1ο τευχος PDF

περιεχόµενα
Áíôß ðñïëüãïõ σελ. 6

1ο µέρος
Αναλυτική θεωρία και απαντήσεις των ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου
Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες
Ι. Τα όρια της γλώσσας σελ. 8
ΙΙ. Ποικιλίες της γλώσσας σελ. 12
ΙΙΙ. Οπτικές της γλώσσας σελ. 31
ΙV. ∆ηµιουργικότητα της γλώσσας σελ. 38
V. Παραγωγή κειµένων σελ. 44
VI. Ειδικές γλώσσες σελ. 54
VII. Οργάνωση του λόγου σελ. 58
VIII. Θέµατα για συζήτηση και Έκφραση - Έκθεση σελ. 72
2ο µέρος
Θεµατικοί κύκλοι (Περίληψη, πλαγιότιτλοι, λεξιλόγιο, απαντήσεις των
ερωτήσεων του σχολικού βιβλίου)
Η δύναµη της γλώσσας σελ. 83
3ο µέρος
Κριτήριο αξιολόγησης
Η γλώσσα κόκαλα δεν έχει σελ. 91
Ε ΚΦ ΡΑ Σ Η - Ε ΚΘ Ε Σ Η Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες 5
ÃËÙÓÓÁ ÊÁÉ ÃËÙÓÓÉÊÅÓ ÐÏÉÊÉËÉÅÓ
Ι. Τα όρια της γλώσσας

1. Η απεραντοσύνη της
2. Η πολυµορφία της
3. Η παντοδυναµία της
ΙΙ. Ποικιλίες της γλώσσας
1. Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες
2. Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες
ΙΙΙ. Οπτικές της γλώσσας
Τη γλώσσα µού
ΙV. ∆ηµιουργικότητα της γλώσσας έδωσαν ελληνική.
Οι λειτουργίες της γλώσσας: αναφορική και Μονάχη έγνοια η
ποιητική λειτουργία γλώσσα µου, στις
αµµουδιές του Οµή-
V. Παραγωγή κειµένων ρου.
Μονάχη έγνοια η
VI. Ειδικές γλώσσες γλώσσα µου, µε τα
VII. Οργάνωση του λόγου πρώτα ∆όξα σοι.
Μονάχη έγνοια η
1. Οργάνωση του λόγου και οι ειδικές γλώσσες
γλώσσα µου, µε τα
2. Οργάνωση του λόγου και η πειθώ
πρώτα λόγια του
3. Οργάνωση του λόγου και το επιχείρηµα
Ύµνου.
4. Οργάνωση του λόγου και η αιτιολόγηση
5. Οργάνωση ευρύτερου κειµένου (έκθεσης) µε
(Ο.Ελύτης, από τον Θ΄
αιτιολόγηση
Ψαλµό των Παθών στο
VIIΙ. Θέµατα για συζήτηση και Έκφραση-Έκθεση “Άξιον Εστί”)
Η γλωσσοµάθεια και η χρησιµότητά της
6 Ε ΚΦ ΡΑ Σ Η - Ε ΚΘ Ε Σ Η Γλώσσα και γλωσσικές ποικιλίες
Áíôß ðñïëüãïõ
Η λέξη βυθίζεται στο παρελθόν

Η γλώσσα, ως σύστηµα σηµείων ΧΑΝΕΤΑΙ ΣΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ. Ως ε-
ναρκτήριο σηµείο µπορούµε να εκλάβουµε τη µη λεκτική επικοινωνία.
Ακολουθεί η ανάπτυξη εκ µέρους του ανθρώπου φθόγγων (ήχων), φωνη-
µάτων (γραµµάτων), µορφηµάτων, λέξεων, φράσεων, προτάσεων,κειµέ-
νου.
Πρέπει να επισηµανθεί ιδιαίτερα πως η µετάβαση από τον προφορικό στο
γραπτό λόγο υπήρξε µακροχρόνια, καθώς µεσολάβησαν ολόκληροι αιώ-
νες. Έτσι, λοιπόν, η λέξη βυθίζεται στο παρελθόν και καταφέρνει να ανα-
σύρει µνήµες, είτε προσωπικές είτε συλλογικές.
Επίσης, η γλώσσα εκτός από χαρακτήρα ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΟ, αντανακλά,
αποσαφηνίζει και σταθεροποιεί τις διαπροσωπικές σχέσεις και τις κοινω-
νικοπολιτιστικές αξίες. Το άτοµο χρησιµοποιεί τη γλώσσα για να µιλήσει,
αλλά και για να κάνει διάφορες σκέψεις, να µπορέσει να συνειδητοποιή-
σει βαθύτερα τον εαυτό του, να ονειροπολήσει (“∆ιάνοια και λόγος ταυτόν”,
έλεγε ο Πλάτωνας) ή ακόµα και για να παίξει µαζί της (“πειρατές από τα
χίλια πέλαγα πουλούσανε αβγά από το Αβγάτηγανιστάν, κουνουπιέρες
από το Κουνουπακιστάν, τζάµια από τη Τζαµάικα, πεπόνια απ’την Ισπα-
νία, στόκο απ’την Στοκχόλµη, σύκα από το Σικάγο, πιπέρι από την Πιπε-
ρού και βόµβες απ’τη Βοµβάη, Ευγ.Τριβιζάς, “Ο Λούκουλος τρώει πυγο-
λαµπίδες”).
Για να κατανοήσουµε καλύτερα τη δύναµη της λέξης, πρέπει να επισηµά-
νουµε ότι κάθε λέξη κινείται πάνω σε δύο άξονες, έναν οριζόντιο κι έναν
κάθετο.
Ο ΟΡΙΖΟΝΤΙΟΣ, που ονοµάζεται και ΣΥΝ∆ΥΑΣΤΙΚΟΣ, είναι αυτός που

µας επιτρέπει να κάνουµε άπειρους συνδυασµούς φθόγγων, µορφηµάτων
ή λέξεων.
Ο ΚΑΘΕΤΟΣ άξονας είναι ο ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΤΙΚΟΣ. Ονοµάζεται
έτσι, γιατί µε παιγνιώδη τρόπο πολλαπλασιάζει τα διάφορα γλωσσικά
στοιχεία µε τον τρόπο της υποκαταστασιµότητας.
ΚΑΘΕΤΟΣ ΑΞΟΝΑΣ (πέτρα) Βότσαλο
Κοτρόνα
Λιθάρι
Χαλίκι
ΟΡΙΖΟΝΤΙΟΣ ΑΞΟΝΑΣ (πέτρα) Πέτρ-ινος Πετρ-αδάκι Πέ-τρος Πετρ-

άρχης Π-ά-τρα Πέτρ-ωµα
Γίνεται, λοιπόν, κατανοητό πως µια λέξη µπορεί να µας οδηγήσει σε χι-
λιάδες µονοπάτια. Συνοψίζοντας - και απαντώντας στο αρχικό ερώτηµα τι
είναι γλώσσα - θα λέγαµε πως είναι:
Γητεύτρα Γρίφος
Λέξη Λόγου Λιµάνι
Ωδίνη ή Ωδή αλλά και Ελευθερίας
Σκέψης ακόµα Σκανδαλιά Ξόβεργα
Στίγµα Σχοινοβάτης Ηδονής
Αθανασίας Απόλαυσης
Ι. Τα όρια της γλώσσας

1. Η απεραντοσύνη της
2. Η πολυµορφία της
3. Η παντοδυναµία της
Τι είναι η γλώσσα; Η γλώσσα...

