´ä |üs#¡ &· +É
(|ü<ë\T, ∫Á‘ê\T, >∑Ts¡TÔ\T eT]j·TT u≤¢≈£î\T, >∑T\ø£sêfi¯ófl yÓTT<ä˝…’q edüTÔe⁄\qT ñ|üjÓ÷–+∫)—
ÁbÕ<˚•ø£ uÛ≤eq (Äø±s¡+, |ü]e÷D+, düú\+, dæú‹, kÕúq+, ~X¯ eT]j·TT #·\q+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eq)—
ø=\‘· (bı&Ée⁄, m‘·TÔ, ãs¡Te⁄ eT]j·TT düeTj·÷ìï yê] dü«+‘· |ü<䛑·T\T ñ|üjÓ÷–+∫ eT]j·TT
‘·sT¡ yê‘· Á|üe÷D≤\qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É <ë«sê ø£qT>=q&É+)— n+#·Hê (@<ÓH’ ê yÓTT‘·+Ô ˝Ò<ë |ü]e÷D+
>∑T]+∫ eT+∫ n+#·Hê y˚jT· >∑\ kÕeTs¡´ú +)— neT]ø£\T (‘ê]ÿø£ Ø‹˝À |ü⁄qsêe‘·+ nj˚T´ dü+K´\T,
2 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£
 ø£sB¡ |æø£
9
Äø±sê\T, Á|ü‹_+u≤\ @sêŒ≥T) eT]j·TT düeTkÕ´ kÕ<Ûäq (ˇø£ düeTdü´ <ë«sê <ëìøÏ ˇø£{Ïø£+fÒ
m≈£îÿe kÕ<ÛäHê e÷sêZ\T ñ+{≤j·Tì >∑T]Ô+#·>∑*π> Ä˝À#·Hê kÕeTs¡ú´+)\qT Á|üy˚X¯ô|≥º&É+ <ë«sê
|æ\¢yêì ÁbÕs¡+uÛÑ >∑DÏ‘· HÓ’|ü⁄D≤´\T eT]j·TT kÕeTsêú´\qT n_Ûe~Δ #˚düTø√e&É+ ø=s¡≈£î MTs¡T
düVü‰j·T|ü&Ée#·TÃ.
• |æ\¢˝À¢ ô|’q ù|s=ÿqï kÕeTsêú´\qT n_Ûe~Δ #˚j·T&ÜìøÏ ø£Á‹eT |ü]dæú‘·T\qT düwæº+#·&ÜìøÏ ã<äT\T>±
yês¡T Ç+{Ï qT+∫ rdüTø=#˚à nqTuÛÑyê\qT kÕ<Ûä´yÓTÆq+‘· m≈£îÿe>± ñ|üjÓ÷–+#ê*‡q nedüs¡+
ñ+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î eØZø£s¡D kÕeTs¡ú´+ ø√dü+ |æ\¢\≈£î edüTÔe⁄\T, e´≈£îÔ\T, |ü<ës¡›eTT\T yÓTT<ä˝…’q
yê{Ïì eØZø£]+#˚ neø±XÊ\T eTT+<äT>± yê]øÏ u≤>± ‘Ó*dæq s¡+>∑T, Äø±s¡eTT\‘√qT, ‘·s¡Tyê‘·
¬s+&ÉT ø£+fÒ m≈£îÿe düeT÷Vü‰\˝À |ü]e÷D+, dæú‹, $Hê´dü+ e+{Ï dü+øÏ¢wüº \ø£åD≤\T >∑\ yê{Ï‘√qT
ø£*Œ+#ê*.
ªªbÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À >∑DÏ‘· $<ä´ jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq \ø£å´+ @$T{Ï?μμ nH˚ ˇø£ eTTK´yÓTÆq Á|üXï¯ ≈£î Ç~
eTq*ïrdüT≈£îyÓfió¯ ‘·T+~.eTq+ $<ë´s¡T\ú ˝À øπ e\+ dü+U≤´XÊg dü+ã+~Û‘· HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT ô|+bı+~+∫, yê]ì
ñ<√´>∑Ø‘ê´ ejÓ÷»qT\qT #˚j÷· \ì ø√s¡T≈£î+≥THêïe÷? ˝Òø£ Bs¡Èø±\+˝À düe÷»+jÓTTø£ÿ kÕe÷õø£
Ä]úø±_Ûe~ΔøÏ <√Vü≤<ä|&ü ˚ Ä˝À#·Hê|üsT¡ ˝…q’ e´≈£î\Ô qT ø√s¡T≈£î+≥THêïe÷? düe÷»+˝À Ä˝À∫+#˚ e´≈£î\Ô qT
n_Ûe~Δ #˚ùd á $wüj·T+ ø√dü+ bÕsƒ¡XÊ\ kÕúsTT˝À >∑DÏ‘· $<ä´≈£î m≈£îÿe ÁbÕ<Ûëq´‘· ñ+~.
á e÷&É÷´˝Ÿ˝À $<ë´s¡Tú\T >∑DÏ‘·+ >∑T]+∫ Ä˝À∫+#·&ÜìøÏ eT]j·TT yê] Ä˝À#·Hê Á|üÁøÏj·T\qT
>∑DÏrø£s¡D #˚j·T>∑\ e÷sêZ\qT eTq+ #·]Ã+#·uÀ‘·THêï+. >∑DÏ‘·+ n+fÒ @$T{À #·÷&É≥+ <ë«sê eTq+
ÁbÕs¡+_Û<ë›+. ªe÷<∏Óe÷{Ïø˘‡μ (Mathematics) nH˚ |ü<äeTT Á^≈£î |ü<ä+ nsTTq ªeT<∏Óe÷ (Mathema) qT+&ç
ñ<䓤$+∫+~. ªeT<∏Óe÷μ (Mathema) n+fÒ ôd’qT‡ (Science) nì ns¡ú+. Äø˘‡|òüsY¶ ì|òüT+≥Te⁄ >∑DÏ‘·XÊÁkÕÔìï
ªªn+‘·]ø£å+, dü+K´\T eT]j·TT |ü]e÷D XÊg+μμ>± ìs¡«∫düTÔ+~.
ÁbÕ<∏$ä Tø£+>± >∑D‘Ï +· nH˚~ ø=\‘·\T, qeT÷Hê\T eT]j·TT kÂwüyº ê\ jÓTTø£ÿ n<Û´ä j·THêìøÏ dü+ã+~Û+∫q
ˇø£ $<Ûëq+.á |ü<äΔ‹, #·]Ã+#ê*‡q uÛ≤eq\ jÓTTø£ÿ ìs¡«#·Hê\qT s¡÷bı+~+#·&É+ eT]j·TT ‘·sêÿìøÏ
Ä<Ûës¡yÓTÆq }Vü≤\ jÓTTø£ÿ düŒwüºyÓTÆq Á|üø£≥qqT ø£*– ñ+≥T+~.á ìs¡«#·Hê\T eT]j·TT }Vü≤\T qT+&ç
K∫Ñ·yÓTÆq ‘·s¡ÿ+ nq«sTT+#·&É+ <ë«sê ìsêΔs¡D\T #˚s¡Tø√ã&É‘êsTT.

kı+‘· uÛ≤wü\T. ñ<ë: >∑DÏ‘· uÛ≤eq\ |ü<ë\T, >∑Ts¡TÔ\T, yÓTT‘·Ô+ $X¯«+˝À mø£ÿ&Ó’Hê, m|ü⁄Œ&Ó’Hê ˇπø˝≤
dü÷Á‘ê\T eT]j·TT ìj·Te÷\T ñ+&˚~ $C≤„qy˚T.
Ç~ K∫Ñ·yÓTÆq XÊÁdüÔ+. <ëì |ü]C≤„q+
Ç~ Ä>∑eTq-ì>∑eTq ‘·sêÿìï m\¢|ü⁄Œ&É÷ düŒwüº+>±, ‘ê]ÿø£+>± eT]j·TT
ø£*–j·TT+&ç, $X¯«yê´|üÔ+>± @ >∑DÏ‘· XÊÁdüÔ dü«uÛ≤e+ Áø£eTã<äΔ+>±qT, düT\uÛÑ+>± ns¡ú+
Á|ü‹bÕ<äqHÓH’ ê kÕ<Ûës¡Dø° ]£ +#·>\∑ e⁄. #˚düTø=H˚˝≤ ñ+≥T+~.
neT÷s¡Ô uÛ≤eq\qT eT÷s¡Ô s¡÷|ü+˝ÀøÏ e÷s¡Ã&É+ Ç+<äT˝À Ç$T&ç ñ+≥T+~. Bì
C≤„q+ $C≤„qXÊg+, <ëì $$<Ûä XÊK\ n<Ûä´j·Tq+˝ÀqT nq«sTT+#·ã&ÉT‘·T+~.

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 3

ø£sB¡ |æø£
9
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À >∑DÏ‘·+ (Mathematics at the Primary Level)
ÁbÕ<∏$ä Tø£ bÕsƒX¡ Ê\ ñbÕ<Ûë´j·TT\ |üì m+‘· ø°\ø£y÷Ó , düe÷»+ yÓTT‘·+Ô Á|üX+¯ dæ+#·e\dæ ñ+~. ÁbÕ<∏$ä Tø£
bÕsƒX¡ Ê\ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ô|<ä› u≤<Û´ä ‘·qT ø£*– ñ+{≤s¡T eT]j·TT bÕsƒ¡XÊ\ jÓTTø£ÿ ‘·s¡Tyê‹ dü+e‘·‡sê˝À¢
$<ë´]ú m˝≤ eT]j·TT @$T H˚s¡TÃ≈£î+{≤&ÉT nH˚ <ëìì ìs¡ísTT+#·>∑\yê¬s’ ñ+{≤s¡T. ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À
uÀ~Û+#·&ÜìøÏ C≤„q+ eT]j·TT H˚s¡TŒ\qT ø£*–q ì]Δwüº HÓ’|ü⁄D´+ nedüs¡+. n˝≤+{Ï HÓ’|ü⁄D´‘·qT ‘·q |üì
>∑T]+∫ Ä˝À∫dü÷,Ô ‘·q uÀ<Ûqä qT yÓTs¡T>∑T|üsT¡ Ãø√e&ÜìøÏ ì]«sêeT ø£wæ #˚jT· &É+ <ë«sê ø=+‘· ø±\ e´e~Û˝À
dü+bÕ~+#·Tø√e#·TÃ. |æ\¢\ Ä˝À#·Hê <Û√s¡DÏ á <äX¯˝À ‘·eT≈£î u≤>± |ü]#·j·T+ ñqï eT÷s¡Ô edüTÔe⁄\
#·T≥÷º ‹s¡T>∑T‘·÷ ñ+≥T+~. n+<äTe\¢, nìï uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\T, |æ\¢\qT eT÷s¡Ô edüTÔe⁄\‘√ $$<Ûä
Á|üÁøÏj·T\T #˚j·T&É+˝À ìeT>∑ï+ #˚j·T&É+ô|’ <äwæº kÕ]+#ê*. á <äX¯˝À uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq+ nH˚~ $_Ûqï
uÛ≤eq\T, kÕeTsêú´\T eT]j·TT HÓ’|ü⁄D≤´\‘√ e´eVü≤]+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT ~>∑Te ù|s=ÿqï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\ Áø£e÷ìï
ø£*– ñ+≥T+~.
bÕsƒ¡XÊ\ >∑DÏ‘êìøÏ <ës¡Ùìø£‘· (Vision for School Mathematics)
• |æ\¢\T uÛÑj·T|ü&É≈£î+&Ü >∑DÏ‘êìï ÄkÕ«~+#·&É+ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T.
• |æ\\¢ T eTTK´yÓTqÆ >∑D‘Ï êìï H˚sT¡ Ã≈£î+{≤s¡T->∑D‘Ï +· nH˚~ dü÷Á‘ê\T eT]j·TT j·÷+Á‹ø£ Á|üÁøÏjT· \
ø£+fÒ nr‘·+>± ñ+≥T+~.
• |æ\¢\T >∑DÏ‘êìï e÷{≤¢&É{≤ìøÏ, e´ø£Ô|üs¡#·&ÜìøÏ, ‘·eT˝À ‘êeTT #·]Ã+#·Tø√e&ÜìøÏ, ø£*dæ
|üì#˚j·T{≤ìøÏ ñ|üjÓ÷>∑|ü&˚~>± #·÷kÕÔs¡T.
• |æ\¢\T ns¡úe+‘·yÓTÆq düeTdü´\qT dü+~Û+∫, |ü]wüÿ]kÕÔs¡T.
• |æ\¢\T dü+ã+<Ûë*ï Á>∑Væ≤+#·{≤ìøÏ, ìsêàD≤\qT #·÷&É&ÜìøÏ, ø±s¡D≤\T #Ó|üŒ&ÜìøÏ, Á|üø£≥q\
dü‘·´- ndü‘ê´\qT yê~+#·&ÜìøÏ neT÷ØÔø£s¡D≤\qT ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• >∑DÏ‘·+ jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ìsêàD≤ìï |æ\¢\T ns¡ú+ #˚düT≈£î+{≤s¡T. n+ø£>∑DÏ‘·+, ;»>∑DÏ‘·+,
πsU≤>∑DÏ‘·+ eT]j·TT Á‹ø√D$T‹, bÕsƒ¡XÊ\ >∑DÏ‘·+ jÓTTø£ÿ Á|ü<Ûëq n+XÊ\T n˙ï ≈£L&Ü
neT÷ØÔø£s¡D, ìsêàD≤‘·àø£‘· eT]j·TT kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D+ ø=s¡≈£î uÀ<ÛäHê$<ÛëHê\qT n+~kÕÔsTT.
• Á|ü‹ˇø£ÿs¡÷ >∑D‘Ï X· ÊÁkÕÔìï H˚sT¡ Ãø√>∑\s¡T nH˚ qeTàø£+‘√ ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·s>¡ ‹∑ ˝Àì Á|ü‹ |æ\y¢ ê&çì
>∑DÏ‘· n<Ûä´j·Tq+˝À ìeT>∑ï+ #˚kÕÔs¡T. (NCF-2005)
nqTuÛÑyê\T (Experiences)

eT÷s¡Ô edüTÔe⁄\T eT]j·TT düe]+#·<ä–q u§eTà\T, nuÛÑ´düq kÕe÷Á– yÓTT<ä˝…’q yê{Ï<ë«sê #ê˝≤
nqTuÛyÑ ê\qT n+~+#·&+É nH˚~ @<ÓH’ ê ø=‘·Ô uÛ≤eqqT ÁbÕs¡+_Û+#·&ÜìøÏ #ê˝≤ ø°\ø£+. á <äX˝¯ À nqTuÛyÑ ê\T
‘·s¡>∑‹ >∑<äT\ ˝À|ü\, yÓ\T|ü\ »]π> ø±s¡´Áø£e÷\‘√ ã\yÓTÆq nqTdü+<Ûëq+ ø£*– ñ+&Ü*. |æ\¢\≈£î
Çyê«*‡q ìjÓ÷»Hê\T nH˚«wüD≤‘·àø£ |ü<äΔ‹˝À ñ+&Ü* ‘·<ë«sê yês¡T nuÛÑ´dæ+∫q n+XÊ\qT yê] jÓTTø£ÿ
<Ó’q+~q J$‘·+‘√ ÄbÕ~+#·T≈£î+{≤s¡T.

4 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£

 ø£sB¡ |æø£
9
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, dü+K´\ ≈£L&çø≈£ î£ $<ë´s¡T\ú T yê] |ü]düsê\˝À edüTeÔ ⁄\qT eTT+<äT s¬ +&ÉT düeT÷Vü‰\T>±qT,
‘·s¡Tyê‘· yê{Ïì ø£*|æ eTs¡˝≤ ˝…øÏÿ+#˚˝≤>± #˚j·÷*.
ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À j·÷|æ˝Ÿ‡ ˝Ò<ë @<Ó’Hê |ü+&É¢ e+{Ï ˇπø s¡ø£yÓTÆq edüTÔe⁄\qT n+~+∫,yê{Ïì ø£*|æ ˝…øÏÿ+∫
yÓTT‘·Ô+ j·÷|æ˝Ÿ‡ dü+K´qT #Ó|æŒ |æ\¢\T n≥Te+{Ï düeT÷Vü‰\qT ø£\T|ü&É+ eT]j·TT dü+K´\ yÓTT‘êÔìï
ø£qT>=q&É+ >∑T]+∫ Ä‘·à$XÊ«dü+ bı+~q ‘·s¡Tyê‘·, düeTdü´\qT düwæº+#˚ neø±XÊ\qT yê]øÏ ø£*Œ+#ê*.
235 G 367 R 602 nì ‘Ó*ùdÔ 234 G 369 m+‘·? düe÷<Ûëq+ m˝≤ ø£ìô|{≤ºe⁄? 5384˝À @<Ó’Hê
ˇø£ n+¬ø e÷s¡Ã+&ç.
dü+K´ $\Te ô|]–+<ë ˝Òø£ ‘·–Z+<ë? Ç|ü⁄Œ&ÉT |æ\¢yê&ÉT ñeTà&ç \ø£åD+ >∑\ $_Ûqï düeT÷Vü‰\≈£î
#Ó+~q edüTÔe⁄\qT, ñ<ëVü≤s¡D≈£î ˇø£ düeT÷Vü≤+ u≤\Ts¡T eT]j·TT ˇø£ düeT÷Vü≤+ u≤*ø£‘√ ø£\|ü&É+
<ë«sê $<ë´s¡Tú\T/ |æ\¢\ jÓTTø£ÿ düeT÷Vü‰ìï @s¡Œs¡#·e#·TÃ. ÁbÕ<∏ä$Tø£+>± düeT÷Vü≤+˝Àì nìï edüTÔe⁄\qT
˝…øÿÏ +#·&+É <ë«sê yê{Ï yÓTT‘·+Ô dü+K´qT bı+<äT‘ês¡T. ‘·sT¡ yê‘· |æ\\¢ T nìï edüTeÔ ⁄\qT eTs¡˝≤ ˝…øÿÏ +#·&ÜìøÏ
ã<äT\T düT\uÛÑ+>± yê{Ïì ˝…øÏÿ+#·&ÜìøÏ ‘·eT‘·eT e÷sêZ\qT s¡÷bı+~+#·Tø√e#·TÃ.
uÛ≤wü (Language)
|æ\¢\T n+<äs¡÷ ‘·eT nqTuÛÑyê\qT, |ü]o\q\T eT]j·TT |ü]ø£\Œq\qT eTÚœø£+>± $e]+#·&ÜìøÏ
‘·–q neø±XÊ\qT ø£*Œ+#ê*. Ç≥Te+{Ï #·s¡Ã düeTj·T+˝À |æ\¢\T Á|üX¯ï\qT s¡÷bı+~+#·&É+, $wüj·÷ìøÏ
dü+ã+~Û+∫q ø=‘·Ô |ü<ë\qT, uÛ≤cÕ HÓ’|ü⁄D≤´\qT n_Ûe~Δ #˚düT≈£î+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ◊<äT qø£åÁ‘ê\
düeT÷Vü‰ìï eT÷&ÉT qø£åÁ‘ê\ jÓTTø£ÿ eTs=ø£ düeT÷Vü≤+‘√ ø£*|æq|ü⁄&ÉT, ∫es¡≈£î bı+~q düeT÷Vü≤+˝À
yÓTT‘·Ô+ qø£åÁ‘ê\T mì$T~.
∫Á‘·s¡÷|ü Á|ü<äs¡Ùq (Pictoral Presentation)
|æ\¢\qT ∫Á‘ê\≈£î $es¡D #Ó|üŒ&É+ eT]j·TT dü+ã+~Û‘· düe÷#êsêìï ø£qT>=q&É+˝À ìeT>∑ï+ #˚j·÷*.
n˝≤+{Ï ∫Á‘ê\T ˇø£ düeTdü´qT, <ëì |ü]cÕÿsê\qT ≈£L&Ü #·÷|ækÕÔsTT.


eT]j·TT ø£*dæ @s¡Œs¡TkÕÔsTT.

