PU“Centar za obrazovanje i obuku odraslih

tehničke struke Živinice

BIOLOGIJA

-Skripta-

Mešić Amra,prof
Sadržaj___________________________________________________________

Modul 1

1.CITOLOGIJA

1.1. Celija…………………………………………………1

1.2Ćelijske organele……………………………………...9

1.3.Ćelijski ciklus………………………………………..12

2.HISTOLOGIJA

2.1.Tkivo………………………………………………...13

2.2.Epitelna tkiva………………………………………..14

2.3.Vezivna tkiva………………………………………..14

2.4.Hrskavičavo tkivo…………………………………...14

2.5.Koštano tkivo………………………………………..15

2.6.Biljna tkiva…………………………………………..16

2.7.Tvona,trajna tkiva …………………………………..17

2.8.Površinska tkiva……………………………………..21

2.9.Osnovna tkiva……………………………………….23

2.10.Mehanička tkiva……………………………………26

2.11.Provodna tkiva……………………………………..28

3.ORGANOLOGIJA

3.1.Vegetativni biljni organi………………………….....35

3.2.Generativni biljni organi…………………………….42

4.RAZMNOŽAVANJE I RAZVIĆE ŽIVIH BIĆA

4.1.Gamete…………………………………………….43

4.2.Oogeneza…………………………………………..44

4.3.Spermatogeneza……………………………………45

Modul 2

5 .LJEKOVITO BILJE ………………………………..48

5.1.Podjela i građa biljaka……………………………...50

Modul 3

6. BESKIČMENJACI……,……………………………52

6.1.Ekološki pojmovi…………………………………..55

Modul 4

7.MOLEKULARNA BIOLOGIJA ……………………56

7.1.Mehanizmi nasljeđivanja svojstava………………..58

1.CITOLOGIJA
1.1.Ćelija je je osnovna strukturna i funkcionalna jedinica života .

Oblici ćelija su različiti usljed različitih funkcija.

Neke izvršavaju sve životne funkcije (npr. jednoćelijska euglena ili paramecijum)

Druge su ekstremno specijalizovane za tačno određene funkcije

Sva živa bića su izgrađena od ćelija

Hemijski sastav ćelije:

90% voda

Ostale molekule u suvom stanju čine:

proteini 50%

nuk. kis. 15%

lipidi 10%

Dva glavna dijela stanice su jezgra ispunjena nukleoplazmom i

citoplazama .

Različite tvari od kojih se sastoji stanica nazivamo zajedničkim imenom protoplazma.

1
1.2.Ćelijske organele

Organele su unutrastanične strukture s jasno određenim funkcijama u ćeliji analogno

organima koji imaju jasno određenu funkciju u tijelu.

2
3
4
5
6
7
8
9
1.3.Ćelijski ciklus je život ćelije između dvije diobe, pri čemu je jedna dioba
uključena u ciklus.

Ćelijski ciklus se sastoji od dve faze – faze diobe (D-faza) i interfaze.

Interfaza obuhvata period u toku koga se ćelija priprema za diobu.

Prije diobe ćelija mora da udvostruči svoju masu, da bi sve svoje dijelove podjednako
podijelila između kćerki-ćelija. Faza diobe kod eukariotskih ćelija obuhvata podjelu jedra
(kariokineza) i podjelu citoplazme i njenih organela (citokineza).

Kod bakterija najčešće traje 20-30 min, a različitih ljudskih i životinjskih ćelija od 16 –
25 h.

Dijeli se na tri faze:

- presintetička (G1),

- sintetička (S) i

- postintetička (G2).

U svim ovim fazama se odvija transkripcija RNK,

neophodnih za sintezu proteina.

MEJOZA

Mejoza je stanična dioba u kojoj se broj hromosoma u novonastalim stanicama reducira

na polovinu u odnosu na stanicu majku.

10

Mejoza se odvija u dvije faze, u mejozi I i mejozi II.

