AUDO SISTEMI - Tema 4 99

4. AUDIO SISTEMI

Audio sistem predstavlja manje ili više složenu fizičku celinu koja obezbeđuje tok
signala između zvučnog izvora i slušaoca. Njegov zadatak je prenos zvučnih informacija
između izvora i slušaoca, kao što je ranije prikazano šemom na slici 1.1. Audio sistem se
formira nizanjem prostora u kojima postoji zvučno polje, audio uređaja i softverskih
celina, a kojima se, u svakom za sebe, odvijaju određeni procesi nad audio signalom. U
svakodnevnom životu pojam audio sistema se uglavnom vezuje za razne audio uređaje.
Činjenica je takođe da takva pojednostavljena predstava odgovara mnogim slučajevima
poznatim iz svakodnevnog života, ali nije i potpuna slika pojma audio sistema. Svaki
pokušaj da se definiše audio sistem na način koji bi obuhvatio sve moguće slučajeve koji
se javljaju u in\enjerskoj praksi mora poći od zvučnih informacija koje se pomoću njega
prenose i putanja kojim one putuju od izvora do slušaoca.
Audio sistemi u svojoj osnovi spadaju u kategoriju linearnih sistema. Sa izuzetkom
nekih uređaja koji služe za specifične oblike procesiranja signala, svi elementi od kojih se
sastavljaju audio sistemi su linearni, pa se tako može smatrati da je linearan i sistem u
celini. Osnovna osobina linearnih sistema je u činjenici da se njihovo ponašanje može
potpuno opisati impulsnim odzivom h(t), odnosno kompleksnom prenosnom funkcijom
H(ω). Primenjeno u slučaju audio sistema znači da je put prolaska zvučnih informacija od
izvora do slušaoca u potpunosti opisan ako je poznat impulsni odziv sistema koji ih
povezuje.

4.1 Osnovna struktura audio sistema

Polazeći od stava da je audio sistem sve ono što se nalazi između izvora zvuka i
udaljenog slušaoca, predstava audio sistema sa slike 1.1 može se dalje razviti tako što bi
se u tu jednostavnu blok šemu uneli sve značajne celine kroz koje prolazi zvučna
informacija, odnosno signal, na putu od izvora do slušaoca. Takvim postupkom se dobija
detaljnija blok šema koja je prikazana na slici 4.1. Ona predstavlja strukturu audio
sistema sa svim komponentama principijelno bitnim za sudbinu zvučnih informacija i
kvalitet zvučne slike koju dobija slušalac.
Sa slike 4.1 se vidi da se audio sistem može podeliti na tri osnovne celine:

1. ulazno akustičko okruženje sa mikrofonom,

2. električni deo audio sistema i
3. izlazno akustičko okruženje sa zvučnikom.

Ulazno akustičko okruženje označeno je kao deo celine audio sistema jer predstavlja prvi
deo puta zvučne informacije od izvora do slušaoca. On je predstavljen fizičkim prostorom
u kome se nalazi zvučni izvor, odnosno generator zvučnih informacija koji stvara izvorni
AUDO SISTEMI - Tema 4 100

signal s(t), i mikrofon koji na svom izlazu daje signal u električnoj formi. U ulaznom
akustičkom okruženju može biti više nezavisnih izvora zvuka, kao i više mikrofona kojim
se registruju različite zvučne informacije. Audio signal u ovom početnom delu sistema je
predstavljen stanjem u zvučnom polju, i kvantifikuje se zvučnim pritiskom p(t). Očigledno
je da ovaj deo audio sistema određuje audio signal koji prolazi dalje kroz električni deo
sistema. U nekim okolnostima struktura zvučnog polja je u fizičkom smislu veoma
složena i ne može se opisati jedinstvenim matematičkim modelom.

AKUSTICKI DOMEN ELEKTRICNI DOMEN AKUSTICKI DOMEN

ulazno akusticko okruzenje izlazno akusticko okruzenje

v ul(t) SISTEM AUDIO v izl(t)

UREÐAJA I
SISTEM PRENOSA

SLIKA 4.1 - Opšta struktura audio sistema prikazana blok šemom.

Centralni, električni deo sistema, na slici označen kao ″sistem audio uređaja i
sistem prenosa″, može se posmatrati i kao audio sistem u užem smislu. Ovaj deo
sistema počinje sa izlazom iz mikrofona, odnosno sa ulaznim električnim signalom vul(t).
U najjednostavnijem slučaju električni deo audio sistema može činiti samo jedan
pojačavač, ali njega uobičajeno čini manje ili više složen sklop međusobno povezanih
audio uređaja ili softverskih celina koji obavljaju neke funkcije nad audio signalom. Bez
obzira na složenost ovog dela sistema, njegov završetak je uvek nekakav izlazni
električni audio signal koji se vodi na izlazni elektroakustički pretvarač, zvučnik ili
slušalice, odakle počinje završni deo audio sistema.
Izlazno akustičko okruženje podrazumeva fizički prostor u kome elektroakustički
pretvarač stvara zvučno polje i u kome se nalazi slušalac. To je i poslednja etapa na putu
zvučne informacije od izvora do slušaoca. Strogo posmatrano, u izlaznom okruženju
postoje dva izlaza, a to su levo i desno uvo kao senzori u procesu binauralnog slušanja,
ali to nije od značaja za opšti uvid u strukturu generalizovane blok šeme audio sistema.
Čak i kada se za reprodukciju signala koriste slušalice, postoji izvesno akustičko
okruženje, samo što se ono svodi na fizički prostor unutrašnjosti kućišta slušalica i
spoljašnji slušni kanal.
Polazeći od stava da je audio sistem sve ono što se nalazi između izvora zvučnih
informacija i slušaoca, očigledno je da u njega ne ulaze samo uređaji, već da to uključuje
i zvučno polje na mestima gde ono predstavlja deo lanca prenosa informacija. Zato
akustiku, posebno u domenu zvučnog polja u prostorijama, treba posmatrati kao deo
audiotehnike.
Činjenica je da se u inženjerskoj praksi često previđa složenost brojnih uticaja koji
se javljaju duž audio sistema i koji utiču na karakteristike njegovog izlaznog signala. To
zanemarivanje se u prvom redu odnosi na uticaje u akustičkom domenu pa je, shodno
tome, jedna od klasičnih inženjerskih grešaka u audiotehnici previđanje značaja
akustičkih fenomena, posebno u okruženju slušaoca. Jedna inženjerska oblast u akustici
bavi se problemom akustičke obrade prostora koji treba da postanu deo nekog audio
sistema, što obuhvata prilagođavanje odziva prostora potrebama prenosa zvučnih
informacija. Tako je razvijena teorija obrade studijskih prostora, koji se javljaju u funkciji
AUDO SISTEMI - Tema 4 101

ulaznog akustičkog okruženja audio sistema, i obrade prostorija za slušanje

reprodukovanog zvuka, koje imaju funkciju izlaznog akustičkog okruženja.

Modifikacije osnovne strukture audio sistema

Različite okolnosti primene audio sistema u praksi dovode do nekih modifikacija

osnovne brlok šeme sa slike 4.1. Tako postoje okolnosti kada se na početku sistema
pojavljuje električni izvor informacija koji direktno generiše električni signal, odnosno
informacija nastaje u električnom domenu, a ne akustičkom. Tada na šemi sa slike 4.1
nema ulaznog akustičkog okruženja, pa njena struktura u tom delu postaje jednostavnija.
Ovaj slučaj je prikazan na slici 4.2. On se standardno javlja pri upotrebi elektronskih
muzičkih instrumenata, jer se oni uključuju direktno u električni deo audio sistema.

ELEKTRICNI DOMEN AKUSTICKI DOMEN

izlazno akusticko okruzenje

v ul(t) SISTEM AUDIO v izl(t)

IZVOR VEŠTACKIH UREÐAJA I
AUDIO SIGNALA SISTEM PRENOSA

SLIKA 4.2 - Struktura audio sistema sa električnim izvorom na početku

Ranije je objašnjeno da primena veštačkog generisanja zvučnih informacija ima

svoja dva osnovna pojavna oblika (videti poglavlje 1.5). Prvi je simulacija signala koji bi
se dobili registrovanjem zvukova prirodnih muzičkih instrumenata ili prirodnih zvukova u
najširem smislu, a drugi je generisanje potpuno originalnih zvukova, to jest zvukovi koji
ne postoje u prirodi. Primena elektronskih muzičkih instrumenata u mnogim okolnostima
predstavlja ekonomsku kategoriju, jer se time izbegava angažovanje većeg broja
muzičara. Iako se, dakle, krenulo od zahteva za pojednostavljenjem i pojeftinjenjem
muzičke produkcije, na novim mogućnostima koje je donela primena elektronskih
muzičkih instrumenata vremenom su se razvijale posebne oblasti muzike, u umetničkoj
literaturi često nazivane ″digitalna muzika″, koje danas egzistiraju čaki i kao globalni
umetnički pravci.
Postoje brojne okolnosti i van oblasti muzike u kojima se zvučne informacije
generišu direktno u električnom domenu. Takav slučaj se javlja pri potrebi simulacije
virtuelnih prostora i izvora u filmu, u video igrama, u multimedijalnim prezentacijama i
sličnim formama. Jasno je da tada realno ne postoje ni zvučni izvori ni ulazno akustičko
okruženje, već se u tehničkom smislu sve realizuje u električnom domenu. Takva
primena je otvorila novu istraživačku oblast koja se bavi principima i metodama
simulacije prostornih dimenzija u zvučnoj slici.
Drugi oblik modifikacije, odnosno proširenja strukture audio sistema javlja se kada
postoji potreba da slušalac neke zvučne informacije prima naknadno, ili da se iste
informacije slušaju više puta. To su okolnosti koje su ranije označene kao ″vremenski
udaljen slušalac″, pa postoji potreba da se napravi zapis signala koga je generisao
zvučni izvor radi naknadne reprodukcije. Ovaj slučaj je prikazan generalizovanom
šemom na slici 4.3.
AUDO SISTEMI - Tema 4 102

ulazno akusticko okruzenje

SISTEM AUDIO ZAPIS

UREÐAJA 1 SIGNALA

izlazno akusticko okruzenje

ZAPIS SISTEM AUDIO

SIGNALA UREÐAJA 2

Slika 4.3 - Struktura celine audio sistema od izvora do slušaoca pri odloženoj reprodukciji.