ñqï‘· ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ |æ\¢\T >∑DÏ‘· uÛ≤eq\T/|ü]cÕÿsê\qT |ü≥s¡÷|ü+˝À/u§eTà\‘√ dü÷∫+#˚ $<ÛëHê\qT
H˚s¡TÃø√e&Üìï Ç~ düT\uÛÑ‘·s¡+ #˚düTÔ+~.
dü+»„\T (Symbols)

∫e]øÏ |æ\¢\≈£î dü+»„\T ñ|üjÓ÷–+∫ düe÷#êsêìï ÁbÕ‹ì<Ûä´ |üs¡#·&ÜìøÏ eT]j·TT $es¡D #Ó|üŒ&ÜìøÏ
neø±XÊ\qT ø£*Œ+#ê*.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, 5 + 3 R 8

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 5

ø£sB¡ |æø£
9
‘·eT |ü]o\q\qT dü+»„\T eT]j·TT yê{ÏøÏ nsêúìï »‘· #˚jT· &ÜìøÏ nuÛ≤´dü≈î£ \qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.Ç+ø±
yê{Ïì >∑D‘Ï · dü+»„\T, dü+øπ ‘ê\T eT]j·TT >∑D‘Ï · Á|üÁøÏjT· \ >∑Ts¡T\Ô T ñ|üj÷Ó –+∫ düe÷kÕ\T ˝Ò<ë düMTø£sD¡ ≤\T
‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
|æ\\¢ T ‘·eT Ä˝À#·q\qT dü+øÏ|å yÔü TÓ qÆ eT]j·TT düsfi¡ y¯ TÓ qÆ |ü<‹Δä ˝À e´ø£+Ô #˚jT· &ÜìøÏ Ç~ <√Vü≤<ä|&ü TÉ ‘·T+~.
#·<äe&É+ eT]j·TT sêj·T&É+, uÛ≤ee´ø°Ôø£s¡D eT]j·TT düeTkÕ´ |ü]cÕÿsêìøÏ dü+ã+~Û+∫q Ç‘·s¡ HÓ’|ü⁄D≤´\qT
n_Ûe~Δ #˚j·T&É+ nH˚~ düMTø£‘· Ø‹˝À »s¡T>∑T‘·T+~.
>∑DÏ‘·+‘√ uÛ≤wü eT]j·TT |ü]düsê\ $C≤„Hê\ nqTdü+<Ûëq+
(Integration of Language and Environmental Studies with Mathematics)

bÕsƒ¡XÊ\˝À ÁbÕs¡+uÛÑ+ ‘·s¡>∑‘·T\˝À, nq>± 1 eT]j·TT 2e ‘·s¡>∑‘·T\˝À, |æ\¢\T ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT
uÛ≤wü\T eT]j·TT >∑DÏ‘·XÊÁkÕÔìï e÷Á‘·y˚T n<Ûä´j·Tq+ #˚kÕÔs¡T. nsTT‘˚, yê] |ü]düsê\qT ns¡ú+ #˚düTø√e&É+,
uÛ≤wüqT yÓTs¡T¬>’q uÛ≤e e´ø°Ôø£s¡D eT]j·TT ne>±Vü≤q ø=s¡≈£î ˇø£ kÕ<Ûäq+>± eT]j·TT düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡+˝À
>∑D‘Ï · |ü<ë\T eT]j·TT Ä˝À#·q\qT ñ|üj÷Ó –+#·&+É nH˚$ á $wüjT· +˝À e÷Á‘·yT˚ @ø°ø£ ‘·+ #˚jT· ã&ܶsTT.
eTTK´+>± ÁbÕs¡+uÛÑ >∑DÏ‘· uÀ<Ûäq-nuÛÑ´düq »s¡T>∑T‘·Tqï|ü⁄&ÉT, ñbÕ<Ûë´j·TT\T |æ\¢\ jÓTTø£ÿ düeTÁ>±_Ûe~Δô|’
<äwæº πø+ÁBø£]+#ê*, Bì˝À >∑DÏ‘·+, uÛ≤wü\T eT]j·TT |ü]düsê\ $C≤„q+ e+{Ï yê{Ïì |æ\¢\≈£î u≤>±
|ü]#·j·TyÓTÆq yê{Ï qT+&ç, yê] |ü]düsê\T qT+∫ rdüT≈£îqï ñ<ëVü≤s¡D\T <ë«sê düMTø£‘· Ø‹˝À n_Ûe~Δ
#˚j·÷*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, dü+K´\ >∑T]+∫ e÷{≤¢&˚≥|ü⁄Œ&ÉT, yê] |ü]düsê˝À¢ á dü+K´\T mø£ÿ&É ø£ì|ækÕÔsTT.
yê] <Ó’q+~q J$‘·+˝À dü+K´\T eT]j·TT dü+U≤´ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT yês¡T m˝≤ ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. dü+K´\
ù|s¡T¢ eT]j·TT >∑Ts¡TÔ\T ñ|üjÓ÷–+#·≈£î+&Ü $_Ûqï |ü]dæú‘·T\qT yês¡T @$<Ûä+>± $e]+#·>∑\s¡T? yÓTT<ä˝…’q
yê{Ï >∑T]+∫q #·sá qT ‘·s>¡ ‹∑ >∑<Tä ˝À¢ #˚|{ü ≤º*. Ç˝≤+{Ï #·sá \ e\¢ yês¡T @ uÛ≤wü<H’Ó ê >∑D‘Ï X· ÊÁdüÔ |ü<Cä ≤˝≤ìï,
∫Vü‰ï\qT ã\yÓTÆq~>± uÛ≤$+#ê*. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ø=\‘·\ >∑T]+∫ #·]Ã+#˚ düeTj·T+˝À, ñ|üjÓ÷–+#˚
Á|üe÷D≤\T s√EyêØ $ìjÓ÷>∑+ <ë«sê n_Ûe~Δ #Ó+<äT‘êsTT eT]j·TT @ uÛ≤wü˝ÀHÓ’Hê e´ø£Ô+ #˚j·T&ÜìøÏ
ÁbÕ‹|ü~ø£qT @s¡Œs¡TkÕÔsTT.
bÕsƒ¡´Á|üD≤[ø£\˝À $$<Ûä düu…®≈£îº\T>± C≤„Hêìï $uÛÑõ+#·&É+ »]–+~. m+<äTø£+fÒ |æ\¢\ $<ë´uÛ≤´dü+
nH˚~ |ü]düsê\‘√ |üs¡düŒs¡+ e´eVü≤]+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT n‘·ì / ÄyÓT eTqdüT‡˝À ‘·˝…‘˚Ô nH˚ø£ Á|üX¯ï\≈£î
düe÷<ÛëHê\qT ø£qT>=H˚ Á|üÁøÏj·T. á dü+|üPs¡í ‘·|üqqT |æ\¢\T bÕsƒ¡XÊ\ ˝À|ü\ eT]j·TT ãj·T≥ $wüj·÷\
dü]Vü≤<äT›\T <ë{Ï ÄkÕ«~+#·>∑*π>˝≤ #·÷&Ü*.
ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝À >∑DÏ‘·+ (Mathematics at Upper Primary Stage)
ÁbÕ<∏$ä Tø√qï‘· kÕúsTT˝À >∑D‘Ï +· nH˚~ ˇø£ ô|<ä› düyê\T. $<ë´]ú jÓTTø£ÿ nqTuÛeÑ + eT]j·TT yê‘êes¡D≤ìøÏ
<ä>∑Zs¡>± ñ+&É≥+ eT]j·TT neT÷s¡Ô‘·«+ ø±e&É+ nH˚ <ä«+<ä« bÕÁ‘·qT ìs¡«Væ≤+#ê*‡ ñ+≥T+~. |æ\¢\T
‘·s¡#·÷ πøe\+ Ä˝À#·q\ |üs¡+>± |üì #˚j·T˝Òs¡T. yês¡T nsêúìï ø£qT>=q&ÜìøÏ kÂø£s¡´+>± yê] nqTuÛÑyêìøÏ,
dü+<äs“¡ +¤ eT]j·TT / ˝Ò<ë qeT÷Hê\T nqTdü+<Ûëq+ #˚j÷· *. á <äX,¯ $$<Ûä dü+<äsꓤ\qT ñ|üj÷Ó –+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT

6 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£

 ø£sB¡ |æø£
9
|æ\¢\qT ìeT>∑ï+#˚j·T&É+˝ÀqT, Áø£y˚T|” n≥Te+{Ï |üsêBÛq‘· qT+∫ yê]ì <ä÷s¡+ #˚j·T&É+˝À düyê\TqT
$düTs¡T‘·T+~. ø±ã{Ϻ |æ\\¢ T dü+<äs√“¤∫‘·+>± ñ|üj÷Ó –+#ê*‡q dü÷Á‘ê\qT >∑T]Ô+#·>\∑ >±*. n$ dü+<äsꓤ\ô|’
Ä<Ûës¡|ü&É≈£L&É<äT ˝Ò<ë yê{Ïπø |ü]$T‘·+ ø±≈£L&É<äT. e÷<Ûä´$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À |ü⁄s√>∑$TdüTÔ+fÒ á $<Ûä+>±
#˚j·T&É+ jÓTTø£ÿ ÄeX¯´ø£‘· |æ\¢\≈£î eT]+‘· m≈£îÿe>± ñ+≥T+~. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, 5e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î |æ\¢\T
dü+K´\qT <äo´ø£]+∫ ˝…øÏÿ+#·&É+ #˚kÕÔs¡T. 6e ‘·s¡>∑‹˝À |æ\¢\≈£î ãTTD dü+K´\T eT]j·TT |üPs¡ídü+K´\
jÓTTø£ÿ #·s¡Ã edüTÔ+~. dü+K´˝À¢>∑\ $$<Ûä qeT÷Hê\qT |æ\¢\T >∑eTì+#·&É+ eT]j·TT kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·&É+
≈£L&Ü #˚dæ ñ+&Ée#·TÃ. ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT˝À |æ\¢\T ;»>∑DÏ‘êìï n+ø£>∑DÏ‘·+ jÓTTø£ÿ kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D+
e˝Ò H˚s¡TÃø√e&É+ ÁbÕs¡+_ÛkÕÔs¡T. dü+K´\qT dü+»„\T / nø£åsê\˝À sêj·T&É+ eT]j·TT dü+K´\ qeT÷Hê\
jÓTTø£ÿ |ü]o\q ‘·s¡Tyê‘· ‘·–q s¡TEe⁄\qT @sêŒ≥T #˚j·T&É+ <ë«sê kÕ<Ûës¡D°ø£s¡DqT K∫Ñ·yÓTÆq, dü+øÏå|üÔ
Ø‹˝À ñ+#·&É+˝À Ç~ kÕj·T|ü&ÉT‘·T+~. nìï+{Ï˙ $T+∫ á kÕúsTT˝À πsU≤>∑DÏ‘·+ jÓTTø£ÿ n<Ûä´j·Tq+
osê¸\T, ø√D≤\T, n+#·T\T eT]j·TT ñ|ü]‘·˝≤\ Ä<Ûës¡+>± ~«$Trj·T, Á‹$Trj·T Äø±sê\qT $X‚¢wæ+#·&É+
<ë«sê yê{Ï jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\qT nH˚«wæ+#·&É+ eT]j·TT kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D #˚j·T&É+ \ø£å´+>± ô|≥Tº≈£î+~. ˇø£
düs¡fi¯ dü+e‘· |ü≥+ (ãVüQuÛÑTõ) jÓTTø£ÿ n+‘·s¡ ø√D≤\ yÓTT‘·Ô+, 180 &çÁ^\≈£î <ëì uÛÑTC≤\ dü+K´ ø£+fÒ
2 ‘·≈£îÿe ¬s≥T¢. ˇø£ Á‹uÛÑT»+ eT]j·TT <ëì jÓTTø£ÿ düs¡« düe÷q Á‹uÛÑT»+ ø£*dæ ˇø£ düe÷+‘·s¡ #·‘·Ts¡T“¤C≤ìï
@s¡Œs¡TkÕÔsTT. n+<äTe\¢ Á‹uÛÑT» yÓ’XÊ\´+ düe÷+‘·s¡ #·‘·Ts¡T“¤» yÓ’XÊ\´+˝À dü>∑+ ñ+≥T+~. ‘·s¡Tyê‘·
|æ\¢yê&ÉT n≥Te+{Ï kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D\≈£î s¡TEe⁄\qT n_Ûe~Δ #˚j·T&É+ Ä•kÕÔs¡T. Ç~ 10e ‘·s¡>∑‹ eT]j·TT
12e ‘·s¡>∑‹ es¡≈£î ø=qkÕ>∑T‘·T+~.
uÀ<ÛäHê<Ûä´j·Tq Á|üÁøÏj·T\T (Pedagogical Process)

>∑DÏ‘·+ nuÛÑ´düq+ MT<ä nH˚ø£ ø±s¡ø±\T Á|üuÛ≤e+ #·÷|æ+#·e#·TÃ, nsTT‘˚ >∑DÏ‘· XÊg |üìrs¡T˝À
ñbÕ<Ûë´j·TT\T ˇø£ eTTK´yÓTqÆ bÕÁ‘·qT b˛wækÕÔsT¡ . ø±ã{Ϻ düeTs¡eú +‘·yTÓ qÆ >∑D‘Ï X· Êg uÀ<Ûqä m˝≤ ø£ì|ædTü +Ô <√,
á |ü<äΔ‹ì nqTdü]+#·&ÜìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TT\T @$T #˚j·T>∑\s√ eTq+ ns¡ú+ #˚düTø√yê*. ˇø£ >∑DÏ‘·
ñbÕ<Ûë´j·TT&çøÏ >∑DÏ‘·+ u≤>± ‘Ó*dæq≥¢sTT‘˚, n‘·&ÉT ˝Ò<ë ÄyÓT >∑DÏ‘·XÊÁkÕÔìï uÀ~Û+#·>∑*π> n‘·T´‘·ÔeT e´øÏÔ
nì düe÷»+˝À ˇø£ kÕ<Ûës¡D qeTàø£+ ñ+~. ø±˙ ªª>∑DÏ‘·XÊÁkÕÔìï uÀ~Û+#·&É+ ‘Ó*j·T&É+μμ n+fÒ @$T{Ï?
>∑DÏ‘·XÊg+˝À e÷Á‘·y˚T C≤„q+ ø£*– ñ+&É≥+ ˇø£ e´øÏÔøÏ >∑DÏ‘·XÊg uÀ<Ûäq≈£î düVü‰j·T|ü&É<äT. >∑DÏ‘êìï
@$<Ûä+>± uÀ~Û+#ê* nH˚ n+X¯+˝À n‘·&ÉT/ÄyÓT≈£î eT+∫ |ü]C≤„q+ ≈£L&Ü ñ+&Ü*. >∑DÏ‘·+˝À C≤„Hêìï,
>∑DÏ‘êìï m˝≤ uÀ~Û+#ê* nH˚ $wüj·÷\qT ø£*|æ kÕ<Ûës¡D+>± uÀ<ÛäHêXÊg $wüj·T |ü]C≤„q+ (Pedagogical
Content Knowledge-PCK) nì |æ\TkÕÔs¡T.

>∑DÏ‘êìï Äq+<äeTj·T+ #˚j·T&É+ ø=s¡≈£î ~>∑Te ù|s=ÿqï ø=ìï ø°\ø£ #·s¡´\T nedüs¡+ ne⁄‘êsTT.
• bÕ˝§Zq&É+
• |ü]o\q\T
• |ü]ø£\Œq\T #˚j·T&É+ eT]j·TT yê{Ïì dü]#·÷&É≥+
• düeTdü´\T s¡÷bı+~+#·&É+
uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 7
ø£sB¡ |æø£
9
• düeTkÕ´ kÕ<Ûäq
• ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eT]j·TT <äo´ø£s¡D
• nqTdü+<ÛëHê\qT @s¡Œs¡#·&É+
• ø±s¡D≤\qT Áø£eTã<äΔ+>± #Ó|üŒ>∑\&É+
• >∑DÏ‘·|üs¡yÓTÆq uÛ≤eÁ|ükÕs¡+
C≤rj·T kÕ<ÛäHê düπs« 2017˝À nuÛÑ´düq |òü*‘ê\ Ä<Ûës¡+>±, C≤rj·T kÕúsTT˝À >∑DÏ‘·+˝À 3, 5
eT]j·TT 8 ‘·s¡>∑‘·T\˝À qyÓ÷<Ó’q dü¬s’q Á|ü‹düŒ+<äq\ XÊ‘·+ (dü>∑≥T) øÏ+~ $<Ûä+>± ñ+~.
3e ‘·s¡>∑‹ ` 64%
5e ‘·s¡>∑‹ ` 53%
8e ‘·s¡>∑‹ ` 42%
sêh / πø+Á<äbÕ*‘· ÁbÕ+‘· dü>∑≥T kÕ<Ûäq eT]j·TT õ˝≤¢ dü>∑≥T kÕ<Ûäq >∑T]+∫ eTq≈£î ‘Ó\TkÕ?
$esê\T http://www.ncert.nic.in/programmes/NAS/SRC.html˝À \uÛ´Ñ eT>∑TqT.
>∑DÏ‘·+˝À eTq $<ë´s¡Tú\ nuÛÑ´düq |òü*‘ê\qT @$<Ûä+>± yÓTs¡T>∑T|üs¡#ê* nH˚<ëìøÏ eTq+ rÁe+>±
Ä˝À∫+∫ Á|ü‹düŒ+~+#ê*‡ ñ+~.
‘·s¡>∑‹ yêØ>± nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T (Class-wise Learning Outcomes)

1e ‘·s¡>∑‹
nuÛ≤´dü≈£î\T
• Äø±s¡+, |ü]e÷D+ eT]j·TT Ç‘·s¡ |ü]o\Hê >∑TD≤\T, <=s¡&¢ +É eT]j·TT C≤s¡&+É e+{Ï ø=ìï
uÛÖ‹ø£ \ø£Då ≤\ Ä<Ûës¡+>± edüTeÔ ⁄\qT eØZø]£ kÕÔ&TÉ , dü+K´\ ù|s¡T¢ e˝…y¢ j
˚ T· &É+ eT]j·TT 20 es¡≈î£
ñqï uÛÖ‹ø£ edüTeÔ ⁄\qT, ∫Á‘ê\qT eT]j·TT >∑Ts¡T\Ô qT ˝…øÿÏ kÕÔsT¡ .
• 1 qT+∫ 20 es¡≈£î dü+K´\‘√ |üì #˚kÕÔs¡T.
♦ 1 qT+∫ 9 es¡≈£î ñ+&˚ dü+K´\qT ñ|üjÓ÷–+∫ edüTÔe⁄\qT ˝…øÏÿkÕÔs¡T.
♦ 20 ˝À|ü⁄ ñqï dü+K´\qT b˛\TkÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î,‘·s¡>∑‹˝Àì u≤*ø£\, u≤\Ts¡ dü+K´\˝À
@~ ô|<ä›<√ #ÓãT‘ês¡T.
• ì‘·´ J$‘·+˝À 1 qT+∫ 20 es¡≈£î dü+K´\ ≈£L&çø£ eT]j·TT rdæy˚‘·\qT $ìjÓ÷–kÕÔs¡T.
♦ eT÷s¡Ô edüTÔe⁄\qT ñ|üjÓ÷–+∫ 9 es¡≈£î >∑\ dü+K´\‘√ dü+ø£\q Hê´j·÷\qT ì]àkÕÔs¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 3 G 3 >∑Dq≈£î 3 qT+∫ 3 n&ÉT>∑T\T eTT+<äT≈£î ˝…øÏÿ+∫ 3 G 3 = 6 nì
ìsêΔ]kÕÔsT¡ .
8 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£
 ø£sB¡ |æø£
9
♦ 1 qT+∫ 9 es¡≈î£ dü+K´\T ñ|üj÷Ó –+∫ rdæy‘˚ \· T #˚kÕÔsT¡ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î, $<ë´]ú 9 edüTeÔ ⁄\
düeT÷Vü≤eTT qT+&ç qT+&ç 3 edüTÔe⁄\qT rdæy˚dæ, $T–*q edüTÔe⁄\qT ˝…øÏÿ+∫ 9 − 3 = 6
nì ìsêΔs¡D≈£î ekÕÔs¡T.
♦ 9 ˝À|ü⁄ ñqï dü+K´\ es¡≈î£ ≈£L&çø£ eT]j·TT rdæy‘˚ ≈· î£ dü+ã+~Û+∫q ì‘·´ J$‘· düeTdü´\qT
|ü]wüÿ]kÕÔsT¡ .
• 99 es¡≈£î dü+K´\qT >∑T]Ô+∫ yê{Ïì dü+»„\˝À sêkÕÔs¡T.
• ‘·q dü«+‘· uÛ≤wü˝À $$<Ûä |òTü q|ü<ësêú\T/ Äø±sê\ jÓTTø£ÿ uÛÖ‹ø£ \ø£Då ≤\qT $e]kÕÔsT¡ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î
ã+‹ C≤s¡T‘·T+~, ˇø£ ô|f…º <=s¡T¢‘·T+~ yÓTT<ä\>∑Tq$.
• ˇø£ y˚\T, C≤q, eT÷s¡, n&ÉT>∑T, yÓTT<ä˝…’q ÁbÕe÷DÏø£‘· ˝Òì ø=\‘·\T ñ|üjÓ÷–+∫ n+#·Hê
y˚j·T&É+ eT]j·TT ˝…øÏÿ+#·&É+ #˚kÕÔs¡T.
• Äø±sê\ eT]j·TT dü+K´\ neT]ø£\qT |ü]o*+#·&É+, $düÔ]+#·&É+ eT]j·TT düèwæº+#·>∑\&ÉT.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, Äø±sê\T/ edüTÔe⁄\T/ dü+K´\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì Áø£eT+˝À neTs¡Ã&É+.
♦ 1, 2, 3, 4, 5, ...........
♦ 1, 3, 5, ............
♦ 2, 4, 6, ..............
♦ 1, 2, 3, 1, 2, .........., 1, ..... 3, ...........
• ùdø£]+#·&+É , qyÓ÷<äT #˚jT· &É+ (∫Á‘ê\T/ dü+»„\T ñ|üj÷Ó –+∫) eT]j·TT <äXÊ´\T #·÷dæ düsfi¡ y¯ TÓ qÆ
düe÷#êsêìøÏ $e]+#·>\∑ s¡T. (ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ˇø£ ‘√≥ jÓTTø£ÿ ∫Á‘·+˝À |æ\y¢ ê&ÉT $_Ûqï |ü⁄e⁄«\qT
#·÷kÕÔs¡T eT]j·TT ì]Δwüº s¡+>∑T |ü⁄e⁄«\T m≈£îÿe>± ñHêïsTT nì #ÓãT‘ês¡T.)
• ªdüTHêïμ nH˚ uÛ≤eqqT n_Ûe~Δ #˚düT≈£î+{≤s¡T.
2e ‘·s¡>∑‹
nuÛ≤´dü≈£î\T
• ¬s+&ÉT n+¬ø\ dü+K´\‘√ |üì #˚kÕÔs¡T.
♦ 99 ˝À|ü⁄ ñqï dü+K´\qT #·<äe&É+, dü+»„\T ñ|üjÓ÷–+∫ sêj·T&É+ #˚kÕÔs¡T.
♦ ¬s+&É+¬ø\ dü+K´\qT sêj·T&É+ eT]j·TT b˛\Ã&É+˝À kÕúq$\Te\T ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
♦ s¬ +&É+ø¬ \ n‹ ô|<ä› eT]j·TT n‹ ∫qï dü+K´\qT @s¡Œs¡TkÕÔsT¡ . (Çe«ã&ɶ n+¬ø\qT |ü⁄qsêe‘·+
#˚dü÷Ô eT]j·TT |ü⁄qsêe‘·+ #˚j·T≈£î+&Ü).