Αδυνατούµε να ορίσουµε επακριβώς και µε γενικά αποδεκτό τρόπο τη γλώσ- • είναι απέραντη, είναι
σα, γιατί από την ίδια της τη φύση είναι περίπλοκη και πολυδιάστατη. ολόκληρος ο λαός, είναι
ολόκληρος ο κόσµος µας.
Έτσι, λοιπόν, η γλώσσα είναι...
• είναι ο πρώτος θεσµός
κάτι που το ξέρουµε → “ξέρω αγγλικά”. µέσα στον οποίο
κάτι που το κατακτούµε → “το παιδί κατακτά βαθµιαία τη γλώσσα”. γεννιόµαστε.
µια πράξη → “µιλά και γράφει άριστα τα Γαλλικά”. • αποτελεί στοιχείο εθνικής
µια ικανότητα → “ο Γιώργος µιλά ωραία”. ταυτότητας.
µια µορφή κοινωνικής συµπεριφοράς → “λέει αισχρόλογα”. • είναι αξία.
ένα αντικείµενο → “Η δοµή και η λειτουργία της γλώσσας”. • είναι πρωτεϊκή
ένα συµβάν → “έγινε καβγάς”. (πολύµορφη), όπως και η
ένας οργανισµός → “µητέρα - γλώσσα, γέννηση - εξέλιξη - θάνατος της ζωή που την παράγει.
γλώσσας”. • είναι δύναµη γι’αυτόν που
στοιχεία της εθνικής ταυτότητας → “ο τουρίστας µιλούσε ιταλικά”. ξέρει να τη χρησιµοποιεί
επιµέρους χαρακτηριστικό µίας οµάδας → “οι Πόντιοι έχουν δική τους σωστά.
γλώσσα”. • δεν είναι κατάσταση. Είναι
ιδιαίτερο χαρακτηριστικό - ύφος → “η γλώσσα του Ελύτη”. κατάκτηση, κτίζεται µε
ακούσµατα και
Η γλώσσα µας βοηθά: διαβάσµατα, αλλά
προάγεται µε πρότυπα.
να ρωτούµε π.χ. Πότε είδες τελευταία φορά τη Μαρία;
να κρίνουµε π.χ. Το βιβλίο που διαβάζω είναι πολύ ενδιαφέρον
να απορούµε π.χ. Είναι δυνατόν, έξυπνος άνθρωπος, να την πάτησε σαν
πρωτάρης!
να διατάζουµε π.χ. Φέρε µου την εφηµερίδα
να παρακαλούµε π.χ. Φέρε µου, σε παρακαλώ, λίγο νεράκι.
; Προσπαθήστε να ανιχνεύσετε στο κείµενο β φράσεις παρόµοιες µε εκείνες του κειµένου α. ∆ηµιουργή-
στε και άλλες δικές σας. Αν, µάλιστα, σχεδιάζετε να εκδώσετε ένα περιοδικό της τάξης σας, συγκε-
ντρώστε τέτοιες φράσεις, από τα κείµενα και από αυτές που δηµιουργήσατε, για να τις χρησιµοποιή-
σετε ως µηνύµατα στην πρώτη σελίδα αλλά και σε άλλες σελίδες του περιοδικού σας (σχολ. βιβλ. σ.16).
Απάντηση
Φράσεις του κειµένου Β
Γλώσσα είναι η έκφραση του εσωτερικού µας κόσµου.
Γλώσσα είναι κύµα ζωής.
Γλώσσα είναι άνοιγµα και επαφή ψυχών.
Γλώσσα είναι ολόκληρος ο λαός.
∆ικές µας φράσεις

Γλώσσα είναι βασικό στοιχείο εθνικής οµοιογένειας και συνοχής.
Γλώσσα είναι πρόκληση, όργανο σκέψης.
Γλώσσα είναι διδαχή ήθους.
Γλώσσα είναι πηγή πολιτισµού.
Γλώσσα είναι φυσικό όχηµα του Λόγου.
Γλώσσα είναι νόηση.
Γλώσσα είναι αίσθηση και ήθος.
Γλώσσα είναι γέφυρα επικοινωνίας.
Γλώσσα είναι µέσο δηµιουργίας ενός συστήµατος αξιών µέσα στην κοινωνία.
Γλώσσα είναι εθνικό κεφάλαιο.
“Η γλώσσα εκφράζει την εποχή της και είναι ο καθρέφτης της ιστορίας του λαού που τη διαµορφώνει”
(Benedetto Croce)
“Μήγαρις έχω άλλο στο νου µου πάρεξ ελευθερία και γλώσσα”
Σολωµός
“Η γλώσσα είναι η µνήµη της ανθρωπότητας. Αυτή διατηρεί όλες τις κατακτήσεις της ανθρωπότητας. είναι
απείρως πιο πλούσια από τη σκέψη οποιουδήποτε ατόµου. υπάρχει ως εκ τούτου µέσα της τόσος πλούτος, που
καµιά ύπαρξη στον κόσµο δε θα καταφέρει ποτέ να καταµετρήσει. Η γλώσσα είναι το παρόν, το παρελθόν όλων
των υπάρξεων που σάρκωσαν στη γλώσσα τις σκέψεις τους”.

Lavelle
; Μετασχηµατίστε τη φράση: Η φιλία ενώνει του λαούς (σχολ. βιβλ. σ.17).
Απάντηση
Επιφωνηµατικές: Τους λαούς ενώνει η φιλία!
Τους λαούς η φιλία ενώνει!
Κρίσεως: Ενώνει η φιλία τους λαούς.
(αλλάζοντας τη Η φιλία τους λαούς ενώνει.
θέση των κύριων Ενώνει τους λαούς η φιλία.
όρων της πρότασης)
; ∆ιάβασε τα κείµενα και τις φράσεις που ακολουθούν και προσπάθησε να αναγνωρίσεις τρόπους επι-
βολής και συµπεριφοράς. Σκέψου ακόµη µε ποιον τρόπο συµβάλλουν στην προσέγγιση ή στην αποµά-
κρυνση των συνδιαλεγοµένων (σχολ. βιβλ. σ.20):
Απάντηση
1. Στρατιωτικός νόµος... Ζήτω το Έθνος
Γίνεται χρήση γλώσσας επιτακτικής, σκληρής και απόλυτης προκειµένου να καταστεί σαφές ότι δεν υπάρ-
χουν περιθώρια παρέκκλισης από όσα θα επιβάλει στη χώρα το ολοκληρωτικό καθεστώς της δικτατορίας
των συνταγµαταρχών.
3. Περίµενέ µε, αν αργήσω.
6. Άκουσε µικρέ... και ξεκουµπίσου
8. Κάθισε
10. Γυναίκα, τα παπούτσια µου.
Στα παραπάνω παραδείγµατα διακρίνεται ύφος δεσποτικό και αυστηρό. Ο ποµπός από θέση ισχύος, προκειµέ-
νου να υποτιµήσει και να ταπεινώσει το δέκτη, αλλά και να εξάρει τη δική του υπεροχή και ανωτερότητα, δίνει
εντολές, οι οποίες σε ορισµένες περιπτώσεις γίνονται αναιδείς και απρεπείς (6).
2. Αν τύχει και αργήσω, να περιµένεις λίγο.

