You are on page 1of 21

96

DIE KAAPSE PATRIOTTE EN PLANNE VIR 'N OOSTENRYKSE


KOLONIE IN NATAL

Hans-JiirgenScholz
Bibliotekaris en vakreferent aan die Universiteitsbiblioteek van Marburg

I
In die Weense verdrae van 1731 bet Oostenryk sy eerste Oos-lndiese
kompanjie opgeoffer as prys vir die toestemming van die seemagtevan
Engeland en Nederland tot die Pragmatiese Sanksie. Ook die reg om
vanuit die "Oostenrykse" Nederlande met Asie handel te dryf moos
prysgegee word. Die oorloe wat die eerste kwarteeu van die regering
van Maria Theresia gekenmerk bet, bet voorts alle hoop op grootskaalse
ontwikkeling van die handel in sy erflande gestrem. Nogtans sou die
Oostenrykse vlag weer in die Indiese Oseaan verskyn. Die inisiatief bet
uitgegaan van 'n avonturier in die diens van die Engelse Oos-lndiese
Kompanjie, Wilhelm Bolts. Hy was die seun van Duitse ouers, in 1740
in Amsterdam gebore, en is na etlike jare in Engelse diens weens onenig-
heid in Bengale ontslaan. Bolts was egter onstuitbaar en bet besluit om
met 'n eie kompanjie na Jodie terug te keer. Vir hierdie doel bet hy
'n oktrooi van die Weense hot gevra. Die oomblik was gunstig en op
5 Junie 1775 is dit uitgevaardig!
Bolts se kompanjie kon onder die Oostenrykse vlag handel dryf,
sou sy skepe vanuit die halwe van Triest laat seil en kon sekere goedere
op krediet van die regering verkry. Op hierdie grondslag bet Bolts verdere
finansiele steun van 'n groep Antwerpse bankiers onder leiding van baron
Karl Proli verkry en op 24 September 1776 kon hy uiteindelik met sy
eerste skip, die "Joseph und Theresia", uit Livomo vertrek. Inderdaad
sou die hawe van Livomo in die gebied van die groothertog van Tskana,
'n broer van die keiser, geleidelik by die nuwe kompanjie belangriker
word as Triest.
Teen die erode van Maart 1777 bet die "Joseph und Theresia"
Delagoabaai bereik en in Meimaand bet Bolts daarin geslaagom grond-
gebied van die plaaslike opperhoofde te koop. Die kontrakte met Mohaar
Capell Rajah van Tembe en die rajahs -Bolts was immers op pad
na Jodie -Chibanzaam Matola en Bilene Mafumo is in Engels uitge-
vaardig en deur bulle Arabies geteken en bevestig "by imprecating the
vengeanceof the Evil spirit in case of failure by placing their hands
on their children's heads, and by the oath called Mondho kissing their
brass-braceletscalled Massinda".2 Vervolgens is twee klein forte, "St.
Joseph" en "St. Maria", op die vasteland en 'n klein nedersetting op
Inhaca-eiland opgerig en onder die opperbevel van 'n sekere Andreas
1. Die beste studle van die geskiedenls van hierdle kompanjle Is nag altyd: Pollack-
Parnau, Franz von: Elne osterreichlsch-ostindische Handelsl'ompagnie 1775-1785.
Stuttgart 1927. (Belhefte zur Vierteljahresschrlft fUr Sozial- und Wirtschaftsge-
schlchte, 12.)
2. pollack-Parnau,op. cit., p. 38.
97

Daniel Pollet geplaas. Bolts bet egter nie net gehoop om in Delagoabaai
'n verversingsposvir sy kompanjie op te rig nie, maar hy wou ook die
handel met die binneland bevorder, die baai tot tussenstasievir die handel
tussen die Kaap en die lIe de France (Mauritius) ontwikkel en bet sells
'n tort tydjie daaraan gedink om setlaars vanaf Europa te laat tom.
Ook in Indie ton Bolts, ten spyte van die vyandige hooding van
ander Europese magte, met toestemming van Hyder Ali, drie handels-
nedersetting lang die Malabarkus oprig en 'n verdere nedersetting op
die Nikobare stig. Nogtans sou dit gedurende die volgende jare blyk
dat die ekonomiese en politieke grondslag van die kompanjie heeltemal
ontoereikend was. Ook die vermeerderingvan die aandeelhouersin 1781
ton hierdie toestand nie verander nie. Bolts self het al in die volgende
jaar insolvent geraak terwyl die kompanjie nag enkele jare sou aansukkel.
Vroeg in 1785 was die bankrotskap uiteindelik onvermydelik; oak die
bank van Proli het ineengestort en Proli self het sy enigste uitweg in
selfmoord gesien. Terwyl die Indiese nedersettings van die kompanjie
vireers nog voortbestaan het en deur die skepe van 'n groep Belgiese
koopmanne van tyd tot tyd besoek is, het die einde van die nedersetting
aan die Delgoabaai nog voor die ontbinding vaQ die kompanjie gekom.
Op 28 April 1781 het daar 'n Portugese fregat met 40 kanonne en 500
manskappe verskyn en twee Oostenrykse skepe in die baai gekonfiskeer.
Pollet is op die Portugese skip gelok en in hegtenis geneem, die twee
forte op die vasteland is souder teenstand afgebrand en die verset op
Inhaca-iland spoediggebreek. Die Oostenrykers is na Mosambiek gebring
en eers na hewige protes deur hul ambassadeurte Lissabon weer vrygelaat.
II
Terwyl die Oostenrykse kompanjie tevergeefs met die stigting van
'n nedersetting aan die Delagoabaai gemoeid was, bet die Nederlandse
Oos-Indiese Kompanjie aan die Kaap mOeilikhede met sy setlaars onder-
vind en vir 'n oomblik sou claar 'n aanraking tussendie twee stele plaas-
vind. Onder die Kaapse burgers bet die misnoee met die alles-oorheersende
mag van die Kompanjie stadigaan gegroei en 'n eerste hoogtepunt is
bereik toe in 1779 'n deputasie met 'n petisie aan die Here Sewentien
afgevaardig is. Inderdaad bet hierdie afvaardiging in Nederland weiDig
uitgerig, maar hierdie teleurstelling bet uiteindelik sy leier, Jakobus van
Reenen, daartoe gedryf om in die geheim aDder stappe te oorweeg..
Oud-burgerraadslid Van Reenen bet naby Rondebosch gewoon en
was 52 jaar oud toe hy in 1779 met die afvaardiging na Nederland
vertrek bet. Hy was ongetwyfeld een van die rykste boerre aan die
Kaap. So bet by by. in die begin van 1779, behalwe enkele eiendoms-
plase, Die mindel Die as sewe leningsplase besit en hy was ook vir 'n
geruime tyd gekontrakteerrde slagter vir die Kompanjie. Oak onder sy
seuns was daar bekwame boere en die Van Reenens se plase was oar
die hele kolonie tot oorkant die Gamtoosrivier versprei. Die uitgee van
'n slagterskontrak aan 'n veeboer bet wel die klagtes van aDder boere
uitgelok en met die Kaapse administrasie was claar wrywing oar agter-
98

stallige rekognisiegelde vir sommige van die leningsplase. Tydens Van


Reenen se afwesigheid met die afvaardiging in NederJand is daar selfs
drie van sy leningsplase op bevel van die goewerneuringetrek. Nogtans
was die Van Reennesongetwyfeld een van die mees gesiene en vooruit-
strewende families aan die Kaap en bet hierdie deur die Kompanjie
ingeperkte kolonie, skaars voldoende bevrediging vir bulle skeppingsdrang
gebied.3 In hierdie gees bet die deur die Here Sewentienteleurgestelde
Jacobus van Reenen in 1782 op 'n misterieuse reis vanaf Nederland na
Swede vertrek. Dit was die begin van 'n avontuur, wat deur 'n aanta!
dokumente in die Haus-, Hof- und Staatsarchiv te WeeneD opgehelder
word en wat verrassende,tot nou toe onbekende aspekte in verband met
die geskiedenisvan die Kaapse Patriotte openbaar.4
Op 6 Augustus 1782 bet die Oostenrykse ambassadeurin Denemarke,
graaf Kageneck, uit Kopenhagen 'n berig aan die Oostenrykse staats-
kanselier, prins Kaunitz-Rietberg, in Wellen geskryf.5 Sy berig was in
vyf paragrawe met die letters A tot E onderverdeel en terwyl aIle ander
dele normaal geskryf was, bet paragraaf B uitsluitlik uit syfers bestaan,
Die ontsyferde teks, wat by die ontvangs tussen die lyne ingevoeg is,
bet oor 'n merkwaardige ontmoeting berig. Kageneck bet van 'n sekere
Jacobus van Ree(nen)6vertel, 'n Nederlander van geboorte, 55 jaar oud,
'n voormalige burger, raadslid en vise-president aan die Kaap die Goeie
Hoop, wat drie vantevore as afgevaardigde van die ontevrede burgers
aan die Kaap na Nederland gestuur is om bulle besware voor te dra.
Volgens sy bewering is hy en die afgevaardigdes egter in Nederland
soveel onreg aangedoen,dat hy besluit bet om met sy vaderland te breek
en die beskerming van 'n vreemde heerser te soek. Deur 'n suster, wat
in Swede getroud was, bet hy op die idee gekom om dit by die koning
van Swede te doen. Op pad soontoe bet hy egter in Kopenhagen die
Oostenrykse konsul Bozenhart ontmoet en sy verhaal aan horn vertel.
Bozenhart horn na sy ambassadeurtoe geneem, wat 'n lang onderhoud
met horn gehad bet.
Van Reenen bet as 'n ouerige, beskeie en opregte man verskyn, wat
oor heelwat ondervinding in handelsake beskik bet en vir homself groot
besittings in Afrika verwerf bet. Hy bet dit deur kredietbriewe op 'n
Nederlandse bank7 bewys vir 200 000 guIde en bet skynbaar DOg oor
heelwat meer beskik. Volgens sy bewering bet hy ook twee nedersettings
ietwat meer as 90 my1 vanaf die Kaap aangele -buitekant die Neder-
landse gebied. Vervolgens bet hy Kageneck gevra of hy na Wellen
kon gaan om aansoek om die beskerming van die keiser te doen en
saam met sy kiDders sy onderdaan te word. Verder wou hy sy planne

