Munten van het graafschap Kleef

(1202-1347)

Gebaseerd op Noss en aanvullende muntvondsten

Samengesteld door Anton Cruysheer, versie 22 februari 2019

Kleef, (Duits: Kleve) graafschap, sinds 1417 hertogdom, behorende tot het Duitse
rijk, gelegen ten oosten van Gelderland, was van 1539-1543 onder Willem V, hertog
van Kleef, Gulik, Berg en graaf van Mark en Ravensberg (1539-1592) in personele
unie verenigd met Gelre (Gelderland). De vroegste Kleefse muntslag is sterk
beïnvloed door de Hollandse en later meer algemeen door de Oostburg en gingen
later met Brandenburg op in het koninkrijk Pruisen. In voormalige Kleefse, thans
Nederlandse, gebieden is aangemunt te Huissen door enkele Kleefse graven en
hertogen en te Gennep door enkele heren van Gennep.

http://wiki.muntenenpapiergeld.nl/index.php?title=Kleef

Algemene geschiedenis van het graafschap Kleef:

https://de.wikipedia.org/wiki/Herzogtum_Kleve#Grafschaft_Kleve

‘Die Schwanenburg in Kleve, Sitz der

Grafen und Herzöge von Kleve.’

‘Wappen der alten Grafen von Kleve

(Armorial Bellenville, 14. Jahrhundert).’
Bronnen
Chijs, P.O. van der (1852), De munten van de voormalige Graven en Hertogen van
Gelderland (Haarlem).
Hagen, W. (1954), Nachtrag zum Denarfund von Köln-Dünnwald vergraben um
1275/80. Hamburger Beiträge zur Numismatik Bd. 2, Heft 8 (231-239).
Hengel, C. van (1986), De munten van Holland in de 13e eeuw.
Hengel, C. van (1998), Penningen Hollants.
Hooft van Iddekinge, M. (1874), Etudes Numismatiques, Revue Belge de
numismatique et de sigillographie (233 e.v.).
Jacobi (1984), Muntvondst Leeuwarden 1983, Jaarboek voor Munt- en
Penningkunde (135 e.v.).
Lautz, T. (2010), Der Schatz von Köln Dünnwald, in: Werner Schäfke / Marcus Trier /
Bettina Mosler (Hrsg.), Mittelalter in Köln. Eine Auswahl aus den Beständen des
Kölnischen Stadtmuseums. (Köln 2010) (323-325).
Kirsch, Th. (1910), Der Kaiserwerther Munzfund. Berliner Munzblatter 1910.
Mey de, J.R. (1988), Répertoire des imitations des types monétaires Belges du
moyen âge (Brussel).
Noss, A. (1931), Die Münzen der Grafen und Herzoge von Kleve, deel III (München).
Rutten, C. (1910), La trouvaille de la Rue D’Assaut, a Bruxelles, Revue Belge de
numismatique et de sigillographie, vol.66 (Brussel).
Steilberg, A. (1949), Der Denarfund von Köln-Dünnwald, vergraben um 1270,
Hamburger Beiträge zur Numismatik Bd. 1, Heft 3, (20-48, mit Tafel 1 und 2).
Wit, de (2007), Künker catalogus 130 (oktober 2007), Coll. De Wit: pg. 138, no.:
1882.

Nog opnemen:
1923_JMP_10 er onze oudste grafelijk-Hollandsche munten, waaronder enkele, die
met vrome doeleinden moeten zijn geslagen.
1927_JMP_14 Belangrijke munten van Heinsberg en Kleef.
1982_JMP_69 Muntvondst Schagen 1982.
1984_JMP_71 Leeuwarden 1983.
Hooft van Iddekinge, RBN 1874_11
RBN 66 (1910), pag. 265

Mogelijke verzamelingen met munten uit Kleef

‘Saurma155 en 1558; J Chautard plaat XXIX tek 8’?
‘Sammlung Weygand 1917, nr. 704’?
Th. H.R. Kiezebrink