Vidi se da pravljenje snimka podrazumeva da se električni deo sistema razdvaja

na dva dela između kojih se nalazi snimak kao oblik memorisanja audio signala. Ova dva
dela audio sistem su u praksi uglavnom različita po svojoj složenosti, a i po nivou
kvaliteta komponenti od kojih su sastavljeni. Industrija audio ″softvera″ podrazumeva
umnožavanje napravljenih snimka, pa se u ovakvom pristupu drugi deo audio sistema
pojavljuje u multipliciranom obliku na brojnim mestima gde se umnoženi snimak sluša. U
praksi postoji velika disperzija u zahtevima koji se odnose na izlazni deo sistema, što već
postaje tema tržišta audio uređaja široke potrošnje.
Najzad, postoje i okolnosti kada su ulazno i izlazno okruženje spojeni j jedinstven
element audio sistema. Takve okolnosti nastaju u procesu ozvučavanja, kada postoji
potreba da se zvuk nekog izvora pojača i učini čujan slušaocima u njegovom okruženju.
Blok šema strukture audio sistema u takvim okolnostima prikazana je na slici 4.4.

jedinstveno ulazno i izlazno akusticko okruzenje

SISTEM AUDIO
UREÐAJA

Slika 4.4 - Struktura celine audio sistema od izvora do slušaoca pri odloženoj reprodukciji
AUDO SISTEMI - Tema 4 103

Specifičnost ovakvog audio sistema je u tome što se pojavljuje povratna sprega

između njegovog izlaza i ulaza. U jedinstvenom akustičkom okruženju zvučno polje koga
stvara zvučnik superponira se sa poljem koga stvara izvor zvuka, pa na mikrofon deluje i
komponenta signala sa izlaza. Zbog toga nastaju promene u impulsnom odzivu sistema.
Pod određenim uslovima moguće je da takva povratna sprega postane pozitivna,
odnosno sistem počinje da osciluje. To je karakteristična pojava u sistemima za
ozvučavanje koja se u stručnom žargonu naziva "mikrofonija".

4.2 Opšte osobine audio sistema

Uz zanemarivanja trodimenzinalnosti u ulaznom i izlaznom delu i činjenice da

sistem ima dva izlaza (levo i desno uvo), audio sistem sa slike 4.1 može se predstaviti
blok šemom kao na slici 4.5. Zanemarenja koja su izvršena odnose se na zvučno polje u
ulaznom i izlaznom okruženju. Prolaz signala kroz taj deo sistema funkcija je prostornih
koordinata i prostornih karakteristika usmerenosti mikrofona i zvučnika. Ipak, za definiciju
postupka opisivanja audio sistema takva zanemarivanja ne menjaju opšti smisao.

s(t) ulazno pm(t) vul(t) sistem vizl(t) s’(t) izlazno pizl(t)

akusticko mikrofon audio zvucnik akusticko
okruzenje uredjaja okruzenje

Slika 4.5 - Blok šema toka signala u audio sistemu.

Ako je signal s(t), na ulazu linearnog sistema sa slike 4.5, onda važi relacija:

+∞
pizl (t ) = C ∫ s(t )h(t − τ )dτ (4.1)
−∞

gde je pizl(t) izlazni signal sistema a h(t) njegov impulsni odziv. Konstanta C je faktor
pretvaranja da bi leva i desna strana izraza bile dimenziono jednake, i koji zavisi od
fizičke prirode posmatranog ulaznog signala s(t). Izraz (4.1) predstavlja konvoluciju
ulaznog signala i imupulsnog odziva sistema, to jest:

pizl (t ) = C [s(t ) ∗ h(t )] (4.2)

Pod pretpostavkom da su svi elementi audio sistema sa slike 4.5 linearni, za svaki od
njih se mogu napisati iste takve relacije ulaznog i izlaznog signala. Za pretvarače
(mikrofon i zvučnik) faktori pretvaranja su definisani njihovom osetljivošću.
Impulsni odziv je uobičajeno predmet merenja i analize pri određivanju
karakteristika audio uređaja i sistema. Iz njega se dalje određuje amplitudski odziv
sistema |H(ω)|. Takava procedura predstavlja osnovi postupak merenja u audio
sistemima. U analizi akustičkih delova audio sistema, ulaznog i izlaznog okruženja, iz
impulnsnih odziva se posebno izračunavaju neki specifični jednobrojni pokazatelji
zvučnog polja koji su korelisani sa percepcijom govora i muzike.
AUDO SISTEMI - Tema 4 104

Ako je sistem linearan i vremensko nepromenljiv, njegov impulsni odziv h(t) i

njegov kompleksni frekvencijski odziv H(ω) su povezani Furijeovom transformacijom, pa
je:
+∞
− jωt
H (ω ) = ∫ h(t )e dt
−∞
+∞
jωt
h(t ) = ∫ H (ω )e dω
−∞
Kompleksni frekvencijski odziv H(ω) može se prikazati u obliku:

H (ω ) = H (ω ) e jϕ (ω )

Ovde je |H(ω)| amplitudski odziv i u praksi predstavlja odziv na stacionarnu sinusnu

pobudu. To je ono što se uobičajeno pojavljuje u prikazu raznih audio uređaja kao
frekvencijska karakteristika. Fazna karakteristika ϕ(ω) takođe predstavlja predmet
merenja.

Deformacije signala u audio sistemu

Pri prolasku signala kroz audio sistem neminovno dolazi do manjih ili većih
promena koja predstavljaju izobličenje. U svakom sistemu, bez obzira na njegov
tehnološki nivo i kvalitet pojedinih komponenti, javljaju se promene na signalu, samo je
pitanje njihovog nivoa, odnosno mogućnosti da slušalac primeti nastala izobličenja. Prag
percepcije izobličenja se menja u zavisnosti od okolnosti, odnosno okruženja u kome se
nalazi slušalac, njegove zainteresovanosti za sve finese zvučne slike, kao i od vrste
signala koji se sluša.
Izobličenja u audio sistemima, kao i u drugim prenosnim sistemima, mogu imati
dva pojavna oblika: linearna i nelinearna. Linearna izobličenja predstavljaju promene u
relativnom odnosu amplituda spektralnih komponenti. Njih karakteriše činjenica da nema
promena u spektralnom sadržaju, u smislu pojave novih komponenti, već se samo menja
njihov relativni odnos. Ova vrsta izobličenja je posledica frekvencijske nelinearnosti
H (ω ) . Naziv "linearna" potiče od činjenice da je prenosna karakteristika ulaz-izlaz
linearna, samo se po frekvencijama menja njen nagib.
Nelinearna izobličenja se javljaju kao posledica činjenice da je prenosna
karakteristika sistema ulaz-izlaz nelinearna. U takvim okolnostima pri prolasku signala se
na izlazu sistema javljaju nove komponente koje ne postoje u ulaznom signalu. U tom
slučaju se razlikuju dve vrste nelinearnih izobličenja: harmonijska i intermodulaciona.
Harmoniska izobličenja su pojava koja se javlja kada kroz sistem prolazi jedan
prostoperiodičan signal. Na izlazu se usled nelinearnosti prenosne karakteristike pored
ulaznog signala javljaju harmonijske komponente na celobrojnim umnošcima njegove
frekvencije. Intermodulaciono izobličenje je pojava koja se javlja kada kroz sistem
istovremeno prolaze dva signala različitih frekvencija. Usled nelinearnosti prenosne
karakteristike u izlaznom signalu se javljaju nove komponente na frekvencijama koje su
jednake zbiru i razlici frekvencija ulaznih signala. Prema tome, nastale komponente ne
slede harmonijski frekvencijski niz već se mogu nalaziti na bilo kojoj frekvenciji, zavisno
od odnosa frekvencija ulaznih signala.
AUDO SISTEMI - Tema 4 105

Poseban slučaj nelinearnog izobličenja je preslikavanje (aliasiranje) koje nastaje u

A/D konvertorima kada spektralne komponente konvertovanog signala premašuju
graničnu frekvenciju određenu brzinom odmeravanja. Spektralne komponente koje
nastaju u tom procesu pojavljuju se na frekvencijama simetričnim u odnosu na gornju
graničnu frekvenciju, pa je priroda ovog izobličenja u izvesnom smislu bliska
intermodulacionim izobličenjima, samo sa složenijom zavisnošću frekvencija
novonastalih komponenti.

4.3 Ulazno akustičko okruženje

U najopštijem slučaju početak audio sistema je akustički izvor koji se nalazi u

svom akustičkom okruženju i u kome stvara zvučno polje. U tako nastalom polju ulazni
električni audio signal dobija se pomoću mikrofona, koji predstavlja granicu odakle
zvučna informacija dobija formu električnog signala. Kraj akustičkog domena, odnosno
početak električnog domena u audio sistemu je ulazni audio signal vul(t). To znači da
ulazno akustičko okruženje u širem smislu obuhvata ne samo zvučno polje, već i
mikrofon.
Mikrofon se definiše skupom svojih karakteristika među kojima su u sa aspekta
funkcionisanja celine sistema najznačajnije osetljivost, odnosno faktor pretvaranja, i
usmerenost. Na rad mikrofona kao elektroakustičkog pretvarača utiču razni akustički
fenomeni (videti principe akustičke podele mikrofona). Iako su mikrofoni u
manipulativnom smislu uređaji, pravilno ih je sa aspekta rada i analize audio sistema
posmatrati kao integralni deo ulaznog akustičkog okruženja.

brzina membrane

p akusticko - v mehanicko - u Slika 4.6 - Unutrašnja podela

mehanicko elektricno mikrofona sa granicom
pretvaranje pretvaranje akustičkog i električnog domena