3. VgI. Beyers, Coenraad: Die Kaapse Patriotte gedurende die laaste kwart van die
agttiende eeu en die voortlewing van hul denkbeelde. Pretoria 1967.
4. Op aanvraag is hierdie bronne in die Haus-, Hof- und Staatsarchiv opgespoor en
aIle medewerkers van die argief en veral sy hoof, w. Hofrat Prof. Dr. Blaas,
word bedank vir hul moeite.
5. Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wien Staatenabteilungen, D1!nemark, Korrespondenz,
Kart. 65. .,
6. Die naam verskyn aanvanklik as Jacobus van R~e, terwyl die laaste e In n lang
streep eindig. Later in die berig verskyn egter oak die naam in sy volledige vorm.
7. Die "Deconingische Hauss".
99

aan die ministerie oorhandig en bet daarvoor Kageneck om sy onder-


steuning gevra. Laasgenoemde bet dit toegese aangesien die aanwins
van 'n ryk en bekwame onderdaan SoDSVan Reenen nuttig geblyk bet.
Van Reenen bet gevolglik besluit om dadelik na Wellen en Kageneck
was bereid om hom met aanbevelingsbriewete voorsien. Verder bet
Kageneck teenoor Kaunitz beklemtoon dat hy versigtig moos wees aan-
gesien ander mense in Kopenhagen ook in Van Reenen belang gesiel bet.
Op 7 Augustus 1782 bet hy clan nog 'n formele aanbevelingsbrief aan
prins Kaunitz by die berig gevoeg8en sesdae daarna in 'n verdere berig
-weer in geheimskrif -vermeld dat hy intussen inligting oor Van
Reenen by Hollandse handelshuise gekry bet en dat bulle vol lot vir sy
karakter, sy bekwaarnheid as besigheidsman en die opregtheid van sy
agt seuns was. Verder kon graaf Kageneck meld dat Van Reenen se
besittings in daardie kringe op minstens een miljoen guIde geskat is.9
Intussen was Van Reenen op pad na Wellen. Sy aansoek aan die
keiser is gedateer 17 September 178VO Daarin is daarop gewys dat
die ondergetekende'n landstreek tussen die 29ste en 26ste graad suider-
breedte ontdek bet waar die inboorlinge nog heidene was. Verder is
daarop gewys dat hierdie gebied van belang vir die handel tussen die
keiserlik-koninklike erflande en Oos-Indie kon word en voorlopig nog
deur geen Europese mag beset was nie. Van Reenen bet verder klem
gele op die belang van Delagoabaai en die Oostenrykse nedersetting in
die streek en die wens uitgespreek om in die gebied wat hy ontdek bet
'n kolonie onder die beskerming van die keiser te stig. Hy was oortuig
van sy geskiktheid vir die taak, aangesienhy en enkele van sy seuns
al baie jare met die "wilde nasies" in die gebied kontak gehad en
bulle vertroue gewen bet. Vervolgens bet Van Reenen in 'n aangehegte
memorandum 'n uittreksel uit die seekaartmet die posisie van die beoogde
kolonie en 'n spesifikasie van die wild in die gebied gegee11en vermeld
dat pogings tot mynbou ook aangewend sou word. Hy bet selfs beweer
dat hy al monsters geneem bet en dat die beskermheer groot voordeel
kon trek indien by, derhalwe 'n tiende van aIle produkte, ook aandele
in die mynbou sou oorneem. Die petisie bet geeindig met vyf punte
wat Van Reenen veral van belang geag bet by die verwesenliking van
sy wense:
(1) Voorsiening moos gemaak word vir 'n groot skip onder die voor-
waardes wat in die memorandum uiteengesit is;
(2) verlof moos gegee word tot die rekrutering van 25 tot 50 Duits-
sprekende vrywilligers as koloniste in die erflande van die keiser en
in die Romeinse Ryk;

8. Haus, Hof- und Staatsarchiv, Wien, Staatenabteilungen, Ostindische Kompagnie,


Triest und Antwerpen, Fasz. 2.
9. Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wien, Staatenabteilungen, Diinemark, Korrespondenz,
Kart. 65.
10. Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wien, Staatenabteilungen. Ostindische Kompagnie,
Triest und Antwerpen, Fasz. 2.11.
Ongelukkig kon die seekaart en die spesifikasie in die argief nie opgespoor word
nie.
100

(3) Van Reenenself moes van 'n instruksie voorsien word en daar moes
'n offisiele rang aan horn tegeken word, sam bv. direkteur van die
keiserlik-koninklike kolonie of keiserlik-koninklike kommissaris;
(4) Van Reenen se oudste seun, Johannes Gysbertus van Reenen, moes
tot keiserlik-koninklike agent aan die Kaap benoem word. Hy sou
nie net die toekomstige kolonie nie, maar ook skepe wat aan
onderdane van die keiser behoort met aile benodigdhedevoorsien en
Europese wissels teen 4 persent, in plaas van die gebruiklike 8
persent, aanvaar. lndien hy sou sterf of aftree, sou hy deur sy broer
Dirk Gysbert, vervang kon word; en
(5) Ten aansien van die groot somme wat Van Reenen self sou bestee,
moes aile gebiede wat hy of sy seuns of sy geassosieerdessou
verwerf, as vry eiendom met die reg om dit sowel aan hul seuns
as aan hul dogters te bemaak, of altematief as opgedrae leningn van
die soewereintoegekenword.
Die bygevoegde "Pro Memoria" bet hierdie eise in 'n Duits wat
duidelik 'n Nederlands-Afrikaanse invloed laat deurskyn, verder uiteen-
gesit en in 16 paragrawe Van Reenen se bedeling en planne beskryf.13
Dit bet begin deur op die voordeel te wys wat die Nederlandse Oos-
lndiese Kompanjie deur sy nedersetting aan die Kaap kon geniet, maar
ook daarop dat die burgers ten spyte van goeie wette onder die wan-
praktyke van die meeste van die Kompanjie se dienaars in so 'n mate
moes ly, dat bulle vir die tweede keer sedert die stigting van die kolonie
'n deputasie na Nederland afgevaardig bet. Ongelukkig bet dit geblyk
dat voor die einde van die Brits-Nederlandse oorlog niks vir die burgers
gedoen kon word nie en aangesiendie verdrukking aan die Kaap voort-
gegaan bet en Van Reenen self tydens sy afwesigheid vervolging moes
ly, bet hy besluit om met toestemming van die ander afgevaardigdesen
die Here Sewentienin 'n neutrale skip na die Kaap terug te keer.
Vervolgens bet Van Reenen sy persoonlike omstandighede uiteen-
gesit. Hy was nou 55 jaar Dud, vader van agt seuns -waarvan vier
getroud was -en twee dogters.. Net SoDSsy eggenote, gebore Maria
Franck, was hy aan die Kaap gebore, maar van Duitse voorouers afkom-
stig. Hy was luitenant van die burgerkavallerie totdat drie van sy seuns
burgerdienste kon doen. Vervolgens was hy burgerraadslid, vise-president
van die Weeskamer en lid van die Raad van Justisie. Vir nie minder
nie as 33 jaar was hy kontrakteur van die Kompanjie vir graan, meel,
wyn, vleis en vee en hy bet gevolglik nie net enkele wyn- en graanplase
naby Kaapstad besit nie, maar oak uitstekende weivelde in afgelee ge-
biede (waamatoe nos seen ander koloniste hul volk en vee gestuur bet nie)
gevind en bulle van die Kompanjie geleen of gehuur. Terwyl ander
koloniste baie onder die Naturelle moes ly, bet, volgens sy bewering, sy
mense baie jare sander skade onder die "wildes" gelewe sonder dat
12. "antragenes" of "aufgetragenis Lehen" (feudum oblatum): 'n gebied wat aan
'n heerser oorhandig en as leen terug ontvang is.
13. Ha.us-, Hof- und Staatsarchiv, Wien, Staatenabteilungen, Ostindische Kompagnie,
'-1'rl~t \lnq Antwerven, Fa~z. ~,
101

iemand vermoor of vee gesteel is. Een van sy seuns bet sells enkele
jare tevore daarin geslaagom met die Naturelle vrede te sluit en met sy
vee en yolk in bulle gebied te vertoef, ofskoon hulle ander koloniste
reroof en vermoor bet. Toe hierdie seun deur die goewerneur gedwing
is om sy plase te verlaat, bet hulle opnuut met hul geweldplegingbegin.
Van Reenen bet verder berig dat hierdie vaardigheid in die omgang met
Naturelle horn en sy seuns in staat gestel bet om met bulle yolk ver van
die binneland en buitekant die Nederlandse kolonie deur te dring. Hy
bet verder beweer dat hy met die hulp van die Naturelle woeste en
droe gebiede deurgetrek bet wat volgens sy wete nog deur goon ander
Europeaan reggekry is rue, en dat hy aan die ander kant 'n soort paradys
gevind bet. Dit was 'n gebied, waar volop wild, veral olifante, maar ook
uitstekende weivelde, vrugbare grond en boose met goeie bout was. Be-
halwe verskillende graansoorte sou claar ook koffie, indigo, rys en suiker-
riet geplant kon word. Die grootste bate was egter 'n groot rivier met
volop vis en baie seekoeie, wat sowat dertig uur daarvandaan die see
bereik. Die mond van die rivier was so wyd, dat dit waarskynlik ook
deur skepe bevaar kon word. Entoesiasties bet Van Reenen beweer dat
hy nooit aan hierdie streek kon dink, sonder om die moontlikheid te
sien wat dit vir duisende setlaars kon bied nie. Hy was ook bereid
om monsters van ryk goud- en silwererts, wat verder in die binneland
gevind kon word, te toon en hy bet met oortuiging beklemtoon dat die
vrugbaarheid van aIle gebiede van die Kompanjie aan die Kaap nie
met hierdie streek kon vergelyk rue. Die onregverdigheid en tirannie
aan die Kaap, waaronder veral ook hy self en sy familie moes ly, en
die wens van enkele van sy seuns bet horn laat dink hoe 'n gelukkige
kolonie en mettertyd 'n groot yolk in hierdie streek onder die beskerming
van 'n magtige Europese heerser sou kon wees. Van Reenenwas daarvan
oortuig dat sy goeie betrekkinge met die Naturelle en sy kennis van
die land by die stigting van hierdie kolonie van onskatbare waarde sou
wees. Ook in verband met die sentrale probleem, die toeganklikheid
van die rivier, bet hy reeds verdere inligting probeer verkry. Daarvolgens
bet hy vermoed dat dit deur klein skepe bevaar kon word, terwyl groot
skepe die mond sou kon bereik.
Aangesien Van Reenendie Lutherse belydenis aangehangbet, bet hy
verder gevra, dat die uitoefening daarvan in die nuwe kolonie toegestaan
moes word. Vervolgens bet hy daarop gewys, dat hy in Europa oor
amper 200000 guIde beskik en horn bereid verklaar om 'n behoorlik
toegeruste driemaster met bemanning van die keiser oor te neem.
Hy was bereid om die vrag vir die skip te verskaf, altwee te veras-
sureer, die bemanning uit die wins te betaal. en tot by die terugkoms
die rente op die kapitaal te verskaf. Verder sou hy die waardevermin-
dering van die skip vergoed, Hy was van plan om na die Kaap te seil,
claar 'n deel van die vrag te verkoop en percle, osse en waens te laai
en bulle met 'n aantal vrywilligers op 'n geskikte tydstip na die nuwe
kolonie te vervoer. Hier sou die skip 'n nuwe vrag kry en daarmee na
Mauritius, Ceylon, Sjina of Bengale sell. Die terugreis sou oor die
102