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 9

ø£sB¡ |æø£
9
♦ ¬s+&É+¬ø\ dü+K´\ô|’ Ä<Ûës¡|ü&çq düs¡fi¯yÓTÆq s√EyêØ J$‘· düeTdü´\T/ |ü]dæú‘·T\qT
|ü]wüÿ]kÕÔsT¡ .
♦ ¬s+&É+¬ø\ dü+K´\ rdæy˚‘· Ä<Ûës¡+>± s√EyêØ J$‘· düeTdü´\qT |ü]wüÿ]kÕÔs¡T.
♦ 3 ` 4 H√≥T¢ eT]j·TT HêDÒeTT\T ñ|üjÓ÷–+∫ s¡÷.100/` es¡≈£î yÓTT‘êÔìï ‘Ó\T|ü⁄‘ês¡T.
(ˇπø s¡ø£yÓTÆq/ $$<Ûä $\Te\T >∑\ Ä≥ kıeTTà)
• ÁbÕ<∏ä$Tø£ 3D eT]j·TT 2D Äø±sê\qT yê{Ï jÓTTø£ÿ |ü]o*+#·<ä>∑Z \ø£åD≤\‘√ $e]kÕÔs¡T.
♦ Bs¡È|òüTq+, dü÷ú|ü+, X¯+KTe⁄ eT]j·TT >√fi¯+ e+{Ï ÁbÕ<∏ä$Tø£ 3D Äø±sê\qT yê{Ï ù|s¡¢‘√
>∑T]ÔkÕÔsT¡ .
♦ düs¡fi¯ eT]j·TT eÁø£πsK\ eT<Ûä´ uÛÒ<ëìï #·÷|ækÕÔs¡T.
♦ $$<Ûä dæ‘ú T· \˝À (orientations) düsfi¡ sπ¯ K\qT ^kÕÔsT¡ / #·÷|ækÕÔsT¡ (ì\Te⁄>±, n&ÉT>¶ ±, yê\T>±).
• ø£Ás¡/ ô|ì‡˝Ÿ, ø£|ü⁄Œ/ #Ó+#ê/ ã¬ø{Ÿ e+{Ï @ø£Ø‹˝Àì Á|üe÷DÏø£‘· ˝Òì yê{Ïì ñ|üjÓ÷–+∫ bÕÁ‘·\
jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄/ <ä÷sê\T eT]j·TT |ü]e÷D≤\qT n+#·Hê y˚j·T&É+ eT]j·TT ˝…øÏÿ+#·&É+ #˚kÕÔs¡T.
• kÕ<Ûës¡D Á‘êdüT ñ|üjÓ÷–+∫ edüTÔe⁄\qT uÛ≤s¡yÓTÆq$/ ‘˚*¬ø’q$>± b˛\Ã&É+ #˚kÕÔs¡T.
• dü+e‘·‡s¡+˝Àì HÓ\\T eT]j·TT yês¡eTT˝Àì s√E\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
• >∑+≥\T/ s√E\ |üs¡+>± yê{Ï e´e~Û Á|üø±s¡+ dü+uÛÑ$+#˚ dü+|òüT≥q\qT Áø£eTãBΔø£]kÕÔs¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, |æ\¢yê&ÉT Ç+{À¢ ø£+fÒ m≈£îÿe ø±\+ bÕsƒ¡XÊ\˝À m≈£îÿe ø±\+ ñ+{≤&Ü?
• düMTsY Ç+{Ï˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ yêVü≤Hê\ dü+K´, j·÷+»©Hê Ç+{Ï˝À ñ|üjÓ÷–+#˚ yêVü≤Hê\
dü+K´ø£Hêï m≈£îÿe, e+{Ï düMTø£]+∫q düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± n+#·Hê\≈£î ekÕÔ&ÉT.
3e ‘·s¡>∑‹
nuÛ≤´dü≈£î\T
eT÷&ÉT n+¬ø\ dü+K´\ ‘√ |üì #˚kÕÔs¡T.
• kÕúq $\TeqT ñ|üjÓ÷–+∫ 999 es¡≈£î dü+K´\qT #·~$, sêkÕÔs¡T.
♦ n+¬ø\ jÓTTø£ÿ kÕúq $\Te\qT ã{Ϻ yê{Ï 999 ø£+fÒ ∫qïyÓ’q dü+K´\qT b˛\TkÕÔs¡T.
♦ yÓTT‘·Ô+ $\Te 999 $T+#·≈£î+&Ü ñ+&˚ eT÷&ÉT n+¬ø\ dü+K´\ ≈£L&çø£ eT]j·TT rdæy˚‘·qT
ñ|üjÓ÷–+∫ düs¡fi¯ yÓTÆq ì» J$‘· düeTdü´\qT |ü]wüÿ]kÕÔs¡T.

10 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£

 ø£sB¡ |æø£
9
♦ 2, 3, 4, 5 eT]j·TT 10 jÓTTø£ÿ >∑TDø±s¡ dü‘ê´\T (fÒãT˝Ÿ‡) ì ì]à+∫ <Ó’q+~q J$‘·
düeTdü´\ kÕ<Ûäq≈£î ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
♦ dü+<äsꓤìï ˝Ò<ë düìïy˚XÊìï $X‚¢wæ+∫ <ëìøÏ ‘·–q dü+U≤´ Á|üÁøÏj·TqT nqTe]ÔkÕÔs¡T.
♦ düe÷q düeT÷Vü‰\T / |ü+|æD° <ë«sê eT]j·TT |ü⁄qsêe‘· rdæy˚‘· <ë«sê uÛ≤>∑Vü‰s¡+ jÓTTø£ÿ
nsêúìï $e]kÕÔsT¡ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î 12 qT+&ç 3 edüTeÔ ⁄\T >∑\ düeT÷Vü‰\qT |ü<|˚ <ü ˚ rdæyj
˚ T· &É+
<ë«sê 12 ÷ 3 $\Te 4 nì ‘Ó\TdüT≈£î+{≤s¡T.
• düeT÷Vü≤+ #˚dæ, $&ç>±qT ∫qï yÓTT‘·Ô+˝À Á<äyê´ìï ≈£L&çø£, rdæy˚‘· #˚kÕÔs¡T.
• <Ûäs¡\ |ü{Ϻø£\T eT]j·TT düs¡fi¯yÓTÆq _\T¢\T ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔs¡T.
• 2D Äø±sê\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q bı+<äT‘ês¡T.
♦ ø±–‘· eT&É‘·\T, #·Tø£ÿ\ Á–&é ø±–‘·+ ø£‹Ô]+#·&É+, düs¡fi¯πsK\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ yÓTT<ä˝…’q
yê{Ï <ë«sê 2D Äø±sê\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
♦ uÛ Ñ T C≤\T, n+#· T \T eT]j· T T ø£ s êí \ dü + K´ <ë«sê 2 D Äø±sê\qT $e]kÕÔ s ¡ T .
ñ<ëVü≤s¡D≈£î, |ü⁄düÔø£ eTTK∫Á‘êìøÏ 4 uÛÑTC≤\T, 4 eT÷\\T eT]j·TT ¬s+&ÉT ø£sêí\T
ñ+{≤sTT.
♦ Ç∫Ãq f…˝Æ ŸqT ñ|üj÷Ó –+∫ m˝≤+{Ï U≤∞\T ˝Ò≈î£ +&Ü Ç∫Ãq ÁbÕ+‘êìï ì+|ü⁄‘ês¡T.
• ôd+{°MT≥s¡T¢ ˝Ò<ë MT≥s¡T¢ e+{Ï ÁbÕe÷DÏø£ j·T÷ì≥¢qT ñ|üj÷Ó –+∫ bı&Ée⁄ eT]j·TT <ä÷sêìï
n+#·Hê y˚jT· &É+ eT]j·TT ˝…øÿÏ +#·&+É eT]j·TT yê{Ï eT<Û´ä dü+ã+<Ûë\qT >∑T]ÔkÕÔsT¡ .
• kÕ<Ûës¡D Á‘êdüT ñ|üjÓ÷–+∫, ÁbÕe÷DÏø£ j·T÷ì{Ÿ\T-Á>±eTT\T eT]j·TT øÏ˝ÀÁ>±eTT\qT
ñ|üjÓ÷–+∫ edüTÔe⁄\ ãs¡Te⁄ ø£qT>=+{≤s¡T.
• ÁbÕe÷DÏø£+ ø±ì j·T÷ì{Ÿ\ (ø=\‘·\) |üs¡+>± $_Ûqï bÕÁ‘·\ kÕeTsêú´ìï b˛\TkÕÔs¡T.
• ì» J$‘·+˝À Á>±eTT\T eT]j·TT øÏ˝ÀÁ>±eTT\ dü+ø£\q+ e´eø£\q+ Ç$T&ç ñ+&˚ ø£è‘ê´\T
#˚kÕÔsT¡ .
• ø±´˝…+&ÉsY ô|’ ˇø£ ì]Δwüº s√EqT eT]j·TT ‘˚Bì >∑T]ÔkÕÔs¡T.
• >∑&çj·÷s¡+ / yêN ñ|üjÓ÷–+∫ >∑+≥\˝À düeTj·÷ìï dü]>±Z #·<äTe⁄‘ês¡T.
• düs¡fi¯yÓTÆq Äø±sê\T eT]j·TT dü+K´\ Áø£e÷\qT $düÔ]kÕÔs¡T.
• >∑Dq ∫Vü‰ï\qT ñ|üj÷Ó –+∫ düe÷#ês¡eTTqT qyÓ÷<äT #˚jT· &É+, |ü≥eTT˝À ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤#·&+É
eT]j·TT eTT–+|ü⁄\qT ÇkÕÔs¡T.
uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 11
ø£sB¡ |æø£
9
4e ‘·s¡>∑‹
nuÛ≤´dü≈£î\T
• ì» J$‘·+˝À dü+K´\ô|’ >∑DÏ‘· Á|üÁøÏj·T\qT nqTe]ÔkÕÔs¡T.

♦ 2 eT]j·TT 3 n+¬ø\ dü+K´\qT >∑TDÏkÕÔs¡T.

♦ u§eTà\T (#·Tø£ÿ\qT ^j·T&É+ <ë«sê), düe÷q düeT÷Vü‰\ @sêŒ≥T ˝Ò<ë |ü⁄qsêe‘· rdæy˚‘·
eT]j·TT uÛ≤>∑V‰ü s¡+->∑TDø±s¡+ eT<Û´ä >∑\ dü+ã+<Ûëìï ñ|üj÷Ó –+#·&+É e+{Ï $$<Ûä |ü<‘Δä T· \qT
ñ|üjÓ÷–+∫ ˇø£ dü+K´qT eTs=ø£ dü+K´‘√ uÛ≤–kÕÔs¡T.
♦ #·‘·T]«<Ûä >∑DÏ‘· Á|üÁøÏj·T\T ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê &ÉãT“, bı&Ée⁄, Á<äe´sê• eT]j·TT
kÕeTsêú´\≈£î dü+ã+~Û+∫q düs¡fi¯yÓTÆq ì» J$‘· düeTdü´\qT s¡÷bı+~kÕÔs¡T eT]j·TT
|ü]wüÿ]kÕÔsT¡ .
• _ÛqïeTT\‘√ |üì

♦ ø±–‘·|ü⁄ eT&É‘·\T eT]j·TT edüTÔe⁄\ düeT÷Vü≤eTT\T ñ|üjÓ÷–+∫ yÓTT‘·Ô+˝À dü>∑uÛ≤>∑+,

Hê\Ze uÛ≤>∑+, eT÷&Ée uÛ≤>∑+\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T.
♦ dü>∑uÛ≤>∑+, bÕe⁄, eTTbÕŒe⁄ _ÛHêï\qT dü+K´\T / dü+»„\T ñ|üjÓ÷–+∫ dü÷∫kÕÔs¡T.

♦ ˇø£ _Ûqï+ jÓTTø£ÿ düe÷q _ÛHêï\qT #·÷|ækÕÔs¡T.

• ‘·q#·T≥÷º >∑\ edüTÔe⁄\ jÓTTø£ÿ Äø±sê\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q @s¡Œs¡#·T≈£î+{≤&ÉT.

♦ e‘·Ô+ jÓTTø£ÿ πø+Á<ä+, yê´kÕs¡Δ+ eT]j·TT yê´kÕìï >∑T]ÔkÕÔs¡T.

♦ H˚\ô|’ _fi¯fl\T |üs¡#·&É+ ø=s¡≈£î ñ|üjÓ÷–+#·>∑\ Äø±sê\qT ø£qT>=+{≤s¡T.

♦ Ç∫Ãq e\ s¡÷bÕ\qT ñ|üj÷ Ó –+∫ düeT|òüTqeTT\T / Bs¡È|òüTqeTT\qT ‘·j÷· s¡T #˚kÕÔsT¡ .

♦ |üsêes¡Ôq+ e\¢ kÂwüºe+ nH˚ uÛ≤eqqT ø±–‘·|ü⁄ eT&É‘·\T / ø£‹Ô]+|ü⁄\T, dæsê #·Tø£ÿ\T
yÓTT<ä˝…’q yê{Ï <ë«sê #·÷|ækÕÔs¡T.
♦ düs¡fi¯yÓTÆq edüTÔe⁄\qT eTT+<äT qT+&ç #·÷ùdÔ, ô|’ qT+&ç #·÷ùdÔ eT]j·TT Á|üø£ÿ qT+&ç #·÷ùdÔ
m˝≤ ø£qã&É‘êjÓ÷ ^j·T>∑\s¡T.
• düs¡fi¯ C≤´$Trj·T Äø±sê\T (Á‹uÛÑT»+, Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+, #·‘·Ts¡Ádü+) jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\´+ eT]j·TT
#·T≥Tºø=\‘·qT Ç∫Ãq ˇø£ Á|üe÷D Äø±s¡+ ˝À e´ø£Ô|üs¡TkÕÔ&ÉT. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ˇø£ ã\¢ ô|’uÛ≤>∑+
ô|’ |üP]Ô>± |üs¡#·>∑\ |ü⁄düÔø±\ dü+K´.
• MT≥s¡TqT ôd+{°MT≥s¡T>±qT ôd+{°MT≥s¡TqT MT≥s¡T>±qT e÷s¡TkÕÔs¡T.