AKUSTICKI DOMEN ELEKTRICNI DOMEN

U mikrofonu se odvijaju dva stepena pretvaranja, kao što je šematski pokazano

na slici 4.6. U prvom delu je to pretvaranje zvučnog pritiska u analogno kretanje
membrane, a u drugom delu se vrši pretvaranje kretanja membrane u napon, odnosno u
električni signal. Mesto dešavanja prvog stepena tog pretvaranja je membrana mikrofona
sa njenim neposrednim fizičkim okruženjem koje određuje način delovanja zvučnog polja
na nju. Taj deo mikrofona u fizičkom smislu predstavlja sastavni deo zvučnog polja, pa
strogo gledano granica između akustičkog i električnog domena je na mestu kao što je to
označeno na slici 4.6. U praksi ta granica nije dostupna posmatraču spolja jer se nalazi
unutar celine mikrofona kao uređaja. S obzirom na činjenicu da su u procesu akustičko-
mehaničkog pretvaranja uticaji na signal mnogo veći nego u delu mehaničko-električnog
pretvaranja, u praksi se može smatrati da je čitav mikrofon deo akustičkog domena, u
smislu kako je on definisan na slici 4.1.
Fizički početak električnog domena je izlazni signal mikrofona. Posmatrano
hardverski, to je konektor na mikrofonu na koji se povezuje mikrofonski kabl kroz koji se
izlazni signal vodi na sledeći uređaj.
AUDO SISTEMI - Tema 4 106

Standardizovani način povezivaja mikrofona na sledeći uređaj (najčešće

je to ulaz miksete, ali može biti i poseban mikrofonski predpojačavač) učinio je
da se minimizira uticaj eventualnih varijacija vrednosti električnih parametara
mikrofonskog kola na audio signal. To je takozvano ″nadprilagođenje″ koje
podrazumeva da je ulazna otpornost prijemnika signala čisto termogena i za red
veličine veća od izlazne impedanse mikrofona. To je dodatno doprinelo da se
uticaj mikrofona na signal dominantno dešava u njegovom prvom stepenu
pretvaranja, to jest u akustičkom domenu

Odziv ulaznog akustičkog okruženja

Akustičko okruženje kao prenosni sistem iz lanca sa slike 4.5 karakteriše se

impulsnim odzivom hul(t). Iz akustike je poznato kako principijelno izgledaju impulsni
odzivi različitih fizičkih okruženja. Za audio sisteme najinteresantniji je slučaj prostorije
kao akustičkog prenosnog sistema, pošto se u praksi najčešće prostorija i zvučno polje u
njoj nalazi u funkciji ulaznog akustičkog okruženja. Istovremeno, najsloženiji mogući
slučaj akustičkog impulsnog odziva je upravo u prostorijama.
Osnovna karakteristika impulsnog odziva svake prostorije je monotono opadajući
tok njegove obvojnice sa brojnim reflektovanim komponentama ispod nje. Fizički proces
formiranja sukscesivnih refleksija zvuka u postoru koje energetski ispunjavaju impulsni
odziv u vremenu naziva se reverberacija. Njegovo odvijanje uslovljeno je veličinom
prostorije, njenom geometrijskom konfiguracijom na makro i mikro planu (globalni oblik i
geometrijska struktura unutrašnjih površina) i sposobnostima površina da apsorbuju
zvučnu energiju. Tipičan izgled impulsnog odziva jedne prostorije prikazan je na slici 4.7.
Brzina opadanja obvojnice odziva kvantifikuje se vremenom reverberacije (vreme za koje
nivo zvuka u odzivu opadne za 60 dB). Slabljenje odziva je asimptotski proces koji u
praksi prestaje kada se utopi u nivo postojećeg šuma.
relativna amplituda

Slika 4.7 - Jedan primer impulsnog

odziva prostorije (snimljeno u sali
″Beogradske filharmonije″)

0.0 0.5 1.0 1.5

vreme (s)

Prikaz impulsnog odziva kakav je na slici 4.7 predstavlja uobičajeni način

prezentacije i dobija se kao prikaz signala koji se dobija na izlazu mikrofona pri impulsnoj
AUDO SISTEMI - Tema 4 107

pobudi prostorije. Međutim, akustički impulsni odziv je rezultat pojava u

trodimenzionalnom zvučnom polju na mestu prijema. Zbog toga prikaz sa slike, mada
uobičajen, predstavlja stanovito pojednostavljenje. Naime, na njemu nema informacija o
pravcima nailaska pojedinih komponenti, već su prikazane samo njihove relativne
amplitude. Ovakvo uprošćenje rezultat je svođenja trodimenzionalnog zvučnog polja na
jednodimenzioni signal kakav se dobija na izlazu mernog mikrofona. Unošenje prostornih
koordinata pravaca nailaska komponenti odziva u nekakav jedinstven prikaz u ravni
crteža, uz nužnu čitljivost crteža, predstavlja teško rešiv problem. Srećom, za većinu
praktičnih inženjerskih potreba prikaz kao na slici 4.7 je dovoljan, ali se za razumevanje
nekih pojava u audiotehnici mora imati u vidu sva prostorna složenost odziva prostorije,
iako se ona ne može prikazati grafički.
Svaki akustički impulsni odziv, pa i odziv prostorije, funkcija je prostornih
koordinata tačaka akustičkog ulaza i izlaza, odnosno položaja zvučnog izvora i mernog
mikrofona kojim se registruje signal. Za svaki odabrani par ovih tačaka impulsni odziv
ima drugačiji oblik. Zbog karakterističnih statističkih osobina zvučnog polja u prostorijama
razlike u odzivima sa promenama koordinata izvora i prijemnika u okviru jedne prostorije
uglavnom se ispoljavaju u detaljima, ali ipak postoje. Zbog toga se impulsni odziv
prostorije često označava h(rr0,t), gde je r vektor položaja prijemnika, a r0 vektor
položaja izvora. Time se odziv vezuje za tačno određeni par tačaka za koje je definisan.
Potpuni prikaz impulsnog odziva h(t) podrazumeva vremenski oblik signala kao na
slici 4.7 ili njegov ekvivalent u frekvencijskom domenu predstavljen kompleksnom
prenosnom funkcijom, uglavnom prikazivanom sa dva dijagrama: amplitudskom
karakteristikom |H(ω)| i faznom karakteristikom ϕ(ω). Zbog tehničke složenosti njihovog
dobijanja u realnim okolnostima, čija realizacija je tek u novije vreme postala jednostavna
i široko dostupna, ali i zbog informativnosti grafičkog prikaza odziva sa aspekta
relevantnih detalja, u audio praksi se odziv prenosnih sistema uglavnom prikazuje u
nekoliko pojednostavljenih ili modifikovanih oblika. Pogotovo što je analiza impulsnog
odziva sa dovoljnom tačnošću i ponovljivošću omogućena tek uvođenjem računara u
metode merenja. U istorijskom smislu, pre doba računara bilo je nužno primenjivano
pojednostavljivanje prikaza impulnog odziva, u skladu sa tehnološkim mogučnostima
njegovog beleženja.
Neki uobičajeni oblici prikaza odziva prostorije ilustrovani su na slici 4.8. Osnovni,
prirodni oblik impulsnog odziva je prikazan na slici 4.8a. To je bipolarni signal odziva i
predstavlja talasni oblik kakav se dobija na izlazu iz mikrofona pri impulsnoj pobudi
prostorije, kao što je bio i primer sa slike 4.7. Iz ovakve forme slike ne može se u
potpunosti sagledati sve što je relevantno u ponašanju prostorije, pa se zato uobičajeno
uvode neke standardne modifikacije i transformacije, uvek sa ciljem da se neka od
karakteristika odziva učini lakše vidljivom pri posmatranju slike. Tako se standardno
koristi unipolarni prikaz odziva. On se crta u dve moguće razmere po ordinati: u linearnoj
razmeri kao što je prikazano na slici 4.8b i varijanta sa logaritamski prikazanom
ordinatom, kao na slici 4.8c. Unipolarna predstava omogućava lakše sagledavanje prvih
refleksija, njihovog relativnog odnosa i položaja na vremenskoj osi. Logaritamski prikaz
kao na slici 4.8c u literaturi je označavan kao ETC (energy-time-curve).
Furijeovom transformacijom osnovnog signala sa slike 4.8a dobija se isti odziv u
frekvencijskom domenu, što je prikazano na slici 4.8d. Najzad, impulsni odziv se iz
domena signala može transformisati u domen nivoa zvuka, pa se dobijaju prikazi kao na
slikama 4.8e i 4.8f. Prelazak na nivo zvuka podrazumeva preračunavanje iz osnovnog
signala u njegovu efektivnu vrednost, pa je oblik odziva određen i usvojenom vrednošću
perioda usrednjavanja. Slika 4.8e dobijena sa kratkim vremenom usrednjavanja 10 ms, a
slika 4.8f sa usrednjavanjem 100 ms. Vidi se da povećavanje vrednosti perioda
usrednjavanja kao rezultat daje glatkiju krivu odziva, na kojoj se gube detalji trenutnih
fluktiacija ali se dobija preglednost opšteg toka opadanja nivoa što je za neke vrste
AUDO SISTEMI - Tema 4 108

analize veoma značajno. Prikaz odziva u domenu nivoa signala načelno daje lakši uvid u
reverberacioni proces, pa se koristi pri merenju vremena reverberacije prostorija.

a) b)
0.25 0.25

0.2

0.15 0.2

0.1

0.05 0.15

-0.05 0.1

-0.1

-0.15 0.05

-0.2

-0.25 0
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6
vreme [s] vreme [s]
c) d)
-10 -10

-20
-20

-30
-30

-40
-40

-50

-50
-60

-60
-70

-70
-80

-80 -90
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 10
2
10
3
10
4

vreme [s] frekvencija [Hz]

e) f)
-20 -20

-30 -30

-40 -40

-50 -50

-60 -60

-70 -70

-80 -80
0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2 1.4 1.6 1.8

vreme [s] vreme [s]

Slika 4.8 - Neki standardni načini prikazivanja impulsnog odziva prostorije: a - osnovni prikaz
bipolarnog signala odziva, b - unipolarni prikaz kao apsoputna vrednost signala, c - isto kao b,
samo sa logaritamskom razmerom po ordinati, d - spektralna karakteristika odziva, e - prikaz
nivoa signala dobijenog usrednjavanjem 10 ms, f - isto kao e, samo sa usrednjavanjem 100 ms.
AUDO SISTEMI - Tema 4 109