Mejoza I

Profaza I se odlikuje većom relativnom dužinom i složenošcu procesa koji se u njoj

odvijaju; Dijeli se na pet podfaza:

-Leptoten

- Zigoten

- Pahiten

- Diploten

-Dijakineza

Mitoza ima pet faza: profazu, prometafazu, metafazu, anafazu i telofazu.

Profaza - počinje zgušnjavanjem i spiralizacijom hromatina u svrhu oblikovanja

zbijenih hromosoma koji će se moći kretati u stanici bez međusobnog zapletanja i
lomova.

Sastoje se od dviju sestrinskih hromatida spojenih u području centromera. Nestaje

jezgrica i počinje oblikovanja diobenog vretena.

Prometafaza - razdoblje kretanja kromosoma između središta i polova stanice.

Na području pričvrsnica (centromera) nalaze se specifični proteini koji oblikuju mjesto

vezivanja niti diobenog vretena.

Pričvrsnice su “molekularni motori” koji upravljaju kretanjem kromosoma duž vlakna

vretena. Vezivanjem mikrotubula diobenog vretena na pričvrsnice kromosoma završava
prometafaza i počinje metafaza.

11

Metafaza - započinje završetkom prometafaze. Hromosomi kružno rasporede u sredinu

diobenog vretena, u centar stanice koji se naziva metafazna ravnina.
 Raspad veza među sestrinskim kromatidama obilježava prijelaz u anafazu.

Anafaza - započinje završetkom metafaze.

Na početku anafaze hromatide se odvoje u području centromera, a kasnije potpuno,

cijelom dužinom i od tog trenutka svaka hromatida je samostalni hromosom.
Skaraćivanjem mikrotubula diobenog vretena hromosomi se kreću prema suprotnim
polovima stanice.

Telofaza - u posljednjoj fazi mitoze, telofazi, hromosomi se na suprotnim polovima

stanice “odmataju”, despiraliziraju i oblikuju hromatin.

Od dijelova stare jezgrine ovojnice, koje su kromosomi “donijeli” na polove, oblikuje se

nova ovojnica.

Po završetku telofaze stanica na polovima ima oblikovane dvije jednake jezgre čime je
mitoza završena

12

2.HISTOLOGIJA
2.1.Tkivo

Skup identičnih diferenciranih ćelija.

Životinjska tkiva su uglavnom građena od sličnih ćelija i međućelijske mase.

Nauka koja proučava tkiva, naziva se histologija. Način života životinja je različit od
života biljaka, te aktivan način kretanja u prostoru zahtjeva drugačiju građu tkiva.

Razlikujemo četiri osnovne vrste tkiva:

-epitelno

- vezivno (koštano, hrskavičavo)

-mišićno

-nervno ili živčano tkivo

2.2.Epitelna tkiva ili epiteli su najmanje diferencirana životinjska tkiva, koja

pokrivaju površinu tijela, oblažu unutrašnje tijelesne duplje i učestvuju u građi
žlijezda.

Osnovna uloga im je zaštitna.

13

2.3.VLAKNASTO VEZIVNO TKIVO 

Ćelije vezivnog tkiva proizvode osnovnu supstancu ovog tkiva, amorfnu ćelijsku
masu u kojoj se nalaze mnogobrojna vezivna vlakna.

Postoje dvije vrste vezivnih vlakana a to su:

Kolagena(čvrsta i debela, savitljiva, ali relativno neelastična i jaka vlakna koja

ulaze u sastav procentualno veoma zastupljenog tkiva u životinjskom organizmu) i
Elastična (srazmjerno tanja od kolagenih, elastična i razgranata).

U odnosu na raspored vezivnih vlakana u tkivu, razlikuju se dva tipa:

-čvrsta

-rastresita

ČVRSTO VEZIVNO TKIVO

Čvrsto vezivno tkivo sačinjavaju vezivna vlakna zbijena u paralelne snopiće. U

zavisnosti od vrste vezivnih vlakana koja preovladavaju u ovom tkivu, razlikuju se
kolageno i elastično vezivno tkivo.