• ¬s+&ÉT ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ ñ+&˚ <ä÷s¡+ / edüTÔe⁄ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄, $$<Ûä edüTÔe⁄\ jÓTTø£ÿ ãs¡Te⁄,
Á<äyê\ |òüTq|ü]e÷D+ yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì n+#·Hê y˚kÕÔs¡T eT]j·TT yêdüÔe ø=\‘·\ <ë«sê yê{Ïì
dü]#·÷kÕÔsT¡ .
12 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£
 ø£sB¡ |æø£
9
• Hê\T>∑T >∑DÏ‘· Á|üÁøÏj·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q bı&Ée⁄, <ä÷s¡+, ãs¡Te⁄, |òüTq|ü]e÷D+ eT]j·TT
ø±\eTT\≈£î dü+ã+~Û+∫q <Ó’q+~q J$‘·eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\qT |ü]wüÿ]kÕÔs¡T.
• >∑&çj·÷s¡+ #·÷dæ ø±˝≤ìï >∑+≥\T, ì$TcÕ\˝À AM eT]j·TT PM \˝À e´ø£Ô|üs¡TkÕÔs¡T.
• 24 >∑+≥\ >∑&çj·÷s¡+, 12 >∑+≥\ >∑&çj·÷s¡+\ eT<Ûä´ dü+ã+<Ûëìï @s¡Œs¡TkÕÔÔs¡T.
• s√EyêØ J$‘· |òüT≥q\ ø±\ e´e~Ûì / n+‘·sê\qT eTT+<äT≈£î ˝Ò<ë yÓqø£≈£î ≈£L&çø£ / rdæy˚‘·
|ü<䛋˝À ˝…øÏÿkÕÔÔs¡T.
• >∑TDø±s¡+ eT]j·TT uÛ≤>∑Vü‰s¡+\˝Àì Áø£e÷ìï >∑T]ÔkÕÔÔs¡T (9 jÓTTø£ÿ >∑TDÏ»eTT\ es¡≈£î).
• kÂwüºe+ Ä<Ûës¡+>± @s¡Œ&çq C≤´$Trj·T qeT÷Hê\qT |ü]o*+#·&É+, >∑T]Ô+#·&É+ eT]j·TT
$düÔ]+#·&É+ #˚kÕÔÔs¡T.
• ùdø£]+∫q düe÷#êsêìï |ü{Ϻø£\T eT]j·TT k˛bÕq ∫Á‘ê\˝À ÁbÕ‹ì<Ûä´+ eVæ≤kÕÔÔs¡T eT]j·TT
M{Ïô|’ yê´U≤´ìkÕÔÔs¡T.
5e ‘·s¡>∑‹
nuÛ≤´dü≈£î\T
• ô|<ä› dü+K´\‘√ |üì#˚kÕÔ&ÉT
♦ ‘·q |ü]düsê˝À¢ ñ|üj÷Ó –+#˚ 1000 ø£+fÒ ô|<äy› q’Ó dü+K´\qT #·<Tä e⁄‘ês¡T eT]j·TT sêkÕÔsT¡ .
♦ dü+K´\ jÓTTø£ÿ kÕúq $\Te\qT ns¡+ú #˚dTü ø√e&É+ <ë«sê 1000øÏ $T+∫q dü+K´\ #·‘T· ]«<Ûä
>∑DÏ‘· Á|üÁøÏj·T\qT #˚j·T>∑\T>∑T‘ês¡T.
♦ ÁbÕe÷DÏø£ k˛bÕq Áø£eT $<Ûëq+ ñ|üjÓ÷–+∫ Ç∫Ãq dü+K´qT eTs=ø£ dü+K´‘√ uÛ≤>±Vü≤s¡+
#˚kÕÔsÔ T¡ .
♦ ÁbÕe÷DÏø£ k˛bÕq Áø£eT $<Ûëq+ ñ|üjÓ÷–+#·&É+ ˝Ò<ë ˇø£ dü+K´qT ∫qï ∫qï uÛ≤>±\T>±
$uÛÑõ+∫ ‘·s¡Tyê‘· Á|üÁøÏj·T #˚j·T&É+ e+{Ï $_Ûqï eP´Vü‰\T ñ|üjÓ÷–+∫ yÓTT‘·ÔeTT, uÛÒ<ä+,
\ã›+ eT]j·TT uÛ≤>∑|\üò eTT\qT n+#·Hê y˚kÕÔsT¡ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î, 9450ì 25‘√ uÛ≤–+#·&ÜìøÏ,
9000ì 25‘√, 400ì 25‘√, ∫es¡>± 50ì 25‘√ uÛ≤–+∫, e∫Ãq á nìï uÛ≤>±|ò˝ü ≤\qT
≈£L&É&É+ <ë«sê |òü*‘·+ bı+<ä&É+.
• _ÛHêï\ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q bı+<ä&É+
♦ ˇø£ yÓTT‘·Ô+˝À ø=+‘· uÛ≤>±ìøÏ dü+ã+~Û+∫q dü+K´qT ø£qT>=+{≤s¡T.
♦ Ç∫Ãq _Ûqï+ jÓTTø£ÿ düe÷q _ÛHêï\qT >∑T]ÔkÕÔs¡T eT]j·TT ø=‘·Ô$ @s¡Œs¡TkÕÔs¡T.
uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 13
ø£sB¡ |æø£
9
♦ Ç∫Ãq _ÛHêïìï <äXÊ+X¯ s¡÷|ü+˝ÀqT eT]j·TT <äXÊ+X¯ s¡÷|ü+ qT+&ç _Ûqï
s¡÷|ü+˝ÀqT e´ø£Ô|üs¡TkÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, bı&Ée⁄ eT]j·TT &ÉãT“ jÓTTø£ÿ Á|üe÷D≤\qT
ñ|üjÓ÷–+#·&É+˝À - 40 MT.˝À bÕe⁄ e+‘·T 10MT, s¡÷.10˝À dü>∑+ s¡÷.5
♦ dü+K´qT _Ûqïs¡÷|ü+ qT+&ç <äXÊ+X¯ s¡÷|ü+˝ÀqT eT]j·TT <äXÊ+X¯ s¡÷|ü+ qT+&ç _Ûqï
s¡÷|ü+˝ÀqT e´ø£Ô|üs¡TkÕÔs¡T.
• ø√D≤\T eT]j·TT Äø±sê\ jÓTTø£ÿ uÛ≤eq\ nH˚«wüD
♦ ø√D≤\qT \+ãø√D+, n\Œø√D+, n~Ûø£ ø√D+>± eØZø£]kÕÔÔs¡T eT]j·TT yê{Ïì ^j·T&É+,
Á|ü‘·T\qT ‘·j·÷s¡T #˚j·T>± <ë«sê ÁbÕ‹ì<Ûä´|üs¡TkÕÔÔs¡T.
♦ ‘·q≈£î n‹ düMT|üeTTq |ü]düsê\˝À >∑\ nø£åsê\T eT]j·TT Äø±sê\T e+{Ï ÁuÛÑeTD,
|üsêes¡Ôq kÂwüºyê\T ø£*–q 2D Äø±sê\qT >∑T]ÔkÕÔÔs¡T.
♦ á \ø£å´+ ø=s¡≈£î s¡÷bı+~+#·ã&ɶ e\s¡÷|üeTT\T ñ|üjÓ÷–+∫ düeT|òüTq+, dü÷ú|ü+ eT]j·TT
X¯+KTe⁄\qT ‘·j·÷s¡T #˚kÕÔÔs¡T.
• bı&Ée⁄, ãs¡Te⁄ eT]j·TT |òüTq|ü]e÷D≤ìøÏ dü+ã+~Û+∫ kÕ<Ûës¡D+>± ñ|üjÓ÷–+#˚ $_Ûqï ∫qï
Á|üe÷D≤\qT ô|<ä› Á|üe÷D≤\T >±qT, ô|<ä› Á|üe÷D≤\qT ∫qï Á|üe÷D≤\T>±qT e÷s¡TkÕÔÔs¡T.
• ˇø£ ã¬øÿ{Ÿ jÓTTø£ÿ |òüTq|ü]e÷D+, ˇø£ eT>¥ |òüTq|ü]e÷D≤ìøÏ 20 ¬s≥T¢ nì ‘Ó*dæq yê{Ï
Ä<Ûës¡+>±, edüTÔe⁄\ |òüTq|ü]e÷D+ n+#·Hê y˚kÕÔÔs¡T.
• &ÉãT“, bı&Ée⁄, Á<äe´sê•, kÕeTs¡ú´+ eT]j·TT ø±\e´e<ÛäT\T Ç$T&ç ñqï düeTdü´\ kÕ<Ûäq˝À
#·‘·T]«<Ûä >∑DÏ‘· Á|üÁøÏj·T\T $ìjÓ÷–kÕÔÔs¡T.
• Á‹uÛÑT» dü+K´ eT]j·TT #·‘·Ts¡Ádü dü+K´˝Àì düs¡[ì >∑T]ÔkÕÔÔs¡T.
• $$<Ûä ì‘·´ J$‘·|ü⁄ |ü]dæú‘·T\≈£î dü+ã+~Û+∫q düe÷#ês¡+ ùdø£]+∫, <ëìì |ü{Ϻø£ s¡÷|ü+˝À
eT]j·TT k˛bÕq ∫Á‘·+˝À Á|ü<ä]ÙkÕÔ&ÉT eT]j·TT <ëìì $e]kÕÔÔs¡T.
6e ‘·s¡>∑‹
nuÛ≤´dü≈£î\T
• ‘·–q >∑DÏ‘· Á|üÁøÏj·T\qT (dü+ø£\q+, e´eø£\q+, >∑TDø±s¡+ eT]j·TT uÛ≤>∑Vü‰s¡+) ñ|üjÓ÷–+∫
ô|<ä› dü+K´\‘√ ≈£L&çq düeTdü´\qT kÕ~ÛkÕÔÔs¡T.
• dü+K´\qT dü], uÒdæ, Á|ü<Ûëq, kÕù|ø£å Á|ü<Ûëq, yÓTT<ä˝…’q dü+K´\T>± dü÷ú\ eØZø£s¡DqT (neT]ø£\
<ë«sê) >∑T]ÔkÕÔÔs¡T eT]j·TT Á|üX¯+dækÕÔs¡T.
• ø£.kÕ.>∑T. ˝Ò<ë >∑.kÕ.uÛ≤. \qT |ü]dæú‹øÏ nqT>∑TD+>± nq«sTTkÕÔÔs¡T.

14 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£

 ø£sB¡ |æø£
9
• |üPs¡ídü+K´\ dü+ø£\q+ eT]j·TT e´eø£\q+\‘√ ≈£L&çq düeTdü´\qT kÕ~ÛkÕÔÔs¡T.
• &ÉãT“, bı&Ée⁄, ñc˛íÁ>∑‘· yÓTT<ä˝q’… yê{Ï‘√ ≈£L&çq $$<Ûä dü+<äsꓤ\˝À _ÛHêï\T eT]j·TT <äXÊ+XÊ\qT
ñ|üjÓ÷–kÕÔÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, 7 ½ MT≥s¡¢ eÁdüÔ+, ¬s+&ÉT ÁbÕ+‘ê\ eT<Ûä´ <ä÷s¡+ 112.5 øÏ˝À
MT≥s¡T¢ yÓTT<ä\>∑Tq$.
• _ÛHêï\T eT]j·TT <äXÊ+XÊ\ dü+ø£\q+, e´eø£\Hê\‘√ ≈£L&çq ì» J$‘· düeTdü´\qT |ü]wüÿ]kÕÔsT¡ .
• Ç∫Ãq dü+<äsꓤìøÏ $$<Ûä Á|üÁøÏj·T\‘√ ≈£L&çq #·\ sêdüT\qT ñ|üjÓ÷–+∫ kÕ<Ûës¡D°ø£]kÕÔs¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î x Á|üe÷D≤\T, 3 Á|üe÷D≤\T uÛÑTC≤\ ø=\‘·\T>± >∑\ Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü #·T≥Tºø=\‘·
2(x+3) Á|üe÷D≤\T.

• $$<Ûä dü+<äsꓤ\˝À ìwüŒ‘·T\Ô T ñ|üj÷Ó –+∫ |ü]e÷D≤\qT b˛\TkÕÔsT¡ . ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ˇø£ ‘·s>¡ ‹∑ ˝À
u≤*ø£\T, u≤\Ts¡ ìwüŒ‹Ô 3:2.
• $$<Ûä s¡ø±\ |ü<ä düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡+˝À @ø£ edüTÔ |ü<äΔ‹ì ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ˇø£
&É»qT H√≥T |ü⁄düÔø±\ KØ<äT ñ+fÒ, n‘·&ÉT yÓTT<ä≥ 1 H√{Ÿ |ü⁄düÔø£+ KØ<äT ø£qT>=q&É+ <ë«sê 7
H√{Ÿ |ü⁄düÔø±\ KØ<äT ø£qT>=+{≤s¡T.
• düs¡fi¯πsK, πsU≤K+&É+, dü+e‘· eT]j·TT $e‘· |ü{≤\T, ø√DeTT, Á‹uÛÑT»+, #·‘·Ts¡T“¤»+, e‘·Ô+
yÓTT<ä˝…’q C≤´$Trj·T uÛ≤eq\qT |ü]düsê\˝À >∑\ ñ<ëVü≤s¡D\ kÕj·T+‘√ $e]kÕÔs¡T.
• ø√D≤\ô|’ >∑\ ne>±Vü≤qqT á $<Ûä+>± Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T.
♦ |ü]düsê\˝À >∑\ ø√D≤\qT >∑T]Ô+#·&É+.
♦ yê{Ï ø=\e÷q+ Á|üø±s¡+ ø√D≤\qT eØZø£]+#·&É+.
♦ 45°, 90° eT]j·TT 180°qT ÁbÕe÷DÏø£ ø√D≤\T>± ñ|üj÷Ó –+∫ ø√D≤\ ø=\‘·qT n+#·Hê
y˚jT· &É+.
• πsU≤ kÂwüºe+ô|’ >∑\ ne>±Vü≤qqT á $<Ûä+>± Á|ü<ä]ÙkÕÔs¡T.
♦ ˇø£{Ï ˝Ò<ë n+‘·ø£+fÒ m≈£îÿe πsK\|üs¡+>± kÂwüºe+>± ñ+&˚ ~«$Trj·T (2D) Äø±sê\qT
>∑T]Ô+#·&+É
♦ 2D kÂwüºe Äø±sê\qT düwæº+#·&É+
• ø√D≤\T eT]j·TT uÛÑTC≤\ Ä<Ûës¡+>± Á‹uÛÑTC≤\qT $_Ûqï düeT÷Vü‰\T/ s¡ø±\T>± eØZø£]+#·&É+.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î - uÛÑTC≤\ Ä<Ûës¡+>± $wüeTu≤VüQ, düeT~«u≤VüQ ˝Ò<ë düeTu≤VüQ Á‹uÛÑTCeTT
yÓTT<ä˝…’q$.
• yê{Ï uÛÑTC≤\T/ ø√D≤\ Ä<Ûës¡+>± #·‘·Ts¡T“¤C≤\qT $_Ûqï düeT÷Vü‰\T/ s¡ø±\T>± eØZø£]+#·&É+.
• >√fi¯eTT, düeT |òüTq+, Bs¡È |òüTq+, dü÷ú|ü+, X¯+KTe⁄ e+{Ï $$<Ûä 3D edüTÔe⁄\qT |ü]düsê\ qT+&ç
>∑T]ÔkÕÔsT¡ .
uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 15
ø£sB¡ |æø£
9
• 3D edüTÔe⁄\ jÓTTø£ÿ n+#·T\T, osê¸\T eT]j·TT eTTU≤\≈£î ñ<ëVü≤s¡D\qT Ç∫Ã, $e]kÕÔs¡T.
• ‘·s¡>∑‹ >∑~ jÓTTø£ÿ H˚\, düT<ä›eTTø£ÿ\ ô|f…º yÓTT<ä˝…’q Bs¡È#·‘·Ts¡ÁkÕø±s¡ edüTÔe⁄\ jÓTTø£ÿ #·T≥Tºø=\‘·
eT]j·TT yÓ’XÊ\´+ ø£qT>=+{≤s¡T.
• >∑‘· Äs¡T HÓ\˝À¢ ≈£î≥T+ã+˝À $$<Ûä s¡ø±\ edüTÔe⁄\ô|’ #˚dæq (ùdø£]+∫q/ Ç∫Ãq) Ks¡TÃ\
düe÷#êsêìï |ü{Ϻø£, |ü≥∫Á‘·+ eT]j·TT k˛bÕq ∫Á‘·+ (u≤sY Á>±|òt) s¡÷|ü+˝À @sêŒ≥T #˚kÕÔ&ÉT
eT]j·TT yê{ÏøÏ $es¡D #ÓãT‘ês¡T.
7e ‘·s¡>∑‹
nuÛ≤´dü≈£î\T
• ¬s+&ÉT |üPs¡í dü+K´\ >∑TDø±s¡, uÛ≤>±Vü‰sê\T #˚kÕÔs¡T.
• _ÛHêï\ >∑TDø±s¡, uÛ≤>∑Vü‰s¡+ô|’ yê´U≤´ìkÕÔs¡T.
• ñ<ëVü≤s¡D≈£î, m˝≤? eT]j·TT mìï ◊‘˚ n~ ne⁄‘·T+~? nì ≈£L&Ü nq«sTT+#·T≈£î+{≤s¡T.
• _ÛHêï\T / <äXÊ+XÊ\qT >∑TDÏ+#·&ÜìøÏ eT]j·TT uÛ≤–+#·&ÜìøÏ k˛bÕq Áø£eT $<ÛëHê\T ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .
• nø£s¡D°j·T dü+K´\≈£î dü+ã+~Û+∫q <Ó’q+~q J$‘· düeTdü´\qT |ü]wüÿ]kÕÔs¡T.
• ô|<ä› dü+K´\ >∑TDø±s¡, uÛ≤>∑Vü‰s¡eTT\T Ç$T&ç ñqï düeTdü´\qT düs¡∞ø£‘·+ #˚j·T&ÜìøÏ dü+K´\
jÓTTø£ÿ |òü÷‘· s¡÷bÕìï ñ|üjÓ÷–kÕÔs¡T.
• <Óq’ +~q J$‘· düìïy˚XÊ\qT düsfi¡ ¯ düMTø£sD¡ + s¡÷|ü+˝À dü÷∫kÕÔsT¡ eT]j·TT <ëìì |ü]wüÿ]kÕÔsT¡ .
• ;»>∑DÏ‘· düe÷düeTT\ dü+ø£\q+/ e´eø£\q+ #˚kÕÔs¡T.
• nqTbÕ‘·+˝À ñqï sêX¯ó\qT >∑T]Ô+#·>∑\s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î 15, 45\≈£î >∑\ ìwüŒ‹Ô, 40, 120\≈£î
>∑\ ìwüŒ‹Ô düe÷qeT>∑T≥ e\¢ 15, 45, 40, 120\T nqTbÕ‘·+˝À ñHêïj·Tì #ÓãT‘ês¡T.
• XÊ‘·+ qT+∫ _Ûqï+ eT]j·TT _Ûqï+ qT+&ç XÊ‘·+≈£î e÷s¡TÃ≥qT ≈£L&çq düeTdü´\qT kÕ~ÛkÕÔs¡T.
• u≤s¡Te&û¶ Á|üø±s¡+ e&û¶ πs≥T eT]j·TT ˝≤uÛÑ+/ qwüº+ XÊ‘·+ ˝…øÏÿkÕÔs¡T.
• yê{Ï jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\ Ä<Ûës¡+>± ø√D≤\ »‘·\qT πsFj·T, dü+|üPs¡ø£, |üPs¡ø£, Ädüqï, osê¸_ÛeTTK
ø√D≤\T>± eØZø£]kÕÔs¡T eT]j·TT yê{Ï˝À ˇø£ ø√D+ $\Te Ç∫Ãq≥¢sTT‘˚ ¬s+&Ée ø√D+ $\TeqT
ø£qT>=+{≤s¡T.
• ˇø£ ‹s¡´ø˘ πsK ¬s+&ÉT düs¡fi¯ πsK\qT K+&çdüTÔqï|ü⁄Œ&ÉT @s¡Œ&˚ $$<Ûä ø√D≤\ »‘·\ jÓTTø£ÿ >∑TD≤\qT
dü]#·÷kÕÔsT¡ .
• Á‹uÛÑT»+ jÓTTø£ÿ ¬s+&ÉT ø√D≤\T ‘Ó*dæq≥¢sTT‘˚ ‘Ó*j·Tì eT÷&Ée ø√D≤ìï ø£qT>=+{≤s¡T.

16 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£

 ø£sB¡ |æø£
9
Á‹uÛÑTC≤\ jÓTTø£ÿ düs¡«düe÷q‘·«eTTqT >∑T]+∫ $e]kÕÔ&ÉT`
yê{Ï >∑T]+∫ Çe«ã&ɶ düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± (uÛÑT.uÛÑT.uÛÑT, uÛÑT.ø√.uÛÑT, ø√.uÛÑT.ø√, \+.ø£.uÛÑT).
• ùdÿ\T eT]j·TT ˇø£ e‘·Ô˝Òœì ñ|üjÓ÷–+∫, Ç∫Ãq πsK≈£î <ëìô|’ ˝Òì ˇø£ _+<äTe⁄ qT+&ç
düe÷+‘·s¡ πsKqT ^kÕÔs¡T.
• j·T÷ì{Ÿ >∑fi¯fl ø±–‘·+ / Á>±|òt ø±–‘·+qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê dü+e‘· |ü{≤\ yÓ’XÊ\´+
n+#·Hê y˚kÕÔs¡T.
• Bs¡È#·‘·Ts¡Ádü+ eT]j·TT #·‘·Ts¡Ádü+‘√ Äe]+#·ã&çq ÁbÕ+‘ê\ yÓ’XÊ˝≤´\T >∑DÏkÕÔs¡T.
• ÄyÓT / n‘·&ç s√EyêØ J$‘· dü+<äsꓤ\ qT+&ç \_Û+#˚ düs¡fi¯yÓTÆq düe÷#êsêìï ÁbÕ‹ì<Ûä´
$\Te˝…’q dü>∑≥T, eT<Ûä´>∑‘·+ eT]j·TT u≤VüQfi¯ø£eTT\qT ø£qT>=+{≤s¡T.
• ì»J$‘·+˝À, ‘·q ‘·s¡>∑‹˝Àì $<ë´s¡Tú\ m‘·TÔ˝Àì yÓ’$<Ûë´\T eT]j·TT HêD≤ìï m>∑s¡y˚dæq|ü⁄&ÉT
e#˚à |òüT≥q\ nì•Ã‹ì >∑T]ÔkÕÔs¡T.
• $<äT´‘Y $ìjÓ÷>∑+ nH˚~ y˚dü$ø±\+˝À ø£+fÒ o‘êø±˝≤˝À¢ ‘·≈£îÿe>± ñ+≥T+~, yÓTT<ä{Ï 10
zes¡¢˝À ˇø£ {°yéT#˚ #˚j·Tã&çq |üs¡T>∑T\ dü+K´ yÓTT<ä˝…’q düe÷#êsêìøÏ k˛bÕq∫Á‘·+ (u≤sY
Á>±|òt) ñ|üjÓ÷–+∫ uÛ≤wü´+ #ÓãT‘ês¡T.
8e ‘·s¡>∑‹
nuÛ≤´dü≈£î\T
• nø£s¡D°j·T dü+K´\ dü+ø£\q+, e´eø£\q+, >∑TDø±s¡+ eT]j·TT uÛ≤>∑Vü‰s¡+ jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\qT
kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D+ #˚kÕÔs¡T.
• Ç∫Ãq ¬s+&ÉT nø£s¡D°j·T dü+K´\ eT<Ûä´ kÕ<Ûä´yÓTÆqìï nø£s¡D°j·T dü+K´\qT ø£qT>=+{≤s¡T.
• 2, 3, 4, 5, 6, 9 eT]j·TT 11 jÓTTø£ÿ uÛ≤»˙j·T‘ê ìj·Te÷\qT ìs¡÷|ækÕÔs¡T.
• $$<Ûä |ü<äΔ‘·T\qT ñ|üjÓ÷–+∫ dü+K´\ jÓTTø£ÿ es¡ZeTT, |òüTqeTT, es¡ZeT÷\eTT eT]j·TT |òüTq
eT÷\eTT\qT ø£qT>=+{≤s¡T.
• |üPs¡í dü+U≤´ |òü÷‘ê\‘√ ≈£L&çq düeTdü´\qT |ü]wüÿ]kÕÔs¡T.
• #·\sêX¯T\T ñ|üjÓ÷–+∫ |üõ˝Ÿ‡ (∫≈£îÿ Á|üX¯ï\T) eT]j·TT ì‘·´ J$‘· düeTdü´\qT |ü]wüÿ]kÕÔs¡T.
• ;Jj·T düe÷düeTT\qT >∑TDÏkÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ( 2 x − 5) (3x 2 + 7) qT $düÔ]kÕÔs¡T.
• <Ó’q+~q J$‘·+˝Àì düeTdü´\ |ü]cÕÿs¡+˝À $$<Ûä s¡ø±\ J»>∑DÏ‘· düs¡« düMTø£s¡D≤\qT
ñ|üj÷Ó –kÕÔsT¡ .