4. Παρακαλώ, µην καπνίζετε.
5. Ευχαριστούµε που...
7. Θα σε πείραζε, παιδί µου... τη θέση;
9. ∆ε θα ήθελες να καθίσεις;
11. Θα σε συµβούλευα να δεις αυτό το έργο.
12. Που είσαι... το παιδί.
Στα παραδείγµατα που προηγούνται ο ποµπός απευθύνεται άλλοτε µε µικρότερη, άλλοτε µε µεγαλύτερη διακρι-
τικότητα στο δέκτη. Ο λόγος διακρίνεται από λεπτότητα και ευγένεια, µε αποτέλεσµα να επιτυγχάνεται η συνερ-
γασία εκείνων στους οποίους απευθύνεται η έκκληση, ενώ ταυτόχρονα κρίνεται αποτελεσµατικότερη η προσέγ-
γιση των δύο πλευρών αφού ο ποµπός δεν κατέχεται από διάθεση επιβολής ή έπαρσης.
ΙΙ. Ποικιλίες της γλώσσας
Κριτήριο: η κοινωνική συµπεριφορά

Κ
ο ηλικία
ι
ν µόρφωση
ω
ν κοινωνική τάξη
ι ιδιωτισµός
κ επάγγελµα (ειδικές γλώσσες)
έ
ς καταγωγή
π ιδεολογία ιδιωµατισµός
ο
ι φύλο
κ
περίσταση διάλεκτος
ι
λ
ί
ε ιδίωµα
ς
Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες
Κριτήριο: η γεωγραφική καταγωγή

1. Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες
1. Ιδίωµα Τοπική παραλλαγή µιας γλώσσας µε µικρές αποκλίσεις από την κοινή γλώσσα στο χώρο
της φωνολογίας, της µορφολογίας και του λεξιλογίου.
2. ∆ιάλεκτος Τοπική µορφή γλώσσας µε σηµαντικές φωνολογικές, µορφολογικές, λεξιλογικές και συ-
ντακτικές διαφορές από την κοινή γλώσσα.
3. Ιδιωµατισµός Στοιχείο διαλεκτικό που αποκλίνει από την κοινή µορφή µιας γλώσσας από λεξιλογική,
φωνολογική, σηµασιολογική ή συντακτική άποψη.
4. Ιδιωτισµός Έκφραση ή σχήµα συντακτικό που συναντάται σε κάποια γλώσσα και που δεν έχει αντί-
στοιχο ισοδύναµο σε κάποια άλλη.
Νεοελληνικά ιδιώµατα
Τα νεοελληνικά ιδιώµατα, κατά την επικρατούσα και σήµερα διαίρεση του Γ. Χατζιδάκη, χωρίζονται σε δύο
µεγάλες οµάδες, τα βόρεια και τα νότια. Η διαχωριστική του γραµµή περνά από τον Κορινθιακό, από τα σύνορα
Αττικής και Βοιωτίας, κόβει στη µέση την Εύβοια, διασχίζει το Αιγαίο και καταλήγει στη Μ. Ασία (όπως ήταν
πριν από την αλλαγή των πληθυσµών), στα βόρεια της Σµύρνης.
Νεοελληνικές διάλεκτοι
Η κρατική διάλυση του βυζαντινού Ελληνισµού, επισφραγίζεται µε την Άλωση της πρωτεύουσάς του στα 1453,
είναι το σύµβατικό τέρµα όπου η ελληνική γλώσσα κλείνει την τρίτη ιστορική φάση της, τη µεσαιωνική, και
συγχρόνως η αφετηρία µιας καινούργιας, τέταρτης περιόδου της, της νεοελληνικής... Στην πραγµατικότητα η
νεοελληνική γλώσσα αρχίζει πολύ πριν από Άλωση και οι ρίζες της διακρίνονται στα βάθη των προγενέστερων
γλωσσικών περιόδων. Επειδή η εξελικτική πορεία της γλώσσας µας υπήρξε µακρά µέσα στο χρόνο, συντηρητική
ως προς το ρυθµό της εσωτερικής ανανέωσης των στοιχείων της και οµαλή κατά τις µεταβατικές φάσεις της,
στην πραγµατικότητα δεν υπάρχουν ευδιάκριτα σύνορα στη χάραξη των ιστορικών περιόδων της. Πλείστα
στοίχεια της νέας Ελληνικής είναι αυτούσια και αναλλοίωτα στοιχεία, της αρχαίας. Άλλα πάλι διαµορφώθηκαν
σποραδικά στη µετακλασική Κοινή των αλεξανδρινών χρόνων και επικράτησαν στη ρωµαϊκή περίοδο. Άλλα
πρωτοφανερώθηκαν στη ρωµαϊκή και κυριάρχησαν στη µακρά βυζαντινή περίοδο, και άλλα τέλος που σήµερα
χαρακτηρίζουν τη νεοελληνική γλώσσα έχουν τη σποραδική γένεσή τους ήδη στη µεσαιωνική εποχή... (Ν.
Ανδριώτης, 1992). Οι νεοελληνικές διάλεκτοι έχουν προσφέρει πολλά στην έρευνα της αρχαίας και της µεσαιω-
νικής µας γλώσσας. Άλλο τόσο πλούτισαν την κοινή νεοελληνική γλώσσα µε λέξεις και εκφράσεις που δύσκολα
θα µπορούσε να µας δώσει η καθαρεύουσα. Μια λαϊκή, µια διαλεκτική ή ιδιωµατική λέξη, όταν χρησιµοποιείται
όπου και όπως πρέπει, δεν προσκρούει στο γλωσσικό αίσθηµα, αλλά τέρπει και συγκινεί.
Τη νέα Ελληνική, στο σύνολό της, τη συνθέτουν τέσσερις διάλεκτοι:
Η Ποντιακή Η Καππαδοκική Η Τσακωνική Η Κατωιταλική
Από αυτές οι δύο πρώτες µεταφυτεύθηκαν στη µητροπολιτική Ελλάδα, µε την ανταλλαγή, από τους πρόσφυγες
και σιγοσβήνουν κάτω από την ισοπεδωτική επίδραση της κοινής Νεοελληνικής. Η Τσακωνική µιλιέται από
περίπου δέκα χιλιάδες κατοίκους λίγων χωριών της Κυνουρίας στα ανατολικά του Πάρνωνα της Πελοποννήσου,
και η Κατωιταλική επιζεί στα τελευταία υπολείµµατα του αρχαίου αποικιακού κόσµου της Μεγάλης Ελλάδας
στις άκρες των δύο χερσονήσων της Ν. Ιταλίας. Και των δύο τελευταίων η χρήση υποχωρεί σε κάθε νεότερη
γενεά. Την Τσακωνική την εκτοπίζει η κοινή Νεοελληνική και την Κατωιταλική η Ιταλική.
; Μιλήστε µε τους γονείς σας και µε τους συµµαθητές σας για την καταγωγή σας και για τη γλώσσα
(ιδίωµα, διάλεκτος, Κοινή Νεοελληνική) του σπιτιού σας. Προσέξτε ακόµα τη γλώσσα του παππού
και της γιαγιάς, των γειτόνων, ενός οικογενειακού φίλου που ήρθε από µακριά (Θράκη, Μακεδονία,
Ήπειρο, Κύπρο, Κρήτη, Κέρκυρα κτλ.) στον τόπο σας. Παρατηρήστε αν η γλώσσα του(ς) ή εκείνη που
µιλάτε στο σπίτι σας είναι ίδια µε κείνην που µιλάτε στην τάξη (σχολ. βιβλ. σ.22).
Απάντηση
Κάθε γλώσσα παρουσιάζει τοπικές παραλλαγές. ∆εν παρουσιάζεται δηλαδή µε την ίδια ακριβώς µορφή στις
διάφορες περιοχές του γεωφραφικού χώρου που καλύπτει. Οι διαφορές αυτές µπορεί να ανάγονται σε αίτια
γεωγραφικά, συγκοινωνιακά,ιστορικά και σε ποικίλους παράγοντες, πολιτιστικούς, πολιτικούς κ.α.
Τις τοπικές αυτές παραλλαγές µιας γλώσσας τις ονοµάζουµε διαλέκτους από τη µια, όταν οι διαφορές της τοπι-
κής γλωσσικής παραλλαγής είναι µεγάλες και τέτοιες που µε δυσκολία δύναται να παρακολουθεί το νόηµα του
λόγου ένας οµόγλωσσος ο οποίος δεν είναι αυτόχθων κάτοικος της περιοχής. Ιδιώµατα από την άλλη, καλούνται
οι τοπικές διαφοροποιήσεις µιας γλώσσας οι οποίες είναι µεν αισθητές, αλλά δε δυσχεραίνουν την κατανόηση
των λεγοµένων από τους οµόγλωσσους που δεν είναι ντόπιοι.
Σήµερα, ύστερα από την αλλοτριωτική επίδραση των δύο παγκόσµιων πολέµων οι διάλεκτοι της νεοελληνικής
σχεδόν έχουν σβήσει. Τις θυµούνται ζωντανές όσοι ασχολούνται µ’ αυτές, τις µιλούν φοβερά παρεφθαρµένες
από την επιρροή της κοινής νεοελληνικής µερικοί υπερήλικες (ιδίως γυναίκες) στα σηµεία εκείνα της ελληνικής
υπαίθρου, όπου η γλώσσα ήταν ανέκαθεν αρκετά διαφορετική από την αθηναϊκή οµιλία. Οι νέοι είτε τις αγνοούν
εντελώς, είτε έχουν γι’ αυτές µια ασαφή και συγκεχυµένη ιδέα. Ο διαλεκτικός λόγος, που γνωρίζουν οι ειδικοί
από προπολεµικές καταγραφές γλωσσολαογραφικού υλικού ή που αποµιµούνται ερασιτέχνες διαλεκτικοί ευθυ-
µογράφοι του επαρχιακού τύπου ή µυθιστοριογράφοι, δεν ακούγεται πια πουθενά. Στην ύπαιθρο επικρατεί ένα
είδος “επαρχιακής” ελληνικής, δηλαδή η κοινή νεοελληνική σε διαλεκτικό υπόβαθρο. Στις πόλεις επικρατεί η
κοινή νεοελληνική χρωµατισµένη διαλεκτικά στο στόµα των κατοίκων της εκείνων που προέρχονται από χωριά
περιοχών που ήταν άλλοτε διαλεκτόφωνες.
Για παράδειγµα, στην κρητική διάλεκτο τα φωνήεντα µένουν απαθή. Το πιο χαρακτηριστικό και δυσαπόβλητο
στοιχείο της κρητικής προφοράς είναι η ιδιάζουσα δασεία προφορά των συµφώνων κ, γ, χ, γκ µπροστά από τα
φωνήεντα ε και ι, το σ προφέρεται πιο συριστικά στην Κρήτη ενώ όλοι οι κρητικοί προφέρουν το τ σαν θ και ντ
σα δ µπροστά από το ι, π.χ. µάθια, τέθοια, αρχοδιά...
Γενικά, η κρητική διάλεκτος παρουσιάζει µια σπάνια ευφωνία ως αποτέλεσµα αποφυγής πολλών δυσπρόφερτων
συµφωνικών συµπλεγµάτων και ανάπτυξης ευφωνικών φθόγγων. Αναφέρουµε µερικά παραδείγµατα που δει-
κνύουν τον πλούτο του κρητικού λεξιλογίου:
κοπέλλι = παιδί, κουτσούνα = κούκλα, κουζουλός = τρελλός
λόχη = φλόγα και δυνατή ζέστη, γιάντα = γιατί, επαέ = εδώ, πράµα = τίποτα, χτήµα = γάιδαρος, ο πυροβόλος =
αναπτήρας...
Άξιο µνείας είναι και το γεγονός ότι η κρητική διάλεκτος δεν αγαπά τα µορφολογικά υποκοριστικά και γενικά τα
ουδετέρου γένους ονόµατα. Για το λόγο αυτό ακούµε στην Κρήτη, η χέρα, ο πόδας, η καρπούζα, η κεφαλή κ.α.
Στις Κυκλάδες συναντά κανείς όλων των τύπων τα νεοελληνικά γλωσσικά ιδιώµατα: α. τα καθαρά νησιώτικα
που µοιάζουν µε την κρητική διάλεκτο, β. εκείνα που µοιάζουν µε τα δωδεκανησιακά, γ. ιδιώµατα µε “βορειοελ-
λαδικό φωνηεντισµό και δ. ιδιώµατα µε ηµιβόρειο φωνηεντισµό (Μύκονος). Τέσσερα ωστόσο, είναι τα κύρια
φαινόµενα της κυκλαδίτικης προφοράς: ο τσιτακισµός (π.χ. τσαι αντί και, κατσή αντί κακή...), η πτώση του γ
ανάµεσα σε δύο φωνήεντα, η ανάπτυξη γ στη ρηµατική κατάληξη -εδώ και η τροπή του τσ σε σ και του τζ σε ζ
σε ορισµένες λέξεις πχ. αυλάτσι αντί αυλάκι, ευτσή αντί ευχή, Βαντζέλης αντί Βαγγέλης κ.α.
Αναφορικά µε τη σύνταξη, σηµειώνουµε πως η άτονη προσωπική αντωνυµία ακολουθεί το ρήµα, όπως συµβαί-
νει στην Κρήτη, στην Κύπρο και στα ∆ωδεκάνησα: ευχαριστώ σας πολύ, είπα σας, έφερέ µου κλπ.
Στην Αθήνα, τέλος, µέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα µιλούσαν ιδιωµατικά. Η γλώσσα των κατοίκων, της άλλοτε
ένδοξης πολιτείας, παρουσίαζε στα υστεροβυζαντινά χρόνια και στην εποχή της Τουρκοκρατίας χαρακτηριστικά
που την πλησίαζαν στα κουµιώτικα, τα µεγαρίτικα και κάπως προς τα νησιώτικα ιδιώµατα του νότιου Αιγαίου.
Είχε ένα συντηρητικό χαρακτήρα σε σχέση προς τα ελληνικά της Πελοποννήσου ή τα επτανησιακά και τα
ελληνικά της Ιωνίας και της Κωνταντινούπολης. Αφότου η µικρή Αθήνα γίνεται πρωτεύουσα του ελεύθερου
ελληνικού κράτους άρχισαν να συρρέουν σ’ αυτήν άνθρωποι απ’ όλα τα σηµεία της ελληνικής γης. Έτσι σιγά -
σιγά άρχισε να διαµορφώνεται στην Αθήνα η γλωσσική µορφή που αποτελεί αυτό που ονοµάζουµε κοινή νεοελ-
ληνική ή αστική κοινή. Σα βάση του γλωσσικού αυτού οργάνου που βαθµιαία εκτόπισε ή περιόρισε τις άλλες
τοπικές µορφές της ελληνικής σε όλο τον ελληνόφωνο χώρο, στάθηκε ο πελοποννησιακός λόγος µε επτανησια-
κές προσµίξεις και εισφορές από την Κωνσταντινούπολη, τη Σµύρνη καθώς και από το λόγιο γραπτό ύφος της
εποχής, την “καθαρεύουσα”. Σ’ αυτό το γλωσσικό όργανο, την “κοινή νεοελληνική” αναφερόµαστε πάντοτε ως
µέτρο σύγκρισης των φαινοµένων των διαφόρων διαλέκτων και τοπικών ιδιωµάτων της γλώσσας µας.
Από το βιβλίο του Νικολάου Γ. Κοντοσόπουλου, “∆ιάλεκτοι και ιδιώµατα της Νέας Ελληνικής”, εκδόσεις Γρη-
γόρη.
; Να διαβάσετε τις παροιµίες που ακολουθούν και να επισηµάνετε τα ιδιωµατικά στοιχεία τους (σχολ.
βιβλ. σ.22).
Απάντηση
Τα ιδιωµατικά στοιχεία των παροιµιών εντοπίζονται στις ακόλουθες λέξεις:
Με του καιρού... µέλι (Θήρα)
τον καιρόν, εφύτεψεν, έγινεν
Ύπαρξη του τελικού ν στις καταλήξεις των παραπάνω λέξεων.
Μι τουν κιρόν... (Λέσβος)
Το φωνήεν ε έχει αντικατασταθεί από το ι (µι ιφύτηυγι, απιλουργός...)
Από τη λέξη απιλουργός απουσιάζει το σύµφωνο µ πριν από το π, όπως επίσης και από τη λέξη απέλι.
Ιδιωµατικό στοιχείο αποτελεί η προσθήκη του γ. στο θηλυκό άρθρο (γη αγουρίδα) τουν αντί τον.
Η αλπού.. είπι (Ιωάννινα)
αλπού, έλιγι, φουρά, τ’ χρον, γένουν, πουλλά, ξέρ’ς, η κλια µ’, είπι
Επισηµαίνονται έκθλιψη, αποκοπή και συγκοπή.
Άγιος που δεθ... (Κάρπαθος)
Στο τέλος του αρνητικού µορίου δε και του θηλυκού άρθρου προστίθεται το αρχικό σύµφωνο της επόµενης
λέξης (δεθ, τηδ, τηθ)
Άγιος που δε θαµατουργεί... (Πελοπόννησος)
θαµατουργεί αντί θαυµατουργεί
δοξολογιέται αντί δοξολογείται