U kategoriju kolagenog elastičnog tkiva ubrajaju se tetive, koje vezuju mišiće za

kosti ili mišiće međusobno, i ligamenti, koji povezuju kosti. Elastično čvrsto
vezivno tkivo učestvuje u sastavu ligamenata i raznih elastičnih organa u
tijelu(pluća,krvni sudovi i sl.)

14

2.4.HRSKAVIČAVO TKIVO  
Ovo tkivo, karakteristično za kičmenjake, sačinjavaju krupne hrskavičave ćelije
(hondrioblasti) raspoređene u grupicama, najčešće po dvije ćelije, i elastična
međućelijska supstanca, u kojoj se nalaze vezivna vlakna.

Prema strukturi osnovne međućelijske supstance, razlikuju se tri vrste

hrskavičavog tkiva.

Hijalinska ili staklasta hrskavica sa homogenom bijelom, providnom osnovnom

supstancom, koja sadrži kolagena vlakna, sačinjava hrskavičavi skelet riba;

Javlja se, takođe, kao hrskavica zglobova, nosa, dušnika itd.  

2.5. KOŠTANO TKIVO  o tkivo postoji samo kod kičmenjaka, a sačinjavaju ga

koštane ćelije(osteoblasti) i međućelijska supstanca, čvrsta koštana masa, u čiji
sastav ulazi organska materija osein.

2.6.Biljna tkiva-tvorna tkiva

15
2.7.Trajna tkiva

16
17
Zavisno od funkcije koju vrše trajna tkiva se dijele na:

-Površinska

-Osnovna

-Mehanička

-Provodna

-Žljezdana

18
2.8.Površinska tkiva

19
20
21
22
2.9.Osnovna tkiva
23

24
2.10.Mehanička tkiva
25
 26

27
2.11.Provodna tkiva
28
 29

3.ORGANOLOGIJA

3.1.vegetativni biljni organi, 3.2.generativni biljni organi

Više različitih tkiva koja obavljaju jednu ili nekoliko sličnih uloga čine jedan organ.

Biljka ima dvije skupine organa.

Organi pomoću kojih biljka postoji su vegetativvni organi.

Naprimjer, list je biljni organ koji ima ulogu da hrani biljku.

U vegetativne biljne organe ubrajamo: korijen,stablo list.

Razmnožavanje biljaka vrši se pomoću reproduktivnih (generativnih)organa: cvijet,

plod, sjeme.

30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
 43

Dijelovi cvijeta
Na cvijetu se prvo vidi cvijetna drška kojom je cvijet pričvrščen za stablo.

Cvijetna drška se proširuje u cvijetnu lozu.

Cvijetna loza drži cvijetni omotač i organe za razmnožavanje.

Cvijetni omotač čine čašića i krunica.

Plod je reproduktivni biljni organ cvjetnica.Razvija se iz plodnika tučaka nakon procesa

oprašivanja i oplođenj

Sjeme je organ za razmnožavanje sjemenjača iz sjemnog zametka. Sadrži rezerevne

materije: ugljenehidrate,masti,proteini,vitamini,enzimi .

4.RAZMNOŽAVANJE I RAZVIĆE ŽIVIH BIĆA

Razmnožavanje  je jedno od osnovnih i najznačajnijih svojstava svih živih bića.

To je proces kojim se ostvaruje međugeneracijska veza i dugoročno održavanje svih

vrsta organizama.

Samo su živa bića sposobna da se reprodukuju u sebi slične živesisteme.

Potomci mogu nastati od samo jedne ćelije, spajanjem dviju roditeljskih ćelija, oddijelova
tkiva, organa ili organizma, ali u svim tim slučajevima, u osnovirazmnožavanja je
ćelijska dioba, praćena podjelom nasljednog materijala. 