Faktori koji određuju odziv ulaznog dela audio sistema

Fizički prostori koji se u praksi pojavljuju kao ulazno akustičko okruženje audio
sistema sa slike 4.1 mogu biti veoma različiti, a najčešće su to prostorije. Prostorije koje
se pojavljuju u toj funkciji mogu biti svojim akustičkim osobinama pripremljene za takve
namene, ali često mogu biti sasvim obične prostorije čiji je akustički odziv odeđen
faktorima koji su potpuno izvan oblasti audiotehnike.
Na slici 4.9 prikazana su tri karakteristična oblika impulsnih odziva, koji su
snimljeni u tri prostorije različite po veličini i nameni, a koji ilustruju razlike značajne za
rad audio sistema. Razmere na vremenskoj osi dijagrama su izjednačene da bi se
omogućilo njihovo međusobno poređenje. Prvu komponentu na vremenskoj osi u odzivu
stvara direktan zvuk, tj zvučni talas koji od izvora najkraćim putem dospeva u tačku
prostora koja predstavlja izlaz akustičkog sistema, to jest gde se nalazi mikrofon. Nakon
direktnog zvuka u odzivu se javlja mnoštvo refleksija koje predstavljaju reflektovani zvuk.

a) b)
apsolutna vrednost amplitude

apsolutna vrednost amplitude

0 1,0 0 1,0
vreme (s) vreme (s)

c)
apsolutna vrednost amplitude

Slika 4.9 - Impulsni odzivi nekih prostorija:

a - veća pozorišna sala,
b - prostorija studija za snimanje
c - jedna obična soba u stanu

0 1,0
vreme (s)

Na slikama se vide i razlike koje se mogu javiti u formama odziva različitih

prostorija. U velikoj sali jednog pozorišta (slika 4.9a) trajanje odziva je najduže među
pokazanim primerima, odnosno u procesu reverberacije intenzitet zvuka najsporije
opada. U prostoriji jednog studija (slika 4.9b) zahvaljujući intenzivnoj akustičkoj obradi
direktan zvuk je značajno jači od refleksija koje se nakon direktnog zvuka javljaju u
odzivu. Najzad, u običnoj stambenoj prostoriji (slika 4.9c) brzina opadanja zvuka je
AUDO SISTEMI - Tema 4 110

velika, odnosno energija brzo opada kao i u studiju, ali zbog relativno malih dimenzija
postoje jake i brojne prve refleksije koje neposredno slede iza direktnog zvuka, čiji je
intenzitet samo malo manji od komponente direktnog zvuka. To je osnovna razlika
između odziva prostorije uređenog studija (slika 4.9a) i ove stambene prostorije, jer
proces reverberacije u obe prostorije opada približno istom brzinom. Obične prostorije,
bez ikakvih dodatnih akustičkih intervencija, postaju ulazni deo audio sistema u
okolnostima snimanja zvuka za potrebe filma i po nekada za potrebe televizije, u
informisanju i slično.

Primer sa slike 4.9b prikazuje impulsni odziv prostorije koja je svojom

akustičkom obradom prilagođena specifičnim zahtevima audio sistema. U takvim
okolnostima nužno je da u odzivu dominira direktan zvuk, bez jakih brzih
refleksija neposredno iza njega. Postoje posebni kriteirjumi koji definišu koliko
treba da budu potisnute refleksije u odnosu na direktan zvuk. U tom pogledu se
studijski prostori razlikuju od prostorija stanova, ali i od prostorija koje su
namenjene za živo izvođenje muzike. Za razliku od zahteva audio sistema, u
prostorijama koje su namenjene živim izvođenjima bez pomoći audio sistema
prve refleksije su ključne za subjektivni doživljaj jačine zvuka, kao i za estetiku
zvučne slike.

Zvučni pritisak koji deluje na membranu mikrofona definisan je konvolucijom

ulaznog signala s(t), koga emituje izvor, i impulnog odziva ulaznog akustičkog okruženja:

p(t) = s(t) ∗ hul(t) (4.3)

Ulazni električni signal rezultanta je delovanja tog pritiska i impulsnog odziva mikrofona
kao prenosnog sistema hmik(t):

vul(t) = Tm p(t) ∗ hmik(t) (4.4)

Konstanta Tm ispred konvolucije pritiska i impulsnog odziva je osetljivosti mikrofona.

Budući da je impulsni odziv prostora hul(t) funkcija prostornih koordinata, i ulazni
električni signal vul(t) zavisi od položaja zvučnog izvora i tačke u kojoj se nalazi mikrofon.
Sa aspekta osnovnih zvučnih informacija koje emituje zvučni izvor, u akustičkom
odzivu ulaznog akustičkog okruženja najznačajnija je njegova prva komponenta koja se
naziva direktan zvuk. Ona u neizmenjenom obliku nosi informacije zvučnog izvora. Zbog
toga je u ulaznom akustičkom okruženju najznačajnije da se na izlazu mirofona ova
komponenta potencira u odnosu na ostatak impulsnog odziva. Podešavanje akustičkih
osobina prostora da bi se njihov odziv prilagodio funkciji u okviru audio sistema naziva se
akustička obrada i karakteristično je za studijske prostore.

Parazitski zvučni izvori

U ulaznom akustičkom okruženju audio sistema, pored posmatranog izvora

zvučnih informacija, mogu se nalaziti i drugi zvučni izvori koji u istom prostoru stvaraju
svoje zvučno polje i istovremeno deluju na mikrofon. To su sa aspekta osnovnog rada
audio sistema parazitski zvučni izvori, a njihovi uticaji u praksi mogu biti veoma raznoliki.
Sa aspekta reakcije slušaoca kao prijemnika informacija oni se mogu svrstati u dve opšte
kategorije: To može biti opšta buka ambijenta čija je osnovna karakteristika da potiče iz
velikog broja zvučnih izvora, u kojoj se ne mogu razaznati pojedinačne zvučne
AUDO SISTEMI - Tema 4 111

informacije već se sve stapa u jednistvenu zvučnu pojavu, i može biti zvuk jednog ili više
relativno bliskih izvora čiji je informacioni sadržaj prepoznatljiv i koji se u uvu slušaoca na
izlazu iz audio sistema ″takmiči″ sa korisnim informacijama i eventualno ih istiskuje u
procesu percepcije. Pri snimanjima u tu kategoriju spada ljudski govor i zvuk susednih
instrumenata u orkestru koji se javlja u neposrednoj fizičkoj okolini mikrofona.
U takvim okolnostima audio sistem ima dodatni zadatak da korisne informacije
željenog zvučnog izvora u dovoljnoj meri zaštiti od uticaja ostalih zvukova. Ta ″dovoljna
mera″ određena je kriterijumima slušaoca na kraju audio sistema i ne postoji kao opšte
pravilo. U tom smislu ozbiljniji je problem parazitskih izvora sa prepoznatljivim
informacionim sadržajem za koje zaštita, izražena fizički samerljivim parametrima, mora
da bude mnogo intenzivnija nego kada je ometanje opštom ambijentalnom bukom.
Problem zaštite od parazitskih zvukova se može uspešno rešavati isključivo u
akustičkom domenu, i to izborom položaja izvora i mikrofona, akustičkim
karakteristikama prostorije i izborom odgovarajućih karakteristika mikrofona. Prava
kombinacija ovih mera nalazi se u procesu prilagođavanja datim uslovima u svakoj
konkretnoj situaciji.
Ako se potiskivanje parazitskih signala u akustičkom domenu ne realizuje na
zadovoljavajući način, naknadne mogućnosti izdvajanja korisnih informacija iz zvukova
parazitskih izvora u električnom delu audio sistema gotovo su zanemarljive ako se
zahteva rad u realnom vremenu. Složenim metodama adaptivnog filtriranja moguće je
izvšiti naknadno potiskivanje parazitskih signala ako to nije urađeno akustičkim
metodama u ulaznom akustičkom okruženju, ali je to vremenski, a samim tim i finansijski,
veoma zahtevna procedura, čak i za kratkotrajne zvučne zapise. Takav pristup ima
opravdanja samo u izuzetnim i retkim slučajevima, a njegov ishod zavisi i od razlika u
statističkim osobinama korisnog i parazitskog signala.
U praksi je neophodno imati relativistički stav prema parazitskim zvukovima koji
se javljaju u ulaznom akustičkom okruženju. Nekada su oni sasvim kontraindikovani
osnovnim ciljevima rada i za slušaoca na kraju audio sistema moraju biti nečujni, a
nekada su oni korisni jer predstavljaju nosioce informacija o ambijentu i prostoru ulaznog
akustičkog okruženja (vidi okvir).

Pojam ″drugih zvučnih izvora″ u praksi može biti veoma različit, kao i
odnos prema njima u formiranju ulaznog audio signala. Nekada oni nose
specifičnu informaciju o ambijentu. Tako na primer pri snimanju intervjua, što je
karakteristično za informativne emisije radija i televizije, parazitski zvučni izvori
mogu biti ljudi u okolini. To što će krajnji slušalac na izlazu sistema čuti njihove
glasove nije u apsolutnom smislu kritično ako su oni za slušaoca dovoljno slabiji
od njemu korisnih zvunih informacija. Dakle, oni jesu ometajući faktor, ali ako ne
utiču na kvalitet prenosa relevantnih informacija predstavljaju korisnu informaciju
o ambijentu gde se vodi razgovor sa intervjuisanom osobom.
Sasvim je drugačija situacija pri snimanju muzike. Prisustvo istih takvih
glasova je, po definiciji, apsolutno štetno. Međutim, ukoliko je snimak načinjen u
nekom klubu, glasovi koje bi slušalac povremeno čuo ukazivali bi na klupsku
atmosferu i bili bi za njega informacija o ambijentu u kome je snimano. To bi
svakako podrazumevalo drugačiji odnos prema istoj ometajućoj zvučnoj pojavi.
Može to biti ista kompozicija koju izvode isti izvođači, ali ometajući izvori stvarali
bi karakter dokumenta o jednom muzičkom događaju, dok god ne ugrožavaju
osnovnu muzičku informaciju.
Još jedan primer je karakterističan kao ilustracija odnosa prema
parazitskim zvukovima u ulaznom akustičkom okruženju. Na koncertima
klasične muzike parazitski zvukovi u sali koji potiču od pucketanja stolica, poda,
ili su šum okretanja nota ne deluju ometajuće. Ali, ako se na istom mestu sa
istim muzičarima snima isto delo za potrebe, na primer, filmske muzike, pojava
takvih zvukova je nedozvoljena u snimku.
AUDO SISTEMI - Tema 4 112

4.4 Električni deo audio sistema

Početak električnog dela audio sistema je izlaz mikrofona. Njegov signal

predstavlja ulaznu veličinu centralnog dela audio sistema, na slici 4.1 označenog kao
″sistem audio uređaja i sistem prenosa″. Na kraju, posle svih operacija na audio signalu
koje pretrpi u električnom delu dobija se izlazni audio signal namenjen krajnjem
korisniku. Poslednja tačka električnog dela audio sistema je zvučnik kao elektroakustički
pretvarač koji pomoću izlaznog audio signala generiše zvučno polje u prostoru gde se
nalazi slušalac.