Αϊ Γιώργη βούθα µου!
- Και συ τον πόδα σάλευκε
βούθα µου αντί βοήθα µε
τον πόδα αντί το πόδι
σάλευκε αντί κούνα
Aϊ Γιώργη µου, βοήθα µου
Μα σείε και συ τα πόδια σου
µου αντί µε
σείε αντί κούνα
; Συζητήστε τον αλληγορικό χαρακτήρα των παροιµιών που διαβάσατε και πείτε σε ποια περίπτωση
χρησιµοποιούµε καθεµιά από αυτές.
Απάντηση
Με τον καιρό ο αµπελουργός εφύτεψεν αµπέλι... µέλι
Κάθε προσπάθεια για να ευδοκιµήσει χρειάζεται το χρόνο της. Για το λόγο αυτό, η παροιµία χρησιµοποιείται
για να συµβουλέψει εκείνους, που βιαστικά και ανυπόµονα αναζητούν ικανοποίηση για κάθε καταβαλλόµενο
κόπο τους, καρτερικά να περιµένουν το επιδιωκόµενο αποτέλεσµα.
Η αλπού... είπι
Όταν επιθυµούµε διακαώς κάτι, πολλές φορές το αντιµετωπίζουµε ως δεδοµένο και συντελεσµένο γεγονός,
παρόλο που δύναται να µην υλοποιηθεί.
Άγιος που δε...
Για να µπορέσει κάποιος να διατηρήσει την εύφηµη µνεία του θα πρέπει να αποδεικνύει συνεχώς την αξία του
µε πράξεις τιµής.
Άγιε µου Γιώργη, βοήθα µε
Κούνα και συ...
Η παροιµία ταυτίζεται νοηµατικά µε το ρητό “Συν Αθηνά και χείρα κίνει”. ∆ε θα πρέπει δηλαδή εφησυχαζό-
µενοι να εναποθέτουµε τις ελπίδες µας µόνο στο θεό και στους αγίους αλλά είναι αναγκαία και η προσωπική
µας δραστηριοποίηση προκειµένου να επιτευχθεί κάθε επιθυµητό αποτέλεσµα.
; Αποδώστε στην Κοινή Νεοελληνική τα κείµενα (σχολ. βιβλ. σ.23).
Απάντηση
Βόδι κι εγώ, βόδι και εσύ.
Μία γυναίκα από το Πυργί (µεσαιωνικό χωριό της Χίου) ρωτά µια αρραβωνιασµένη:
- Πότε θα παντρευτείς;
- Την Κυριακή.
- Κι εγώ την άλλη Κυριακή.
- Και τι θα σφάξεις;
- Βόδι.
- Βόδι κι εγώ, βόδι κι εσύ.
Το κεφάλι του κυρίου Τζανή
Ο κύριος Τζανής, ο κύριος Μπουρλής και άλλοι πήγαν στο κυνήγι. Ένα αγρίµι πήρε του κυρίου Τζανή το
κεφάλι. Όταν είδαν τον κύριο Τζανή οι σύντροφοί του χωρίς κεφάλι, ρωτούσαν ο ένας τον άλλον:
- Είχε κεφάλι ο κύριος Τζανής ή δεν είχε;
Σκέφτονταν, σκέφτονταν, δεν µπόρεσαν να βρουν αν είχε κεφάλι. Πήγανε τότε στη γυναίκα του και τη
ρώτησαν αν είχε κεφάλι ο άντρας της.
Εκείνη τους λέει:
- Ξέρω και εγώ, κύριοι; Ο κουρέας ερχόταν και τον ξύριζε.
Χριστέ µου
Χριστέ µου, όλα καλά τα έκανες, τρία καλά δεν έκανες .
έκανες τον ουρανό ψηλά, κι εκεί σκάλα δε φτάνει .
έκανες τη θάλασσα πλατιά, κι εκεί γεφύρι δε στέκει .
έκανες την ξενιτιά µακριά, κι εκεί λαλιά δεν πηγαίνει .
Η τιµή, η φωτιά και το νερό
Έκαναν µια φορά συντροφιά η τιµή, η φωτιά και το νερό. Εκεί που περπατούσαν λένε στη φωτιά οι άλλοι δύο
σύντροφοί της.
“Άµα σε χάσουµε, που θα σε ξαναβρούµε;”
“Όπου δείτε καπνό, τους λέει, εκεί µε βρίσκετε”.
Ρωτούν το νερό:
“Σαν σε χάσουµε εσένα, που θα σε ξαναβρούµε;”
“Όπου χλωρό λιβάδι, εκεί είµαι εγώ”.