nuwe kolonie of oar die Kaap gaan. Behalwe hierdie groat skip sou
hy egter nag 'n klein skip, wat tot die beskikking van die kolonie moos
bly, nodig he. Hy bet horn bereid verklaar om dit 6f te koop, 6f te huur.
Behalwe die bemanning van die twee skepe sou daar 20 tot 25 vrywilligers
nodig wees wat in die nuwe kolonie aan land gesit moos word en deur
die Van Reenens in die plaaslike metodes van jag en landbou en in die
omgang met Naturelle onderrig sou word. Hierdie vrywilligers moos
jong en sterk manne wees en die Duitse taal praat, aangesiendie omgang
andersins met bulle moeilik sou wees. 40 tot 50 jong mans sou egter
DOg beter wees. Hulle sou hulself vir een tot twee jaar aan die nuwe
kolonie verbind en sou vir hierdie tyd vry kos, losies en die gewone
salaris ontvang en van alle benodigdhededeur di~ "entrepeneur" voorsien
word. Hierna sou dit bulle vry staan om na Europa of hul hawe van
herkom kosteloos terug te reis en bulle sou op die terugreis rfet soos
op die heenreis kos en salaris ontvang. lndien bulle egter in die kolonie
wou bly, SODSVan Reenen dit verwag bet, sou bulle grand, osse, 'n
ploeg en 'n wa, saad en graan as voorskot ontvang. Verder sou hulle
vriende en familiebetrekkinge, wat bulle wou volg, en veral soveel jong
meisies as nodig oorgebring moos word, Met die Naturelle wou Van
Reenen 'n ooreenkoms oar die land sluit en 'n voldoende hoeveelheid
geld in die verband bestee.Hy sou daarvoor sorg dat bulle 'n vry volk bly.
Hy bet verder voorgestel dat die keiser 'n tiende op aile produkte
wat die kolonie sou verlaat, sou kry en dat die setlaars vir die eerste
vyf tot tien jaar van belasting vrygestel moos word. Uiteindelik sou
Van Reenen, sy seunsen bulle geas'sosieerdes hul grand tot vry eiendom
of as lening van die soewerein verkry en dit sowel aan bulle seuns
as aan bulle dogters kon bemaak.
Dit was amper vanselfsprekend dat Van Reenen se voorstelle aan
die man voorgele sou word wat binne die bereik van die Weense hof
die beste insig en die grootste belange in die gebiede condom die lndiese
Oseaan gehad bet, naamlik Wilhelm Bolts. Hierdie baanbreker van die
Oostenrykse oorsese handel bet breedvoerig met Van Reenen oar sy
planne gepraat en sy oordeel op 21 September1782 in 'n Franse rapport
aan die vise-kanselier,graaf Cobenzl voorgele.14 Aangesien die seekaart,
waarop Van Reenen sy kolonie ingeteken bet, nie meer opgespoor kan
word nie, vind ODSin hierdie rapport die duidelikste wenk op watter
gebied sy planne gemik was. Dit was die binneland tussen die baaie
St. Lucia en Natal ("Ie pays interieur entre les Bayes nommees de Santa
Lucia et de Natal"). Die groat rivier was dug blykkbaar die Tugela
en Van Reenen se doelwit Natal of eintlik Zoeloeland. 'n Uitvloeisel
van die onderhoude tussen Bolts en Van Reenen was 'n verdere en
heelwat korter memorie, wat in die Franse taal Van Reenen se wense
weergegeebet en deur Bolts in paragrawe met die letters A tot M onder-
verdeel is,

14. Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wien, Staatenabteilungen, Ostlndlsche Kompagnle,


Trlest und Antwerpen, Fasz. 2.
103

Dit was egter Die net 'n samevatting van die vroeere memorie Die.
Veral twee nuwe eise laat 'n mens die hand van Bolts~vermoed. So
is die keiser bier skielik gevra om 250 uitgesoekte soldate, verkieslik
met kennis van die een of ander ambag, tot Van Reenen se beskikking
te stel. Van Reenen en sy vennote sou hulself verplig om hierdie manne
op eie koste te vervoer, te onderhou en te vergoed. Aan die ander kant
sou die keiser egter onderneem om bulle tydens hul afwesigheid verder
op die lyste van sy leer te hou en bulle besoldiging aan diegene, wat
getrou gedien bet, by bulle terugkoms na Europa te laat uitbetaal -
op dieselfde manier soos dit in die geval van die kompanjie van Bolts
gedoen is. Van Reenen en sy vennote sou bulle na gelang van omstan-
dighede in groepe van dertig tot vyftig vervoer. Hulle wou verder geen
offisiere onder hierdie manne he Die en bet volmag gevra om die onder-
offisiere self te mag benoem. Die soldate sou ses jaar diens doen en
die keiser sou verliese deur drostery, dood of ongeval gedurende hierdie
tyd vervang. Na ses jaar sou die soldate kon kies tussen vestiging in
die nuwe kolonie en terugkeer na Europa. Diegene wat hulself sou
vestig, sou altyd as deel van die 250 getel word. Die tweede nuwe
cis bet niks minder gevra Die as 'n monopolie van handel onder die
onderdane van die keiser langs die Ooskus van Afrika vir 25 jaar met
die voorbehoud dat Van Reenen 'n verstandhouding met Bolts en sy
vennote kon bereik.
Dit is Die verrassend dat Bolts in sy rapport aan Cobenzl voor-
spraak vir Van Reenen se planne gedoen bet nie, Vol verwagting bet
hy Van Reenen se kolonie al tot by die nedersettingvan sy eie kompanjie
in Delagoabaai sien uitbrei en tot die beveiliging daarvan teenoor die
Portugese sien bydra: "peu a peu ils s'etendroient jusques a ce dernier
Port; quand il ne seroit plus dans Ie pouvoir des Portugais de nous
deloger." Dit is duidelik dat Bolts op hierdie tydstip DOg nie van die
verlies van Delagoabaai geweet bet Die. Gevolglik bet die feit dat Van
Reenen in besit van 'n plaas in die wyk van die Sneeuberge("dans
Ie voisinage d'un endroit appelle Schneu-berg") was, horn laat hoop dat
sonder probleme baie benodigdhede goedkoop op die landpad voorsien
kon word. Hy bet ook geen moeilikhede tussen sy kompanjie (Societe
Asiatique de Trieste) van Van Reenen se planne, en laasgenoemdese
benoeming tot direkteur van die nedersettings van hierdie deel van die
Afrikaanse kus voorsien Die. Terwyl Bolts dus oor die algemeen ten
gunste van Van Reenen se planne was, bet hy horn tog probeer oortuig
dat hy Die van die keiser die verhuring van 'n skip moes vra nie. In
verband met Van Reenen se aansoek om toleransie teenoor die Lutherse
godsdiens wou hy egter verder gaan en ook vir die vryheid van nie-
Christelike vorme van aanbidding pleit. Hy was veral bly omdat Van
Reenen as gebore Afrikaner ("ne Afriquain") met 55 jaar ondervinding
dieselfde oortuigings as hy in verband met die moontlikhede van hierdie
kus gekoesterbet.
Die beslissingoor Van Reenense voorstelle bet gekom toe die staats-
kanselier, prins Kaunitz-Rietberg, die saak op 26 September 1782 aan
104

keiser Joseph II voorgele heU5 Kaunitz bet kortliks die omstandighede


van die applikant omlyn en daarop gewys dat hy met sowat vyftig jong
Duitsers 'n kolonie onder keiserlike beskerming in Suidoos-Afrika wou
stig en handel met Indie en Triest wou dryf. Vervolgens bet hy vier
punte uit Van Reenen se gemodifiseerdeFranse versoekskrif aangehaal:
Van Reenen wou die nodige beskerming vir sy skepe gratis verkry; hy
bet gevra dat 250 uitgesoekte soldate tot sy beskikking gestel moes
word, wat hy in groepe van dertig sou vervoer en wat na ses jaar kon
kies om in die nuwe kolonie te bly woon, of om terug vervoer te word;
verder bet Van Reenen en sy vennote geeis dat aIle gebiede wat bulle
met toestemming van die inboorlinge sou verwerf as hul eiendom erken
moes word en dat hulle na ooreenkoms met Bolts se kompanjie die
monopolie vir die Oostenrykse handel aan die Oos-Afrikaanse kus sou
geniet. Kaunitz was egter van mening dat hierdie voorstelle bedenklik
en van geen noemenswaardigevoordeel vir die staat sou wees nie. Hy
bet verwag dat so 'n nedersetting moeilikhede met die Nederlanders en
die Portugese sou veroorsaak, Veral met die Nederlande sou die feit
dat Van Reenen as lid van die Kaapse afvaardiging opgetree bet en
deur sy kennis van die situasie aan die Kaap vir hulle gevaarlik kon
word, moeilikhede kon oplewer. Verder bet Van Reenen slegs veronder-
stel dat groot skepe die mood van die rivier kon bereik en dat dit deur
kleiner bote bevaar kon word. Sander hierdie voordeel sou 'n neder-
setting in die binneland van weiDig belang wees. Maar oak die handel
met Gas-Afrika bet nie juis aantreklik geblyk Die en kon hoogstens
vir die handel met Indie van nut wees. Oak hierdie voordeel bet Kaunitz
op die oomblik nie van veel waarde geag nie. Bolts se kompanjie kon
in geeDgeval dergelike ondernemingsondersteunDie, aangesiensy oktrooi
binne drie jaar sou verval. As gevolg van hierdie oorwegings bet Kaunitz
hom teen Van Reenen se voorStelle uitgespreek. Aangesien Van Reenen
egter ryk en bekwaam was. bet Kaunitz aan die hand gedoen om hom
dalk tot 'n nedersetting in een van die erflande van die keiser aan te
moedig. Die woord "placet" in die kantlyn van Kaunitz se uiteensetting
dui die toestemming van die keiser aan.
Die saak bet egter nie bier geeindig Die. In'n brief van 21 Augustus
1786bet die afgevaardigdesvan die tweedeKaapse deputasie in Amsterdam
berig dat bulle heel gewoon deur hul prokureur Van Son genooi is
om horn te kom sien. Tot bulle verrassing bet hy bulle toe voorgestel
aan aartshertog Ferdinand van Oostenryk, 'n broer van keiser Joseph II.
en sy eggenoot, Aangesien die afgevaardigde.J. A. Bresler, die Franse
taal magtig was, bet 'n lewendige gesprek gevolg. Die aartshertog bet
groot belangstellingin die burgerlike aangeleenthedeaan die Kaap getoon
en bet ham ruim 'n kwartier daarvan laat vertel!6 Die verrassendste
van hierdie brief is die onbevangenheidwaarmee die afgevaardigdesoor
die onderhoud berig bet. Dit is inderdaad uiters ongewoon dat 'n man

15. Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wien, Staatenabteilungen, Ostindlsche Kompagnle,