Iako je centralni deo audio sistema označen kao ″električni″, činjenica je

da danas audio signal u njemu uzima i druge fizičke oblike. Tako svaki audio
zapis podrazumeva pretvaranje signala u magnetni oblik kakav je na traci ili
disku. Za arhiviranje ili za tržište audio snimaka pravi se mehanički zapis koji se
očitava optički (CD). U povezivanju uređaja jedan od standarda je i optička veza,
pa audio signal u pojedinim tačkama audio sistema može imati i fizičku formu
svetlosti. Ipak, danas najveći deo puta kroz audio sistem signal ima električni
oblik pa je uvedeni naziv opravdan.

Osnovna arhitektura električnog dela audio sistema

Električni deo audio sistema se formira prema zahtevima konkretnih ciljeva koji se
pred njega postavljaju. Zbog toga se konfiguracija sistema može razlikovati od slučaja do
slučaja, u zavisnosti od njegove namene, a razlike mogu biti ogromne. Ipak se može
utvrditi jedna najopštija blok šema kakva je prikazana na slici 4.10.

PROCESORI

ULAZI IZLAZ Slika 4.10 - Blok šema osnovne strukture

AUDIO MIKSETA
električnog dela audio sistema

SNIMACI /
REPRODUKTORI
AUDO SISTEMI - Tema 4 113

Centralni uređaj sistema je audio mikseta. Ona predstavlja osnovni element

električnog dela svakog audio sistema. U mikseti se vrši prilagođavanje signala iz raznih
izvora i njihovo ujednačavanje, komutacija, osnovna obrada, kontrola i druge slične
funkcije. Osnovna prilagođavanja audio sistema svakoj zadatoj funkciji najviše se
ogledaju kroz složenost miksete. One kao uređaji mogu biti u širokom rasponu
složenosti, od najjednostavnijih prenosnih modela do veoma složenih i veoma skupih
varijanti (vidi okvir). Struktura i funkcija miksete opisana je u okviru posebne teme.
Signal iz miksete moze se u raznim fazama njegovog prolaska od njenog ulaza do
izlaza uputiti na druge uređaje a zatim vratiti u miksetu. Sa slike 4.10 se vidi da postoje
dve kategorije pratećih uređaja. To su procesori i snimači, odnosno reproduktori.
Uobičajeno je da se svi korišćeni procesori u okviru audio sistema fizički grupišu u jednu
celinu koja se u stručnom žargonu naziva ″efekt rek″ (pojam ″rek″ označava ormar,
najčešće metalni, za smeštaj uređaja), iako se u bolje opremljenim studjima procesori
nalaze smešteni u nekoliko takvih ormara postavljenih prema zahtevima ergonomije. Za
razliku od procesora, danas korišćeni snimači/reproduktori mogu biti veoma različiti po
principima rada i fizičkim gabaritima, a u nekim slučajevima te funkcije obavljaju računari.
Zbog toga fizički smeštaj snimača/reproduktora nije tako standardizovan. U novije vreme
zbog upotrebe računarske tehnologije snimači se, zajedno sa svim korišćenim
računarima smeštaju u posebne prostorije da bi se umanjila buka koju stvaraju njihovi
ventilatori za hlađenje. Ove prostorije se u žargonu nazivaju ″mašinske sobe″.
U zavisnosti od konkretne namene postoje okolnosti u kojima se koriste audio
sistemi kod kojih postoji pojednostavljenje u odnosu na prikazanu strukturu sa slike 4.10,
tako da neki delovi blok šeme mogu biti izostavljeni. Primena snimača ili reproduktora
nije obavezna, a primer za to su jednostavni sistemi za ozvučavanje govora gde ne
postoji potreba snimanja ili reprodukovanja snimljenih signala, pa nema ni donje grane
blok šeme sa slike 4.10. Takođe postoje okolnosti kada se ne vrši nikakva obrada
signala, pa se ne koriste procesori. Tada u sistemu sa slike 4.10 nema gornje grane blok
šeme.

Odziv električnog dela sistema

Ako je električni deo audio sistema linearan i vremenski nepromenljiv, onda sve
što se u njemu dešava može se takođe definisati impulsnim odzivom hel(t). Izlazni audio
signal je konvolucija ulaznog signala i njegovog električnog impulsnog odziva.

vizl(t) = vul(t) ∗ hel(t) (4.5)

U najvećem broju slučajeva komponente čijim međusobnim povezivanjem se formira

električni deo audio sistema su, svaka za sebe, linearne ili se bar teži da takve budu.
Impulsni odzivi ulaznog i izlaznog akustičkog okruženja unose mnogo značajnije
odstupanje od idealnog prenosa kroz audio sistem nego odziv njegovog električnog dela.
Razlog tome leži u činjenici da fizički zakoni koji deluju u zvučnom polju značajnije
menjaju strukturu impulsnog odziva, što se vidi i sa slike 4.9.
U električnom delu sistema postoje okolnosti kada se razne nelinearnosti ili
poremećaji u formi impulsnog odziva unose namerno, i za to se koriste posebno
dizajnirani procesori ili softverske celine. Upotreba takvih procesora proizilazi iz estetskih
zahteva u procesu dizajna zvučne slike, pre svega muzike, i nije tehničko pitanje. Cilj
takvih intervencija uvek je kreativno delovanje na zvučnim informacijama. Procesori koji
se koriste u audio sistemima biće kasnije prikazani u okviru posebne teme.
AUDO SISTEMI - Tema 4 114

Interesantno je da u audiotehnici postoje okolnosti kada se za neke

signale podrazumeva da moraju biti manje ili više izobličeni. Na primer,
električna gitara u savremenoj muzici gotovo uvek ima priključen neki od uređaja
za unošenje manjih ili većih izobličenja. Mnogi od njih se izrađuju u formi pedala
radi lakše kontrole za vreme sviranja. Upotreba procesora za električne gitare je
pitanje estetike zvuka i zahtevi za raznim oblicima izobličenja proizilaze iz tog
domena. Iz istih razloga se pojačavači za električne gitare međusobno razlikuju
po boji zvuka, što je posledica razlika u izobličenjima koja su im svojstvena. Ta
tema je pitanje muzičke estetike.

Ako se apstrahuju uređaji koji namerno unose nelinearnosti, može se reći da je

zahvaljujući današnjem stanju audio elektronike u elektičnom delu audio sistema
relativno jednostavno ostvariti veoma visok kvalitet odziva, odnosno veliku linearnost. U
poslednjih dve do tri decenije odigrao se veoma veliki skok u razvoju kvaliteta
komponenti audio sistema, pa je kvalitet danas postao samo pitanje cene. Neki
analitičaru ukazuju da, na primer, performanse zvučnika koji su pre tridesetak godina bili
u vrhu kvaliteta, danas ostvaruju zvučnici svih boljih kućnih sistema za reprodukciju
zvuka.

Za pojam audio miksete u svakodnevnoj praksi se koriste i neki drugi

termini. Tako se često može čuti termin ″mikser″, mada je to u izvesnom smislu
pogrešno, jer se tako u radiodifuznoj tehnologiji naziva osoba koja radi na
mikseti kao uređaju (na primer ″video mikser″ na odjavnim špicama TV emisija, i
označava osobu koja radi sa video miksetom). Drugi često korišćeni termin za
audio miksetu je ″konzola″. Prvenstveno se koristi kada su u pitanji fizički veliki
modeli mikseta kakve se koriste u bolje opremljenim produkcionim studijima.
Dva ekstremna primera mikseta prikazana su na donjim slikama. Jedna je mala
prenosna mikseta za rad na terenu sa samo tri izvora signala, a drugo je jedna
veća produkciona mikseta.
AUDO SISTEMI - Tema 4 115

4.5 Izlazno akustičko okruženje

Slušalac koji prima informacije prenošene audio sistemom nalazi se i sam u

nekakvom akustičkom okruženju. Zvučni pritisak koji deluje na njegove bubne opne
predstavlja izlaz audio sistema u fizičkom smislu, na način koji je definisan slikom 1.1.
Da bi zvučna informacija stigla do slušaoca potrebno je u tom okruženju stvoriti zvučno
polje. Taj zadatak obavlja zvučnik (eventualno slušalice).
Izlazni akustički signal sizl(t) je funkcija izlaznog audio signala vizl(t), impulsnog
odziva izlaznog pretvarača i njegovog faktora pretvaranja. Fizički smisao signala sizl(t)
zavisi od prirode izlaznog pretvarača i postupka njegovog modelovanja. To dimenziono
može biti akustički protok q(t) koga stvara pretvarač ili zvučni pritisak p(t) na nekom
referentnom mestu određenom konstrukcijom pretvarača, ali to ne menja opštost ovog
objašnjenja. Menja se samo dimenzija faktora pretvaranja.
Kao i kod mikrofona, u izlaznim elektroakustičkim pretvaračima se pretvaranje
odigrava u dva stepena, kao što je prikazano na slici 4.11. U prvom stepenu
elektrodinamički motor vrši pomeranje membrane na osnovu ulaznog signala
predstavljenog strujom. U drugom stepenu membrana vrši pretvaranje mehaničke
energije svog kretanja u zvučnu enenergiju. Mehanizam zračenja membrane zavisi i od
neposrednog okruženja, pa se može smatrati da je ona deo izlaznog akustičkog
okruženja. Tako se granica električnog i akustičkog domena nalazi u unutrašnjosti
pretvarača i, kao kod mikrofona, nije dostupna spolja.

brzina membrane

Slika 4.11 - Unutrašnja podela

i linearni v mehanicko - q izlaznog elektoakustičkog
akusticko pretvarača sa granicom
motor pretvaranje
akustičkog i električnog domena.