Schatvondsten met munten uit Kleef

Brussel
Kaiserwerth
Koblenz vondst
Köln-Dünnwald
Schagen 1982
Leeuwarden 1983

Mogelijke musea collecties met munten uit Kleef

Ashmolean
British Museum
Drents Museum
Kungl Mintkabinettet
Museen Koeln (https://museenkoeln.de/koelnisches-stadtmuseum/%C2%BBMein-
Schatz%C2%AB)
Nationale collectie DNB
National Museet des Kongelige Munt Og Medaille Sammling
Rheinische Landesmuseum
Staatliche Munzsammlung Munchen
Staatliche Museen zu Berlin
Teylers Museum
(https://www.teylersmuseum.nl/nl/@@search?SearchableText=kleef&path=%2FNew
Teylers%2Fnl%2Fcollectie%2Fmunten-en-penningen%2F)
Wurttembergische Landesmuseum
Hieronder een overzicht uit Van Hengel (Penningen Hollants, 1998, p.53-54). Hij
onderscheidt 5 muntplaatsen, waarvan de ligging van ‘Nosnen’ nog niet bekend is.
Mogelijk betreft dit de plaats Nütterden: ‘Möglicherweise deutet der Name auf eine
Nussbaumrodung hin.’ (https://de.wikipedia.org/wiki/N%C3%BCtterden).
Mogelijk bestaat er een 6de muntplaats, die begint met de letters HE, maar mogelijk
wordt hier Huissen bedoeld.
Van Hengel schrijft in zijn boek ‘De munten van Holland in de 13e eeuw’ (1986) op
p.19 nog onderstaande. Ik vind daarbij het woord ‘imitatie’ niet zo gelukkig. Beter is
te spreken van navolging, omdat de munten van Kleef duidelijk genoeg zijn te
onderscheiden van de typen die worden nagebootst: niet alleen van het graafschap
Holland, óók die van Gelre en bisdom Utrecht. Het ging erom de acceptatiegraad in
het geldverkeer te vergroten, niet om vervalsing.
Noss 1, Penning Dirk VI (1202-1260)
[geen afbeelding, idem aan Noss 1]

Noss 2, Penning Dirk VI (1202-1260) | 12,75mm | 0,600 gr

Opm: mogelijk gewoon van graafschap Holland.
Noss 3, Penning Dirk VI (1202-1260) | 13mm | 0,500 gr
Type nummer KL03
Staat van uitgifte Graafschap Kleef
Autoriteit Dirk VI (1202-1260)
Muntsoort Penning
Datering Ca. 1202-1250
Productieplaats Calcar
Materiaal Zilver
Doorsnede 10 mm
Binnencirkel kz. -- (ca 8 mm)
Massa 0,53 gr

Datum reg. 07-02-2018

Collectie Privécollectie
Vindplaats --
Jaar vondst 2012
Numis nr. --
Registratie nr. --

Voorzijde Hoofd van graaf naar rechts met ringenmuts binnen een cirkel.
Omschrift: +TEODERICVS(?).
Keerzijde Kort dubbellijnig kruis met aan de uiteinden elk een bol, binnen
een cirkel. In een van de hoeken van het kruis een bol.
Omschrift: CALCARE.
Opmerking Vgl. Noss 4. De voorzijde is gebaseerd op een penning van
Holland uit ca. 1234- +/- 1255) van Otto II (1229-
1271), muntplaats Arnhem (bron: Van der Chijs I-8 en 9; Benders
Type III, Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte 50, 2000.
Verwijzingen Noss 1931, nr. 4.
Links https://www.acsearch.info/search.html?id=329862

Met bol in één van de hoeken van het kruis. (Van Hengel type I.12)
Bron afb:
Noss --, Van Hengel I.14 (10.04), Halve penning Dirk VI (1202-1260)

Deze halve penning is vergelijkbaar met Noss 4 (penning). Hiervan zijn er tot dusver
vier exemplaren geïnventariseerd. 1x 10mm, 1x 0,22 gr, 1x 0,19 gr., 1x 0,25 gr.
Muntplaats is Nosnen. (Zie ook Van Hengel 1986, p.68, nr. 14).
Type nummer KL02
Staat van uitgifte Graafschap Kleef
Autoriteit Dirk VI (1202-1260)
Muntsoort Penning
Datering Ca. 1202-1250
Productieplaats ntb
Materiaal Zilver
Doorsnede 10 mm
Binnencirkel kz. -- (ca 8 mm)
Massa 0,53 gr