Životni ciklus svih živih bića može se podijeliti na prereproduktivnu, reproduktivnu i

postreproduktivnu fazu

4.1.Gamete su spolne rasplodne stanice. koje se stvaraju putem mejoze te sadrže

haploidan (polovični) broj kromosoma.Razvijaju se u spolnim žlijezdama Proces
dozrijevanja gameta nazivamo gametogeneza.U gametama je pohranjen genom
Kretanjem gameta odvija se gensko strujanje

44

Gamete mogu biti:

izogamete, koji su međusobno iste; postupak njihovog spajanja naziva se izogamija;

anizogamete se međusobno razlikuju i morfološki i po ponašanju (po veličini i izgledu):

– mikrogamete su sitnije, pokretne (imaju bičeve, muške gamete slične

spermatozoidima višestaničnih životinja;

– makrogamete su krupne i sliče na jajne stanice višestaničnih životinja,

bogate su citoplazmom, hranjivim tvarima i nisu pokretne

Postupak spajanja anizogameta naziva se anizogamija.

Kod višestaničnih životinja postoje dvije vrste gameta:

Spermatozoidi i

jajna stanica

Kod čovjeka, jajne stanice (ženske gamete) stvaraju se u ovarijima (jajnicima),

spermatozoidi (muške gamete) stvaraju se u sjemenicima. Kad se spoje raznospolne
gamete (oplodnja) nastaje jedna stanica zigota koja ima diploidni, tj. normalni broj
kromosoma.

Kod malog broja jedinki oba tipa spolnih udova stvaraju se u jednoj jedinki (kišna glista,
mekušci) to je dvospolnost iako se u jednom tijelu stvaraju oba spola oplođenje je
najčešće između dvije jedinke.

Jajne stanice su obično krupne i nepokretne, a spermatozoidi sitni i pokretni.

4.2.Oogeneza je proces nastajanja jajnih ćelija koji se odvija u jajnicima. Pored mejoze
obuhvata i obrazovanje jajeta. Jaja su uvijek veća od spermatozoida. Sadrže veće količine
žumanjka (vitelusa) koji predstavlja rezervnu tvar i smješten je u donjem kraju jajeta. Taj
dio seoznačava kao vegetativni pol  a suprotni je animalni pol  gdje se nalazi protoplazma
4.3.Spermatogeneza je proces nastajanja spermatozoida koji se odvija u sjemenicima.

Spermatozoid ima glavu, vrat i rep. U glavi se nalazi jedro spermatozoida, dok je rep
bogat mitohondrijama i služi za aktivno kretanje u tečnoj sredini.

45

5.LJEKOVITO BILJE
Ljekovito bilje se koristi tokom cjelokupnog razvoja čovječansta i dugi period je bilo
jedini načina liječenja.Zahvaljujući davnim spoznajama o ljekovitosti pojedinih dijelova
biljaka – korijena, kore, lista, pupoljaka, cvijeta ili drugih dijelova – čovjeka ih je koristio
u različitim oblicima, kao suho, sirovo, želatin, čaj najčešće, ili u praškastom stanju, što
se češće čini danas.

Ljudi su uvijek vjerovali u ljekovita svojstva biljaka, ali je zvanična medicina često
iskazivala sumnju u njihovu ljekovitost ili ljekovitu moć koja je davana pojedinim
biljkama i njihovim sastojcima. U nekim vremenskim periodima i sredinama ova vrsta
liječenja je zabranjivana, jer su postojale, i još postoje, zloupotrebe u liječenju ljekovitim
biljem. Kao nepisano pravilo u ovoj vrsti liječenja koristi se princip - da svako
pojedinačno donosi odluku hoće li koristiti neki od tzv. «narodnih lijekova». U posljednje
vrijeme medicinska nauka sve više uvažava rezultate liječenja ljekovitim biljem.

Ljekovito bilje se koristi i kao sastojak u proizvodnji sintetičkih lijekova, zatim kao
osnovna sirovina raznih kozmetičkih krema, mirisa, kolonjske vode, toaletnih sapuna,
zubnih pasta i drugog, a u prehrambenoj industriji kao začini u mesnim prerađevinama,
gotovim jelima i pićima.