ELEKTRICNI DOMEN AKUSTICKI DOMEN

Odziv izlaznog akustičkog okruženja

Akustičko okruženje opisuje se impulsnim odzivom hizl(t), uz sve napomene koje

su izložene uz opis odziva ulaznog akustičkog okruženja i koje važe i ovde. Pritisak na
mestu gde se nalazi slušalac predstavlja konvoluciju signala sizl(t) i impulsnog odziva
izlaznog akustičkog okruženja:

pizl(t) = sizl(t) ∗ hizl(t) (4.6)

Ovaj izraz opisuje zvučni pritisak u tački prostora gde će se nalaziti slušalac, ali bez
njegovog fizičkog prisustva.
Binauralno slušanje podrazumeva da se zvučna slika formira na osnovu signala
dobijenih sa dva prostorno razdvojena uva. Prema tome, na kraju audio sistema. postoje
dva izlaza čiji su signali u manjoj ili većoj meri korelisani. Ulaskom slušaoca u zvučno
polje dolazi do izvesnih poremećaja strukture polja koji nastaju u interakciji zvučnih
talasa i glave kao fizičke prepreke. Kao što je pokazano ranije, ovaj uticaj se definiše
prenosnom funkcijom glave za levo i desno uvo (HRTF). Izlazni pritisak predstavljen
AUDO SISTEMI - Tema 4 116

izrazom (4.6) definiše polje pre ulaska slušaoca u njega. Svaka komponenta izlaznog
signala pizl(t) konvoluira se sa odgovarajućom HRTF koja zavisi od njenog pravca
nailaska na glavu slušaoca. Iz toga je jasno da je potpuni prikaz izlaznih signala na
levom i desnom uvi slušaoca veoma složen i da se zbog trodimenzionalnosti koja je
imanentna binauralnom slušanju ne može iskazati jednostavnim izrazima.
Akustičke osobine izlaznog akustičkog okruženja u mnogim slučajevima nisu pod
kontrolom onih koji upravljaju audio sistemom. U radiodifuziji to su uglavnom sobe u
kojima se nalaze slušaoci pored svojih radio i TV prijemnika, ali mogu biti kabine
automobila i slične sredine gde se koriste radio prijemnici. Samo u nekim situacijama je
to posebno akustički dizajniran prostor za slušanje reprodukovanog zvuka. Zbog toga su
moguće značajne razlike izlaznih signala od slušaoca do slušaoca, pa se može govoriti
samo o prosečnim uslovima slušanja. To unosi specifičnu dimenziju u rad audio sistema,
jer se pojavljuje element neizvesnosti, odnosno karika u lancu prenosa koja nije pod
kontrolom onoga koji njime upravlja.

4.6 Razlike između neposrednog slušanja i slušanja posredstvom

audio sistema

Polje zvučnih informacija sa slike 1.4 definiše zvučne informacije sa aspekta

jednodimenzionalnog audio signala. Takav pristup znači zanemarivanje prostorne
dimenzije zvučne slike, jer u zvučnoj slici osim informacija koje su kodovane u
dvodimenzionalnom prostoru (frekvencija - dinamika) postoje i prostorne dimenzije.
Njihovo postojanje u percepciji posledica je binauralnog mehanizma slušanja.
Najelementarniji nivo tih informacija je da slušalac može odrediti pravac iz koga dolazi
zvuk, odnosno poziciju zvučnog izvora u prostoru.
Međutim, postoje i viši nivoi percepcije prostora koji su vezani za estetiku zvučne
slike u onom smislu u kome se, na primer, govori o boljim ili lošijim koncertnim salama. I
u jednim i u dugim zvuk se čuje praktično podjednakom jačinom. Drugim rečima, loša
sala ne znači da se u njoj ne čuje zvuk sa bine, već da ne zadovoljava neke estetske
norme, među kojima su i prostorne. One se baziraju, između ostalog, u prostornim
koordinatama pravaca nailaska pojedinih komponenti odziva do slušaoca, veličinom
početnog kašnjenja pojedinih komponenti odziva, itd. Na tim principima uporedna analiza
zvučne slike koju čovek dobija kada neposredno sluša zvuk iz nekog izvora nalazeći se u
ulaznom akustičkom okruženju i kada isti zvučni sadržaj sluša posredstvom audio
sistema otvara posebno pitanje nekih dimenzija kvaliteta prenosa audio sistemom. Da bi
se to pitanje bliže objasnilo neophodno je raščlaniti proces formiranja zvučne slike u ta
dva različita slučaja.

Neposredno slušanje

Okolnosti koje postoje pri neposrednom slušanju, što znači bez posredovanja
audio sistema, prikazane su na slici 4.12. U tački prostora koja predstavlja ulaz sistema
zvučni izvor stvara signal s(t), a postoje dva izlaza: levo i desno uvo. Izlazni signali su
pritisci na levom i desnom uvu pL(t) i pD(t). Ta dva pritiska u opštem slučaju nisu jednaka,
jer glava i njeni delovi imaju konačne dimenzije u odnosu na talasnu dužinu zvuka i u
izvesnoj meri remete strukturu zvučnog polja u odnosu na okolnosti kada slušalac tu nije
prisutan. Impulsni odzivi koji definišu prenos od izvora zvuka do ušiju slušaoca hL(t) i
AUDO SISTEMI - Tema 4 117

hD(t) zavise od akustičkih osobina prostora (veličina i materijalizcija površina), pravca

nailaska zvuka na glavu i rastojanja izvora i slušaoca r.

ulazno akusticko okruženje

s(t)
Slika 4.12 - Šematski prikaz okonosti pri
neposrednom slušanju.

Ako se prenos signala sa slike 4.12 razloži na elemente dobija se blok šema
prikazana na slici 4.13. Dva ulazna signala, pL(t) i pD(t), predstavljaju pobudu za prenosni
sistem levog i desnog uva, da bi na osnovu takvih informacija nastala zvučna slika u
svesti slušaoca. Razlika u signalima na levom i desnom uvu omogućavaju dekodovanje
prostornih informacija u čulu sluha Te razlike su uslovljene okruženjem, odnosno
impulsnim odzivima hL(t) i hD(t).

ulazno akusticko okruženje p (t)

D
desno uvo
s(t) zvucna slika
culo sluha
p L (t)
levo uvo

Slika 4.13 - Blok šema formiranja zvučne slike pri neposrednom slušanju

Slušanje posredstvom audio sistema

Okolnosti koje postoje pri prenosu audio sistemom prikazane su na slici 4.14.
Kada se u isti prostor sa slike 4.12 umesto slušaoca stavi mikrofon, menja se nekoliko
osnovnih elemenata u prenosu. Umesto dva izlaza informacija iz akustičkog okruženja
dobija se samo jedan izlazni signal. Trodimenzionali procesi u zvučnom polju time su
svedeni na jednodimenzionalni električni signal. U literaturi se duhovito navodi da se
mikrofon može modelovati kao slušalac sa odsečenom ušnom školjkom, koji je gluv na
jedno uvo. Drugim rečima, samom činjenicom da je stavljen mikrofon u prostor
nepovratno je izgubljena razlika signala na levom i desnom uvu koja nastaje baš u tom
prostoru.
Na izlazu iz audio sistema u nekom akustičkom okruženju reprodukuje se izlazni
signal sizl(t) kojim se stvara zvučno polje. Slušalac se sada nalazi u nekom novom
prostoru i odgovarajućem zvučnom polju. I ovde je pritisak na levom i desnom uvu
određen impulsnim odzivima hL2(t) i hD2(t) koji zavise od lokalnih osobina okruženja, ali
AUDO SISTEMI - Tema 4 118

su oni različiti od odziva hL(t) i hD(t) sa slike 4.12 jer su to različiti prostori. Ono prvo je
mogla biti koncertna sala, a ovo na izlazu može biti soba u stanu, što podrazumeva
velike razlike u impulsnim odzvima (kao primer mogućih razlika videti sliku 4.9). Prema
tome, izlazni akustički impulsni odziv je novi, dodatni element u lancu prenosa zvučnih
informacija koji ne postoji pri neposrednom slušanju.

ulazno akusticko okruženje izlazno akusticko okruženje

s izl(t)
s(t)

Slika 4.14 - Šema toka signala pri slušanju posredstvom audio sistema.

Čak i da su impulsni odzivi u izlaznom akustičkom okruženju sa slike 4.14 na neki

hipotetički način idealni, što znači da ne utiču na signal, postoji još jedna važna razlika
između neposrednog i posrednog slušanja. Zbog sasvim praktičnih razloga o kojima će
kasnije biti reči (odnos signal/šum u mikrofonskom signalu) mikrofon se u ulaznom
akustičkom okruženju po pravilu postavlja u neposrednu blizinu zvučnog izvora.
Mikrofonski signal je određen impulsnim odzivom hM(t) koji je funkcija njegovog
rastojanja r1. Čak i kada se sve događa u istom prostoru gde je slušalac neposredno
slušao isti zvučni izvor, smanjeno rastojanja značajno utiče da se ovaj odziv razlikuje od
hL(t) i hD(t) sa slike 4.12. Približavanje mikrofona izvoru pri snimanju utiče da ovaj
impulsni odzvi teži idealnom, jer direktan zvuk dominira u odnosu na sve refleksije, pa u
mikrofonskom signalu bivaju značajno potisnute sve komponente koje zavise od
okruženja. Ako je mikrofon usmeren, okrenut svojom osom ka izvoru, skoro sve ostale
komponente impulsnog odziva mogu postati praktično zanemarljive.
Prema tome, prenos zvučnih informacija audio sistemom nikada ne može biti
sasvim jednak neposrednom, ″živom″ slušanju, čak i pod pretpostavkom da se koriste
idealne komponente. To je posledica fizičkih zakona koji postoje u oblasti akustike.
Naravno, može se težiti da zvučna slika u ta dva slučaja bude što bliža, i to je sastavni
deo snimateljskog zanata, ali su sasvim sigurno nepovratno izgubljene neke originalne
informacije koje prirodno registruje prisutni slušalac.
Da bi se umanjila "idealnost" impulsnog odziva koji registruje bliski mikrofon,
impulsni odzivi svojstveni prostorijama za neposredno slušanje dobijaju se simulacijom
pomoću posebnih procesora unutar audio sistema. Takvi uređaji se nazivaju
reverberatori. Prema tome, gubitak komponenti u odzivu do koga dolazi približavanjem
mikrofona zvučnom izvoru nadoknađuje se veštački u nastavku audio sistema. Naravno
da u takvoj situaciji krajnji rezultat zavisi od sofisticiranosti upotrebljenog procesora i
mogućnosti da se simulirani odziv približi realnom. Postoji čitav niz uređaja i softverskih
paketa koji nemaju mogućnost adekvatne simulacije, ali se korste zbog njihove
jednostavnosti ili niske cene. Naravno, simulacija impulsnog odziva ne rešava centralni
problem odsecanja prostornih informacija odnosno svođenje dva signala iz dva uva na
jednodimenzionalni mikrofonski signal.
AUDO SISTEMI - Tema 4 119