Datum reg. 07-02-2018

Collectie Privécollectie
Vindplaats --
Jaar vondst 2012
Numis nr. --
Registratie nr. --

Voorzijde Hoofd van graaf naar rechts met ringenmuts binnen een cirkel.
Omschrift: +TEODERICVS(?).
Keerzijde Kort dubbellijnig kruis met aan de uiteinden elk een bol, binnen
een cirkel. In een van de hoeken van het kruis een ring.
Omschrift: OVCN(?).
Opmerking Vgl. Noss 4 (met bol in plaats van ring). De voorzijde is
gebaseerd op een penning van Holland uit ca. 1234- +/- 1255)
van Otto II (1229-
1271), muntplaats Arnhem (bron: Van der Chijs I-8 en 9; Benders
Type III, Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte 50, 2000.
Verwijzingen --
Links
http://www.bodemvondstenwereld.nl/viewtopic.php?f=27&t=41573&p=725907
#p725907
Noss --, Van Hengel I.21 (10.04), Halve penning Dirk VI (1202-1260)
Deze halve penning is vergelijkbaar met Noss 4 (penning). Zie ook Van Hengel 1986,
p.68, nr. 14.
Omschrift vz: .T?HCOME. .., omschrift kz: H . . N? Vermoedelijk: H/V/S/N (Huissen).
Massa: 0,23 gr.
NB: Van Hengel noemt nog meer halve penningen uit de schatvondst Koln-Dunnwald
(nrs. 44-47), maar zijn vanwege het ontbreken van afbeeldingen nu niet na te gaan.

Variant muntplaats Cleve (Bron: Triskel, MBF, 23-01-2012).

10mm, 0,19 gr.
Vz: hoofd naar links binnen parelrand en omschrift “[-] C O M E [--]”.
Kz: Lang dubbellijnig kruis, met een kogeltje in het hart en twee kogeltjes aan elk
uiteinde van het kruis tot in het omschrift doorlopend. In de kwadranten een ring
binnen parelrand. Omschrift buiten parelrand: “[--] / [--] / EC / IV ”
Noss --, Penning Dirk VI (1202-1260)

‘Tussen 1247-1260 te Kalkar geslagen naar een Hollands voorbeeld, gevonden te

Egmond (zilver, 13mm; detectorvondst – in 1990 door KPK aangekocht)’
Bron: De Beeldenaar 1990, 3.
Opm: niet in Numis?

Variant muntplaats Cleve (Bron: Arie van Herwijnen, 28-09-2017).

14mm, 0,47 gr.
Noss 5, Penning Dirk VI (1202-1260) | 11mm | 0,655 gr en 0,450 gr
Muntplaats: Kalkar
In rechterhand een zwaard, in linkerhand een leliescepter. In de hoeken van het
kruis: PAX*
Omschrift vz: +TEODERICVS, kz: +CALCAREN.
Vz = navolging van een penning van graaf Otto II van Gelre (1229-1271), vdChijs I-
8).
Kz = navolging van een penning van de Utrechtse bisschop Otto II (1215-1226),
vdChijs VIII-2.
Zie ook: http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=87256.0 en
http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=70652.0
Noss --, Halve penning Dirk VI (1202-1260)
Bron: https://nnc.dnb.nl/dnb-nnc-ontsluiting-frontend/#/numis/object/1004911