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 17

ø£sB¡ |æø£
9
• &çkÂÿ+{Ÿ, VAT eT]j·TT #·Áø£e&û¶ì ø£qT>=q&É+, ˝≤uÛÑ eT]j·TT qcÕº\ düìïy˚XÊ˝À¢ XÊ‘·+ jÓTTø£ÿ
uÛ≤eqqT nq«sTTkÕÔs¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, Á|üø£≥q yÓ\ eT]j·TT yêdüÔe &çkÂÿ+{Ÿ Ç∫Ãq dü+<äs¡“¤+˝À
&çkÂÿ+{Ÿ XÊ‘·+ ˝…øÏÿkÕÔs¡T ˝Ò<ë ˇø£ ˝≤yê<˚M˝À ø=qï <Ûäs¡ eT]j·TT ˝≤uÛÑ+ Ç∫Ãq|ü⁄&ÉT ˝≤uÛÑ
XÊ‘·+ ø£qT>=+{≤s¡T.
• nqT˝ÀeT eT]j·TT $˝ÀeT ìwüŒ‘·TÔ\ Ä<Ûës¡+>± düeTdü´\qT kÕ~ÛkÕÔs¡T.
• ªø√D≤\ yÓTT‘·Ô+μ <Ûäsêàìï ñ|üjÓ÷–+∫ #·‘·Ts¡T“¤»+ jÓTTø£ÿ ø√D≤\≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\qT
kÕ~ÛkÕÔsT¡ .
• düe÷+‘·s¡ #·‘·Ts¡T“¤C≤\ <Ûäsêà\qT dü]#·÷kÕÔs¡T eT]j·TT ‘ê]ÿø£ Ä˝À#·q\ <ë«sê yê{Ï eT<Ûä´
dü+ã+<Ûëìï kÕú|ækÕÔs¡T.
• ø±–‘·+, q\¢ã\¢ yÓTT<ä˝…’q ˇø£ ‘·\+ jÓTTø£ÿ ñ|ü]‘·\+ô|’ 3D Äø£‘·T\≈£î s¡÷bı+~kÕÔs¡T.
• $$<Ûä neT]ø£\ <ë«sê j·T÷\sY dü+ã+<Ûëìï dü]#·÷kÕÔs¡T.
• e‘·Ô˝Òœì eT]j·TT ùdÿ˝Ÿ ñ|üjÓ÷–+∫ $_Ûqï #·‘·Ts¡T“¤C≤\T ì]àkÕÔs¡T.
• ùdÿ«sY >∑fi¯fl ø±–‘·+ / Á>±|òt ø±–‘·+ ñ|üjÓ÷–+#·&É+ <ë«sê düeT\+ã #·‘·Ts¡T“¤»+ (Áf…|”õj·T+)
eT]j·TT Ç‘·s¡ ãVüQuÛÑTE\ yÓ’XÊ˝≤´\T n+#·Hê y˚kÕÔs¡T eT]j·TT dü÷Á‘ê\qT ñ|üjÓ÷–+∫
dü]#·÷kÕÔsT¡ .
• ãVüQuÛÑTõ jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ\´+ ø£qT>=+{≤s¡T.
• düeT|òüTq+ eT]j·TT dü÷ú|ü+ jÓTTø£ÿ ñ|ü]‘·\ yÓ’XÊ\´+ eT]j·TT |òüTq |ü]e÷D+ ø£qT>=+{≤s¡T.
• k˛bÕq ∫Á‘ê\T (u≤sY #ês¡Tº\T) eT]j·TT e‘·ÔπsU≤ ∫Á‘ê\T (ô|’ #ês¡Tº\T) ^kÕÔs¡T eT]j·TT $es¡D
Çe«>∑\s¡T.
• bÕ∫ø£\T eT]j·TT HêDÒ\T |ü<˚|ü<˚ $dæ]q ‘·sê«‘· >∑‘·+˝À »]–q ˝Ò<ë n+<äTu≤≥T˝À ñqï
düe÷#ês¡+ Ä<Ûës¡+>± uÛÑ$wü´‘Y dü+|òüT≥q\ neø±XÊ\qT |ü]ø£\Œq #˚kÕÔs¡T.
m*yÓT+≥Ø (ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘·) kÕúsTT >∑DÏ‘· eT~+|ü⁄ (Assessment in Mathematics at the
Elementary Stage)•

ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À >∑DÏ‘êuÛÑ´düHêìï eT~+|ü⁄ #˚j·÷\H˚ <äwæº |æ\¢\T @$<Ûä+>± H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T nH˚
<ëìô|’ ñ+&Ü*. eT~+|ü⁄˝À <äwæº kÕ]+#·e\dæq $wüj·÷\T
• |æ\¢\T >∑DÏ‘·+ m˝≤ H˚s¡TÃ≈£î+{≤s¡T nH˚<ëìô|’ ne>±Vü≤q.
• >∑DÏ‘· uÛ≤eq jÓTTø£ÿ n_Ûe~Δ eT]j·TT ì‘·´ J$‘·+˝À yê{Ï nqTes¡Ôq+.
• |æ\¢\ kÕe÷õø£, e´øÏÔ>∑‘· \ø£åD≤\ n_Ûe~Δ.

18 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£

 ø£sB¡ |æø£
9
>∑DÏ‘·+˝À Á|ü<Ûëq+>± @ nedüsê\qT $düÔ ‘·+>± n+#·Hê y˚j·÷˝À Ç|ü⁄&ÉT #·÷<ë›+. á n+XÊ\T
~>∑Te |ü≥+˝À ñHêïsTT.

<˚ìì eT~+|ü⁄ #˚j·÷*?

uÛ≤eq\T eT]j·TT
>∑DÏ‘· uÛ≤wü˝À Á|üÁøÏj·T\T/ |ü<äΔ‘·T\T
e´ø£Ô|üs¡#·&É+
>∑DÏ‘· ‘ê]ÿø£‘·
düeTkÕ´ kÕ<Ûäq≈£î >∑DÏ‘·
|ü]C≤„Hêìï
$ìjÓ÷–+#·&É+
kÕe÷õø£, e´øÏÔ>∑‘·
\ø£åD≤\T
>∑DÏ‘·+ |ü≥¢ eTqkÕÔ|ü+
ÁbÕ<∏ä$Tø£ kÕúsTT˝À >∑DÏ‘·XÊÁkÕÔìï uÀ~Û+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT n&çπ> n‹ kÕ<Ûës¡DyÓTÆq Á|üX¯ï-ªª>∑DÏ‘· nuÛÑ´düq+
$wüj·T+˝À <˚ìì eT~+|ü⁄ #˚j·÷*?μμ
MTs¡T yÓ‘·T≈£î‘·Tqï <ëì >∑T]+∫ $TeTà*ï MTs¡T Á|ü•ï+#·Tø√+&ç. >∑DÏ‘·XÊg nuÛÑ´düq $wüj·÷ìøÏ
dü+ã+~Û+∫q+‘· es¡≈£î, bÕsƒ¡XÊ\ >∑DÏ‘·+ jÓTTø£ÿ $XÊ\ <äø£Œ<∏ëìï |ü]o*ùdÔ, |æ\¢\T >∑DÏ‘·eTTqT
ªªdü+uÛ≤wæ+#·&ÜìøÏ, ‘·eT˝À ‘êeTT #·]Ã+#·Tø√e&ÜìøÏ, ø£*dæ |üì#˚j·T{≤ìøÏμμ nì kÕ<Ûës¡D+>±
n+^ø£]+#·e#·TÃ.
~>∑Te ù|s=ÿqï kÕeTsêú´\≈£î dü+ã+~Û+∫ $<ë´]úì $~Û>± eT~+|ü⁄ #˚j·÷*:
• >∑DÏ‘· dü‘ê´\T, >∑D≤+ø±\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ïì Áø√&ûø£]+#·&ÜìøÏ ø±s¡D≤\qT ‘Ó\TdüTø√e&É+

• dü+ã+<Ûë\qT ne>∑‘+ · #˚dTü ø√e&É+, ìsêàD≤\qT #·÷&É≥+, dü‘´· dü+<Û‘ä q· T ‘ê]ÿø£+>± yê~+#·&+É
eT]j·TT Á|üe#·Hê\ ndü‘·´‘·qT ìs¡÷|üD #˚j·T&É+ ø=s¡≈£î neT÷s¡Ô uÛ≤eq\qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+.
• >∑DÏ‘·+˝Àì $$<Ûä XÊK\T ` n+ø£>∑DÏ‘·+, ;»>∑DÏ‘·+, πsU≤>∑DÏ‘·+, <ä‘·Ô+X¯ ìs¡«Vü≤D πøåÁ‘·$T‹
yÓTT<ä˝…’q yê{Ï jÓTTø£ÿ ÁbÕ<∏ä$Tø£ ìsêàD≤ìï ns¡ú+ #˚düTø√e&É+.
• neT÷s¡Ô uÛ≤eq\qT eT]j·TT kÕ<Ûës¡D°ø£s¡D\qT ‘·eT+‘·≥ ‘êeTT ns¡ú+ #˚düTø=ì $$<Ûä s¡ø±\T>±
nq«sTT+#·&+É .
• H˚sT¡ Ã≈£îqï >∑D‘ Ï · uÛ≤eq\qT <Óq’ +~q J$‘· |ü]dæ‘ú T· \≈£î dü+ã+~Û+∫q düeTdü´\qT |ü]wüÿ]+#·&+É .
• ã+<ä ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT ìs¡«Væ≤+#˚≥|ü⁄Œ&ÉT ˇø£]ø=ø£s¡T düVü≤ø£]+#·Tø=ì düVü‰j·T|ü&É&É+.

bÕsƒ¡XÊ\ Ä<Ûë]‘· eT~+|ü⁄ (SBA) >∑T]+∫ e÷&É÷´˝Ÿ˝À $e]+∫q $<Ûä+>± eT~+|ü⁄ ø=s¡≈£î $$<Ûä
s¡ø±\ eT÷˝≤´+ø£q kÕ<ÛäHê\qT Á|ü‹s√p uÀ<ÛäHêuÛÑ´düq Á|üÁøÏj·T\‘√ $T[‘·+ #˚j·÷*. nuÛÑ´düq |òü*‘ê\≈£î
dü+ã+~Û+∫ nedüsy¡ TÓ qÆ HÓ|’ ⁄ü D≤´\qT kÕ~Û+#·&ÜìøÏ ÁbÕ<∏$ä Tø£ kÕúsTT˝À >∑D‘Ï · uÀ<Ûqä >∑T]+∫ $e]+#·&ÜìøÏ
ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\qT Ç#êÃs¡T.
uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 19
ø£sB¡ |æø£
9
<äècÕº+‘·+ (Exempler)-I
á ø£‘·´+ |üPs¡« ÁbÕ<Ûä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ ∫e] dü+e‘·‡s¡+˝À ˝Ò<ë ˇø£≥e ‘·s¡>∑‹ ÁbÕs¡+uÛÑ+˝À
ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
nuÛÑ´düHê |òü*‘·+ (Learning outcome) :
1 qT+∫ 9 es¡≈£î edüTÔe⁄\qT ø£*–q düeT÷Vü‰\≈£î dü+K´\ ù|s¡¢qT ñ|üjÓ÷–+#·&É+
á ø£è‘·´+ jÓTTø£ÿ \ø£å´+ :
|æ\¢yê&ÉT-
• Ç∫Ãq düeT÷Vü‰ìøÏ dü+ã+~Û+∫q dü+K´\ ù|s¡¢qT #Ó|üŒ&É+

• 1 qT+∫ 10 es¡≈£î dü+K´\ ù|s¡¢qT düwæº+∫ Áø£eT+˝À neTs¡Ã&É+

nedüs¡yÓTÆq kÕe÷Á– :
|ü<ä´+ / ø£<∏ä\≈£î nqTdü+<Ûëì+#·<ä–q <äX¯´ / ÁX¯eD |ü]ø£sê\T
$<Ûëq+ :
• kÕ<Ûës¡D+>± |æ\¢\T ‘·s¡>∑‹ >∑~˝ÀøÏ Á|üy˚•+#·&Üìø£+fÒ eTT+<˚ n+¬ø\ nqTuÛÑyêìï bı+~
ñ+{≤s¡T. ñ<ëVü≤s¡D≈£î, ªªHê≈£î Ç+ø± ˇø£ _ôdÿ{Ÿ ø±yê*μμ, ªªHê≈£î s¡÷ .5 Çe«+&çμμ, ªª2 s√E\
‘·s¡Tyê‘· Hêqï>±] Ç+{Ïì dü+<ä]Ù+#ê*μμ yÓTT<ä˝…’q <Ó’q+~q J$‘· e÷≥˝À¢ ô|<ä›\T dü+K´\
ù|s¡¢qT ñ|üjÓ÷–dü÷Ô ñ+&É{≤ìï #·÷dæ ñ+{≤s¡T.
• ø=+‘·eT+~ |æ\¢\≈£î Ç|üŒ{Ïπø dü+K´\ ù|s¡T¢ (j·÷<ä∫äø£+ eT]j·TT/˝Ò<ë Áø£eT+˝À) ‘Ó*dæ
ñ+&Ée#·TÃ. ˇø£ |æ\y¢ ê&ÉT, dü+K´\ ù|s¡T¢ ˝Ò<ë ˝…øÿÏ +#˚ ù|s¡q¢ T eTTK´+>± düs¬ q’ Áø£eT+˝À dü+<äsꓤìøÏ
nqT>∑TD+>± nq«sTT+#˚˝≤ #˚j·T&É+ á ø£è‘·´+ jÓTTø£ÿ \ø£å ´+.
• dü+K´\ ù|s¡T¢ #˚]Ãq ∫qï∫qï |ü<ë´\T |ü]ƒ+#·&É+ (‘·s¡>∑‹ 1 nuÛ≤´dü≈£î\≈£î ‘·–q~), bÕ≥\T,
Ä≥\T ˝Ò<ë ø£<∏ä\T (j·÷<ä∫äø£+>± eT]j·TT Ç∫Ãq Áø£eT+˝À) <ë«sê ‘·s¡>∑‹ >∑~˝À nuÛÑ´dü≈£î\T
dü+K´\ ù|s¡¢qT Áø£eT+˝À Á>∑Væ≤+#·&ÜìøÏ düVü‰j·T|ü&Ée#·TÃ.
• ˇø£ |ü<ë´ìï Ç#êÃs¡T. ñbÕ<Ûë´j·TT\T ‘·eT kÕúìø£ uÛ≤wü˝À Ç˝≤+{Ï mH√ï |ü<ë´\qT ‘Ó\TdüTø√e#·TÃ.
ˇø£{Ï ˇø£{Ï ˇø£{Ï
ˇø£ ∫qï bÕ|ü
ˇø£ s=f…º ‹+≥T+~
(ˇø£ dü+K´˝À ñ+&˚ eTT≈£îÿ, Äø±X¯+˝À dü÷s¡T´&ÉT yÓTT<ä˝…’q edüTÔe⁄\qT #·÷|æ+#ê*
eT]j·TT ˇø£ dü+K´˝À ñ+&˚ X¯Øs¡ uÛ≤>±\qT ‘êø£&É+ ˝Ò<ë #·÷|æ+#·eTì |æ\¢\qT
n&É>±*.)
20 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£
 ø£sB¡ |æø£
9
¬s+&ÉT ¬s+&ÉT ¬s+&ÉT
Ç<ä›s¡T ∫qï bÕ|ü\T
‘√≥≈£î yÓfi¯ó‘·THêïs¡T
(¬s+&ÉT dü+K´˝À ñ+&˚ ø£fi¯ófl, ôd’øÏ˝Ÿ #·Áø±\T yÓTT<ä˝…’q edüTÔe⁄\qT #·÷|æ+#ê* eT]j·TT ¬s+&ÉT
dü+K´˝À ñ+&˚ X¯Øs¡ uÛ≤>±\qT, edüTÔe⁄\qT ‘êø£&É+ ˝Ò<ë #·÷|æ+#·eTì |æ\¢\qT n&É>±*.)
eT÷&ÉT eT÷&ÉT eT÷&ÉT
eT÷&ÉT |ü#·Ãì ∫\Tø£\T m>∑Ts¡T‘·Tqï$ #·÷&ÉTeTT
Hê\T>∑T Hê\T>∑T Hê\T>∑T
Hê\T>∑T Äø£* ≈£îø£ÿ |æ\¢\T
m+‘· ‹Hêï rs¡<äT Äø£*
◊<äT ◊<äT ◊<äT
◊<äT ‘˚HÓ{°>∑\T
yÓfi¯ó‘·Tqï$ Ç|ü⁄Œ&˚ >∑÷&ÉT≈£î
(9e dü+K´ es¡≈£î edüTÔe⁄\ düeT÷Vü‰\T e#·TÃes¡≈£î π>j·÷ìï ø=qkÕ–+#ê*)
bÕ˝§ZH˚+<äT≈£î dü+<˚Væ≤düTÔqï yê]‘√ düVü‰ ‘·s¡>∑‹˝À ñqï |æ\¢\+<ä]ø° ≈£L&Ü neø±XÊ\qT ø£*Œ+#ê*.
$$<Ûä kÕeTsêú´\‘√ ñqï |æ\¢\qT yê] |ü]o\q\ Á|üø±s¡+ ñ<ëVü≤s¡D\qT ñ<äVü≤]+#·eTì ø√sê*.
<äècÕº+‘·+ (Exempler)-II

ÁbÕ<∏ä$Tø£ bÕsƒ¡XÊ\ $<ë´s¡Tú\T kÕ<Ûës¡D+>± C≤´$Trj·T uÛ≤eq ªø√D+μqT ns¡ú+ #˚düTø√e&É+˝À

Çã“+<äT\qT m<äTs=ÿ+{≤s¡T. yês¡T Bìï ns¡ú+ #˚düTø√e&É+˝À m+<äT≈£î Çã“+~ |ü&ÉT‘·THêïs¡T?
ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT $<ë´s¡Tú\≈£î á uÛ≤eqqT ns¡ú+ #˚sTT+#·&É+˝À yê]øÏ düVü‰j·T|ü&˚ $<Ûëq+ e\¢ m≈£îÿe
kÕs¡T¢ á Çã“+~ ø£\T>∑T‘·T+~.
ø=ìï bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø±˝À¢ Ç∫Ãq ÁbÕe÷DÏø£ >∑DÏ‘·XÊg |ü<äC≤˝≤ìï ñ|üjÓ÷–+∫ ˇø£ ø√D≤ìï ìs¡«∫+#·&É+
ã<äT\T>± eTq+ s√EyêØ J$‘·eTT˝À \_Û+#˚ $_Ûqï eT]j·TT <äX¯´e÷q |ü]dæú‘·T\qT dü~«ìjÓ÷>∑+
#˚dTü ø√yê*.
n$ :
• s¡Vü≤<ë] ≈£L&Éfi¯fl e<ä› ñ+&˚ K+&Éq\T, ø£‘ÓÔs¡\T, >∑&çj·÷s¡+ jÓTTø£ÿ eTTfi¯ófl yÓTT<ä˝…’q$.
• ã\¢ ñ|ü]‘·\+ jÓTTø£ÿ n+#·T\T, n–Zô|f…º n+#·T\T yÓTT<ä˝…’q$.