4.7 Prostorne informacije u audio sistemu

Prenošenje prostornih informacija sa ulaza u audio sistem predstavlja jedan

sasvim nezavistan zadatak u audio sistemima. Čovek zahvaljujući svom mehanizmu čula
sluha sa dva prostorno razdvojena uva ima mogućnost percepcije informacija o prostoru
u kome se formiralo zvučno polje. Sklapanje zvučne slike sa prostornm informacijama
realizuje se na osnovu dva kanala informacionog protoka kroz dva uva, a informacije o
prostoru se sadrže u njihovim međusobnim trenutnim razlikama.
Stavljanjem mikrofona u trodimenzionalno zvučno polje sve prostorne informacije,
dostupne slušaocu koji se nalazi na licu mesta, gube se i svode na jednodimenzionalni
električni signal. Zbog toga je prenošenje prostornih informacija podrazumeva problem
da se sa minimumom informacionih kapaciteta koje treba preneti pruže slušaocu i
dodatne informacije o prostoru. Takav prenos zahteva pružanje čulu sluha slušaoca
dodatnih podataka u odnosu na audio signal sa izlaza iz mikrofona. Postupci prenosa se,
u načelu, zasnivaju na povećavanju broja audio signala koji se nezavisno registruju u
primarnom akustičkom okruženju i reprodukuju slušaocu.
Prenos prostornih informacije je u načelu moguć na dva osnovna načina:
simulacijom fizičkog prisustva slušaoca u primarnom akustičkom okruženju pomoću
uređaja koji se naziva veštačka glava, u kojoj se na mestu ušiju nalaze mikrofoni, ili
pomoću višekanalnog sistema koji podrazumeva reprodukciju zvuka slušaocu pomoću
dva ili više zvučnika raspoređenih oko njega. Kroz istoriju je isprobavano više različitih
realizacija ovakvih sistema, a neki od njih su ušli u standardnu primenu. Tako je
svojevremeno prvo nastao stereo sistem, kod koga se do slušaoca prenose dva signala,
pa zatim razni oblici surround sistema sa više od dva signala. U nekim od primenjenih
sistema signali su bili sa različitim frekvencijskim opsezima zbog prilagođavanja
tehničkim mogućnostima prenosa ili zapisivanja.
Ni jedan od tih sistema reprodukcije zvuka pomoću zvučnika ne prenosi stvarne
prostorne informacije, već se one u audio sistemu veštački stvaraju sa idejom da
simuliraju prostorni sadržaj zvučne slike. Naime, rešenje prenosa originalnih prostornih
informacija tražiti se u domenu iluzija o prostoru kod slušaoca. Takav pristup bazira se
na izvesnim psihoakustičkim osobinama čula sluha koje omogućavaju iluziju
reprodukovanog prostora sa ograničenim brojem fizičkih izvora zvuka (zvučnika).
U razmatranju prenosa prostornih informacija treba imati u vidu da u mnogim
okolnostima uz osnovnu zvučnu informaciju dodatni podaci o prostoru slušaocu nisu ni
potrebni. Takav je, na primer, svakodnevni TV program ili program lokalnog radija, gde
su najznačajnije samo govorne informacije. Prosečan slušalac takvih programa nije
zainteresovan, niti je u situaciji da percepira eventualno prenete prostorne informacije.
Zato je njihov prenos pitanje optimizacije tehnoloških mogućnosti i ekonomske
opravdanosti. On se optimizira prema tehničkim uslovima prenosa, odnosno kapacitetu
prenosnih puteva kojim se šalje audio signal, kapacitetu memorijskih medija, namene
zvučnih informacija, itd. Zbog toga je stereo sistem, koji podrazumeva proširenje na
samo dva kanala, najšire primenjivan u audio praksi bez obzira na sve novije i složenije
pristupe.
Zvučna slika sa simuliranim prostornim informacijama predstavlja delikatnu
psihološku konstrukciju koja se lako može pokvariti raznim akustičkim problemima u
izlaznom akustičkom okruženju, slučajnim anomalijama u prenosu signala itd. Prvo što
takvom prilikom strada jesu prostorne informacije. Zato simulacija prostornih informacija
unutar audio sistema pri stereo ili surround reprodukciji nameće stroge kriterijume za
izlazno akustičko okruženje, sisteme prenosa signala i sisteme za snimanje. U
tehničkom smislu, svako preslušavanje između signala u kanalima degradira planiranu
iluziju prostora. Tako na primer, analogni sistemi prenosa i zapisivanja signala bili su
AUDO SISTEMI - Tema 4 120

bremeniti problemom preslušavanja između kanala. U digitalnim sistemima

preslušavanje između audio kanala kao pojava ne postoji, pa je uvođenje digitalnog
snimanja posebno doprinelo poboljšanju reprodukcije prostornih informacija, čak i sa
relativno jeftinim audio sistemima.

Postoje okolnosti kada prenošenje prostornih informacija ima negativne efekte.

Na primer, na filmu svi dijalozi se emituju sa centralno postavljenog zvučnika, odnosno
iz centralnog kanalana sredini slike, bez obzira na eventualnu primenu stereo i surround
sistema reprodukcije. U zvučnoj slici zvuk govora se ne vezuje za trenutni položaj
govornika u prizoru koji se gleda bez obzira na mogućnosti, pa je takav pristup usvojen
kao standard.
Pokazalo se da između mehanizama percepcije slike i zvuka ima značajnih
razlika. Pri gledanu filma oko normalno prima činjenicu da kamera stalno menja ugao
posmatranja scene, jer je centar za formiranje slike u mozgu prilagođen stalnim
diskontinuitetima u prilivu informacija. Ti skokovi su u životu normalni zbog naglih
pokreta očiju ili glave, treptaja, itd. U svim tim okolnostima ukupna vizuelna slika o
okruženju koja se formira u svesti čoveka ostaje neugrožena. Ona se samo dopunjava
informacijama koje stižu u centralni nervni sistem u proizvoljnom diskretnom redosledu.
Međutim, čulo sluha je naviknuto na kontinuitet u prilivu informacija jer, za
razliku od čula vida, ne postoji mogućnost naglih prekida ili preskoka. Zbog toga čulo
sluha reaguje na sve eventualne diskontinuitete koje audio sistem može da ostvari.
Eksperimenti su pokazali da se remeti zvučna slika i javlja negativna reakcija slušaoca
kada pozicije izvora zvuka ″skakuću″ po ekranu u skladu sa promenama pozicije
govornika u slici. Iz tih razloga je na filmu sav govor, odnosno svi dijalozi, sakupljen u
jedan centralni kanal. Nepoklapanje vidne i slušne ose, koje se u pojedinim trenucima
neumitno javlja tokom filmske reprodukcije ne stvara negativnu reakciju kod gledaoca,
kao što je to slučaj pri ″skakutanju″ pozicije zvučnog izvora. Dakle, na filmu se odustalo
od prenosa prostorni informacija o položaju govornika zbog toga što deluje neprijatno
na čoveka. Samo ono što predstavlja zvučnu sliku ambijenta koji se vidi na ekranu
sadrži u reprodukciji i prostorne informacije

4.8 Vremenska dimenzija u audio sistemu

Putovanje signala kroz audio sistem zahteva određeno vreme. U tom pogledu se
značajno razlikuju ulazno i izlazno akustičko okruženje u kome signali putuju brzinom
prostiranja zvučnog talasa (340 m/s), i električni deo u kome se u mnogim okolnostima
može smatrati da je prolazak signala kroz njega trenutan. Ipak, postoje okolnosti kada i
pored ogromne brzine prostiranja električnih pojava postoji izvesno zadržavanje audio
signala, pre svega u procesorima zbog ograničene brzine procesiranja signala, u raznim
bafer memorijama zbog potrebe obezbeđenja kontinuiteta isčitavanja, u dalekim vezama
posredstvom telefonskih prenosnika, i slično.
Zbog uticaja konačne brzina prostiranja signala kroz ulazno i izlazno akustičko
okruženje ili zbog njegovog zadržavanja u pojedinim segmentima električnog dela
sistema može se pojaviti izvesno samerljivo kašnjenje signala na izlazu u odnosu na
ulaz. Ukupni značaj takvog kašnjenja za kvalitet rada audio sistema zavisi od okolnosti.
Ako se prenosi samo audio signal, za slušaoca je nebitno koliko je dugo signal putovao,
jer se konačnost tog vremenskog intervala ne može primetiti.
Vreme prolaska kroz audio sistem praktično postaje značajno samo ako zvučna
informacija putuje zajedno sa vizuelnom informacijom.Tada slušalac ima mogućnost da
poredi ono što vidi sa onim što čuje. Takve okolnosti postoje kada se audio sistem koristi
AUDO SISTEMI - Tema 4 121

za ozvučavanje, na filmu i na televiziji. Preciznije rečeno, kašnjenje signala u prolasku

kroz audio sistem postaje problem ako čulima pruža uočljivu nesinhronizovanost
vizuelnog i auditivnog doživljaja.
Problem sinhronizacije se rešava odgovarajućim tehnološkim postupcima tako da
vreme prolaska zvučne informacije i vizuelne informacije, odnosno vreme prolaska audio
i video signala kroz paralelne sisteme bude jednako. Tada audio sistem koji prati
vizuelne medije dobija proširenje, pa njegova struktura sa slike 4.1 postaje kao na slici
4.15.