Λένε στο τέλος της τιµής:
“Κι εσένα, κυρά τιµή, σαν σε χάσουµε που θα σε ξαναβρούµε;”
“Εµένα” τους είπε “να µη µ’ αφήσετε από κοντά σας. Άµα µε χάσετε µια φορά, ξανά δε θα µε βρείτε”.
; Συζητήστε την ωφελιµότητα (ή και την βλαπτικότητα, αν το νοµίζετε) των ιδιωµάτων. Χρήσιµο
υλικό µπορείτε να αντλήσετε από τα κείµενα που ακολουθούν (σχολ. βιβλ. σ.27):
Απάντηση
Οι ζωγραφικές παραλλαγές κάθε γλώσσας ως απότοκος ποικίλων αιτιών και παραγόντων αποτελούν στοιχείο
της πολιτισµικής κληρονοµιάς κάθε λαού. Για το λόγο αυτό, όσο κι αν τα τοπικά ιδιώµατα αφοµοιώνονται από
την επικρατέστερη γλώσσα θα πρέπει πάντα να αποτελούν αντικείµενο ιδιαίτερου ενδιαφέροντος της διαλεκτο-
λογίας, της λαογραφίας και της γλωσσολογίας, καθώς είναι άρρηκτα συνυφασµένα µε το παρελθόν κάθε έθνους.
Επιβεβληµένες κατά το παρελθόν, από την ιστορική και γεωπολιτική πραγµατικότητα που δυσχέραινε την επι-
κοινωνία των κατοίκων µιας περιοχής, οι γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες συναποτελούσαν τη Νεοελληνική
Γλώσσα εµπλουτίζοντάς την µε ιδιαίτερους όρους της αγροτικής ή ναυτικής ζωής. Σήµερα, είτε οι προαναφερθέ-
ντες ειδικοί λόγοι έχουν εκλείψει, είτε γιατί η γλώσσα εξελίσσεται ακολουθώντας γενικότερες εξαπλουστευτικές
τάσεις, έχει επιβληθεί η αστική γλώσσα, ενώ οι τοπικές διάλεκτοι που µιλούνταν σε όλο το γεωγραφικό µας
χώρο, τείνουν προς εξαφάνιση. Παραµένουν ζωντανές αλλά φανερά αλλοιωµένες στο στόµα ορισµένων υπερη-
λίκων ως απολειφάδι ενός µακρινού παρελθόντος. Οι νέοι, θιασώτες µιας εκµοντερνισµένης γλωσσικής εκφοράς,
είτε τις αγνοούν είτε τις θεώνται, µε επικριτική ή στοχαστική µατιά έχοντας µια ασαφή γι’ αυτές ιδέα.
; Σχολιάστε τα κείµενα που ακολουθούν. Μπορείτε να διαφωνήσετε µε τις θέσεις που διατυπώνονται σ’
αυτά . φτάνει να µιλήσετε πειστικά (σχολ. βιβλ. σ. 28).
Απάντηση
α. Η γλώσσα υπάρχει πρώτα και πάνω απ’ όλα ως προφορική επικοινωνία. Κάθε άνθρωπος φέρει µε τη γέννησή
του την εγγενή ικανότητα της γλωσσικής συνδιαλλαγής και από πολύ νωρίς ερχόµενος σε επαφή µε άτοµα
του οικογενειακού και οικείου περιβάλλοντός του οικειοποιείται και σταδιακά κατακτά τη µητρική γλώσσα.
Αρχικά ασκείται στην προφορική οµιλία και µε την εισαγωγή του στα σχολεία της πρωτοβάθµιας εκπαίδευ-
σης διδάσκεται το γραπτό λόγο. Η προφορική γλώσσα είναι η άµεση πλευρά του λόγου, ενώ η γραπτή η
έµµεση µε τη µεσολάβηση του σηµειακού συστήµατος της γραφής. Επιπρόσθετα, η προφορική επικοινωνία
είναι η φυσική διάσταση της γλώσσας που επιτελείται µέσω των φωνητικών οργάνων του ατόµου, ενώ η
γραπτή είναι τεχνητή διεργασία που προϋποθέτει τη γνώση της γραφής. Η ορθή χρήση της γλώσσας αποτελεί
διαδικασία επίπονη που προϋποθέτει αγάπη και σεβασµό προς τη µητρική και απαιτεί κοπιώδη διηνεκή
προσπάθεια.
Η βιωµατική κατάκτηση της µητρικής γλώσσας αποτελεί δικαιολογηµένα µια από τις πιο σηµαντικές ανακα-
λύψεις του παιδιού, αφού ο λόγος είναι όργανο επικοινωνίας και ανταλλαγής ιδεών, µέσο κατανόησης και
ερµηνείας της αντικειµενικής πραγµατικότητας. Με τη µητρική γλώσσα το άτοµο αφυπνίζεται εθνικά, µαθαί-
νει να διαφυλάσσει την εθνική ταυτότητα, να προασπίζεται την πολιτιστική του κληρονοµιά. να επικοινωνεί
µε τους οµόγλωσσούς του µε τους οποίους τον συνδέει κοινό ιστορικό παρελθόν. Κάθε φροντίδα για τη γλώσ-
σα υπηρετεί σκοπούς εθνικούς και αποτελεί µέληµα για την ιστορική υπόσταση ατόµων και λαών.
Η µητρική γλώσσα χαράσσει τα όρια του εαυτού µας και του κόσµου που µας περιβάλλει και για το λόγο αυτό
η ενδελεχής και εµπεριστατωµένη οικειοποίησή της συνιστά αυταξία
β. Γλώσσα είναι το λεκτικό σύστηµα επικοινωνίας των ανθρώπων, προϊόν της οµαδικής ζωής τους. Πρόκειται για
ένα κώδικα µηνυµάτων, για ένα βασικό συντελεστή της νοητικής και πολιτιστικής ανάπτυξης αλλά και για
ένα ουσιαστικό µέσον εξανθρωπισµού. Κατά συνέπεια, η γλώσσα ως κοινωνικο-ιστορικό φαινόµενο γεννιέται
και αναπτύσσεται µε τη γέννηση και ανάπτυξη της κοινωνίας. Η µετατροπή της άναρθρης κραυγής σε έναρ-
θρο λόγο έγινε, γιατί το άτοµο ως “ζώον πολιτικό” αισθάνθηκε την αναπόδραστη ανάγκη να συγκροτήσει
οµάδες. Είναι βέβαιο ότι ο άνθρωπος όσο κι αν διέθετε τις φυσιολογικές προϋποθέσεις που εξασφαλίζουν τη
γλώσσα, δε θα τις έθετε ποτέ σε εφαρµογή αν ζούσε µόνος του, αν δεν είχε τουλάχιστον έναν ακροατή που να
συλλάβει το µήνυµα και να ανταποκριθεί σ’ αυτό.
Ο λόγος όµως, δεν είναι µόνο όργανο επικοινωνίας και αναταλλαγής ιδεών µεταξύ των ανθρώπων αλλά και
µέσο κατανόησης και ερµηνείας της αντικειµενικής πραγµατικότητας. Έτσι, η γλώσσα δεν είναι το “ένδυµα”
αλλά το ίδιο το σώµα της σκέψης. Γλώσσα και σκέψη είναι ενωµένες µε τρόπο αξεχώριστο και αλληλένδετο.
Μαζί τρέφονται, καλλιεργούνται και ενδυναµώνουν. “Ο κακά συλλογιζόµενος κακά λαλεί. και ο κακά λαλών
εµποδίζει τον νου να ανακαλύψει τας πηγάς της πλάνης, και του διαστρέφει ολονέν τη δύναµιν του συλλογί-
ζεσθαι, ή και παντάπασι την καταργεί” θα πει χαρακτηριστικά στα προλεγόµενά του ο Αδ. Κοραής.
2. Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες
Η γλώσσα είναι ένα πολύπλοκο φαινόµενο, όσο πολύπλοκη είναι και η κοινωνία που τη χρησιµοποιεί. Λειτουρ-
γεί σε πολλά επίπεδα που το καθένα εµφανίζει τα δικά του χαρακτηριστικά. Τα διάφορα αυτά επίπεδα προκύ-
πτουν και ανταποκρίνονται στις ποικίλες χρήσεις της γλώσσας, οι οποίες προσδιορίζονται από παράγοντες,
όπως: ποιος µιλά, σε ποιον απευθύνεται, µε ποιο σκοπό, για ποιο θέµα, πού, πότε, πώς. Από την άλλη µεριά,
µεταξύ των διαφόρων αυτών επιπέδων ύψους δεν υπάρχουν στεγανά, οι δε οµιλητές ανάλογα µε τις συγκεκριµέ-
νες κάθε φορά ανάγκες επικοινωνίας έχουν τη δυνατότητα να κινούνται σε πολλά επίπεδα, καθώς και να αναµει-
γνύουν χαρακτηριστικά διάφορων επιπέδων. Έτσι, για παράδειγµα, αποτελεί κοινή εµπειρία ότι ο κάθε άνθρωπος
κάνει διαφορετικές γλωσσικές επιλογές ανάλογα µε το αν µιλάει µε τους οικείους του για τρέχοντα θέµατα της
καθηµερινής ζωής ή αν συζητάει µαζί τους θέµατα γενικότερου κοινωνικού ή πολιτικού ενδιαφέροντος. Όπως
επίσης θα κάµει διαφορετικές γλωσσικές επιλογές, αν πρόκειται για µια τυπική και επίσηµη συνοµιλία ή για την
ανάπτυξη ενός θέµατος σε µια δηµόσια εκδήλωση. Το πόση γλωσσική δεξιότητα θα επιδείξει ο καθένας στις
διάφορες περιστάσεις επικοινωνίας εξαρτάται από τη γνώση που έχει του θέµατος που συζητείται, από την
εξοικείωσή του µε το συγκεκριµένο είδος επικοινωνίας, από τη σχέση του µε τους συνοµιλητές.
(Α. Χαραλαµπόπουλος)
Ύφος
Ύφος σε κάθε κείµενο (προφορικό ή γραπτό) είναι η επιλογή των κατάλληλων µορφολογικών και συντα-
κτικών µορφών, του κατάλληλου λεξιλογίου και γενικά της κατάλληλης γλωσσικής ποικιλίας, ανάλογα µε
το σκοπό του ποµπού και το δέκτη στον οποίο απευθύνεται. Έτσι, µπορούµε να µιλάµε για επίπεδα ύφους.
Ύφος οικείο σε µια επιστολή η οποία απευθύνεται σε φιλικό πρόσωπο, ύφος επίσηµο σε προφορική εισήγηση
σε µαθητικό συνέδριο, κατάλληλο ύφος για είδηση δηµοσιογραφική, για διαφηµιστικό φυλλάδιο κ.ο.κ. µε
άλλα λόγια, ύφος κατάλληλο για µια ποικιλία κειµένων (βλ. Εφαρµογή θεωρίας), τα οποία δηµιουργούµε
για να ανταποκριθούµε σε ένα πλήθος σκοπών.
Γλώσσα εφηβικής κουλτούρας ή νεανική ιδιόλεκτος