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 21

ø£sB¡ |æø£
9
• uÛÑT»+ ˝Ò<ë eT\e&É+ e\¢ @s¡Œ&˚ Äø±s¡+.
• yê\T ã\¢, sê´+|ü⁄\T, Ç+{Ï ô|’ø£|ü⁄Œ\T, ø=+&É yê\T, ¬s’˝Ò« dæ>∑ï˝Ÿ‡, |æ\¢\ bÕs¡Tÿ˝À C≤s¡T&ÉT ã\¢,
eT]j·TT
• ‘·\T|ü⁄ ‘Ós¡Te&É+ eT]j·TT eT÷j·T&É+˝À ÁuÛÑeTD+,ø±s¡T n<ä›+ ‘·T&ç#˚~ (yÓ’|üsY), >±* |ü+U≤,
#·Áø£+ jÓTTø£ÿ }#·\T yÓTT<ä˝…’q$.
Ç≥Te+{Ï |ü]dæ‘ú T· \T ø√D+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eqqT ˇø£ Áø£eT|ü<‹Δä ˝À n_Ûe~Δ #˚jT· &ÜìøÏ #ê˝≤ neø±XÊ\qT
n+~düTÔHêïsTT. ÁbÕ<Ûä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ πsU≤>∑DÏ‘·+ eT]j·TT $$<Ûä nqTã+<Ûä n+XÊ\qT H˚s¡TÃ≈£îH˚+<äT≈£î
eTÚ*ø£yÓTÆq Äø±s¡+ ø√D+ ø£qTø£, ø√D+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eqqT n<Ûä´j·Tq+ #˚j·T&É+ nH˚~ n‘·´+‘· eTTK´yÓTÆq~.
n+<äTe\¢ á e÷~] ˇø£ ø√D+ eT]j·TT ø√D+ jÓTTø£ÿ nsêúìï, n\Œ, \+ã eT]j·TT n~Ûø£ ø√D≤\T>±
ø√D $uÛ»Ñ q #˚jT· &É+‘√ bÕ≥T nuÛ´Ñ düq |ü⁄s√>∑‹ì eT~+|ü⁄ #˚jT· &É+ ø=s¡≈î£ ø=ìï ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT dü÷∫düT+Ô ~.
ø°\ø£ uÛ≤eq\T :
ø√D+, ø√D+ jÓTTø£ÿ ø=\‘·, ø√D≤\ eØZø£s¡D, ø√D≤\ b˛*ø£
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T :
ø√D+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eqqT XÀ~Û+#·&É+
ø√D≤\qT \+ãø√D+, n\Œø√D+ eT]j·TT n~Ûø£ ø√D+>± eØZø£]+#·&É+. á nuÛÑ´düq |òü*‘ê\qT
kÕ~Û+#·&É+ ø=s¡≈£î $<ë´s¡Tú\qT <ë<ë|ü⁄ düe÷q dü+K´˝À u≤\Ts¡T eT]j·TT u≤*ø£\T ñ+&˚ düeT÷Vü‰\T>±
$uÛÑõ+∫ ñ+&Ü*. düeT÷Vü‰\T á ~>∑Te ø±s¡´ø£˝≤bÕ˝À¢ ìeT>∑ï+ ø±e˝…qT.
ø£‘·´+ 1
• $_Ûqï düeTj·÷˝À¢ >∑&j ç ÷· s¡+ jÓTTø£ÿ s¬ +&ÉT eTTfi¯flqT >∑eTì+#·eTì $<ë´s¡T\ú qT n&É>±* eT]j·TT
¬s+&ÉT eTTfi¯fl eT<Ûä´ ñ+&˚ ø√DeTT\ >∑T]+∫ $e]+#·eTHê*.

• >∑&j
ç ÷· s¡+˝Àì eTTfi¯ófl, yê{Ïô|’ ñ+&˚ dü+K´\qT #˚‘T· \‘√ ‘êøÏ nqTuÛ÷Ñ ‹ bı+<˚+<äT≈£î nqT≈£L\+>±
ñ+&˚˝≤ #·÷düTø√yê*.

22 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£

 ø£sB¡ |æø£
9
• >∑&j
ç ÷· s¡+ eTTfi¯fl eT<Û´ä @s¡Œ&˚ ø√D+, Á|ü<]ä Ù+#·ã&ɶ n+¬ø\qT >∑eTì+∫, e´ø°øÔ ]£ +#·eTì $<ë´s¡T\ú qT
n&É>±*. ø√D≤\ ø=\‘·\T eT]j·TT yê{Ï eT<Ûä´ dü+ã+<ë\T Ç$T&ç ñ+&˚ n≥Te+{Ï eT]ìï
edüTÔe⁄\qT $<ë´s¡Tú\T >∑T]Ô+#·>∑\sê?
• e‘êÔø±s¡+˝À $<ë´s¡Tú\qT ≈£Ls√Ãu…{Ϻ, yê]øÏ 1 qT+∫ 12 es¡≈£î $_Ûqï dü+K´\T >∑\ ø±s¡T¶\qT
Çyê«*. yê] dü+K´ Ä<Ûës¡+>± ø√D≤ìï n+#·Hê y˚j·T&ÜìøÏ ÄyÓT / n‘·&çøÏ düVü‰j·T|ü&Ü*.
• e‘·Ô πø+Á<ëìï ìs¡ísTT+#·e#·TÃ
• >∑&çj·÷s¡+ jÓTTø£ÿ πø+Á<ä+ qT+&ç e‘·Ô+ jÓTTø£ÿ dü]Vü≤<äT›qT ‘êπø˝≤ $<ë´s¡T›\‘√ ¬s+&ÉT es¡Tdü\qT
‘·j·÷s¡T #˚dæ,yê{Ï eT<Ûä´ $$<Ûä ø√D≤\T @s¡Œ&˚˝≤ $$<Ûä ~X¯\˝À @sêŒ≥T #˚j·Te#·TÃ.
• πø+Á<ä+ e<ä›, dü]Vü≤<äT› e<ä› ñqï $<ë´s¡Tú\T ‘·eT kÕúq+ >∑T]+∫, yês¡T |ü≥Tº≈£îqï ø±s¡T¶ >∑T]+∫
#Ó|üPÔH˚ ñ+{≤s¡T.
• ˇø£{Ï ˝Ò<ë ¬s+&ÉT es¡Tdü\qT ‹]– neTs¡Ã&É+ <ë«sê ø√D≤ìï e÷s¡Ãe#·TÃ.
• Á|ü‘˚´ø£ kÕeTsêú´\T (Physically Challenged) >∑\ $<ë´]ú, Vü≤<äT› ˝Ò<ë >∑&çj·÷s¡ eTT\T¢ uÛ≤>∑+
ne⁄‘ê&ÉT.
ø£‘·´+ 2
ø£‘ÓÔs¡\T, e‘·Ô˝Òœì,$uÛ≤–ì yÓTT<ä˝…’q edüTÔe⁄\qT >∑eTì+∫, yê{Ï
eT<Ûä´ @s¡Œ&˚ ø√D≤\qT yê] dü«+‘· e÷≥˝À¢ $e]+#·eTì nuÛ≤´dü≈£î\qT
n&É>±*.

ø£‘·´+ 3
>∑~˝À ˇø£ ‘·\T|ü⁄qT ‘Ós¡e&É+ eT]j·TT eT÷dæy˚j·T&É+ >∑eTì+∫,
$_Ûqï _+<äTe⁄\ e<ä› ‘·\T|ü⁄ jÓTTø£ÿ #·\q+ düeTj·T+˝À #˚dæq ø√D≤\qT
‘·eT dü«+‘· e÷≥˝À¢ $e]+#·eTì nuÛ≤´dü≈£î\qT n&É>±*. |æ\¢\≈£î
edüTÔe⁄\qT ‘êπø neø±XÊ\T ø£*Œ+∫, _+<äTe⁄\ e<ä› @s¡Œ&çq ø√D≤\
>∑T]+∫ Ä˝À∫+|ü#˚j·÷*.

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 23

ø£sB¡ |æø£
9
ø£‘·´+ 4
ˇø£ ô|f…º jÓTTø£ÿ eT÷‘· ‘Ós¡e&É+ eT]j·TT eT÷j·T&É+ #˚dæ, @s¡Œ&˚ ø√D≤\qT yê] dü«+‘· e÷≥˝À¢
$e]+#·eTì nuÛ≤´dü≈£î\qT n&É>±*.
ø√D+ jÓTTø£ÿ uÛ≤eqqT ˇø£ ñeTà&ç ‘=* _+<äTe⁄ e<ä› ¬s+&ÉT øÏs¡D≤\ e\¢ @s¡Œ&˚ ø√DeTT n˙ ¬s+&ÉT
øÏsD¡ ≤\qT ø√DeTT jÓTTø£ÿ uÛTÑ C≤\T n+{≤s¡T n˙,eT]j·TT ñeTà&ç ‘=* _+<äTe⁄ <ëì os¡¸+ nì $e]+#·e#·TÃ.
ˇø£ ø√D≤ìøÏ ù|s¡T ô|fÒº≥|ü⁄Œ&ÉT, os¡¸+ m|ü⁄Œ&É÷ eT<Ûä´˝À ñ+≥T+<ä˙, <ëì uÛÑTC≤\T ø£<äT\T‘·÷
ñ+{≤j·Tì H=øÏÿ #Ó|üŒe#·TÃ.
ø£‘·´+ 5
• ø=ìï #Óø£ÿ / bÕ¢dæºø˘ / N|ü⁄s¡T |ü⁄\¢\T eT]j·TT ø=ìï
@ø£Ø‹˝À ø£‹Ô]+∫q s¡ã“s¡T ≥÷´uŸ eTTø£ÿ\qT
rdüTø√eTì nuÛ≤´dü≈£î\qT n&É>±*.
• ø√D≤\ ø=\‘·\qT $e]+#·&ÜìøÏ, ~>∑Te #·÷|æ+∫q
$<Ûä+>± s¡ã“sY ≥÷´uŸ eTTø£ÿ\qT ñ|üjÓ÷–+∫
n–Z|ü⁄\¢ eTTø£ÿ\qT ø£\|üeTì yê]ì n&É>±* M{ÏøÏ
ã<äT\T>± $<ë´s¡Tú\T ˇø£ ø£‘ÓÔs¡ ˝Ò<ë $uÛ≤–ì ≈£L&Ü
ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
• ô|’ |ü⁄\¢\ »‘·\ eT<Ûä´ @s¡Œ&˚ ø√D≤\qT >∑eTì+#˚+<äT≈£î nuÛ≤´dü≈£î\qT Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• (i) eT]j·TT (ii) ˝Ò<ë (ii) eT]j·TT (iii) ˝Ò<ë (iii) eT]j·TT (iv) ˝Ò<ë (iv) eT]j·TT (v) ˝Ò<ë (v)
eT]j·TT (vi) (@<Ó’Hê düeTj·T+˝À ¬s+&ç+{Ïì rdüTø√yê*), ªª@~ m≈£îÿe ‘Ós¡∫e⁄+~ ªª ˝Ò<ë ªª@~
‘·≈£îÿe ‘Ós¡∫ ñ+~ ªªnì ìs¡ísTT+#·&É+ düT\uÛÑ+ nì yês¡T >∑eTì+#·>∑\s¡T. n+fÒ C≤´$Trj·T
|ü]uÛ≤wü˝À @ ø√D+ ô|<ä›~ ˝Ò<ë @ ø√D+ ∫qï~ nH˚~ ìs¡ísTT+#·&É+.
• Ç≥Te+{Ï ø£è‘ê´\T nuÛ≤´dü≈£î\˝À $$<Ûä ø√D≤\qT ø=\e&ÜìøÏ ˇø£ nedüsêìï πs¬ø‹ÔkÕÔsTT.
• á ø£‘ê´ìï <äwæº ˝À|ü+ >∑\ $<ë´s¡Tú\#˚ ≈£L&Ü #˚sTT+#·e#·TÃ.
ø£‘·´+ 6
• C≤´$Trj·T ô|f…º qT+∫ ˇø£ ø√De÷ìì ãj·T≥≈£î
rdæ <ëìì nuÛ≤´dü≈£î\≈£î #·÷|æ+#ê*. ø√De÷ìì
ô|’ ^‘·\T eT]j·TT dü+K´\T ñ+{≤sTT, |æ\¢\T yê{Ïô|’
y˚fi¯ó¢ ‹|ü⁄Œ‘·÷ #·<äTe⁄‘ês¡T. kÕ<Ûës¡D ø√De÷ìì
‘êøÏ q |ü ⁄ &É T n~ ns¡ ú e‘êÔ ø ±s¡ + >± ñqï≥T¢ > ±
nuÛ≤´dü≈£î\T n+<äs¡÷ uÛ≤$+#˚˝≤ #˚j·÷*.
24 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£
 ø£sB¡ |æø£
9
• ø√De÷ì n+#·Tq ñqï s¬ +&ÉT s¡ø±\ ùdÿfi¯q¢ T (0° - 180° eT]j·TT 180° - 0°) |ü]o*+#·eTì
nuÛ≤´dü≈£î\qT n&É>±*.
• ø√DeTTqT ªª&çÁ^\Tμμ ˝À (ª°μ \˝À dü÷∫kÕÔeTT) ˝…øÿÏ kÕÔsT¡ . n<˚$<Û+ä >±
ø√D≤\qT ø=\e&É + ø=s¡ ≈ £ î ˇø£ ø√De÷ìì @$<Û ä + >±
ñ|üjÓ÷–+#·e#√à Á|ü<ä]Ù+∫ #·÷bÕ*.
• Á|üø£ÿq Ç∫Ãq ø√D≤\qT ø=\e&É+ ˝Ò<ë ø=ìï ø√D≤\T ^∫, yê{Ïì
ø=\eeTì nuÛ≤´dü≈£î\qT ø√sê*. |æ\¢\≈£î bÕ¢dæºø˘/ #Óø£ÿ|ü⁄\¢\qT
ø£\|ü&+É <ë«sê @s¡Œ&˚ ø√D≤\qT ø=\e&ÜìøÏ ≈£L&Ü @sêŒ≥T #˚j÷· *.
• nuÛ≤´dü≈£î\T á s¡ø£yÓTÆq ø√D≤\qT ø=*#˚+<äT≈£î düVü‰j·T|ü&Ü*.
ø√De÷ì n+#·Tq ¬s+&ÉT $<Ûë\T>± ø=\‘·\T Çyê«*‡q nedüsêìï
eT]j·TT ñ|üjÓ÷>±ìï nqTuÛÑe|üPs¡«ø£+>± Á>∑Væ≤+#˚˝≤ #·÷&Ü*.
ø£‘·´+ 7
• $<ë´s¡Tú\T ‘·eT |ü⁄düÔø±\T, H√{ŸãTø˘\T, >∑<äT\T yÓTT<ä˝…’q yê{Ï
jÓTTø£ÿ Á|ü‹ eT÷\˝À @s¡Œ&˚ ø√D≤\qT >∑eTì+∫, ˇø£ ø√De÷ìì
ñ|üjÓ÷–+∫ Á|ü‹ dü+<äs¡“¤+˝Àq÷ ø√D≤ìï ø=\e>∑\e÷ ˝Ò<ë nì
ìs¡ísTT+#ê*. yê] |ü]düsê\ qT+&ç eT]ìï n≥Te+{Ï edüTÔe⁄\qT
m+#·Tø√e&ÜìøÏ eT]j·TT #·]Ã+#·&ÜìøÏ nqTeT‹+#ê*. ˇø£
ø√De÷ìì ñ|üjÓ÷–+∫ Á|ü‹ n+#·T e<ä› ø√D≤ìï ø=*∫, <ëìì qyÓ÷<äT #˚sTT+#ê*.
• 90° ø=\‘· ø£*–q ø√DeTTq≈£î ª\+ãø√D+μ nH˚ |ü<ëìï |ü]#·j·T+ #˚j·÷*.
ø£‘·´+ 8
• $<ë´s¡T\ú qT u≤\Ts¡T eT]j·TT u≤*ø£\T >∑\ Hê\T>∑T ˝Ò<ë ◊<äT $TÁX¯eT düeT÷Vü‰\T>± $uÛõÑ +#ê*.
• ~>∑Te Ç∫Ãq ø√D≤\ jÓTTø£ÿ düeT÷Vü‰ìï Á|ü‹ »≥Tº≈£î Çyê«*. (ù||üsY ˝Ò<ë ø£{Ÿ ne⁄{Ÿ‡ MT<ä
^j·Te#·TÃ)

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 25

ø£sB¡ |æø£
9
• Á|ü‹ »≥Tº #˚‘· ø=De÷ìì ñ|üjÓ÷–+∫ ø√D≤\qT ø=*|æ+∫, #Ûês¡Tºù||üsY ô|’ qyÓ÷<äT #˚j·TeTì
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
• yê{Ï ø=\‘·\T >∑eTì+#·&É+ <ë«sê (i), (v) eT]j·TT (vii)\˝À >∑\ ø√D≤\T \+ãø√D≤\ì
>∑eTì+#˚˝≤ #·÷&Ü*.
• yê]ì M{Ïì ≈£L&Ü |ü]o*+|ü#˚j·÷* (6e ‘·s¡>∑‹ NCERT >∑DÏ‘·+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£eTT˝À #·÷|æ+∫q
$<Ûä+>± ø±–‘·+ ñ|üjÓ÷–+∫ #˚‹‘√ ‘·j·÷s¡T #˚dæq ø√De÷ìì ñ|üjÓ÷–+∫ ≈£L&Ü Ç~
#˚j·Te#·TÃ).
• Ä ø√D≤\˝À (iii) eT]j·TT (iv) \+ãø√D+ ø£+fÒ ‘·≈£îÿe (∫qï$) eT]j·TT 0° ø£+fÒ m≈£îÿe
(ô|<ä›$); ø√D≤\T (ii) eT]j·TT (vi) \+ãø√D+ ø£+fÒ m≈£îÿe (ô|<ä›$) eT]j·TT 180° ø£+fÒ
‘·≈£îÿe (∫qï$).
• ø√D≤\T (iii) eT]j·TT (iv) \T n\Œ ø√D≤\T>±qT, ø√D≤\T (ii) eT]j·TT (vi) qT >∑Ts¡T (n~Ûø£)
ø√D≤\T>±qT ù|s=ÿHê\ì $e]+#ê*.
• nuÛ≤´dü≈£î\T ‘·s¡>∑‹ I qT+∫ VIII es¡≈£î, (NCERT, q÷´&Ûç©¢ <ë«sê ‘·j·÷s¡T #˚j·Tã&ç+~)
>∑DÏ‘·+ øÏ{Ÿ eT]j·TT Á|üjÓ÷>∑ B|æø£˝À Çe«ã&ɶ ø£è‘ê´\qT ≈£L&Ü ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ. <ä wæº ˝À|ü+
>∑\ $<ë´s¡T›\T ô|’ ø±s¡´ø£˝≤bÕ\qT #˚j·T&É+ ø=s¡≈£î Á|ü‘˚´ø£+>± s¡÷bı+~+#·ã&ɶ |ü]ø£sê\T
ø£\e⁄.
eT÷˝≤´+ø£q+ - nb˛Vü≤\T eT]j·TT düVü≤ø±s¡ e´edüú\T
(Assessment - Misconceptions and Support Mechanisms)

ø√D≤\qT b˛\Ã&É+ (Comparing the Angles)

• $<ë´s¡Tú\T ~>∑Te ù|s=ÿqï ø√D≤\ »‘·\qT b˛\Ã>∑\s¡T

• ø√D+ B ø£+fÒ ø√D+ A m≈£îÿe>± ñ+<äì ø=+‘·eT+~ nuÛ≤´dü≈£î\T #Ó|üŒe#·TÃ, m+<äTø£+fÒ

ø√D+ A jÓTTø£ÿ uÛÑTC≤\T ø√D+ B uÛÑTC≤\ ø£+fÒ bı&Ée⁄>± ñHêïsTT. ˇø£y˚fi¯ n<˚ ø£qTø£ nsTT‘˚,
uÛÑTC≤\ bı&Ée⁄\qT ã{Ϻ ø√D≤\qT b˛\Ã˝ÒeTì dü÷∫+#ê*. yê{Ïì ‘·eT ¬s+&ÉT uÛÑTC≤\ eT<Ûä´
‘Ós¡∫ ñqï<ëì Á|üø±s¡+ b˛\TkÕÔs¡T.
26 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£
 ø£sB¡ |æø£
9
• Ç<˚$<Ûä+>±, ~>∑Te s¡ø±ìøÏ #Ó+~q ˇø£ »‘· ø√D≤\qT b˛\ÃeTì nuÛ≤´dü≈£î\qT n&É>±*

• ø=+<äs¡T nuÛ≤´dü≈£î\T ø√D+ P ø£+fÒ ø√D+ Q m≈£îÿe nì #Ó|üŒe#·TÃ, m+<äTø£+fÒ ø√D+ Q

jÓTTø£ÿ #ê|ü+ ø√D+ P jÓTTø£ÿ #ê|ü+ ø£+fÒ m≈£îÿe. Çø£ÿ&É, eT∞¢ #ê|üeTT\ jÓTTø£ÿ bı&Ée⁄\
Á|üø±s¡+ ø√D≤\qT b˛\Ã˝ÒeTì dü÷∫+#·e#·TÃ. yê{Ïì ‘·eT ¬s+&ÉT uÛÑTC≤\ eT<Ûä´ ‘Ós¡∫ ñqï <ëì
Á|üø±s¡+ b˛˝≤Ã*.
ø√D≤ìï ø=\e&É+
• ~>∑Te qTqï $$<Ûä s¡ø±˝…’q ø√D≤\qT ø=\eeTì $<ë´s¡Tú\qT n&É>±*.