Vreme prolaska kroz akustički deo sistema

U ulaznom i izlaznom akustičkom okruženju brzina prostiranja zvučnih talasa je

relativno mala u poređenju sa brzinama ostalih talasnih fenomena u elektrotehnici. Zato
je to faktor koji može da utiče na brzinu rada audio sistema u celini. Takve okolnosti se
javljaju kad postoje veća rastojanja između izvora i mikrofona, odnosno zvučnika i
slušaoca. Pozicije mikrofona su, po pravilu, bliske izvorima zvuka, pa se konačnost
prolaska signala od izvora zvuka do mikrofona u svim uobičajenim okolnostima ne može
primetiti ljudskim čulima. Međutim, postoje mnoge okolnosti kada se slušaoci nalaze na
rastojanjima od zvučnika pri kojima je vreme putovanja signala kroz izlazno akustičko
okruženje nezanemarljivo.

SISTEM AUDIO
UREÐAJA

SINHRONIZACIJA
SA DRUGIM MEDIJIMA

Slika 4.15 - Struktura audio sistema koji prati vizuelne medije

U oblasti video produkcije moguće su razne nepravilnosti u domenu

sinhronizacije. Zbog jednostavnijeg signala procesi u audio domenu dešavaju se brže
nego u domenu video signala. Često se u muzičkim spotovima koji se emituju na TV
programima može primetiti da slika i zvuk nisu sinhronizovani. U procesu montaže,
pogotovo ako su u pitanju veći kreativni zahtevi, obrada video signala je zahtevna jer je
taj signal kompleksniji od audio signala, pa njegova bilo kakva obrada zahteva izvesno
vreme. Najšešće video signal u procesu obrade prelazi u digitalni domen, gde se zadrži
izvesno vreme zbog procesiranja, i zatim vraća u analogni oblik. Ta procedura dovodi
do relativnog kašnjenja video signala u odnosu na audio, jer istovremeno audio signal
prolazi praktično trenutno. Kao rezultat, snimak sadrži vremenski neusaglašene zvuk i
sliku. Potrebno je imati uređaj za kašnjenje audio signala da bi se ovaj nedostatak
sprečio. Što je obrada video signala kreativno zahtevnija, za njeno izvršavanje je
potrebno duže vreme, pa je vremenska razlika prolaska signala slike i zvuka veća.
Pažljivim gledanjem pri reprodukciji već razlika od jednog frejma može da se primeti, a
vremenske razlike od dva frejma postaju jednostavno uočljive.
AUDO SISTEMI - Tema 4 122

Karakterističan primer su audio sistemi za ozvučavanje. U okolnostima

ozvučavanja velikih prostora vreme putovanja zvuka je značajan podatak i mora se
uzimati u obzir. Poseban slučaj se javlja kada se koristi više prostorno razdvojenih
zvučnika. Tada se dodatno pojavljuju razlike u vremenu prolaska zvuka od različitih
zvučnika do slušaoca. Apsolutno vreme putovanja signala tada uglavnom nije od
interesa, već vremensko usaglašavanje signala na mestu slušaoca. To je tema kojom se
bavi ozvučavanje kao podoblast audiotehnike, a podešavanja se ostvaruju korišćenjem
posebnih procesora (linije za kašnjenje) kojima je moguće uskladiti vremena stizanja
signala do slušaoca.

Vreme prolaska kroz električni deo sistema

Savremeni tehnološki sistemi mogu stvoriti okolnosti da vreme prolaska audio

signala kroz električni deo sistema ne mora uvek biti beskrajno kratko. Činjenica je da u
savremenim sistemima vreme putovanja može biti toliko da postane dostupno ljudskim
čulima. Najbanalniji takav slučaj je kada se signal zapiše i odsluša posle više godina, ali
to nije ovde tema.
U okolnostima kada se u audio sistemu javlja više nego jedna putanja prolaska
signala postoji problem njihove vremenske usaglašenosti na izlazu. Stoga sinhronizacija
kao pojam nije isključivo problem povezivanja audio sistema sa vizuelnim medijima, već
se pojavljuje i unutar jednog sistema, odnosno jednog medija. Karakterističan slučaj je,
na primer, višekanalno snimanje. Tada se zahteva da signali svih kanala unutar audio
sistema budu međusobno precizno vremenski usaglašeni, bez obzira na način njihovog
beleženja.
Generalizujući ovu vrstu problema u vremenskom domenu može se reći da se
problem sinhronizacije uvek javlja kada se unutar audio sistema stvaraju paralelni putevi
kojima se kreću zvučne informacije, odnosno kada se signali u sistemu razdvajaju ili
umnožavaju. Danas, kada se audio signali prenose putevima računarskih mreža,
problem sinhronizacije signala koji su išli paralelnim tokovima, a koji treba da formiraju
jedinstvenu zvučnu sliku, može postati jedno od dominantnih tehničkih pitanja. Potrebna
preciznost u tom procesu određena je mogućnostima čula sluha da percepira te
vremenske razlike.

4.9 Upravljanje audio sistemom

U svakom audio sistemu postoji potreba praćenja i kontrole audio signala u

realnom vremenu tokom snimanja, obrade ili prenosa, a svakako pre nego što taj signal
dođe do slušaoca. U tom procesu podrazumeva se kontrola veličine i raznih aspekata
kvaliteta signala, kao što su: provera prostorne slike, provera veličine amplituda signala,
itd. Kontrola signala u audiotehnici naziva se monitoring. Kontrola kvaliteta zvučne slike
koja se želi stvoriti kod slušaoca i njeno podešavanje vrši se u jednoj posebnoj grani
audio sistema koja je označena na slici 4.16. Osim u nekim retkim okolnostima kada se
koriste sistemi koji mogu automatski da održavaju audio signal u zadatim parametrima
(automatske miksete), kontrolu signala obavlja čovek.
AUDO SISTEMI - Tema 4 123

SISTEM AUDIO
UREÐAJA I
SISTEM PRENOSA

Slika 4.16 - Šematski prikaz mesta

monitoringa u audio sistemu.

akusticko okruzenje monitoringa

Pojam monitoringa u audiotehnici ima dva značenja koja su međusobno

prilično udaljena. Osim monitoringa kao kontrole audio signala pri upravljanju
audio sistemom u realnom vremenu, monitoring se naziva i sistem ozvučavanja
prostora bine da bi izvođači mogli da se međusobno čuju. U praksi se to
realizuje posebnim zvučnicima koji se postavljaju ispred izvođača ili sa strane
bine. U novije vreme se sve više koristi takozvani bežični monitoring, pri čemu
se slušanje ostvaruje pomoću posebnih prijemnika i minijaturnih slušalica koje
izvođači nose u uvu. Sticajem okolnosti za dva različita pojma koristi se ista reč.

Potrebe za kontrolom signala u audio sistemu mogu biti veoma različite. Može se
reći da se signal kontroliše zbog:

- evidencije prisustva signala u sistemu,

- analiza tehničke ispravnosti signala (npr. otkrivanje pojave izobličenja),
- analize subjektivnog kvaliteta sa aspekta estetike zvučne slike,
- ujednačavanja nivoa signala zbog prilagođavanja krajnjem korisniku,
- podešavanje nivoa signala koji odlazi u neki drugi sistem.

Neki od pobrojanih razloga karakteristični su samo za specifične vrste audio sistema, a

neki su uvek prisutni.
Naravno da je u radu sa audio sistemom potrebno, pre svega, biti siguran da kroz
njega uopšte prolazi signal, pa je evidencija prisutnosti signala osnovni razlog
monitoringa. Ovo je posebno značajno u radiodifuziji, jer je izlaz iz sistema kod
slušalaca, što znači nedostupan, pa se kontrola vrši prevashodno zbog uvida da li postoji
izlazni signal koji odlazi ka predajniku. U radio stanicama se za tu namenu često koristi
poseban radio prijemnik, pa je predmet kontrole i emitovani signal, a ne samo signal koji
izlazi is studija.
Monitoring audio signala je potreban radi kontrole kvaliteta na svim nivoima
informacija koje on nosi. U višekanalnim sistemima reprodukcije (stereo, surround)
kontrolišu se prostorni parametri zvučne slike, ali i kvalitet pojedinačnih signala sa
aspekta njihovih mogućih degradacija.
Najzad, monitorig audio signala se vrši i zbog provere njihove veličine. U svim
hardverskim elementima audio sistema prekomerne veličine signala povlače za sobom
AUDO SISTEMI - Tema 4 124

manja ili veća izobličenja. U tom smislu, najkritičniju su modulator predajnika, ulazi u A/D
konvertore i slično.
Kada se monitoring vrši u realnom vremenu postoje dva moguća pristupa. Prvi
podrazumeva posebno dizajnirane merne instrumente koji se u žargonu nazivaju
″modulometri″. Drugi način je kontrola slušanjem, odnosno subjektivna kontrola koju vrši
osoba koja upravlja audio sistemom slušajući reprodukovan signal. Činjenica je da se
slušanje pri kontroli obavlja u nekakvom akustičkom okruženju koje uvek ima izvestan
uticaj na ono što će se čuti. Zato se posebna pažnja obraća akustičkom dizajnu ovih
prostora. Jasno je da se slušanjem reprodukovanog signala postiže kontrola signala u
celini, a instrumentima se može pratiti samo nivo signala.

Interesantno je da terminologija u oblasti audiotehnike jednim svojim delom

datira iz vremena kada je audio signal pravljen sa jedinom svrhom da ide na predajnik.
Tada je nastao termin modulometar koji označaja instrument pomoću koga se vrši
merenje signala za modulaciju predajnika, tj audio signala. U velikim radijskim kućama
koje imaju dugačku tehničku tradiciju termin ″modulacija″ se koristi i danas kao sinonim
za audio signal.