Trlest und Antwerpen, Fasz. 2.
16. Beyers, op. clt., pp. 98-99.
105

met die status van aartshertog tydens 'n besoek in 'n vreemde land
die ontevrede onderdane van daardie land ontmoet. Dit is baie waar-
skynlik dat die motief van die aartshertog rue net nuuskierigheid of
menslike belangstelling was Die. Die onopvallende manier waarop die
byeenkoms deur Von Son gereel is en die feit dat die aartshertog sy
vrou saamgebringbet, toon duidelik sy begeerte om die onderhoud infor-
meel te bOll, maar watter bedoeling bet agter hierdie gebeurtenisgeskuil?
Dit is waarskynlik dat Ferdinand van Jacobus van Reenen se onder-
handelings in Wellen geweet bet, maar die Oostenrykse kompanjie bet in
1786 rue moor bestaan nie. Wel was claar DOgvae planne om die handel
met Indie te laat herleef, maar die grondslag vir Oostenrykse samewerking
met die Kaapse Patriotte, of 'n kolonie aan die Tugela was swiller
as ooit te voce. Dit is ook opvallend dat die berigte van die Oostenrykse
ambassadeur, baron von Rei&'Chach,oor die reis van die aartshertog
geeD melding van hierdie onderhoud maak nie}7 Sekerlik moot ook
gevra word of die onderhoud Die dalk 'n vriendskaplike diens teenoor
'n aDder mag was Iiie. Ferdinand se suster was immers Marie Antoinette
en Frankryk bet inderdaad belange in die Indiese Oseaan gehad. Die
hele gebeurtenis bly vireers geheimsinnig, maar dit is moeilik om aan
die nalwiteit in die berig van die afgevaardigdeste glo.
III
Inderdaad moet die vraag nou gestel word of hierdie planne uit-
sluitlik op private inisiatief van Jacobus van Reenen berus bet en of
hy Die dalk ondersteuning uit sommige kringe van die Kaapse Patriotte
ontvang, of met bulle medewete in Wellen onderhandel bet nie. Dit
is vanselfsprekend dat die onderhandelinge met die Oostenrykse regering
so geheim SODS moontlik gehou moos word en selig die geringste suspisie
in Nederland sou ongetwyfeld finaal die mislukking van die afvaardiging
beteken bet, Nogtans kan bier nie sonder moor sprake van dislojaliteit
wees nie, aangesienVan Reenen se aanbod in Wellen met die oog op
die Kaap uiteindelik tog net op 'n grootse emigrasieplan neergekom
bet -'n plan wat 'n halfeeu later tydens die Groot Trek immers ver-
wesenlik is. Verder blyk dit dat Van Reenen glad Die aan 'n radikale
breuk met Nederland gedink bet nie. So stel hy in sy "Pro Memoria"
selfs voor om op pad na die Natalse kus die Kaap aan te doell, handel
te dryf en percle, osse,waens en dies meer wat vir die nedersettingnodig
sou woos, claar te koop. Dit is ook heel duidelik dat hy daarvan
oortuig was wat hy oor sy besittings aan die Kaap en in Nederland
vryelik sou kon beskik. Hy bet selig gehoop dat die keiser sy oudste
seun as agent aan die Kaap sou benoem. In die verband behoort ODS
egter ook te onthou dat Van Reenen in sy memorie beklemtoon dat
sowel hy as sy eggenote van Duitse voorouers afkomstig was en verder
dat bulle tot die Lutherse kerk behoort. Dit was wel aspekte wat horn
van die meeste aDder Kaapse Patriotte moes onderskei en dit bet

17. Volgens informasie van die Raus. Hot- und StaatsarQhiv. Wellen.
106

sekerlik meegebring dat Van Reenen homself nie as Nederlandse patriot


geag bet nie. Nogtans beteken dit beslis rue dat hy werklik 'n Kaapse
Patriot was nie. Die feit dat hy tot leier van die eerste afvaardiging
gekies is, dui wel op die teendeel. Dit moot bier ook onthou word dat
die Afrikanervolk uit 'n samestelling van verskillende Europese volke
in Suid-Afrika ontstaan bet en dat juis die oorspronklike heterogeniteit
'n belangrike faktor in die geleidelike geestelikeafskeiding van Nederland
gevorm bet.
Ofskoon Van Reenen die eerste setlaars vir die nuwe kolonie uit
Duitsland wou saambring, is dit heel waarskynlik dat hierdie nedersetting
ook vir ander Kaapse Patriotte 'n uitwykmoontlikheid sou gebied bet.
Woorde soos "so glaubte der mehrgemeldteJacob van Reenendas GlUck
seiner Familie, und vieler seiner Nebenmenschennicht besser befordem
zu konnen, , .." (Pro Memoria paragraaf 8) laat ruimte vir spek.ulasie.
Ook die belofte om die vrywilligers na afloop van hul kontrak, indien
verkies "wiederum nach Europa oder dem Hafen, wo sie ausgesegelt
seynd" (Pro Memoria para. 14) te vervoer, dui dalk in hierdie rigting.
Dit mag egter ook net 'n lomp formulering wees. Onteenseglike bewys
vir die medewete van ander Kaapse Patriotte kon tot dusver nag nie
opgespoor word nie. Maar daar is aanduidings in die rigting. So lees
ons bv. in 'n proposisie van 28 Augustus 1784 wat deur 76 Patriotte
onderteken is van klagtes "die geklonken hebben in de ooren der meeste
Volkeren van Europa"}8 Was dit suiwer retoriek, of is daar inderdaad
feite agter hierdie bewering? lndien laasgenoemdedie geval sou wees,
behoort daar op die meervoud gelet te word. Van Reenen was op
pad na Swede om sy plan aan die regering in Stockholm voor te stel
toe hy in Kopenhagen die Oostenrykse konsul, Bozenhart, ontmoet bet.
Ook Denemarke bet belange in die Oos-lndiese handel gehad en volgens
die berig van graaf Kageneck aan prins Kaunitz was dit rue net hy wat
in Kopenhagen belang in Van Reenen gestel bet rue. lnderdaad is dit
moontlik dat in verskillende Europese argiewe nog heelwat verrassings
in verband met die geskiedenisvan die Kaapse Patriotte wag. lndien ons
vir 'n oomblik met die spekulasie sou voortgaan, sou ons ook die vraag
moot stel of daar rue dalk sekere spanninge binne die beweging van
die Kaapse Patriotte uit die wete van Van Reenense planne voortgespruit
bet nie, Wat dit slegs ongebalanseerde,emosionele uitlatings wanneer
oud-landdros Bergh tydens die tweede deputasie "gevoelens laten blijken,
eerder voegendeaan eenen openbarenvijand der Repubieke, dan aan een
Welmeenenden en Vaderland lievenden Colonist"?19 Was dit verder
net retoriek indien die afgevaardigdes van die tweede deputasie in hul
rekwes van 4 April 1786 versoek om tog rue die burgers tot wanhoop
te dryf en vir buitelandse magte die geleentheid te gee om uit die om-
standighede voordeel te behaal nie.2o lndien ons aan hierdie woorde
'n dieper betekenis sou toeken, moot ons oak aanvaar dat die brief van

18. Beyers. op. cit., p. 84.


19. Ibid., p. 92.
20. Ibid., p. 106.
107

die afgevaardigdes,waarin van die onderhoud met aartshertog Ferdinand


berig word21,net die helfte van die waarheid openbaar-iets wat inder-
daad heel waarskynlik Irk.
Die Weense dokumente in verband met Van Reenen se aansoek
verskaf Die net onverwagte insigte in verband met die Patriotte-beweging
Die, maar kan dalk oak 'n interessante bydrae tot die voorgeskiedenis
van die Groot Trek lewer. Die reaksie wat Van Reenen teenoor die
Nederlandse Kompanjie oorweeg bet, naamlik georganiseerdeemigrasie
na 'n gebied ver buitekant die grense van die Kaapkoionie, was immers
in 'n mate soortgelyk aan die antwoord wat die Voortrekkers 'n halfeeu
later aan die Engelse administrasie gegee bet. Hierdit. ooreenstemming
mag bloot toevallig, of in die were van die Kaapse toestande geweesbet,
en dieselfde mag miskien oak vir die gemeenskaplikedoel, Natal, gese
word. Nogtans is dit nie ondenkbaar dat Van Reenen se verhaal
van die paradys aan die Tugela 'n sekere invloed uitgeoefen bet nie.
In hierdie rigting sal beslis Dog verdere ondersoek nodig wees.

BYLAES22
I. Berig van graaf Kageneck aan prins Kaunitz-Bietberg uit KopeDhagen, 6 Augustus
1782 (Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wien, Staatenabteilungeu, Danemark, Korre-
spondenz, Kart. 65):

Durchlauchtig-Hochgebohrner ReichsfUrst!
Gnitdiger Herr!
A...
B23 Ein gewisser J"acob van R~e", ein Holliinder von geburt, 55.jahr alt, so auf
dem Cap der guten Hofnung Burger, Rath und Vice Presidant war, wurde vor
3.jahren als D~utirter der gegen die ostindische gesellschaft in Holland mis-
vergnUgten Burgerschaft von dem Cap nach Holland zu Abstellung ihrer beschwerden
abgeschickt, allwo, seinem sagen Bach, ihm sowohl als der ganzen Burgerschaft daB
grOst~ Unrecht angethan worden, welches diessen Mann dahin bewogen hat, daBs
er sich entschlossen, seinem Vaterlande auf ewig abzusagen, und einen fremden
Mornarchen urn Schutz und Schirm anzuflehen; eine in Schweden varmlihlte Schwester
gab ihm Anlass, denselben bay dem KBnig von Schweden anzusuchen, zu welchem
Ende er durch hiessige Stadt gereisset ist, allwo e;r mit dem Kaiserl. KBnigl.
Consul Hn Bozenhart bekannt wurde, welcher ihn nach erBfneter Absicht zu mir
fUhrte, und ich nach gepflogenen einigen Unterhaltungen folgendes von ihm erfuhr:
diesser von R~enen scheiDt ein bejahrter. bescheidener, wackerer, in den Handlungs-
geschliften sehr erfahrner Mann zu seyn, der in Affrika ein ansehnliches VermBgen
sich errungen, wie er mir daD welche orlene Credits-briefe auf daB holliindische
Deconingische Hauss von 200 OOO.-gewiesen, und dannoch eine ansehnliche Summe
geldes mehr besitzen solI. Er hat durch seineD und seiner 8.SBhne fieis zwey
ansiedelungen auf einige OO.Meilen weit von dem Cap angelegt, von welchen er sich
trey und ausser der holliindischen Oberherrlichkeit zu seyn sagt. Nach vielen Erleu-
terungen befragte er mich. ob er slch In Wlen bey unserm Allergniid. Kalsser
stellen, und dessen Schutz persBhnlich anfiehen dtirfte, da er gesonnen sey, slch,
und seine Kinder zu Kalserl. KBnlgl. Unterthanen, und seine Ubrlgen Tage unter K. K.
Bothmlisslgkelt zu geben, wo er zu gleicher Zeit elnen hBchst wlchtigen und fUr die
folgen sehr kostbaren Plan dem hohen Mlnisterlo zustellen wolle, mlch zuglelch urn
meine geringe Untersttizung angehend, welche ich Ibm auch urn so eher versprochen,
als nach melner wenlgen Elnslcht die Erwerbung eln~ so relchen BUrgers und elnes
sehr ehrlichen und erfahrnen Mannes dem allerhBchsten Hofe ersprlesslich seyn
kBnne; ich sprach Ibm Muth zu, und er faBste alsogl~ch den Entschluss, nlichsten
Donnerstag seine Reise nach WIeR anzutreten, wohln Ich Ihn mit Empfehlungs-