• ø=+‘·eT+~ nuÛ≤´dü≈£î\T ø√DeTT (iii)qT 30°≈£î ã<äT\T>± 150°>± ø=\ee#·TÃ. Ç<˚$<Ûä+>±,

ø=+‘·eT+~ nuÛ≤´dü≈£î\T ø√D+ (iv)qT 120°≈£î ã<äT\T>± 60°>± ø=\Tee#·TÃ. ˇø£y˚fi¯ n<˚
ø£qTø£ »]–qf…‘¢Æ ,˚ ø√De÷ìì jÓTTø£ÿ n+#·T MT<ä >∑\ düs¬ q’ ùdÿ\T ñ|üj÷Ó –+#ê\ì nuÛ≤´dü≈î£ \≈£î
dü÷∫+#ê*.
• ø=+‘·eT+~ nuÛ≤´dü≈£î\T ô|’ ø√D≤ìï, uÛÑT»+ MT<ä (0 - 180° ˝Ò<ë 180° - 0) ˝…’Hé ñ+#·&ÜìøÏ
ã<äT\T>± ø√DeTT uÛÑT»eTT MT<ä ø√De÷ìì n+#·TqT ñ+#·&É+ <ë«sê ø=\TkÕÔs¡T. ˇø£y˚fi¯ n<˚
»]–q≥¢sTT‘˚ ø√De÷ìì dü¬s’q Ø‹˝À ñ+#·eTì nuÛÑ´dü≈£î\≈£î dü÷∫+#ê*.

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 27

ø£sB¡ |æø£
9
\+ã ø√DeTT
• ~>∑Te ù|s=ÿqïyê{Ï ˝À \+ãø√D≤\qT >∑T]Ô+#·eTì nuÛ≤´dü≈£î\qT n&É>±*.

• ø=+‘·eT+~ nuÛ≤´dü≈£î\T πøe\+ ø√DeTT Aì e÷Á‘·y˚T \+ãø√D+>± >∑T]Ô+#·e#·TÃ. nsTT‘˚ á

$wüj·T+˝À ø√D≤\T A, C eT]j·TT F \T \+ãø√D≤\T eT]j·TT Ç‘·s¡ ø√D≤\T \+ãø√DeTT\T
ø±e⁄. nuÛ≤´dü≈£î\T ø√DeTT C ˝Ò<ë ø√DeTT F ì \+ãø√D+>± >∑T]Ô+#·˝Ò<äì ns¡úyÓTÆq~. BìøÏ
ø±s¡D+ nuÛ≤´dü≈£î\≈£î m|ü⁄Œ&É÷ ˇπø$<ÛäyÓTÆq \+ãø√D qeT÷Hê Á|ü<ä]Ù+∫ ñ+&Ée#·TÃ. |òü*‘·+>±
yês¡T Ä ø√D≤ìøÏ #Ó+~q Ç‘·s¡ ÁbÕ‹ì<Ûë´\qT >∑T]Ô+#·&+É ˝Ò<Tä . n+<äTe\¢, á ˝ÀbÕìï ‘=\–+#·&+É
ø=s¡≈£î, ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT \+ã ø√D≤\qT eT]j·TT Ç‘·s¡ ø√D≤\qT $$<Ûä ~X¯\˝À/ $Hê´kÕ\˝À
(z]jÓT+fÒwüq¢˝À) Á|ü<ä]Ù+#ê*.
ÁbÕ<∏ä$Tø√qï‘· kÕúsTT (Upper Primary Stage)
<äècÕº+‘·+ (Exempler)-III
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
• á <äècÕº+‘·+˝À _ÛHêï\ uÛ≤>∑Vü‰s¡ uÛ≤eqqT ˇø£ |üPs¡í dü+K´‘√ n˝≤π> eTs=ø£ _Ûqï+ ‘√ #˚j·T&É+
#·]Ã<ë›+.
ˇø£ _Ûqï+‘√ |üPs¡í dü+K´qT uÛ≤–+#·&É+
á ÁøÏ+~ |ü]dæú‘·T\≈£î ‘·–q |ü]cÕÿs¡+ m˝≤ <=s¡T≈£î‘·T+<√ #·÷<ë›+-
1
2 u≤sY #ê¬ø¢≥T¢ ñHêïsTT. ˇø√ÿ u≤sY 2
uÛ≤>∑+>± $]–b˛sTT+~. ˇø√ eTTø£ÿ ˇø√ÿ $<ë´]ΔøÏ
Çe«e\dæ ñ+≥T+~. m+‘·eT+~ $<ë´s¡T\ú ≈£î #ê¬ø{¢ Ÿ eTTø£ÿ\T ekÕÔsTT? #·sá ‘·sT¡ yê‘· $<ë´s¡T\ú T
s¬ +&ÉT u≤sY #ê¬ø≥¢ q¢ T dü>+∑ eTTø£ÿ\T>± ø£qT>=Hê*‡q nedüs+¡ ñ+<äH˚ n_ÛÁbÕj·÷ìøÏ #˚sT¡ ≈£î+{≤s¡T.

28 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£

 ø£sB¡ |æø£
9
1
‘·<ë«sê 2÷ ø£qT>=qe\dæ ñ+≥T+~.
2

Ç+ø± n≥Te+{Ï eTTø£ÿ\ dü+K´ ª4μ nì yês¡T ø£qT>=+{≤s¡T.

1 1
n+fÒ 2÷ =4 n+fÒ, 4 $<ë´s¡Tú\≈£î ˇø=ÿø£ÿ]øÏ Ç˝≤+{Ï eTTø£ÿ edüTÔ+~. Á|ü‹ #ê¬ø¢{Ÿ u≤sY ˝À
2 3
1 1
uÛ≤>∑yÓTÆ‘˚ @eTe⁄‘·T+~? á #·s¡Ã 2÷ = 6 øÏ <ë] rdüTÔ+~. n<˚ Áø£eT+˝À 2÷ = 8.
3 4

1 1 1
M{Ïì 2÷ = 4, 2÷ = 6, 2÷ =8 ...... >± sêj·Te#·TÃ.
2 3 4

$<ë´s¡Tú\T Bì˝À @<Ó’Hê Áø£eT+/neT]ø£ >∑eTì+#êπsyÓ÷ n&ç– ‘Ó\TdüTø√yê*. n˝≤ nsTT‘˚

1 ⎛1⎞ 1
3÷ = ?; 2⎜ ⎟ ÷ = ?
4 ⎝2⎠ 3

$<ë´s¡Tú\T qeT÷Hê >∑eTì+∫ k˛bÕq Áø£e÷ìï ø£qT>=H˚+<äT≈£î Áù|s¡D ø£*Œ+#·e#·TÃ.

|ü<ä düeTdü´` ˇø£ bÕsƒ¡XÊ\˝À 7e ‘·s¡>∑‹˝À 5 ôdø£åqT¢ (sections) ñHêïsTT. πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq≈£î yÓfi¯¢&É+
5
ø=s¡≈£î, ‘·s¡>∑‹ ñbÕ<Ûë´j·TT\T dü+ã+~Û‘· ôdø£åHéqT 6
uÛ≤>±\T>± $uÛÑõ+#·e\dæ ñ+~. Á|ü‹ uÛ≤>±ìøÏ ˇø£
ãdüT‡ nedüs¡+ nsTT‘˚, πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq ø=s¡≈£î mìï ãdüT‡\T nedüs¡+ ne⁄‘êsTT?
kÕ<Ûäq- πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq≈£î nedüs¡yÓTÆq ãdüT‡\ dü+K´ 5 $uÛ≤>±˝À¢ >∑\ yÓTT‘·Ô+ uÛ≤>±\ dü+K´≈£î düe÷q+.
<ëìì øÏ+~ $<Ûä+>± $e]+#·e#·TÃ.
5 6
5÷ = 5× = 6
6 5

n+<äTe\¢ πøåÁ‘· dü+<äs¡Ùq≈£î 6 ãdüT‡\T nedüs¡+ ne⁄‘êsTT.

<äècÕº+‘·+ (Exempler)-IV
nuÛÑ´düq |òü*‘·+
$<ë´]ú ¬s+&ÉT |üPs¡ídü+K´\qT >∑TDÏ+#·TqT.
$<ë´]ú |üPsêí+ø±\T, yê{Ï dü+ø£\q eT]j·TT e´eø£\q+ >∑T]+∫ ‘Ó*dæ ñ+{≤&ÉT.

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 29

ø£sB¡ |æø£
9
>∑TDø±s¡ uÛ≤eq Ç|ü⁄&ÉT |ü]#·jT· + #˚jT· ã&ÉT‘·T+~. |üPs¡dí +ü K´\ jÓTTø£ÿ >∑TDø±s¡ Á|üÁøÏjT· qT $<ë´s¡T\ú T
ns¡ú+ #˚düT≈£îH˚+<äT≈£î nedüs¡yÓTÆq ì]Δwüº ø£‘·´eTT\qT #˚j·T&É+˝À ìeT>∑ï+ #˚j·Te˝…qT.
|æ\¢\≈£î Áø£e÷\ >∑T]+∫ ‘·–q+‘· ne>±Vü≤q ñ+~. Ç|üŒ{Ïπø $<ë´s¡Tú\≈£î ‘Ó*dæq Áø£e÷\ Ä<Ûës¡+>±,
uÛ≤eq\ô|’ nqT>∑TD+>± ø£‘·´eTT\qT eTq+ Ä˝À∫+#·>∑\+. ¬s+&ÉT |üPs¡ídü+K´\ jÓTTø£ÿ \ãΔ+ uÛ≤eqqT
s¡÷bı+~+#·&É+ ø=s¡≈£î Ç~ yê]ì ìeT>∑ï+ #˚düTÔ+~.
á s¡ø£yÓTÆq \u≤›\qT |ü]#·j·T+ #˚j·T&É+ ÁbÕs¡+_Û<ë›+,
<Ûäq |üPs¡ídü+K´ x ãTTD |üPs¡ídü+K´ R ãTTD |üPs¡ídü+K´
ø£‘·´+ 1
2 I (-3) dü+<äs¡“¤+ #·÷<ë›+:
|æ\¢\T ‘·eT ÁbÕ<Ûä$Tø£ ‘·s¡>∑‘·T˝À¢ düVü≤» dü+K´\ >∑TDø±s¡+ H˚s¡TÃ≈£îì ñHêïs¡T. dü+K´\qT ≈£L&É≥+
nH˚ uÛ≤eqqT n|üŒ{À¢ ñ|üjÓ÷–+#ês¡T.
ñ<ëVü≤s¡D≈£î 2 I 3 n+fÒ 3 ì ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ ≈£L&É‘ês¡T. n+fÒ, 3G3 = 6. á $<Ûä+>± á
Á|ü Á øÏ j · T qT >∑ T s¡ T Ô # ˚ d ü T ø√eTì ñbÕ<Û ë ´j· T T&É T $<ë´s¡ T ú \ qT ø√s¡ e #· T Ã. 5 I 4,
6 I 8 yÓTT<ä˝…’q eT]ø=ìï ñ<ëVü≤s¡D\T #·]Ã+#·e#·TÃ. $<ë´s¡Tú\≈£î dü+K´\ dü+ø£\q+ >∑T]+∫ uÀ~Û+∫q
‘·s¡Tyê‘· e÷Á‘·y˚T Ç~ Á|üy˚X¯ô|{≤º*.
2 I (-3) ì ø£qT>=q&ÜìøÏ Ç<˚ Á|üÁøÏjT· qT ñ|üj÷Ó –+#·e#êà nì $<ë´s¡T\ú qT n&É>e∑ #·TÃ. |üPs¡dí +ü K´\
dü+ø£\q+ >∑T]+∫ ne>±Vü≤q ñ+~. ‘·–q+‘· #·s¡Ã ‘·s¡Tyê‘· ‘·s¡>∑‹ |üP]Ô ne>±Vü≤q≈£î sêe#·TÃ.
n+<äTe\¢, 2 I (-3) = (-3) G (-3) = -6
á #·sá dü+<äs“¡ +¤ >± ÁbÕ<∏$ä Tø£ ‘·s>¡ ‘∑ T· ˝À¢ #·~$q dü+K´\ >∑TDø±s¡ uÛ≤eqqT $<ë´s¡T\ú T nqTdü+<Ûëq+
#˚j·T>∑\s√ ˝Ò<√ >∑eTì+#·e#·TÃ. Bìì #˚j·T&É+ m˝≤ nH˚ <ëìô|’ á #·s¡Ã <äwæº ô|{≤º*.
n<˚s¡ø£yÓTÆq ñ<ëVü≤s¡D\qT <Ûäq |üPs¡ídü+K´ eT]j·TT s¡TD |üPs¡ídü+K´ jÓTTø£ÿ \ãΔ+ >∑T]+∫q C≤„q+
ø=s¡≈£î Çe«e#·TÃ.
eTs√ $<ÛäyÓTÆq |ü<äΔ‹ á ~>∑Te ù|s=ÿqï ø£‘·´+˝À #·÷|æq $<Ûä+>± ñ+≥T+~
ø£‘·´+ 2
-3 qT ¬s+&ÉT kÕs¡T¢ ≈£L&˚ Ä˝À#·qqT ≈£L&Ü dü+U≤´πsKô|’ #·÷|æ+#·e#·TÃ.
`3I2

30 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£

 ø£sB¡ |æø£
9
ãTTD ~X¯ ˝ À 3 jÓ T Tø£ ÿ ¬ s +&É T »+|t \ T n+fÒ (- 3) + (-3) n~ -6≈£ î rdü T ≈£ î
yÓfió¯ +Ô ~.
`3I3

(- 3) + (- 3) + (- 3) n+fÒ eT÷&ÉT »+|t\T ãTTD ~X¯ yÓ’|ü⁄≈£î ñ+{≤sTT. eTq+ -9 ì #˚s¡‘êeTT.

|üPs¡ídü+K´\ jÓTTø£ÿ á <äX¯´ ÁbÕ‹ì<Ûä´+ $<ë´s¡Tú\ <äwæºì Äø£]¸düTÔ+~ eT]j·TT yês¡T \u≤›\qT
ø£qT>=q&Éy˚T ø±≈£î+&Ü, |òü*‘·eTT jÓTTø£ÿ >∑Ts¡TÔ≈£î ≈£L&Ü uÛ≤wü´+ #ÓãT‘ês¡T. $<ë´s¡Tú\T ‘·eT |ü]o\q\T
yÓfi¯fl&ç+#·&ÜìøÏ Áù|s¡D Çe«e˝…qT. n≥Te+{Ï \ã›eTT\≈£î $_Ûqï ñ<ëVü≤s¡D\T rdüTø=qe˝…qT. ˇπø
uÛ≤eqqT bı+<ä&ÜìøÏ $_Ûqï e÷sêZ\qT nqTdü]+#˚˝≤ $<ë´s¡Tú\T |ü\T ø£‘ê´\˝À bÕ˝ÀZH˚˝≤ #·÷&Ü*.
ø£‘·´+ 3
ˇπø |òü*‘·+ e#˚Ã $<Ûä+>± $$<Ûä qeT÷Hê\qT ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
-3 I 2 bı+<ä&É+ ø=s¡≈£î 3 I 2‘√ ÁbÕs¡+_Û<ë›+,
Ç~ u≤>± ‘Ó*dæq $<ÛäeTT
3 × 2 = 6 ——— (1)
2 × 2= 4 ——— (2)

1 × 2 = 2 ——— (3)

0 × 2 = 0 ———— (4)

6, 4, 2, 0 \ã›eTT\qT bı+<ä&É+˝À @<Ó’Hê qeT÷Hê s¡÷bı+<äT‘·Tqï<ë ˝Ò<ë nì #·÷&É≥+ ø=s¡≈£î

ˇø£ #·s¡ÃqT ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
k˛bÕq+ (2) : 4 = 6 - 2; nH˚ yêdüÔe+˝À Ç~ dæús¡|ü&Ée#·TÃ.
k˛bÕq+ (3) : 2 = 4 - 2;
k˛bÕq+ (4) : 0 = 2 - 2
Á|ü‹ es¡dü˝ÀqT |òü*‘·+ qT+∫ 2 rdæy˚XÊs¡ì ‘Ó\TdüTÔ+~. n+<äTe\¢ á ‘·sêÿìï (˝≤õø˘) eTT+<äT≈£î
ø=qkÕ–kÕÔ+,
-1 × 2 = 0 - 2 = -2
-2 × 2 = (-2) - 2 = -4

-3 × 2 = (-4) - 2 = -6

n+<äTe\¢ ∫e]øÏ (-3) I 2 = -6 bı+<äT‘êeTT.

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 31
ø£sB¡ |æø£
9
á $<Ûëq+ ñ|üjÓ÷–+∫ n≥Te+{Ï \u≤›\qT eT]ìï dü+K´‘√ ìs¡«Væ≤+#·e#·TÃ.
Ç|ü⁄Œ&ÉT (ãTTD |üPsêí+ø£+) I (ãTTD |üPsêí+ø£+) nH˚ dü+<äs¡“¤+ rdüT≈£î+<ë+.
Ç+‘·≈î£ eTT+<äT ø£‘ê´˝À¢ ñ|üj÷Ó –+∫q $<ÛëHêìï Çø£ÿ&É ≈£L&Ü ñ|üj÷Ó –+#·e#êà ˝Ò<ë nì #·]Ã+#ê*.
á qeT÷Hê\ Á|üÁøÏj·TqT ∫es¡>± Ä˝À∫+#·e#·TÃ
(-3)I(-2) \ã›eTTqT rdüT≈£î+<ë+.
ø£‘·´+ 4
(-3) × 3 = -9 ... (1)‘√ ÁbÕs¡+_Û<ë›+.
Ç~ Ç+‘·≈£î eTT+<äT ø£‘ê´˝À¢ #˚dæq $wüj·T+ $<ë´s¡Tú\≈£î ‘Ó*dæ+<˚.
(-3) × 2 = -6 ...(2)
(-3) × 1 = -3 ...(3)

(-3) × 0 = 0 ...(4)

bı+~q \u≤›\˝À düs¡[ì >∑eTì+#·eTì $<ë´s¡Tú\qT n&É>∑+&ç. Çø£ÿ&É MTs¡T ˇø£ ãTTD |üPsêí+ø£+
eT]j·TT ˇø£ <Ûäq |üPsêí+ø£+ jÓTTø£ÿ \ã›+ eT]j·TT á Á|üÁøÏj·T≈£î >∑T]+∫ $<ë´s¡Tú\T ns¡ú+ #˚düT≈£îHêïsê
˝Ò<ë nH˚ <ëìì, Ç+‘·≈£î eTT+<äT #˚dæq Á|üÁøÏj·T Çø£ÿ&É e]Ô+|ü#˚j·T>∑\sê ˝Ò<ë nH˚ <ëìì MTs¡T eT~+|ü⁄
#˚j·Te#·TÃ. nìï+{Ïì $T+∫, $<ë´s¡Tú\T \ã›eTT\ jÓTTø£ÿ düs¡[ì >∑eTì+#·>±\T>∑T‘·THêïsê eT]j·TT
<ëìì Ç+ø± m˝≤ bı&ç–+#·>∑\s√ ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TT&ÉT #·÷&Ée#·TÃ.
Ç~ #·÷dæ ñ+&Ée#·TÃ,
k˛bÕq+ (2)˝À, -6 = (-9)+ 3;
k˛bÕq+ (3)˝À, -3 = (-6)+ 3;
k˛bÕq+ (4)˝À, 0 = (-3)+ 3.
á qeT÷HêqT |ü]o*+∫q ‘·s¡Tyê‘·, <ëìì á $<Ûä+>± ø=qkÕ–+#·e#·T×
(-3) × (-1) = 0 + 3 = 3

(-3) × (-2) = 3 + 3 = 6

∫e]øÏ (-3 × (-2) = 6 bı+<äe#·TÃ.