Muntplaats: Huissen?
Borstbeeld van graaf met zwaard en een leliescepter. In de hoeken van het kruis:
PAX*
Omschrift vz: +TEODERICVS, kz: +HVSSEN ?
Vgl. Noss 5 (penning).
Er zijn tot dusver 4 halve penningen van dit type bekend. De afgebeelde munt:
11mm, 0,29 gr.. De anderen: 11 mm, 0,37 gr., 11mm, 0,30 gr. en 11 mm, 0,31 gr..
Zie ook:
https://www.acsearch.info/search.html?id=329864
https://www.acsearch.info/search.html?id=329863
Deze munt: 11mm en 0,61, vindplaats: Goes, Zeeland.
Zie ook Muntvondst Leeuwarden 1983, JMP 1984, p.135 e.v. Volgens Jacobi komen
hierin imitaties voor van Kleefse munten van Dirk VI. Ik zie vooralsnog niet in
waarom. De doorsneden zijn wel wat groter, maar massa is goed. Tot eenzelfde
conclusie kwam ook Van Hengel (Penningen Hollants, 1998, p.54).
Noss 6, Penning Dirk VI (1202-1260) | 11,5mm | 0,470 gr.
Muntplaats: Kalkar
In rechterhand een zwaard, in linkerhand een kruisscepter. In de hoeken
van het kruis: PAXo

Penning, Dirk VI, Kleef, ca. 1250, Lit: RBN 66 (1910), pag. 265
Omschrift voorzijde: (+T)EODE(RICVS)
Omschrift keerzijde: +CL(EVE CIVITAS)
Massa: 0,61 gr., doorsnede: 11mm.
Foto en vinder: Vinder (met toestemming)
Website: http://detectorvrienden-
vlaanderen.be/nforum/viewtopic.php?f=98&t=7809&p=49126&hilit=kleef#
p49126
Noss --, Halve penning Dirk VI (1202-1260)

Bron: BvdV. 9mm, 0,31 gr. Borstbeeld van graaf met zwaard en kruisscepter. Vz
omschrift: + TEODERICVS, kz omschrift: +CLЄVЄ CIVITAS (mogelijk ook
+CALCAR?) en in de hoeken van het kruis: PAXo.
Vgl. Noss 6. (Noss, A, Die Münzen der Grafen und Herzoge von Kleve, deel III, p.20
(München 1931)).
Er zijn tot dusver 4 andere halve penningen van dit type bekend: 11mm, 0,240 gr.,
8,8mm, 0,195 gr. en 0,17 gr.
Noss --, Penning Dirk VI (1202-1260)

Bron: http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=105162.0
Vgl Noss 5-6.
11mm, 0,5 gr.

Deze variant heeft een bol in een van de hoeken van het kruis in plaats van een ring.
Type nummer KL01
Staat van uitgifte Graafschap Kleef
Autoriteit Dirk VI (1202-1260)
Muntsoort Halve penning
Datering Ca. 1235-1260
Productieplaats Kalkar
Materiaal Zilver
Doorsnede -- (ca. 9 mm)
Binnencirkel kz -- (ca 7 mm)
Massa 0,25 gr

Datum reg. 01-02-2018

Collectie Privécollectie
Vindplaats --
Jaar vondst --
Numis nr. --
Registratie nr. --

Voorzijde Borstbeeld van graaf met zwaard en palmtak, binnen parelcirkel.

Omschrift: +TEODERICVS(?).
Keerzijde Gevoet kort kruis met aan de uiteinden elk een bol. In de hoeken
van het kruis: PAX* (vrede), binnen parelcirkel. Omschrift binnen
parelcirkel: +CALCAR.
Opmerking Vgl. Noss 5/6 (penning). Door Rutten (1910) is deze halve
penning al eens genoemd (schatvondst Brussel) maar niet
opgemerkt door Noss (1931). De voorzijde is gebaseerd op een
penning van Gelre uit ca. 1234- +/- 1255) van Otto II (1229-
1271), muntplaats Arnhem (bron: Van der Chijs I-8 en 9; Benders
Type III, Jahrbuch für Numismatik und Geldgeschichte 50, 2000.
Verwijzingen Rutten 1910, 266, pl. IV-12.
Links https://www.acsearch.info/search.html?id=2943514
Noss 7, Penning Dirk VI (1202-1260) | 13,5mm | 0,450 gr