21. Ibid., p. 98.


22. In verband met hlerdie afskrlfte Is ek dank verskuldlg aan dr. U. Bredehorn,
dr. H. G6deke en dr. H. E. Korn, Marburg, vir bulle advles en aan dr. G6deke
vir die proefleslng van die teks.
23. Hierdle deel van die berlg is In geheimskrif en bestaan net ult getalle. One gee
bier die ontsyferde teks BOOS dlt by die ontvangs tussen die lyne geskryf Is.
24. Die laaste "e" met 'n lang streep In die plek van enkele letters wat die skrywer
skynbaar ultgevee bet. Later In dl~ teks verskyn egter die volledlge naam "von
R~enen".
108

Schreiben zu vf!il'sehen, gedenke, und er persl!nlich Euer FUrst!, gnaden Auskunft


fiber seinen vielleicht nicht gleichgUlti~en Plan wird geben kiinnen, und selben
da!1er ~u hohe~ gnaden zu empfehlen, die Ehre habe; Ich hab bey diesser gelegen-
hert mrt VorBicht zu werke gehen mussell, well man slch allhler bereits einige
MUhe gegeben, yon dlessem so reichen, und mlt guten Kundschaften versehenen
Manne Nuzen zu schiipfen, und kann mlch bey dlesser gelegenhelt nicht genug des
betragens und des diensteyfers des. H. Consuls Bozenhart beloben.
C...
D...
Kopenhagen
E den 6ten August 1782. Unterthiinig gehorsamster

Kageneck po.

II. Brief van grad Kageneek 88n prins Kannitz-Bietberg uit Kopenhagen, 7 Augustus
1782 (Haus-, Hof- und Staatsarehiv, Wien, Staatenabteilungen, Ostindische Kom-
pagnie, Triest und Antwerpen, Fasz.2):

Gniidiger Herr!
Euer FUrstlichen Gnaden erlauben gniidig, daBS ich rnir die Freyheit nehrne, rnittels
Uebereihung dieses gehorsamsten Scheiben den Jakob van Reenen van dern Vorge-
birge der guten Hofnung unterthiinigst vorzustellen, van dern ich in rneinem gehor-
sarnsten Bericht Meldung zu thun die Ehre hatte. Er wird Euer FUrstlichen ~aden
seinen Entwurf, und seine Aussichten wegen einern under Schutz Unseres Aller-
gniidigsten Monarchen auf den Afrikanischen KUsten anzulegenden neuen Pflanzort
rnUndlich zu zergliedern ohnerrnangeln, und urn Hochdero UnterstUtzung bitten.
FUr rnich wird es ein GlUck seyn. wenn ich zu dessen. und dern allgerneinen Wahl
nach rneinen schwachen Kriiften etwas beyzutragen im Stande bin, der ich rnich
zu hoher Hulde ernpfehlend in tiefer Ehrforcht erharre.
Euer FUrstlichen Gnaden.
Kopenhagen den
7ten August 1782.

III. Berig van graaf Kageneck aan prins Kaunitz-Rietberg nit Kopenhagen, 1S.Augus-
tus (Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wien, Staatenabtellungen, Danemark, Kor-
respondenz, Kart.65):
Durchlauchtlg-Hochgebohrner Relchs-FUrst!
Gnitdlger Herr!
A'6 Der in melnem vorlgen gehorsamsten berlchte gemeldte Jacob van R6e hat
vorigen Donn~stag seine Reise nach Wien unternommen; ich hab mich unterdessen
bey den Hollitndischen hitussern wegen dlesses Mannes erkundlgt, und allgemelnes
lob Uber dessen Caractere sowohl, als dessen ge~hlckllchkelt in dem Handlungs-
tache eingezogen; nebst dlessem sein Verm6gen, wenigst In einer Million gulden
besteh~d; Uberhaupt schmeichle Ich mir, daBS dem Allerh6chsten hole mlt diessem
vernUnftlgen und sehr relchen Manne sehr werde gedlent seyn, sowohl mlt ihm
als seineD, dem Sagen nach, rechtschaffenen 8.S6hnen, die aile vernUnftig~, wohl
erzogene. junge leute seyn sollen; hn: Consul Bozenhart, welcher mir denselben
zugefUhrt hat, verdient wegen dem deshalben bezelgten Dlenst-Eifer alles m6gllches
lob.
B...
C...
D...
Kopenhagen den 13ten August 1782

IV. Petisie van Jakobus van Beenen aan keiser Joseph II, Weenen, 17 ~ptember
1782 (Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Wien, Staatenabteilungen, Ostindische Kom-
pagnie, Trlest und Antwerpen, Fasz.2):

Eure Maj~tl1t
Unterzelchneter hat einen Strich Landes zwischen dem 29ten und 26ten Graden
SUdter Brelte in Africa entdecket, dessen Einwohnern noch Heiden sind, der van
besonderer Wichtigkelt werden klinnte zur Ausbreitung des Commercii zwischen
dE\nen k.k. Erblanden, und Ost Indien, auch noch van keiner Europaelschen Macht
occuplret ist.
Unterzeichnetem ist bekannt, daBS die sogenannte Baya de la Goa. welche auf
26.Graden SUdter Brelte gelegen ist, gegenwlirtlg van denen mehrsten Europaelschen
Natlonen ohne Unterschied, besucht, und mlt denen Wilden all da Handel getrleben
werde; auch hat man den Unterzeichneten verslcheren wollen. daBS Eure Majestlit, ,
In der Nilhe von dleser Baya bereits eln Etabllssement In Besltz hlitten; und der
Unterzelchnete gedenckt unter Euer Majestlit Protection elne flirmliche k.k. Colonie
In dem obengemeldten neuen Landstrlch zu errlchten; wozu derselbe slch urn somehr
im Stande zu seyn blaubet, da er nebst elnigen selner Slihnen Gelegenheit gehabt,
mlt denen alldorten wohnenden wilden Natlonen viele Jahren lang umzugehen,
und deren Nelgung, Zutrauen, und Liebe zu gewlnnen.

25. p(ropria).
26. Hierdie deel van die berig is in geheimskrif en bestaan net uit getalle. Ons
gee bier die ontsyrerde teks BOOSdit by die ontvangs tussen die lyne geskryf is.
109

Er ilberreichE!jt daher einer seits in der Anlag seine Gedanken, auf was fUr
erne Weiss, und Art, und mit was fUr Modalitaeten er dieses Werk zustand zu
bringen gesinnet wAre, urn sowohl des allerhllchsten Bouverain und Protecteur Vorthell
und Nutzen, ala der neuen Colonisten Bestes, und gAnzllche Zufrledenhelt befllrdern
zu konn~n; und anderer Seits den Auszug van der Seekarten, aus welcher die
Lage des eigentlichern zu entnehmen kommt; auch drlttens erne Specification der
in dlesem Landstrlch fUr die menschliche Nahrung sich befindenden Thleren zu
Land, und Wasser."
Derselbe wiirde auch seinen Fleiss und Industrie dahin anwenden, daBS ern
ordentlicher Bergbau eingefilhret werden moge, weil er daB Land ebenfalls Mineralien-
Teich zu seyn befunden, und davon bereits Proben gemachet, wovon dem Souverain
oder Protecteur wiederum ergleblger Vorthell zuwachsen wilrde, besonders falls
Eure Majestat, gut linden mllchten, urn ausser dem gerechten Zehenden van der
jedesmahllgElI1 Ausbeute, gleichwie van alIen anderen aus dem Lande gehenden
Producten, noch ins besondere einige Kuxen mit zu Ubernehmen.
Nur beruhet es an dem daBs derselbe 1mo mit einem gro~en Schiff versehen
werde, gegen denen in seinem Plan entworfenen Bedingungen.
2do daBS ihm erlaubet seye, in denen k.k. Staaten und Rllmischen Reich fUrs
erste 25. biB 50. Mann junge Freywilllge Leuthe von deutscher Sprach, anzunehmen,
und ala Colonisten zu employeren, wie es wiederum sein Plan enthAlt.
3tio daBS Eure MajestAt, denselben mit einem allerhllchstgefAlIlge!11 Caracter ala
Z.B. Dlrecteur der k.k. Colonie, oder k.k. Commissarius, auch mit einer zu diesem
Werk erforderlichen Instruction allE\rgnl1digst versehen zulassen geruheten.
4to seinen aeltesten Sohn, Johannes Gysbertus van Renen, Burger Lieutenant
und Negociant zu Cap de bonne Esperance, mit dem Titul ala k.k. Agent zu besagten
Capo nach den Beysplel anderer Mlichten anzusehen, urn nicht allein die kUnftige
Coloni~, sondern auch aIle die nach Ost-Indien ~ehende, und van da zurtickkommende
Schiffe derer k.k. Unterthanen mit denen nllthlgen Erfordernissen zu mehrbemeldten
Capo zu versehen; In dessen Reguard der Unterzeichnete Nahmen seines gemeldten
Sohn die nach Europa auszustellende Wechsel statt der van alIen fremden Nationen,
ausser der franzosischen, zu besagten Capo an ihre Agenten, oder andere Particuliers
entrichten mUssen den 8.procento zu Ubernehmen, allein gegen 4.procento zu
Ubernehmen, und zu bewerkstelligen des weiteren Erbietens ist. Welchem Johannes
Gysbertus van Renen auf dessen TodtfaIl, oder sonsten desselben Bruder Dirk Gysbert
van Renen (~benfalls Burger Lieutenant und Negociant) substituirt werden kllnnte.
Und gleichwie der Unterzeichnete nebst der vielen Milhe, und Sorge auch ern
betrachtliches Geld aus dem seinigen zu diesem GeschAft verwendet, so dart er
sich zu einem bllliehen Gegengang getrllsten, daBS
5to jene Bezircke, so er fUr sich. seine SlIhne, ober Associerte seJbst kaufen,
und bauen wird, jederzeit ala ern freyes Eigenthum angesehen, und darUber nach
Wlllkuhr disponirt werden, auch van selben auf ihre Desecendentz mAnnIlchen und
weiblichen Geschlechtes in der freyen Eigenschaft ilbergehen, allenfalls aber ala ern
angetragenes Lehen von dem Souverain anzusehen seyn mllgen.
Wien den 17ten September 1782.
Jacob van Rllnen
aus Cap der guten Hofnung.

V. "Pro Memoria" met die voorstelle van Jakobns van Reenen. (Hans-, Hof- nnd
Staatsal'Chiv, Wien, StaatenabteiInngen, Ostindische Kompagnie, Triest nnd Ant-
werpen, Fasz.2):

Pro Memoria
Der ungemeine Vortheil, welchen die Niederl1!ndische Generale Geoctroyierte
Ost-Indische Compagnie. und durch diesel be, die samtIiche Vereinigte Niederlanden
yon derselben Besitzungen in Oost-Indien, und besonders auch Yon derselberl Colonie
auf dem VorgebUrg der guten Hoffnung geniessen, ist in ganz Europa so bekannt,
als der unbiIliche. und unmenschliche Zwang. und die UnterdrUckungen. worunter
die Einwohner und Colonisten allda durch die mehrste derer yon der Compagnie
zur Landes-Regierung angestellten Bedlenten, yon Zeit zu Zeit seyn gehalten worden.