$<ë´s¡ T ú \ T #˚ j · T &ÜìøÏ eT]ø=ìï ñ<ëVü ≤ s¡ D \T Çe«e#· T Ã. $<ë´s¡ T ú \ T ≈£ L &Ü
ñ<ëVü≤s¡D\T düwæº+∫ ˇø£]ø=ø£s¡T Ç#˚Ã˝≤ Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*.
$<ë´s¡Tú\qT |üPs¡ídü+K´ s¡ø£+ >∑T]+∫ n&É>∑e#·TÃ (n+fÒ, <Ûäq ˝Ò<ë ãTTD) yês¡T #·]Ã+∫q ¬s+&ÉT
s¡ø±\ \u≤›\˝À Ç$ \_ÛkÕÔsTT. $<ë´s¡Tú\ #˚dæq |ü]o\qqT eT~+|ü⁄ #˚j·÷*.
32 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£
 ø£sB¡ |æø£
9
~>∑Te ù|s=ÿqïyê{Ï >∑T]+∫ $<ë´s¡Tú\qT n&É>∑&É+ <ë«sê Bìì eT]+‘· nqTã+BÛø£]+#·e#·TÃ.
\ã› |üPs¡ídü+K´ jÓTTø£ÿ >∑Ts¡TÔ @$T{Ï?
(-1) × (-1); (-1) × (-1) × (-1); (-1) × (-1) × (-1) × (-1);
(-1) × (-1) × (-1) × (-1) × (-1);

(-1) × (-1) × (-1) × (-1) ×(-1) × (-1), (-2) × (-3) (-5) ...........

¬s+&ÉT |üPs¡ídü+K´\ jÓTTø£ÿ \ã›+ Á|üy˚X¯ô|{Ϻq ‘·s¡Tyê‘·, $<ë´s¡Tú\T n≥Te+{Ï \u≤›\qT >∑Dq\≈£î ñ
|üjÓ÷–+#·e\dæq nedüs¡+ ñ+~. πøe\+ ¬s+&ÉT |üPs¡ídü+K´\qT >∑TDÏ+#·&ÜìøÏ düeTdü´\T Çe«&ÜìøÏ
ã<äT\T>±, nH˚ø£ kÕs¡T¢ |üPs¡ídü+K´\qT >∑TDÏ+#·&É+ nedüs¡+ nj˚T´ ˇø£ Ä≥ Çe«e#·TÃ.
Ä≥
Ä≥\T ñ‘·ÿ+sƒ¡, Äq+<ä+, uÛÑ+>∑bÕ≥T, düs¡<ë nH˚ uÛ≤yêìï Çe«>∑\e⁄. >∑DÏ‘·XÊÁdüÔ+˝À Ä≥\qT
yê&É&É+ e\¢ >∑DÏ‘·+|ü≥¢ yÓTs¡T¬>’q <äø£Œ<∏ä+ @s¡Œ&ÉT‘·T+~. |æ\¢\ düeTkÕ´ |ü]cÕÿs¡ kÕeTsêú´\ n_Ûe~ΔøÏ
‘√&ÜŒ≥T n+~düT+Ô ~. >∑D‘Ï · Áø°&\É T Ä&˚≥|ü⁄Œ&ÉT »]π> >∑D‘Ï · #·sá \T >∑D‘Ï · ne>±Vü≤q n_Ûe ~ΔøÏ ‘√&ÉŒ&É‘êsTT.
7e ‘·s¡>∑‹ >∑DÏ‘·+ bÕsƒ¡´|ü⁄düÔø£+˝Àì 12e ù|J˝À >∑\ Ä≥ 1 #·÷&É+&ç.
ˇø£ ô|<ä› ø±–‘·+ô|’ 11 ∫qï ô|f…º\T 19 es¡Tdü\T eT]j·TT 11 ì\Te⁄ es¡Tdü\˝À ^XÊs¡T (bÕeTT\T
eT]j·TT ì#ÓÃq\T ˝Ò<ë #·<äs¡+>∑+ Ä≥ ˝≤+{Ï~). 1 qT+&ç 104 es¡≈£î eT]j·TT -1 qT+&ç -104 es¡≈£î
>∑\ dü+K´\T yê{Ï˝À sêdæ ñ+{≤sTT.
• ¬s+&ÉT ˙\+, ¬s+&ÉT ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T bÕ∫ø£\T ñqï ˇø£ dü+∫ rdüTø√+&ç. ˇø£ s¡+>∑T bÕ∫ø£ MT<ä
#·Tø£ÿ\ dü+K´ <Ûäq|üPs¡í dü+K´\T eT]j·TT y˚πs s¡+>∑T bÕ∫ø£ MT<ä #·Tø£ÿ\ dü+K´ ãTTD|üPs¡í
dü+K´\≈£î ÁbÕ‹ì<Û´ä + eVæ≤kÕÔsTT. á $wüjT· + ìs¡sí TT+#·Tø√e&ÜìøÏ $<ë´s¡T*ú ï nqTeT‹+#·e#·TÃ.
Á|üdüT‘· dü+<äs¡“¤+˝À ms¡T|ü⁄ s¡+>∑T bÕ∫ø£\T ô|’ #·Tø£ÿ\T <Ûäq |üPs¡ídü+K´\T eT]j·TT y˚πs s¡+>∑T
bÕ∫ø£ô|’ #·Tø£ÿ\T ãTTD |üPs¡ídü+K´\qT dü÷∫+#·TqT.
• ‘·s¡>∑‹ì $_Ûqï düeT÷Vü‰\T>± $uÛÑõ+#·+&ç. $<ë´s¡Tú\ kÕj·T+‘√ »≥Tº |ü]e÷D+
ìs¡ísTT+#·Tø√e#·TÃ. Á|ü‹ »≥Tº˝Àì $<ë´s¡Tú\T Ä≥ Ä&É‘ês¡T. »≥Tº |ü]e÷D+ 4 nsTT‘˚...
• Á|ü‹ Ä≥>±&ÉT ≈£L&Ü 0 e÷sYÿô|’ n‘·&ç/ ÄyÓT≈£î #Ó+~q ˇø£ _fi¯fl/ @<Ó’Hê edüTÔe⁄qT ñ+#ê*.
• Á|ü‹ Ä≥>±&ÉT dü+∫˝À bÕ∫ø£\ MT<ä u≤>± ø£*|æ, #·÷&É≈£î+&Ü ¬s+&ÉT bÕ∫ø£\T ãj·T≥≈£î
rkÕÔ&ÉT. bÕ∫ø£\T ˇπø s¡+>∑T˝À ˝Ò<ë $_Ûqï s¡+>∑T˝À¢ ñ+&Ée#·TÃ.
• Ä≥>±&ÉT ãj·T≥≈£î rdæq bÕ∫ø£\ MT<ä >∑\ dü+K´\qT >∑TDÏ+#ê*.
• ˇø£y˚fi¯ bÕ∫ø£\T ˇπø s¡+>∑T˝À ñqï≥¢sTT‘˚, dü+K´\ jÓTTø£ÿ \ãΔ+ <ÛäHê‘·àø£+, ˝Òì|üø£å+˝À n~
ãTTD≤‘·àø£+ ne⁄‘·T+~.

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 33

ø£sB¡ |æø£
9
• ˇø£yfi˚ ¯ \ã›+ <ÛHä ê‘·àø£+ nsTT‘˚, Ä≥>±&ÉT ‘·q ª_fi¯flμ (counter)qT 104 yÓ|’ ⁄ü ≈£î ø£~*+#ê*. ˇø£yfi˚ ¯
ãTTD≤‘·àø£+ nsTT‘˚ ª_fi¯flμ (counter)qT -104 yÓ|’ ⁄ü ≈£î ø£~*+#ê*.
• 104 >±ì, -104 >±ì eTT+<äT #˚πs yê&ÉT $CÒ‘·.
á Ä≥ Ä&˚≥|ü⁄Œ&ÉT $<ë´s¡T\ú T |üPs¡dí +ü K´\qT >∑TDø±s¡+ nH˚øk£ Õs¡T¢ #˚jT· &É+ eT]j·TT ‘·eT düeT÷Vü≤+˝À
Ç‘·s¡T\qT >∑eTì+#·&É+ #˚kÕÔs¡T. |üPs¡ídü+K´\ >∑TDø±s¡eTTq≈£î dü+ã+~Û+∫q yêdüÔyê\T ≈£L&Ü $<ë´s¡Tú\≈£î
düT|ü]∫‘·+ ne⁄‘êsTT.
ñbÕ<Ûë´j·TTì>± MT $<ë´s¡Tú\T |üPs¡ídü+K´\ >∑TDø±s¡+ dü]>± #˚j·T>∑\T>∑T‘·THêïsê ˝Ò<ë nì
‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ MT≈£î neø±X¯+ \_ÛdüTÔ+~.
<äècÕº+‘·+ (Exempler)-V
nuÛÑ´düq |òü*‘ê\T
Bs¡È|òüTHêø±s¡ edüTÔe⁄\ ñ|ü]‘·\ yÓ’XÊ\´+ ø£qT>=+{≤s¡T.
Bs¡È|òüTHêø±s¡ edüTÔe⁄\ |òüTq|ü]e÷D≤ìï ø£qT>=+{≤s¡T.
nuÛÑ´düq \øå±´\T
á ø£‘·´+ |üP]Ô #˚dæq ‘·s¡Tyê‘· $<ë´s¡Tú\T -
düeT|òTü q+ eT]j·TT Bs¡|È Tüò qeTT\qT @s¡Œs¡TkÕÔsT¡ eT]j·TT yê{Ï ñ|ü]‘·\ yÓX’ Ê\´+ ø=s¡≈î£ dü÷Á‘·eTT\qT
sêã&ÉT‘ês¡T.
Bs¡È|òüTqeTT jÓTTø£ÿ |òüTq|ü]e÷D≤ìï ø£qT>=q&É+ ø=s¡≈£î ˇø£ dü÷Á‘êìï sêã&ÉT‘ês¡T.
ø£‘·´+ 1
ø±e\dæq edüTÔe⁄\T
ø±sY¶ uÀsY¶, s¡÷\sY, ø£≥ºsY, ôd˝À¢ fÒ|t, ôdÿ#Y ô|Hé/ô|ì‡˝Ÿ, yÓ’{Ÿ ù||üsY, #êsYº ù||üsY.
$<Ûëq+
$<ë´s¡Tú\qT Á|ü‹ »≥Tº˝À q\T>∑Ts¡T ñ+&˚˝≤ »≥T¢>± $uÛÑõ+#·e#·TÃ. $<ë´s¡Tú\≈£î ø±sY¶ uÀsY¶, s¡÷\sY,
ø£≥ºsY, ôd˝À¢ fÒ|t, ôdÿ#Y ô|Hé/ô|ì‡˝Ÿ, yÓ’{Ÿ ù||üsY, #êsYº ù||üsY yÓTT<ä˝…’q$ Çyê«*. Á|ü‹ uÛÑT»+ ø=\‘· a
Á|üe÷D≤\T >∑\ Äs¡T düe÷q #·‘·Ts¡ÁkÕ\T Ç$T&ç ñ+&˚ Äø±sêìï ‘·j·÷s¡T #˚j·T&ÜìøÏ $<ë´s¡Tú\qT
Áb˛‘·‡Væ≤+#ê*. |ü≥+ 1 ˝À #·÷|æ+∫q $<Û+ä >± |òTü qedüTeÔ ⁄ @s¡Œ&˚+<äT≈£î ˝…q’ ¢ e÷]ÿ+>¥ yÓ+ã&ç #·‘T· s¡ÁkÕ\qT
eT&Ée+&ç (|ü≥+ 2)
34 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£
 ø£sB¡ |æø£
9
#·s¡Ã / Á|ü<äs¡Ùq
|ü≥+ 2˝À @ s¡ø£yÓTÆq edüTÔe⁄ \_Û+∫+<√ #·]Ã+#·e#·TÃ. n~ ˇø£ düeT|òüTq+. $<ë´s¡Tú\T n~
m+<äT≈£î düeT|òüTqeTT>± @s¡Œ&ç+<√ #Ó|üŒe#·TÃ. Ç~ ˇø£ düeT|òüTq+ jÓTTø£ÿ \ø£åD≤\ >∑T]+∫ $<ë´s¡Tú\≈£î
‘Ó\Tk˛ ˝Ò<√ #·÷&É{≤ìøÏ ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ˇø£ neø±X¯+ ÇdüTÔ+~. düeT|òüTq+ jÓTTø£ÿ Á|ü‹ eTTK+ ≈£L&Ü
uÛÑT»+ ªa’ Á|üe÷D≤\T >∑\ ˇø£ #·‘·Ts¡Ádü+>± ñ+≥T+~. n+<äTe\¢, düeT|òüTq+ jÓTTø£ÿ ˇø£ eTTK yÓ’XÊ\´+
2
a #·.Á|ü.

ˇø£ düeT|òüTq+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ ñ|ü]‘·\eTT\ dü+K´ 6.

n+<äTe\¢ düeT|òüTq+ jÓTTø£ÿ yÓTT‘·Ô+ ñ|ü]‘·\ yÓ’XÊ\´eTT 6a2 #·.Á|ü.
ø£‘·´+ 2
#·s¡Ã
ˇø£ Bs¡È|òüTqø±s¡ edüTÔe⁄≈£î mìï uÛÑTC≤\T ñ+{≤sTT?
$<ë´s¡Tú\T, yê] |ü]düsê˝À¢ ñqï mπsdüsY, ô|f…º, >∑~ yÓTT<ä˝…’q $_Ûqï Äø±sê\qT |ü]o*+∫, #·]Ã+∫q
‘·s¡Tyê‘·, ô|’ Á|üX¯ï≈£î düe÷<Ûëq+ ÇkÕÔs¡T. ˇø£ Bs¡È |òüTHêìøÏ dü+ã+~Û+∫q C≤„Hêìï $<ë´s¡Tú\T m+‘· y˚Ts¡≈£î
H˚s¡TÃ≈£îHêïs√ ≈£L&Ü ñbÕ<Ûë´j·TTìøÏ ‘Ó\TdüTÔ+~.
a, b eT]j·TT c uÛÑTC≤\T ø£*–q ~>∑Te Bs¡È|òüTq+ |ü]o*+#·+&ç;
$<ë´s¡Tú\T 2D Äø±sê\ yÓ’XÊ˝≤´\qT >∑T]+∫ H˚s¡TÃ≈£îHêïs¡T.
Bs¡È|òüTq Á|ü‹ eTTK+ jÓTTø£ÿ Äø±s¡+ @$T{À #Ó|üŒeTì yê]ì n&É>±*.
nìï eTTU≤\T ˇπø Äø±s¡+˝À ñHêïj·÷?
M{Ï˝À @$ ˇπø $<Ûä+>± ñHêïsTT, @y˚$ ˇπø $<Ûä+>± ˝Òe⁄?

|ü≥+`1 |ü≥+`2
n|ü⁄&ÉT, yês¡T Ç∫Ãq ø=\‘·\‘√ >∑\ Á|üdüTÔ‘· 3D Äø±s¡+ >∑T]+∫ e÷{≤¢&Ü*.
Bs¡È |òüTq+ jÓTTø£ÿ ñ|ü]‘·\ yÓ’XÊ\´+ >∑T]+∫ ‘Ó\TdüTø√e&ÜìøÏ ‘·–q+‘· düeTj·T+ Ç∫à #·s¡Ã ìs¡«Væ≤+#ê*.

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 35

ø£sB¡ |æø£
9
n~ <ëì nìï eTTU≤\ jÓTTø£ÿ yÓ’XÊ˝≤´\ yÓTT‘·Ô+ nì $<ë´s¡Tú\T ns¡ú+ #˚düTø√yê*.
a&b Á|üe÷D≤\T uÛÑTC≤\T >∑\ eTT+<äT/yÓqTø£ eTTK+ yÓ’XÊ\´+ = ab
eTT+<äT eT]j·TT yÓqTø£ eTTU≤\ yÓTT‘·Ô+ yÓ’XÊ\´+ = ab + ab = 2ab
b&c Á|üe÷D≤\T uÛÑTC≤\T >∑\ eTTU≤\ yÓTT‘·Ô+ yÓ’XÊ\´+ =bc + bc = 2bc
a&c Á|üe÷D≤\T uÛÑTC≤\T >∑\ eTTU≤\ yÓTT‘·Ô+ yÓ’XÊ\´+ = ac + ac = 2ac
yÓTT‘·Ô+ ñ|ü]‘·\ yÓ’XÊ\´+ = 2ab + 2bc + 2ac = 2 (ab + bc + ac)
2 2 2 2
ˇø£y˚fi¯ a = b = c nsTTq, ñ|ü]‘·\+ yÓ’XÊ\´+ = 2a +2a +2a =6a
ø£‘·´+ 3
ø±e\dæq edüTÔe⁄\T
ˇø£ Bs¡È |òüTq e\ s¡÷|ü+, bÕ¢dæºø˘/eT{Ϻ, ø£≥ºsY,s¡÷\sY, n≥ºô|f…º.
$<Ûëq+
bı&Ée⁄ l, yÓ&É\TŒ b eT]j·TT m‘·TÔ h (1 = 4, b = 4, h = 3) >∑\ ˇø£ Bs¡È|òüTq+ jÓTTø£ÿ e\ rdüTø√+&ç.
(|ü≥+3)
• <ëìì ‘Ós¡∫q Bs¡È|òüTq+ @s¡Œ&˚≥T¢ eT&Ée+&ç.
• á Bs¡È|òüTHêìï eT{Ϻ / bÕ¢dæºdædt‘√ ì+|æ e\
‘=\–+#·+&ç.
• Bs¡È|òüTHêìï n≥ºô|f…º˝À ñ+∫ <ëì bı&Ée⁄ l yÓ+ã&ç
Hê\T>∑T düe÷q eTTø£ÿ\T>± ø£‹Ô]+#ê*. (|ü≥+4) |ü≥+3

|ü≥+4 |ü≥+5 |ü≥+6

• Bs¡È|òüTHêìï <ëì yÓ&É\TŒ b yÓ+ã&ç Hê\T>∑T düe÷q eTTø£ÿ\T>± ø£‹Ô]+#ê*(|ü≥+ 5)
Bs¡È|òüTHêìï <ëì m‘·TÔ h yÓ+ã&ç eT÷&ÉT düe÷q eTTø£ÿ\T>± ø£‹Ô]+#ê*(|ü≥+ 6)

36 ìwüº ` •ø£åD ø£s¡B|æø£

 ø£sB¡ |æø£
9
#·s¡Ã
Bs¡È|òüTq+ ˇø£ Á|üe÷D+ uÛÑT»+>±>∑\ düeT |òüTHê\T>± $uÛÑõ+#·ã&ç+~.
n˝≤ @s¡Œ&çq Á|üe÷D düeT|òüTHê\ dü+K´ 48.
Bìì 4 I 4 I 3 >± e´ø°Ôø£]+#·e#·TÃ.
1 I 1 I 1 ø=\‘·\T ø£*–q düeT|òüTq+ jÓTTø£ÿ |òüTq|ü]e÷D+ >∑T]+∫ $<ë´s¡Tú\T ‘Ó*j·TCÒj·÷*.
Bs¡È |òüTq |òüTq|ü]e÷D+ = 4 I 4 I 3 |òüTq Á|üe÷D≤\T.n+fÒ, l I b I h
Ç<˚$<Ûä+>±, $<ë´s¡Tú\qT 2, 4, 4 Á|üe÷D≤\T; 3, 4, 5 Á|üe÷D≤\T >∑\ $$<Ûä ø=\‘·\T ø£*–q
Bs¡È|òüTHê\qT @sêŒ≥T #˚j·TeTì ø√sê*.
á ø£ ‘ê´ìï Bs¡ È |ò ü T q |ò ü T q|ü ] e÷D+ l I b I h nH˚ dü ÷ Á‘· + ñ‘êŒ~+#· & ÜìøÏ
ñ|üjÓ÷–+#·e#·TÃ.
#·s¡Ã düeTj·T+˝À $<ë´s¡Tú\T kÕ<Ûës¡D°ø£]+#·ã&ɶ dü÷Á‘·eTTqT @$<Ûä+>± sêã{≤ºs¡T nH˚ $wüj·÷ìï ñ
bÕ<Ûë´j·TT\T >∑eTì+#ê*.

uÀ<Ûäq,nuÛÑ´düq eT]j·TT eT~+|ü⁄˝À ... 37