Potrošnja i potražnja ljekovitog bilja na svjetskom tržištu sve je veća. Područje

Bosne i Hercegovine,posebno planinski dio, ima izvanredne prirodne uslove i veoma je
bogato različitim vrstama ljekovitog bilja, pa je u pojedinim krajevima postao značajan
izvor prihoda stanovništva.

46
47
48
Sušenje ljekovitog bilja

Ubrano bilje trebamo raširiti odmah nakon branja da ne bi došlo do zagrijavanja i

znojenja bilja da bi se biljka brže osušila treba je što prije raširitisvaku vrstu treba sušiti
posebno, odvojeno možemo biljke sušiti zavezane u svežnjeve, koje treba objesiti
naopako, prema dole i ostaviti prostora između biljaka i svežnjeva, kako bi zrak mogao
cirkulirati bilje najprije treba nekoliko minuta raširiti na papiru ili situ ,kako bi pružili
mogućnost za preživljavanje različitim vrstama sitnih kukaca kojima je biljka bila
stanište ubrane cvjetove i listove nikada ne peremo, jer oprano bilje gubi okus i lakše se
kvari listove koji sadrže eterična ulja treba brzo osušiti i spremiti.

Branje bilja

Vrijeme i način branja i sakupljanja ljekovitog bilja veoma su značajni da bi dobili

kvalitetnu drogu. Pravilo je da se biljke skupljaju po lijepom vremenu, zato što po kiši
biljke imaju vlage. Vrijeme sakupljanja je različito za različite biljke. Biljke treba da bere
stručno lice. Jedno lice može u toku dana da bere i sakuplja samo jednu biljnu vrstu, da
ne bi došlo do miješanja.

Biljke treba da budu čiste, odnosno bez primjesa. Bilje dalje treba razvrstavati u
vreće, korpe i istog dana pripremati za sušenje. Ako se bilje u sirovom stanju ostavi preko
noći ili duže, ono mijenja hemijski sastav, boju, ako se ne može sušiti istog dana, onda se
treba rasporediti u tanke slojeve u prostorijama gdje je obezbjeđeno provjetravanje.

Cvjetovi se beru kad biljka tek počne da cvjeta. Ako se sakupljaju procvjetali
cvjetovi, njihova vrijednost je mnogo manja, pa je i manja procjena eterskog ulja.

Lišće se bere kad je najkrupnije i najsočnije, jer tada sadrži najviše ljekovite
supstance. Kasnije kada biljka procvjeta, sokovi struje u cvijet i to daje na štetu lišća.
Nije dobro brati lišće suviše mlade biljke jer je nedovoljno razvijen. Herba se bere kada
biljka treba da procvjeta ili je u prvom cvatu.

Plodovi treba ih brati i skupljati kada su potpuno zreli.

49
5.1.Podjela i građa biljaka

Osnovna podjela

Carstvo biljaka je podjeljeno na četiri glavna dijela, koji se dalje dijele u sisteme po
vrstama, što naučnicima omogućava da utvrde svaku posebnu vrstu.

Četiri glavne grupe imaju duga i složena imena uzeta iz grčkog jezika. To su :

   * talofiti koji uključuju morske trave, gljive i bakterije;

   * embriofiti koji uključuju mahovnjače, mahovine i jetrenjarke;

   *  pteriodofiti koji uključuju papratnjače, paprat i preslice i

   * spermatofiti odnosno sjemenjače.

Biljke se svrstavaju u dve velike grupe: niže (Taloophytae) i više (Cormophytae).

Nižim biljkama pripadaju bakterije,alge,gljive i lišajevi sa odgovarajućim

klasama,redovima, familijama, rodovima i vrstama.