2
So hellsam und blllich such die Gesetze. und Reglementen se¥n. welche die
besagte Compagnie ihren Bedienten allda yon Anfang her fUrgeschrleben. und Yon
Zeit zu Zeit erneue,ot hat; so unermUdet hat der mehrste Theil derer gemeldten
Bedienten darauf gewerckt, urn lIeber ihren Privat-Nutzen zu bef6rderen. und selbst
otters durch die erstaunllchste. und zum Himmel schreiende Ungerechtigkeiten und
Gewaltthlltigkeiten sich zu bereicheren. als die ihnen fUrgeschriebene Ordres zum
Besten des allgemeinen zu bef6rderen. Und insbesondere haben sie es auch zu Capo
de ronDe Esperance zum Theil so arg gemacht. daBs seit der Errichtung dieser
Colonie. nun zum zweytenmahl in Europa dariiber ist geklagt worden. und die
regierende BUrger RIlthe sowohl an dem Hauptplatz, als yon dem umllegenden
Land zu zesagten Capo de bonne Esperance sich haben gen6thiget gese1Ien. in
Anno 1779. Vier bUrgerllche Deputierten abzusenden. und zu bevoIlm1!chtigen.
welche Nahmens der ganzen BUrgerschaft. und Colonie, diese unverantwortllche
Unterdriickungen. und Gewaltthlltigkeiten denen 17. Herren Deputierten Directeuren
der Generalen Niederlllndischen Ostindischen Compagnie in Amsterdam fUrgelegt, und

27. Ongelukkig kon die seekaart en die spesifikasie in die argief nie opgespoor
word nie.
110
111

7
.Jacob v Renen hat dieses glUckliche Terrein niehmals beschauen, oder sich
jemahls an das entzUckende Gesicht dieses Landstrichs erinneren k!Snnen, ohne darauf
zu denken, wie glUcklich, und vergnUgt viele Tausende van Menschen mit ihrem
Vieh allda ihre Nahrung, und reichlichen Unterhalt wUrden k!Snnen linden, die
vielleicht gegenwartig oder in kUnftigen Zeiten fiber Mangel und Armuth seUfzen:
Derselbe wUrde selbst einige Proben klinnen anweissen van reichergiebigen Gold-
und Silber Ertzen, die welter landwarts in gefunden werden; und er glaubt der Bache
kineswegs zu viel zuthun wann er behauptet, daBs die Landereyen, die die Nieder-
landische Colonisten unterm Gebiet der Ost-Indischen Compagnie auf dieser Land-
Spitze van Africa gegenwartig besitzen, keines Weges in Vergleichung kommen
klinnen in Ansehung der Fruchtbarkeit dieses herrlichen Landstriches, wovon derselbe
die Situation folgend der See-Carte nilher wUrde k!Snnen anweissen.
Die
insgemein, obengemeldte
und van Unterdriickungen ,--und Verfolgungen insbesondere:
der Capischender BUrgeren
Wunsch,
.e~tfernen__au~ einem ~~n~,
und cOlon1sten zuni voraus sehen lassen:
urn sich lieber anderswo, ale 1n ihren Vater land zu 6tablieren, andere
derer obengemeldten Umst~nden, haben den mehrmeldten Jacob v Renen auis neue
denken gemachet, wie glUcklich eine Colonie, und mit der Zeit ein ganzes grosses
Yolk 1n diesem herrlichen Landstrich undter der Protection und Souverainitaet e1nes
mltchtigen Europaeischen Potentaten sollte konnen leb~, und einen reichlichen
Unterhalt find en.
8
Da derselbe, benebst einigen seiner Sohnen, sich die Geneigtheit und daB Zutrauen
derer herumliegenden wilden Nationen zu erwerben, und zu erhalten, mit dem Sch1ess-
gewehr, Ochsen und WageD nach der erforderlichen besonderen Manier derer
African1schen
weiss, auch inFeldleuthen,
dem Land und und Jilgers
Feld umzugehen,
so bekannt und
seyend,Gebrauch
daBS -."machen .beyzulassen
sich
habende Yolk wilrden wiesen anzuweissen, wo sie nicht allein '-
den
reyen beaten
bestens Vortheil
anlegen machen,
mUsseD, sondern
urn in auch
Absicht1hre auf
Wohnunf(en,
C ausser Gefahr
zu bleiben: er auch mit viel MUhe, und --',und
Nachrichten eingezogen hat, welche zur UntElrsuchung des Munds Yon dem noch
zur Zeit unbefahrnen Fluss dienen observiert zu werden, urn denselben mit Sicher-
heit, und ausser Gefahr mit kleineren Fahrzeugen h1nauf zu fahre.n sowohl, ale
urn mit einem grosseD Schiff der See KUste, und dem Mund des Flusses zu nltheren;
So glaubt der mehrgemeldte Jacob van Renen das GlUck seiner Familie, und vieler
seiner Nebenmenschen nicht besser befordern zu konnen, ala durch Etablirung einer
Europaeischen Volkpflantzung, oder Colonie In diesem ungeme1n fruchtbaren. ausge-
streckten, und zur AusfUhrung und Verhandlung derer Producten ungemein wahl
gelegenen, auch noch zur Zeit Yon keinElr Europaeischen Macht occupirten Landstrich,
besonders wanD solches geschehen k6nnte unter der h6chsten Approbation, Protection,
und Bouvera1nitaet eines mlichtigen Europaeischen Monarchen, welcher allergnltdigst
gut riDden konnte (da der mehrmeldte Jacob v Renen benebst seiner Voreltern,
und Familie in den Evangelisch-Christlichen Gottesdienst, nach de,r unveri1nderten
Augspurgischen Confession, unterwiesen, und auferzogen 1st, auch mit seineD Nach-
k6mmlingen, und kUnftigen M1tbUrgern dabey standkrltftig zu beharren w1inschet)
urn den gemelten Evangelischen Gottesdienst, zum wenigsten, ale einen 6ffentlich
authorisierte.n, in diesem zu errichtenden Etablissement festzustellen and zu protegieren.

9
Da der mehrmeldte Jacob v Renen im Stand 1st, hier in Europa, und besonders
--Amsterdam Uber eine Summa yon 1. biB 2. mahl 100.000. Guider! HoIlltndisch
Llurant zu disponieren: So wltre derselbe geneigt, zu besagten Endzweck, falls Ihro
6m. Ka1serl. K6n1gl. Apostol. Majestll.t solches allergnltdigst zu accordiren geruheten,
ein ganzes beh6rig equ1piertes, und mit Officieren, und Yolk genugsam versehenes
ausgerUstetes 3.mastiges Sch1ff zu Ubernehmen, auf den Fuss, daBS er v Renen daB
Cap1tal yon diesem equipirten Schiff nicht allein biB zu desselben ZurUckkunft
1n Europa --2. biB 3.Jahren, mit denen verlangt werdenden jlthrlichen
Procenten
, sondern
seyn auch remboursiern;
wird, dasjenige, was dahingegen
daB Schiff dieses
nach Schiff
seiner ZU-
und
demselben in Person, oder unter Ordres se1ner Repraesen-
tanten
~-- ~~
oder eine Reise aus Europa fUrs erste nach Capo de bonne
alldaurneinen Theil der Ladung abzusetzen, und dagegen
Wagen, einzunehmen, dann dasselbe benebst einiger frey-
beouemen JahrElSzeit an dem Orth des Etablissements ana
Land zu setzen, und die allda einzunehmende Ladung welters nach Mauritius. Ceilon,
Bina, oder Bengalen Uberzubringen, und yon da mit frischer Ladung die RUckre1sse
Uber den Orth des Etablissements, oder Capo de bonne Esperance nach Europa
zu thun.
10
Das Schif selbst, und die Ladunf(en hiD. und wiederum. die der I!"emeldte Jacob
v Renen selbst sowohl in Europa, als an der Cap, und auf denen Ubri~en PI6.tzen
besorgen wilrde. wilrde derselbe beide assecurleren lassen, und yon dem Umsatz
der geladenen GUther die gewonlicpe Gage des Schifsvolks bezahlen.

11
Ausser diesem f(rossen Schiff, welches, wie gesa~t, 1n der Zeit Yon 2. hochstens
3.Jahren zu hause kommt. wilrde der gemeldte v Renen noch ein klelnes tUchti~es
starkes Fahrzeug mit dem erforderIichen Schlffsvolk van Europa mitzunehmen n6th1f(
haben, welches Fahrzeug er v Renen ei~enthumlich zukaufen, oder aber auch auf
einige Jahren in Heuer zunehmen, und benebst der Ladung assecurieren zu lassen
112

16
So billich es ist. dass der Monarch. der die Souveranitaet. oder allergnti.dif!;ster
Protection dieser neu zu errlchtenden Colonle und Etablissement Ubernimt. einlf!;e
EinkUnften f!;enlesset; so blilich haft der mehrmeldte J"acob v Renen dass dlese
J'JlnkUnften sowohl fUrs erste J"ahr. ale fUr die nachfolf!;ende ZeJten .nach denen
Krti.ften. und VermBgen derer kUnftlgen Colonlsten einzurlchten angemessen werde
hefunden werden; auch dass der Entrepreneur. oder desselhen SBhne. oder dieienlge
die slch zu BBsoclren gut befinden mtlchten (da dleselbe die erste MUt1e. und Un:
und Vortheile zugenlessen haben Bollen. sowohl fUr Ihre Personen. als Ihre Descen-
nnd Vorthelle zugenlessen haben Bollen. sowohl fftr ihre Personen. als Ihre De~en-
denten vor anderen. die nach der Hand an dem GlUck dleser Colonle Tell nehmen.
der mehrmeldte J"acob v Renen stellt also zu hBh~rer Uherlegun~. und Consideration
ob nicht die veste ElnkUnfte des Souverains. oder hBchsten Protectorls aus dies~r
CoJonie (ausser dem Vorrecht auf aile fUr die nach Ost-Indlen goehende. und zuruck
kommenden k.k.Schlfe) gnuf!;sam sollten kBnnen goestellt. werden auf den gerechten
Zehenden vnn alien Producten. die BUS dem LAnd" der gesa!!ten Cn1onle I!'ehen
oder blelben
Zl1 ausgefUhrt
sevn werden;
mBgte: wovon
--" die Colonle jedoch Entrepreneur.
fUr die erste oder5. big desselben
10. J"ahre SBhnenhefreyt

oder Assoclerte. die die und MUhe zuUhernehmen haben. dleienige


!Andereyen. die .~.L und a~ba~en. als fre~ Eigen-
,
J:'rotector. welches sowohl auf mltnnliche,
ala welbllche Deacendenten
113

Gleichwie der mehrgemeldte Jl1cob v Renen etch hiernachml1hls nllhere FUr-


schlilge geziemend I1rbittet, l1uf was weiss a.Iles sowohl in Ansehung deTer Lti.ndereyen,
Ills Abgl1ben, und ins besondere l1uch in Ansehung des Gottes Diensts, Rechtsgebiets,
und Unterhl1ltung der Ruhe und Friedens sowohl van l1uBBen, Ills inwendig, l1uf
die beste, und schicklichste Weisse miigte eingericht werden, so, dass die Rechten,
und Einkommen des Souverl1ins oder hiichsten Protectoris mit dem GlUck, und
Wohlstl1nd deTer ersten Entrepreneurs, und ihrer Fl1milie, oder Descendenten sowohl,
Ills mit dem GlUck, und blUhenden Wohlstl1nd deTer Ubrigen Colonisten ins I1llgemein,
und einem jeden einzelen Hl1usgesind insbesondere unzertrennlich. und bis in die
spilteste Zeiten verknUpft, und vereinigt bleiben kiinnen.