Alternatieve afbeelding, bron:

http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=44572.0
Noss --, Penning Dirk VI (1202-1260)
Onderstaand exemplaar is vergelijkbaar met Noss nr. 7, maar – gelet op het
keerzijde omschrift – van een andere muntplaats. Omschrift keerzijde luidt:
??
?L
HE (tenzij de E verkeerd is gespeld (had V van Huissen moeten zijn of wellicht een
andere muntplaats?).
CI (van civitas)
Bron: https://www.acsearch.info/search.html?id=329869
Noss 8, Penning Dirk VI (1202-1260)
Noss 9, Penning Dirk VI (1202-1260)

Vraag is of dit echt een ander type/variant betreft, vermoedelijk gewoon een iets
anders gesneden muntstempel. In dat geval kan deze verwijderd worden.
Noss --, Penning Dirk VI (1202-1260)
Vgl. Noss 7-9.

Bron: http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=83627.0
Variant op Noss 7-9 met achtbladige bloem in een van de kwartieren van het kruis.
13mm, 0,49 gr.
Noss 10, Penning Dirk VI (1202-1260)
Dirk VI (1202-1260)
Penning
Vgl Noss 7, maar met bloem in het midden van het kruis.

https://npv.nl/nl/veiling/muntenveiling-1e-helft-2006

Voorzijde gebaseerd op een penning van Nijmegen, Hendrik VII (1220-1235), type
C1. Hendrik was de zoon van Keizer Frederik II en was namens zijn vader regent
toen deze in Italie verbleef.
Noss --, Halve penning Dirk VI (1202-1260)

12mm, 0,25 gr. Borstbeeld van graaf met palmtak en kruisscepter. Vz omschrift: +
TEODERICVS, kz omschrift: CL/EV/EC/IV.
Vgl. Noss 10. (Noss, A, Die Münzen der Grafen und Herzoge von Kleve, deel III, p.22
(München 1931)).

Bron: BvdV.
Een tweede halve penning uit de opgraving is bekend met een doorsnede van 11mm
en massa van 0,28 gr. (vondstnr. 1372).
Noss 11, Penning Dirk VI (1202-1260)
Noss 12, Penning Dirk VI (1202-1260)
Noss 13, Penning Dirk VI (1202-1260)
Noss 14, Halve penning Dirk VI (1202-1260)
Noss 15, Penning Dirk VI (1202-1260)
Noss --, Penning Dirk VI (1202-1260)

Bron: Facebookgroep Middeleeuwse Munten, 23-01-2018, vondst Chris Kurstjens.

Vgl. Noss 13-15, maar nu met zwaard in de rechterhand.

Noss 16 tm 20 zijn in feite hetzelfde type maar met stempelvarianten. Voorstel is om
hier één type van te maken.

Noss 16, Penning Dirk VII (1260-1275)

Noss 17, Penning Dirk VII (1260-1275)
Noss 18, Penning Dirk VII (1260-1275)

Bron afb: https://www.acsearch.info/search.html?id=329871

Noss 19, Penning Dirk VII (1260-1275)
[geen afbeelding]
Noss 20, Penning Dirk VII (1260-1275)
Noss --, Halve penning Dirk VII (1260-1275)

Bron:
http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=18756.new;topicseen#new
Vgl Noss nr. 16, 17, 18, 19.

Vz omschrift: +COMES, kz omschrift: +CLЄVЄ CIVITAS en in de hoeken van het

kruis twee bollen en twee sterren afgewisseld.
Er zijn tot dusver 3 halve penningen van dit type bekend:
9mm, 0,23 gr. (afb.),
9,1mm / 7,8mm binnencirkel, 0,17gr. (uitgebroken)
11mm, 0,23gr. (https://www.acsearch.info/search.html?id=329870)