U više biljke spadaju sledeći razdjeli:

Riniofita (Rhyniophyta)

Mahovina (Bryophyta)

Prečica (Lycopodiophyta)

Rastavića (Equisetophyita)

Paprata (Polypodiophyta)

Golosjemenica (Pionophyta)

Skrivenosjemenica (Magnoliopyta)

50
Prema mikroskopskoj građi razliku se dva tipa talusa: Homeomerni, u kome su ćelije algi
raspoređene ravnomerno, razbacane bez nekog naročitog reda; on je filogenetski stariji i
primitivniji; obično su sluzne konzistencije i lako bubre u vodi uvećavajući zapreminu po
čemu se lako mogu prepoznati

Heteromerni, kod koga alge grade jedan tzv. gonidijalni sloj; ovakvu građu ima većina
listastih i žbunastih lišaja;

Prelazni oblik kod koga je nemoguće odrediti da li je homeomerne ili heteromerne građe.

6. Beskičmenjaci

Nastanak i podjela višećelijskih organizama

-Visecelijski organizmi nastali su od jednocelijskih.-Biodiverzitet>raznovrsnost

Sistematika>Karl Line

Postoje dve teorije o nastanku visecelijskih organizama:

Hekelova: Od kolonije jednoćelijskoh organizama nastali su višećelijski, tako sto su

jedinke vremenom sve više zavisile jedna od druge.

Hadzijeva: Od višejedarnih jednoćelijskih organizama, vremenom su se sve vise

razvijali, nastali su višećelijski organizmi.

51
Osnovna podela je na:

Kičmenjake

Ribe

Ptice

Sisari

Gmizavci

Vodozemci

Bezkičmenjake

Sundjeri

Dupljari

Pljosnati, clankoviti i valjkasti crvi

Zglavkari

Mekusci

Bodljokosci

Hordati

Razmnožavanje životinja može biti bespolno i polno.  

Bespolno:

1.binarna dioba

2. multipla dioba

3. plazmotomija

4. pupljanje  

  52
 Polno:

1. singamija(kopulacija)

2. konjugacija

3. autogamija

Konjugacija je karakteristična za paramecijum.

Dva paramecijuma se priljube jedan uz drugog i između njih se formira

citoplazmatični mostić. Makronukleusi iščezavaju, a mikronukleusi se dijele dva
puta(mejoza) i u svakoj jedinki se formiraju po 4 haploidna jedra. Po tri jedra iščezavaju,
a preostalo jedro jedro se dijeli na dva. Jedno jedro je muško(migratorno), a drugo
žensko(stacionarno). Migratorna jedra se razmjenjuju preko protoplazmatičnog mostića i
spajaju sa stacionarnim. Ponovo se formira makro i mikronukleus i jedinke se razdvajaju.

  Autogamija se takođe sreće kod trepljara. Sve promjene opisane u konjugaciji

dešavaju se i u autogamiji, ali samo u jednoj jedinki. Na taj način se postiže
rekombinacija gena.  

Beskičmenjaci (Invertebrata ili Avertebrata) su životinje bez unutrašnjeg skeleta

kičmenice. Pripada im veliki broj vrsta i oko 97% svih životinja na našoj planeti čine
upravo beskičmenjaci.

U okviru ove grupe životinja najbrojniji, dominantni su zglavkari koji obuhvataju oko
70% svih poznatih vrsta životinja.

Najveći broj vrsta među zglavkarima posjeduju insekti koji su dominantne životinje na
planeti Zemlji, kako po broju vrsta tako i po brojnosti samih populacija.

Osim insekata, oko polovina beskičmenjaka živi u moru.

53

6.1.Ekološki pojmovi
Ekologija je prirodna znanost. Ekologija proučava odnose među živim organizmima, kao
i njihov utjecaj na okoliš u kojem obitavaju, te utjecaj tog okoliša na njih. Iako se razvila
kao grana biologije, ekologija se, osim onih iz biologije, koristi i saznanjima iz hemije,
fizike, matematike, te brojnih drugih prirodnih znanosti.

Ovaj se pojam često nepravilno koristi pri opisivanju aktivnosti vezanih uz zaštitu
prirode.

Riječ ekologija potiče od grčke reči oikos – dom, stanište i od riječi logos – znanje,
pojam, učenje, nauka.