VI. Voorstelle van Jakobns van Heenen na samespreking met Wilhelm Bolts. (Haus-,
Hof- und Staatsarchlv.: WieR, Staatenabteilungen, Ostindische Kompagnie, Triest
und Antwerpen, Fasz,~):

Le Sieur Jacques Van Renen et ses Associ~s se proposant de faire un Etablisse-


ment sur la COte Orientale de I' Afrique sous Pavillon Imp~rial, voici
L'Esquisse de quelques propositions qu'iIs softmettent
a la consIderation de Son Altesse Monseigneur
Le Prince de Kaunitz.
A -Que Sa Majes~ Imp~rial donnera. a Jacques Van Renen et see Associ~s Ie
pouvoir d'acheter recevoir et entretenir a leurs propres fraix et depens taus les
terreins qu'ils pourront obtenir paisiblement des Princes Afriquains de ces Pays,
qui se trouveront convenables et propres pour Ie commerce et I'agriculture qu'iIs
se proposent d'6tablir sur la COte Orientale de I' Afrique, entre les Latitudes de 26
et 32 Degr6s, et sans appartenir ni auK Portugais du Cot6 du Nord, ni auK Hollandois
du Cot6 de Sud pour y faire un Etablissement sous Pavil.lon Imp6rial.
B -Que la propriet~ des terres ainsi achet6es et possed~es avec la restriction
ci-dessous mentionn6e, sera investi6 en lui Renen et ses Heritiers comme Seigneurs
Sujets a la SouveraineM de Sa Majest6; lui Renen et ses fils prenants lee serments
de fidelet6 dfts et accofttum~s.
C -Que Sa Majest6 fournira, gratis, aUK dits Sieurs Van Renen et Associ6s
toutes lee Lettres de mer ou Dasseports dont ils auront besoin pour les Navires
qu'ils expedieront pour la dite COte et Isles de I' Afrique Orientale, pour en revenir
en droiture a Trieste.
D -Que Sa Majest~ fournira 6galement gratis aux Sieurs Van Renen et
Associ6s deux Lettres de mer pour deux bAtiments ou Navires pour ~tre employ~s
entre la dite COte Orientale de I' Afrique et Batavia ou autres parts du Cabotage
de I'Inde oil iIs auront occasion de les expedier pour les besoins de leur Etablissement
att~ndu que ces exp6ditions ne pourront point porter du pr6judice, aUK affaires
de la Societ6 des Sieurs Guillaume Bolts et ses Associ6s nomm~e la Societ~ Im-
p6riale Asiatique de Trieste actuellement possesseurs d'un Octroy de Sa Majest6
du 5. de Juin 1775.
E -Que Sa Majst6 fournira aUK dits Sieurs Van Renen et Associ~s toutes les
recommendations aupres des Souverains de I'Europe dont les Sujetls fr6quentent les
mers des dits Parages, que les dits Sieurs Van Renen et associ6s pourront demander
comme convenables et necessaires au bien ~tre de leur Entreprise.
F -Que Sa Majest6 fournira jusques au nombre de deux cent cinquante Soldats
communs aux dits Sieurs Van Renen et Associ6s qu'iIs s'engagent a leurs propres
d6pens de faire transporter, entretenir, nourrir, et gratifier; Sa Majest~ prenant
sur Luy de leur conserver leus Gages sur Ie rol de son arm~e pendant leur absence
pour ~tre pay6 a ceux qui auront fidelement servi, a leur retour en Europe, de la
m~me fa~on qu'Elle accorde aUK Susdits Sieurs Guillaume Bolts et ses Associ~s
nomm6s la Societ6 Imp~riale Asiatique de Trieste.
G -Que, comme les sieurs Van Renen et Associ~s n'auront besoin de ces
Soldats que peu a peu, par exemple de quinze a trente a la fois, ils voudroient
n'avoir que des bas-officiers pour lea commander; et iIs supplient Sa Majest6 de
leur donner l'autorit6 de choisir et nommer eux m~mes ces bas officiers d'entre
Ie nombre des Soldats communs qui leur seront confi~s.
H -Que les dits Soldats seront fournis aux dits Sieurs Van Renen et Associ~s
a mesure qu'iIs lee demanderont. et seront tenus de servir en Afrique pour Ie terme
de Six ans. Et apres que Ie dit nombre de 250 Soldats sera complet, Sa Majest6
continuera a fournir ceux qui seront n6cessaires pour entretenir ce nombre a cause
d~ Sa diminution accidentelle, Bait par la desertion, Bolt par la mort ou autre accident.
I -Que les dits Soldats commune seront choisis des meilleurs Sujets, chacun
possedant la connoissance de quelque art ou m6tier. -
K -Que sur I'expiration des Six ans, il s~ra permis aces Soldats, ~'iI leur
plait, de se fixer sur les Lieuw sans retourner en Europe; lee dits sujets restants,
6tant toftjours reput~s comme partie du nombre des 250. -
L -Que Ie commerce aux Susdits Parages de la C6te de I' Afrique Orientale sera
interdit a tous les Sujets de Sa Majest6 except~ aux dits Sieurs Van Renen et
ses Associ6s qui en possederont I'exclusif pour I'Espace de Vingt ans: avec la
restriction cependant;
M -Que com~e les susdits Sieurs Guillaume Bolts et la societ~ nomm~e Im-
p6riale Asiatique de Trieste actuellement possesseurs d'un Octroy de Sa Majest6
du 5.Juin 1775 ant 6t6 lee pr6miers a faire sur cette COte Orientale de I' Afrique,
a des grands fraix, un Etablissement sous Pavillon Imp~rial: lee Sieurs Van Renen
et Associ6es seront tenus de s'arranger avec la die Societ~ s'iIs veuillent entrer dans
son Plan, pour partager avec eux lee avantages ainsi que les fraix dudit Etablissement.
114

VII. Beoordeling van Jakobus van Henen se voorstelle deur Wilhelm Bolts op aan-
vraag van graaf Cobenzl, Wellen, 21 September 1782. (Hans-, Hof- und Staats-
archiv.t WieR, Staatenabteilungen, Ostindische Kompagnie, Triest und Antwerpen,
Fasz 7~):
A Son Execellence
Monsieur Le Comte de Cobenzl.
J'ai parcouru avec beaucoup d'attention lea pieces soumises a la consideration
d~ Votre Excellence par Monsieur Jacques Van Renen, Natif du Cap de Bonne
Esperance, contenantes lea propositions du dit Sieur pour faire conjointement avec
sea Fils et Associes, et a leurs propres depens, un Etablissement sur la COte
Orientale de l' Afrique sous Ie PavilIon de Notre Auguste Monarque. Et en obeissance
aux ordres de Votre Excellence, ayant confer6 beaucoup avec Monsr Van Renen
sur son projet, Je prendrai la libert6 de luy communiquer mes observations a ce sujet.
II me semble que lea douze propositions contenues dans la Piece No 1. que, J'ai
marqu6es A; jusques aM; ne souffriront aucune difficult6, si Sa Majest6 trouve
a propos d'encourager Ie projet sur Ie general du Plan propos6; qui me paroit
bon pour lea raisons suivantes:
Art: ler:
L'endroit ou Monsr. Van Renen se propose de commencer a faire son premier
etablissement est dans Ie pays interieur entre lffi Bayes nomm6es de Santa Lucia
et de Natal: lequel endroit se trouvant au milieu ou centre de la COte non exploit6e
et non reclam6e, et egalement distant des nossessions des Portugais d'un cet6, et
des Hollandois de l'autre: par consequent il n'y a pas Ie moindre risque d'aucune
discu$ion avec l'une ou l'autre de ces deux Nations.
Art: 20,
Monsr. Van Renen avec Sffi fils et Dependants ant un etablissement considerable
dans Ie voisinage d'un endroit appel16 Schneu-berg, la plus eloign6e des plantations
des Hollandois; qui n'est distant que d'environ 80 @ 85 lieues Fran~ises de cet
endroit ou lea Sieurs Van Renen feront leur premier etablissement. lIs y ant
beaucoup de boeufs et de Chevaux deja train6s au Chariage, et de Noirs habitu6s a
ces Travaux: par consequent ils poUrront se munir par une communication de terre
paisiblement et sans bruit, de beaucoup de chases qui couteroient des sommes et
des peines immenses a leur etre envoy6es par mer. -