Dit munttype lijkt qua keerzijde gebaseerd op penningen van Willebrand van
Odenburg (1227-1233) uit Deventer. Zie:
https://www.acsearch.info/search.html?id=1661239. Valt dit type dan toe te schrijven
aan Dirk VI (1202-1260)?
Noss 21, Halve penning Dirk VII (1260-1275)
Noss 22, Penning Dirk Junggraf (1241-1244)
Noss 23, Penning Dirk Luf (1255-1277)
Noss --, Penning Dirk Luf (1255-1277)
Onderstaand raadsel is gelijk aan Noss 23, maar met de muntplaats Nijmegen. Jos
Benders schrijft daarover het volgende:
Noss 24, Halve penning Dirk Luf (1255-1277)
Noss 25, Penning Dirk Luf (1255-1277)
Noss 26, Penning Dirk Luf (1255-1277)
Noss 27, Penning Dirk Luf (1255-1277)
Noss 28, Penning Dirk Luf (1255-1277)
Noss 29, Halve penning Dirk Luf (1255-1277)
Noss --, Penning Dirk Luf (1255-1277)

Vgl Noss 29 (halve penning)

Bron: http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=128628.new#new
15mm, 0,45 gr.
Nog uitzoeken:
https://nnc.dnb.nl/dnb-nnc-ontsluiting-frontend/#/numis/object/1049643
https://nnc.dnb.nl/dnb-nnc-ontsluiting-frontend/#/numis/object/1049642
Noss 30, Penning Dirk VIII (1275-1305)

Deze munt is een raadsel, zie ook:

http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=85809.0
Noss 31, Sterling Dirk VIII (1275-1305)
[geen afbeelding]

Noss 32, Sterling Dirk VIII (1275-1305

Noss 33, Sterling Dirk VIII (1275-1305)
Noss 34, Sterling Dirk VIII (1275-1305)
Noss 35, Sterling Dirk VIII (1275-1305)
Noss A, Sterling Dirk VIII (1275-1305)
Noss 36, Sterling Otto (1305-1311)
Zie ook: http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=123125.0
ref. : Saurma. No.: 1558; J Chautard plaat XXIX tek 8
Künker catalogus 130 (oktober 2007), Coll. De Wit: pg. 138, no.: 1882
Noss 37, Penning Otto (1305-1311)

Opnemen: http://www.spk-
digital.de/index.php/showDetail.html?id=%22/bam/museum/smb/mk/1858131%22

http://ikmk.smb.museum/object?id=18238717
Noss 38, Halve penning Otto (1305-1311)
Nog opnemen: http://www.atmikes.be/index.php/13de-eeuw/931-graafschap-kleef-
diederik-viii-denier-huissen
http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=130298.0

Muntheer : Diederik VIII graaf van Kleef 1275-1305 (ook Dietrich VIII von Kleve)
Denominatie : Denier, Halve pfennig
Slagplaats : Huissen (Gelderland, Nederland)
Datum : z.j. 1275-1305
Materiaal : zilver
Gewogen massa (?): ca 0,3-0,4 gram
Gemeten diameter : 11,0 mm
Voorzijde : In een parelcirkel een klimmende leeuw naar links.
Keerzijde : In een parelcirkel een lang gevoet kruis met in de kwartieren h / V / S / N,
voor Huissen.
Dit is een eigentijdse imitatie van de denieren geslagen door Jan I van Brabant 1268-
1294.

Lit : De Mey J.R., Répertoire des imitations des types monétaires Belges du moyen
âge, Bruxelles 1988, p. 7, n° 5. geeft hem voor Diederik VIII; Noss Kleve 1931, 38
geeft hem voor Otto 1305-1311; R Chalon RBN 1860 pag 248/249 en plaat XII tek 8
geeft hem voor Diederik VII of VIII.
Noss 39, Penning Otto (1305-1311)
Noss 40, Penning Otto (1305-1311)

Zie ook: http://www.muntenbodemvondsten.nl/index.php?topic=123396.0

Zie ook: https://nnc.dnb.nl/dnb-nnc-ontsluiting-frontend/#/numis/object/1027439
Noss B,
Noss 41,

Ntb
Noss 42, Penning Dirk IX (1311-1347)
Bron: https://www.ma-shops.de/henzen/item.php5?id=16997&lang=zh
(v.Hengel pag.68, no.10 | Sammlung Weygand 704)

Variant startend met: +Th: in plaats van +ThE:

(Bron: BvdV, 13mm-0.47g).
Zie ook: https://nnc.dnb.nl/dnb-nnc-ontsluiting-frontend/#/numis/object/1009695