Sve ekološke faktore možemo podeliti na:

 abiotičke, koji predstavljaju fizičko-hemijske uslove sredine i

 biotičke, uticaji koje neki organizam trpi od strane drugih živih bića.
 uticaj čoveka, s obzirom da je vrlo specifičan i značajan, izdvaja se kao poseban,
antropogeni faktor.

Abiotički faktori

Abiotički ekološki faktori svrstavaju se u tri grupe

1.klimatski faktor;

2. edafski faktori

3. orografski faktori

Klimatski faktori određuju osnovni karakter neke oblasti i obuhvataju:

 svetlost,
 temperaturu,
 vodu i vlažnost,
 vazduh.

Za rastenje i razviće svake biljne i životinjske vrste neophodna je određena minimalna

količina toplote, a ukoliko ona nedostaje osnovni fiziološki procesi se prekidaju i nastaje
smrt datog organizma.

54
Prema tome, temperatura je jedan od najznačajnijih faktora sredine. Voda, takođe, ima
ogroman značaj za živi svet jer se osnovni životni procesi u ćelijama ne mogu zamisliti
bez vode.

Jedini važan izvor prirodne svetlosne energije na Zemlji je Sunčevo zračenje.

Za razliku od biljaka, kojima je svetlost neposredni izvor energije potrebne za proces

fotosinteze, na životinje svetlost utiče više posredno (na ponašanje, karakter ishrane itd.),
mada može ne njih da deluje i neposredno (na prilagođavanje, na rasprostranjenje i dr.).
Vazduh deluje na živa bića svojim fizičkim i hemijskim osobinama. Hemijske osobine
vazduha zavise od njegovog sastava gasova (on sadrži 78% azota, oko 21% kiseonika,
oko 0,03% ugljen-dioksida, tragove vodonika i dr.). Od fizičkih osobina vazduha, važnih
za živa bića, najvećeg značaja imaju vlažnost i vazdušna strujanja.

Edafski faktori koji obuhvataju fizičke, hemijske i biološke osobine zemljišta i stena na
kojima se razvija.

Orografski faktori obuhvataju osobine reljefa:

 nadmorska visina,
 nagib terena,
 stepen razuđenosti reljefa itd.).

Biotički faktori

Predstavljaju uzajamne uticaje biljaka, životinja i čoveka (antropogeni faktor). Sve biljke
i životinje uslovljene su životnom delatnošću drugih organizama. Na taj način očigledno
je da biljke mogu delovati jedne na druge – uzajamni odnosi biljaka kao što su simbioza,
parazitizam idr. Među životinjama postoje uzajamni odnosi koji se najjasnije ogledaju u
lancima ishrane, mada su prisutni i drugi odnosi kao što su simbioza, komensalizam
(jedan organizam ima koristi,a drugi je neutralan) i parazitizam. Sa druge strane, biljke
mogu delovati na životinje, a životinje na biljke.

55
Uzajamni odnosi između biljaka i životinja ogledaju se u sledećem:

 ishrana svih životinja zasniva se na biljkama,

 biljke životinjama služe kao skrovište,
 životinje vrše oprašivanje,
 rasprostiranje semena i plodova i dr.

Ekološka valenca

Pošto su ekološki faktori raznovrsni i promenljivi, jedna organska vrsta ne može biti na
sve njih istovremeno prilagođena. U kolikoj meri se vrsta prilagođava uslovima sredine,
zavisi od njene ekološke valence. Ekološka valenca predstavlja širinu (raspon) kolebanja
pojedinih ekoloških faktora u čijim je granicama moguć opstanak neke vrste.

Prema tome se razlikuju dve vrste organizama:

 eurivalentni i
 stenovalentni.

Eurivalentni (gr. eurys = širok) su organizmi sa širokom ekološkom valencom, dok

stenovalentni (gr. stenos = uzak) imaju usku ekološku valencu. Eurivalentni organizmi
poseduju široke mogućnosti prilagođavanja što im omogućava opstanak u vrlo različitim
sredinama. Nasuprot njima su više ili manje specijalizovani stenovalentni organizmi.