Art: 3e:
Le Sieur Van Renen avec sea butt fils, tous dans Ie meilleur age, etant n6s
dans Ie Pays, acclimat6s et accoutum6s a traitter et a vivre parmy les Afriquains
avec lesquels ils ant des liaisons considerables, agiroient de concert ensemble pour
leurs inter~ts communs: L'un appuyant lea operations de l'autre. Et par consequence
naturelle des considerations qui resultent de ces trois articles, !I s'ensuit qu'en
trffi peu de temps ils seroient formidablement etablis et sans opposition.
Art : 40:
Le dit endroit de l'etablissement projett6 par lea Sieurs Van Renen et Associ6s
n'etant en m~me temps qu'environ 70 @ 75 Lieues Fran~oises eloign6 de notre
Baye de Delagoa, peu a peu ils s'etendroioot juSques a ce dernier Port; quand
!I ne seroit plus dans Ie pouvoir des Portugais de nous deloger. -
Art: 5e:
Cet etablissement ayant une fois pris racine deviendroit une Colonie qui fourniroit
abondemment lea Pays de Sa Majest6 en Europe avec des Sucres du cl1i de sea
Sujets, outre un commerce considerable qu'avec Ie temps s'etabliroit en taus les
autres articles dont J'ai parl6 largement dans lea Pieces que cy-devant J'eus l'honneur
de emettre de l'Inde a Son Altesse Monseigneur Le Prince de Kaunitz au sujet
de nOtre etablissement de DEllagoa: s~avoir en Ivoire: Cotton crud; Caff6; Poivre;
Indigo; Cuirs ou Peaux non tann6es; Ie Ris et lea Bleds; lea Salaisoml; lea Vins;
llis Tabacs etc. etc. outre Ie debit qu'on y trouveroit pour plusieurs produits et
Manufactures de I' AllemagnE\; et sans compter lea pecheries qui s'etabliroient dans
ces parages. -
Voila, Monsieur, lea raisons que J'ai l'honneur de soumettre au jugement
superieur de Votre Excellence, qui me portent a penser que ce projet merite d'etre
accueill6 et encourag6. Je pense, copendant, que lea Interllts de Sa Majest6 et de
sea Sujets exigent que Les Sieurs Van Renen et Associ6s soient oblig6s et tenus sous
peines, de faire passer aux ports de Sa Majest6 en Europe, particulierement toute
l'Ivoire, lea Cottons, lea Sucres, et lea Caff6s qu'ils seront en etat d'exporter de la
dite Cote Orientale de l'Afrique. Ou pourroit leur permettre de ventre tous leurs
autrM produits en Asie par tout ou !Is en trouveroient leur debit.
Pour ce qui regarde lea propositions contenues dans Ie Memoire Allemand du
dit Sieur Van Renen !I me paroit que moyennant l'arrangement qu'!I se propose
de faire avec notre Societ6 Asiatique de Trieste, !I n'y auroit point de difficult6
a nommer Ie Sieur Van Renen et dans Ie cas de sa mort son frere ou son rim
ain6 pour Directeur des etablissements de cette partie de la C6te Orientale de l' Afrique.
II me semble aussy que pour l'encouragement de cette entreprise, on ne devroit
pas non plus avoir de difficult6 a stipuler avec les Sieurs Van Renen et Associ6s
que pour lea premiers six ana !Is possederoient lea fruitS de leur industrie sans
aucune imposition de la part du Souverain: Sa Maj$t6 se reservant d'exercer
au bout des dits six ana, Ie pouvoir qui luy appartient inseparablement, de faire leA
reglements qu'a sa Sagesse paroitront propres et necessairffi pour la regie du dit
etablissement, et d'arretter lea impOts et taxes qui luy paroitront justes et con-
venables a Sa Souverainet6.
115

Pour ce qui regarde la proposition de Monsr. Van Renen de louer un vaisseau


de Sa Majest6, Je I'ai convaincu de l'impropri6t6 de celie demande; ainsy que
de ce qu'il a propos6 en matiere de religion, dont Je craiB que la roleration doit
etre parfaite camille dans les etablissements des Anglois dans les Indes: chez
qui non seulement toutes les Sectes dela Religion Chretienne sont publiquement
toler6es, mais aussy la Judaique, la Mahometane et la Payenne.
Dans cette occasion Je ne puis pas sacher a Votre Excellence la satisfaction
que Je ressents a voir ce bon vieillard, n6 Afriqualn, et avec 55 ans d'experience
de ce Pays, soutenir lea m~mes principes que may relatifs a la situation, independante
du Joug Europeen, de cette partie de la COte Orientale de I' Afrique et a sa capacit6
pour les productions propres a un grand commerce.
J'ai I'honneur d'etre avec la veneration la plus distingu6e.
De Votre Excellence
Le tres humble et
tres obeissant serviteur
a Vienne
ce 21 Septre 1782 Guillaume Bolts

VIII. Berig van prins Kaunitz-Bietberg aan keiser Joseph II. WeeBeR, 26 September
1782, (Haus-, Hof- und Staatsarchiv, WieR, Staatenabteiiungen, Ostindische
Kompagnie, Triest und Antwerpen, Fasz.2):
Allergnadigster Kaiser, Apostalischer Konig und Herr!
Der gehorsamst angebotene Vorschlag uber welcheR ich das ferners angeschlossene
Gutachten des Oblist Li~tenant Bolz abgefordert babe, rUhret van einem sicheren
.Jakob v. Rennen her. Derselbe ist van teutscher Abkunft, aber auf dem Cap de
boRne esperance gebohren, und daselbstiger Burger, Rath und Vice Pr~ident eines
.Justiz Collegiums gewesen. Vcr drey .Jahren kam er nebst zwey andern als Depu-
tirter der dortigen Bilrgerschaft nach Europa, urn bey der hollilndischen Ostindischen
Compagnie wider ihre Beamten Klagen filrzubringen. Nunmehr ist er aber so miss-
vergnilgt, dass er entschloss~ ist, seinem Vaterland, und der Hollandischen Ober-
herrschaft ganz zu entsagen. Da Ihn nun dieses Vorhaben nach Schweden filhrte,
gerieth er bey seiner Durchreise in Kopenhagen mit dortigem Kaiserl. Consul
Bozenhard in Bekanntschaft, w~cher ihn bewegte, sich mit seiDen Antragen an den
Kaiserl. Hof zu wendell. Graf Kageneck, welcher seinetwegen bey den dal3elbstigen
Hollandischen Handelshilussern Erkundigung eingezogen, leistet Ibm das Zeugnis,
dass er ein wackerer bescheidener, und in Handlungssachen sehr erfahrner Mann
Bey, dessen Vermogen sich wenigstens auf eine Million Gulden belaufen solie. Was
seine Antrage eigentlich betrifft, so bestehen ale kilrzllch in folgenden. Van Renen
stund 33..Jahre lang mlt der Hollilndlschen Compagnie In elnem Lleferungskontrakt
filr Kom, Weill und Vleh. Da Ihn dleses veranlasste, Vlehweiden im Innersten
Lande aufzusuchen, und mlt den Wilden verschiedentllch In Verbindungen zu
geratht1D, so rand er Gelegenheit tier 1m Land einen solchen Landstrich zu entdecken,
welcher mlt alien zum Anbau eiDer Kolonle erwiln.schllchen Erfordernlssen relchllch
versehen, und an elnem grosseD Fluss gelegen seyn soil, der sich 30 StuDdeD
davon in die See erglesst, und seiner Vermuthung nach vom Meere aufwilrts bis
dahin filr klelnere Fahrzeuge schlffbar seyn dilrfte. Dlese Gegend sol beylilufig
SO.Stunden welt van den Hollilndischen Besitzungen am Cap, und 70 van der Baye
l' Agoa, wo slch Bolz angesessen batte, entfernet, und nach des Van Rennen und
Bolz Angaben ausser Anspruch der Hollander und Portuglesen gelegen seyn.
In dlese Gegend will nun Proponent mlt seineD Sohnen abzlehen, seln Vieh,
Wlrthschaft und silmmtllches Hab briDgeD lassen, etwa 50 juDge Teutsche abfilhren,
elne Kolonle unter Schutz Eurer Majestilt und mlt Elnverstilndnls der Bolzischen
Sozletilt anlegen, und auch van da aus elne Handlung sowohl mlt Ostindlen ala
mlt Trlest In Gang briDgeD.
Seine Petita hat er In dem anllegenden Franzoslschen Aufsatz dahin modlficiret,
dass Ibm.
1mo Die erforderllchen Flaggen-Patente sowohl filr seln erstes Schiff, °als filr
jene, die er kilnftig filr seineD Handel brauchen wlrd, gratis erthellet, glelchfaUs Ihn.
3do elne Zahl van 250 ausgewilhlter Soldaten, jedoch nach und nach abgerelchet
wilrden, die er in Transporten van 30. zu 50. Mann abfilhl1~, und In 6. .Jahren
nach Ihrem Willen entweder zuruck Ilefern, oder ansassig machen woUte.
30 Er und seine Associirte soil ten auf ewl~ den Eigenthum aller Lilndereyen
liberkommen, wovon ale mlt Elnwllligung der Emgebohrnen Besltz nehmen wlirden,
endllch.
4to SaUte Ihm und seIneD Associirten die Handlung an der 6stllchen Kliste
van Afrika ausschllissig erthellet werd~, worliber er slch aber mit der Bolzischen
Sozletilt abflnden mlisste.
Ohne dermalen In elne umstilndliche Erorterung dleser Begehren elnzugehen,
beschrilnke Ich mlch 1m gegenwilrtlgen gehorsamsten Vortrag auf die Erstattung
meines unmassgeblgsten Darflirhaltens liber den Antrag selbsten,
Derselbe scheiDt mir nun aus .nachfolgenden Betrachtungen so geschaffen zu
seyn, daBs dessen Ausfilhrung wenlgstens fiir jetzt bedenkllch, und van kelnem
erhebllchen Nutzen seyn dlirfte.
Bedenkli~h: we! solche gewiss die Eifersucht der Hollitnder und Portugiesen rege-
machen wlirde, welches dann wieder zu neuen unangenehmen Welterungen Anlass
geben konnte, ZU welchen die doppelte Nachbarschaft sowohl des Cap, als der
Kiiste, auf welche Portugal bereits Anspruch gemacht, dlesen Nazionen Immer
elnen schlcklichen Vorwand herschaffen diirfte. Hlezu kommt noch das Odium in
116

Betrachtung, das aus der Person des van Renen, der sich durch seine Deputation
geh~sig gemacht hat, und durch seine innerste KJ1nntnis des Etablissement und
Handels am Cap gefahrlich seyn wiirde, nothwendig entspringet.
Nicht niitzlich dUrfte di~ AusfUhrung seines Vorschlags seyn 1mo Weil dessen
Haupt-data auf blossen Vermuthungen beruhen. Es ist nllmlich Ihm selbst noch
nicht recht bekannt, ob der Fluss an dem die Gegend liegt, wirklich Theils an
der MUndung fUr die Anlandung grosser Schiffe. Theils aufwllrts fiir klenere schiff-
bar seyn wUrde. Ohne diesem Vortheil aber wUrde eine so tier im Land liegende
Gegend, wenn sie auch noch so trefflich wllre, ganz unniitz seyn. Diese und andere
Punkten mUssten dann immer vorlaufig erortert werden.
2do well der unmittelbare Handel vom tlstlichen Afrika mit dem Erbstaaten
keine hinillnglich reizende Aussicht verspricht. der Hauptnutzen wUrde allenfalls
daraus fUr unseren Ostindischen Handel entspringen. Allein solcher wUrde bey
dessen gegenwllrtiger Lage gering seyn. Die Bolzische Sozietllt, we)che nur noch
fiir 3. .Jahre octoyret ist. und mithin fUr das kUnftige keine Sicherheit hat, kann
ihre Speculation auch nur auf den gegenwllrtigen Nutzen einrichten, keineswegs aber
sich in die Errichtung solcher Etablissements einlassen, die erst nach langer Zeit
zu einer erspriesslichen Soliditat gelangen konnen.
Aus diesen GrUnden dUrfte demnach der Vorschlag des Van Renen mit guter
Art abzulehen seyn. Da er indessen reich und geschickt ist. so konnte allenfalls
versuch werden. ob sein Missvergniigen Uber die Hollllndische Compagnie nicht
dahin zu benUtzen wllre, dass er sich entweder in einem der Erbstaaten ni~erlassen,
und etwa mit der Bolzischen Sozietllt in Verbindung tretten, oder sich zu irgend
einer anderen unserem Handel erspriesslichen Unternehmung entschliessn wallie, wozu
er vielleicht durch Beforderungs-Vortheile zu ermuntern wllre.
.Jedoch etc.'.26 7ber 1782
Wienn den Kaunitz R

~8. Die tek$ elndig bier met On lang onderdanlgheldsstreep.

You might also like