Kod svake ekološke valence razlikuju se tri vrednosti (kardinalne tačke):

 optimum,
 maksimum i
 minimum.

Ekološki optimum predstavlja onu vrednost faktora u okviru ekološke valence pri kojoj
se životni procesi neke vrste najbolje odvijaju. Gornja i donja granica neke ekološke
valence su njen maksimum i minimum. Van tih granica fiziološki procesi se prekidaju i
nastupa smrt. U spoljašnjoj sredini, gde se ekološki faktori uzajamno uslovljavaju;
nijedan pojedinačni faktor ne postiže svoje optimalno dejstvo nezavisno od ostalih
faktora. Najčešća situacija u prirodi jeste veće ili manje odstupanje od optimalnih uslova
života. Što je odstupanje veće, to su uslovi za opstanak neke vrste manje povoljni. Samo
jedan jedini ekološki faktor, čije se dejstvo približava maksimumu ili minimumu, može
da onemogući opstanak nekog organizma na određenom mestu. Ekološki faktor tada
postaje ograničavajući (limitirajući) faktor.
 56

Adaptacije i životna forma

Ekološki faktori su povezani u celinu, jer se uzajamno uslovljavaju i menjaju, pa zajedno,

kao kompleks, deluju na živa bića. Organizmi se prilagođavaju na te promene u težnji da
prežive. Zbog toga se svaka vrsta odlikuje posebnim osobinama koje su nastale tokom
evolucije, uslovljene su naslednim činiocima i nazivaju se adaptacije (prilagođenosti).

Faktori evolucije

Faktori evolucije su one prirodne ,a sad su antropogeni uticaji koji mijenjaju genetičku
strukturu

I usmjeravaju mikroevolucijske i makroevolucijske tokove.

To su :selekcija,izolacija,mutacija i genetički drift.

7.MOLEKULARNA BIOLOGIJA

Molekularna biologija je izučavanje biologije na molekularnom nivou. Ovo područje

preklapa se s drugim područjima biologije, posebice genetikom i biohemijom.
Molekularna biologija teži istraživanju i razumijevanju interakcija između različitih
staničnih sustava, uključujući međuodnose DNA, RNA i proteinske sinteze te učenju
kako su te interakcije regulirane.Pišući u Nature, W.T. Astbury je molekularnu biologiju
opisao kao:"... ne toliko kao tehniku nego kao pristup, pristup s gledišta takozvanih
bazičnih znanosti s idejom vodiljom traženja odgovarajućeg molekularnog plana ispod
razine oku vidljivih manifestacija klasične biologije. Osobito je zaokupljena oblikom
bioloških molekula i ..... uglavnom je tri-dimenzionalna i strukturna - to, dakako, ne znači
da je samo prerada morfologije - jer ona za razliku od morfologije uz to istovremeno
mora uzeti u obzir i postanak i funkciju"

57
Odnos s drugim biološkim znanostima na molekularnoj razini

Shematski prikaz odnosa između biokemije, genetike i molekularne biologije

Centralna dogma molekularne biologijekoja kaže da se genetski materijal (DNA)

transkribira u RNA i tada translatira u protein, pruža dobru startnu poziciju za
razumijevanje ovog područja.

7.1.Mehanizam nasljeđivanja Diskretno nasljeđivanje i Mendelovi zakoni

Punnettov kvadrat prikazuje križanje dvije biljke graška

heterozigne za ljubičaste (B) i bijele (b) cvjetove.Na svom najosnovnijem nivou,
nasljeđivanje kod organizama dešava se preko gena.Ovu osobinu je prvi put posmatrao
Gregor Mendel koji je istraživao segregaciju nasljednih osobina kod graška U svojim
eksperimentima s bojom cvijeta, Mendel je posmatrao da su cvjetovi svakog graška bili
ili ljubičasti ili bijeli - ali nikada osrednje boje. Ove različite, diskretne verzije istog gena
nazivaju se aleli
58