Ειδικό λεξιλόγιο, είδος “αργκό”, που επινοείται και χρησιµοποιείται κυρίως από τις εφηβικές παρέες αλλά και
γενικότερα από όλους τους εφήβους. Είναι ένα είδος ειδικού κώδικα επικοινωνίας που αποτελεί στοιχείο ταύτι-
σης του εφήβου µε τις οµάδες των συνοµιλήκων του και συνδετικό κρίκο µεταξύ των µελών της εφηβικής
οµάδας. Είναι ένα µέσο που δίνει τη δυνατότητα στους εφήβους να εκφράζουν καθετί που συµβάλλει στην
ιδιαιτεροποίηση της κουλτούρας της γενιάς τους: να προβάλλουν αξίες και πρότυπα συµπεριφοράς, να εκφρά-
ζουν φιλότητα και εχθρότητα, να σηµατοδοτούν επιλεκτικές αντιλήψεις και κατηγοριοποιήσεις του κοινωνικού
περιβάλλοντος κ.ά. Το ειδικό λεξιλόγιο και οι φράσεις, που χρησιµοποιούνται κάθε φορά, αναφέρονται σε θέµα-
τα µε ιδιαίτερη σπουδαιότητα για τη συγκεκριµένη εφηβική οµάδα. Όσο µεγαλύτερη είναι η σηµασία που έχει
ένα θέµα για την εφηβική οµάδα τόσο περισσότερες λέξεις και φράσεις επινοούνται για το θέµα αυτό. Όπως
είναι φυσικό, το ειδικό λεξιλόγιο διαφέρει από εποχή σε εποχή και από κοινωνία σε κοινωνία. Κάθε γενιά
εφήβων διαµορφώνει και το δικό της κώδικα ενδο-οµαδικής επικοινωνίας, όπως διαφορετική είναι και η “κουλ-
τούρα” της.
(Παιδαγωγική Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια, Β΄ τόµ., σ.1127)
Γλώσσα και ηλικία
; Επισήµανε όσο µπορείς περισσότερα είδη κειµένων (γραπτών ή προφορικών) που αρέσουν στις διά-
φορες ηλικίες: στα παιδιά του δηµοτικού και του γυµνασίου, στους/στις εφήβους, στους ενηλίκους,
στους γέροντες, στις γερόντισσες (σχολ. βιβλ. σ. 30).
Απάντηση
Όλες οι ηλικίες δε γοητεύονται από τα ίδια αναγνώσµατα. Πολλές φορές, µάλιστα, ακόµη και άτοµα ίδιας
ηλικίας αλλά διαφορετικού φύλου φαίνεται να µην έχουν ίδιες προτιµήσεις. Τα κείµενα που κάθε ηλικία επιλέ-
γει, εξαρτώνται από τα ενδιαφέροντα αλλά και το µορφωτικό επίπεδο κάθε ατόµου. Τα παιδιά µε υπεραναπτυγ-
µένη τη φαντασία τους, ευχαριστιούνται από τον αφηγηµατικό και δραµατικό λόγο των παραµυθιών, έλκονται
από την πλούσια εικονογράφηση βιβλίων που αναφέρονται στο φυσικό µας κόσµο και το διάστηµα, ή διηγού-
νται ιστορίες πραγµατικές ή φανταστικές. Συνήθως, ενθουσιάζονται διαβάζοντας κόµικς ή παρακολουθώντας
περιπέτειες κινούµενων σχεδίων.
Οι έφηβοι φαίνεται να ενδιαφέρονται περισσότερο για βιβλία επιστηµονικής φαντασίας, νεανικά περιοδικά
σχετικά µε τη µουσική, το µοντελισµό, τον αθλητισµό, τους ηλεκτρονικούς υπολογιστές. Οι ενήλικες ανάλογα µε
τις πνευµατικές τους αναζητήσεις ή και το επίπεδο σπουδών τους αναζητούν βιβλία κοινωνικού, πολιτικού ή
φιλοσοφικού προβληµατισµού, αναγνώσµατα που αναλύουν επιστηµονικά, ιστορικά ή οικονοµικά θέµατα, βι-
βλία λογοτεχνικά ικανά να διασκορπίσουν τις σκέψεις τους από ζητήµατα της καθηµερινότητας. Πολλές φορές,
µάλιστα, οι εντατικοί ρυθµοί της ζωής, οι βιοτικές µέριµνες και η επαγγελµατική κόπωση έχουν ως αποτέλεσµα
να αναζητούν διεξόδους στον ηµερήσιο τύπο και σε περιοδικά ποικίλης ύλης. Τέλος, τα άτοµα προχωρηµένης
ηλικίας, εκτός από τις εφηµερίδες, προτιµούν βιβλία µε θρησκευτικό ή κοινωνικοπολιτικό περιεχόµενο.
; Ποιο είναι το νόηµα του αρχαίου γνωµικού:

“Γέρων γέροντα γλώτταν ηδίστην έχει, παις παιδί”(σχολ. βιβλ. σ. 30).
Απάντηση
Το αρχαίο γνωµικό σηµαίνει ότι οι ηλικιωµένοι αρέσκονται να συνοµιλούν µε άτοµα προχωρηµένης ηλικίας,
γιατί τους συνδέουν κοινά ενδιαφέροντα, παρόµοιες ανησυχίες, είναι φορείς ανάλογων εµπειριών. Ο λόγος τους
συντηρητικός και µετριοπαθής διαφέρει από τη νεανική ιδιόλεκτο η οποία υιοθετείται από τους εφήβους ως
µέσον προβολής αξιών και προτύπων συµπεριφοράς, άρνησης ή και αντίδρασής τους στον κατεστηµένο κόσµον
των ενηλίκων. Τα τολµηρά γλωσσικά ιδιώµατα των νέων εγείρουν την έντονη πολλές φορές, αντίδραση των
συντηρητικότερων ηλικιωµένων, που θεωρούν αδύνατη τη συνεννόηση µε τη νέα γενιά. Αλλά και για τους νέους
εκπροσώπους του ανθρώπινου γένους, από την άλλη πλευρά, κρίνεται πιο αποδοτική και τελέσφορος η επικοινω-
νία τους µε άτοµα της ίδιας ηλικίας.
; Ποιες από τις λέξεις:

παγωνιέρα, κονδυλοφόρος, ιππικό, άρµατα µάχης, στυλό, ψυγείο, τραµ, γιαλός, πλαζ, τρόλεϊ, µελανο-
δοχείο, γραµµόφωνο, πικ-απ, ηλεκτρονικός υπολογιστής, διαδίκτυο θα ταίριαζαν στο στόµα του παπ-
πού και της γιαγιάς και ποιες στο στόµα του εγγονού και της εγγονής (σχολ. βιβλ. σ. 30);
Απάντηση
Στο στόµα του παππού και της γιαγιάς θα ταίριαζαν λέξεις όπως: παγωνιέρα, κονδυλοφόρος, ιππικό, άρµατα
µάχης, τραµ, γιαλός, τρόλεϊ,µελανοδοχείο
Στο στόµα του εγγονού και της εγγονής θα ταίριαζαν λέξεις όπως: στυλό, ψυγείο, πλαζ, πικ-απ, ηλεκτρονικός
υπολογιστής, διαδίκτυο.
Γλώσσα και µόρφωση
; Ποιες από τις παρακάτω φράσεις θα ταίριαζαν περισσότερο στο στόµα ενός εργάτη λιγνιτωρυχείου,
απόφοιτο δηµοτικού, και ποιες στο στόµα ενός χηµικού - µηχανικού, απόφοιτου πανεπιστηµίου; Εννο-
είται ότι εργάζονται και οι δύο σε εργοστάσιο εξόρυξης και επεξεργασίας λιγνίτη (σχολ. βιβλ. σ. 30).
Απάντηση
Ο εργάτης λιγνιτωρυχείου θα χρησιµοποιούσε λόγο απλό µε περιορισµένο, συρρικνωµένο λεξιλόγιο. Στο λεκτικό
του θα ταίριαζαν φράσεις όπως:
Η Γερµανία έρχεται πρώτη στο λιγνίτη.
Ο κόσµος έχει πολύ λιγνίτη.
Αν µια χώρα βγάζει πολύ λιγνίτη, τότε η οικονοµία της πηγαίνει καλά.
Στο στόµα ενός χηµικού - µηχανικού που διαθέτει ειδικές γνώσεις και διευρυµένο λεξιλόγιο θα αποδίδονταν
φράσεις όπως:
Ο λιγνίτης σχηµατίζεται από την αποσύνθεση φυτικών ουσιών.
Πολλά είναι τα παγκόσµια αποθέµατα λιγνίτη.
Η πρώτη παραγωγός χώρα λιγνίτη είναι η Γερµανία.
Η εξόρυξη λιγνιτοφόρων κοιτασµάτων έχει οικονοµική σηµασία για τη χώρα µας.
Η Ελλάδα διαθέτει µεγάλες ποσότητες λιγνίτη.
; Συζητήστε την άποψη αν διαφοροποιούνται γλωσσικά ή όχι δύο άνθρωποι της ίδιας ηλικίας που
κατοικούν στην ίδια περιοχή και ανήκουν στην ίδια γλωσσική κοινότητα, όταν διαφέρουν ως
προς: τη µόρφωση, την κοινωνική τάξη, την καταγωγή (σχολ. βιβλ. σ. 30).
Απάντηση
Κάθε άνθρωπος χειρίζεται το λόγο διαφορετικά, έχει δηλαδή την προσωπική του ιδιόλεκτο. Ακόµη και σε άτοµα
της ίδιας ηλικίας που αποτελούν µέλη της ίδιας γλωσσικής κοινότητας παρατηρούνται σηµαντικές γλωσσικές
διαφοροποιήσεις όχι µόνο αναφορικά µε το λεξιλογικό τους πλούτο αλλά και στο βαθµό γνώσης των συντακτι-
κών δοµών της γλώσσας. Το µορφωτικό επίπεδο, η κοινωνική τάξη, η καταγωγή επηρεάζουν σηµαντικά το
γλωσσικό κώδικα των µελών της κοινότητας που σε άλλα άτοµα εµφανίζεται διευρυµένος, σε άλλα περιορισµέ-
νος και περισσότερο ενδεής. Η γλώσσα ως πνευµατική λειτουργία καθορίζεται από το µορφωτικό επίπεδο του
ατόµου. Ο λόγος ανθρώπων µε διευρυµένους πνευµατικούς ορίζοντες εµφανίζεται πλούσιος, σύνθετος, προσεγ-
µένος και καλλιεπής. Σε αντίθετη περίπτωση, παρατηρείται αδυναµία έκφρασης ιδεών και συναισθηµάτων,
λεξιπενία, συρρικνωµένο και ανεπαρκές λεξιλόγιο.
Γλώσσα και κοινωνική οµάδα
; Τα κείµενα που ακολουθούν αναφέρονται στην αγγλική κοινωνία. Συζητήστε τα και πείτε αν ισχύουν
και για την ελληνική (σχολ. βιβλ. 31).
Απάντηση
Τα ανθολογούµενα κείµενα ισχύουν βέβαια για την αγγλική κοινωνία την οποία αφορούν, µπορούµε όµως, να
ισχυριστούµε ότι ως ένα βαθµό απαντούν και στην ελληνική πραγµατικότητα.
Τα φαινόµενα που περιγράφουν παρατηρούνται σε άτοµα που µετακινούνται από αγροτικές σε αστικές περιοχές
αναζητώντας καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, ιατροφαρµακευτικής περίθαλψης, επαγγελµατικής αποκατάστα-
σης. Στην προσπάθειά τους να προσαρµοστούν στα νέα κοινωνικά δεδοµένα δηµιουργούν συχνά ρήγµατα µε το
προηγούµενο κοινωνικό και γλωσσικό τους περιβάλλον, τροποποιούν την εκφορά των λέξεων, αλλάζουν την
προφορά τους.
Είναι γεγονός ότι τα µέλη µιας γλωσσικής κοινότητας δε χειρίζονται το λόγο µε τον ίδιο τρόπο. Οι γλωσσικές
διαφοροποιήσεις δεν εντοπίζονται µόνο στο λεξιλογικό πλούτο αλλά και στο βαθµό που ο καθένας οικειοποιείται
τις δυνατές συντακτικές δοµές της γλώσσας. Έτσι, ο γλωσσικός κώδικας ορισµένων µελών εµφανίζεται διευρυ-
µένος ως αποτέλεσµα του υψηλού µορφωτικού τους επιπέδου ή της ανώτερης κοινωνικής τάξης στην οποία
ανήκουν. ∆ιαφορετικά µιλά για παράδειγµα, ένας απλός ανειδίκευτος εργάτης, ένας λειτουργικά αναλφάβητος
από κάποιον που έχει ολοκληρώσει τον κύκλο των εγκύκλιων σπουδών του ή έχει αποφοιτήσει από κάποιο
ανώτερο ή ανώτατο εκπαιδευτικό ίδρυµα. Οπωσδήποτε, οι φορείς επιµεληµένης παιδείας παρουσιάζουν συνή-
θως, λόγο προσεγµένο, λεξιλόγιο διευρυµένο και πλούσιο, ενώ οι λέξεις που χρησιµοποιούν είναι εννοιολογικά
ακριβείς και σαφείς. Αντίθετα, ο γλωσσικός κώδικας ατόµων που προέρχονται από χαµηλά κοινωνικοοικονοµικά
στρώµατα εµφανίζεται ενδεής, ακαλλιέργητος, στέρφος. ∆ιαφορές όµως, δεν εντοπίζονται µόνο στο εύρος του
λεξιλογίου αλλά και στην άρθρωση των φθόγγων ή των λέξεων.
Κάτοικοι της υπαίθρου που εγκαταλείπουν τα χωριά τους για να µεταναστεύσουν σε µεγαλουπόλεις οικειοποιού-
νται σταδιακά τις τοπικές διαλέκτους και προσαρµόζουν την ιδιόλεκτό τους στον αστικό τρόπο οµιλίας και
εκφοράς.
; Γράψτε ένα φανταστικό διάλογο ανάµεσα στους οδηγούς µιας ρολς-ρόις και ενός φορτηγού που τα
αυτοκίνητά τους µόλις συγκρούστηκαν (σχολ. βιβλ. 32).
Απάντηση
Οδηγός φορτηγού: Πως οδηγείς έτσι βρε ανόητε; ∆ε βλέπεις µπροστά σου τα σήµατα της τροχαίας;
Οδηγός Ρόλς-Ρόις: Έχετε δίκιο κύριε, αλλά ξέρετε τη στιγµή που έφτανα στη διασταύρωση χτύπησε το κινητό
µου και δεν πρόλαβα να σταµατήσω, αφού ήδη είχα αναπτύξει µεγάλη ταχύτητα.
Οδηγός φορτηγού: Να πως γίνονται τα ατυχήµατα. Από κάτι αναίσθητους που, επειδή έχουν αυτοκινητάρες,
νοµίζουν ότι µπορούν να πατάνε γκάζι και αλίµονο στο φουκαρά που θα βρεθεί στο δρόµο
τους!
Οδηγός Ρόλς-Ρόις: Ειλικρινά λυπάµαι, προτίθεµαι όµως, να σας αποζηµιώσω για οποιαδήποτε υλική ζηµιά.
; Συζητήστε την άποψη του κειµένου που ακολουθεί . η µικρή ή η µεγάλη σας πείρα εξάπαντος µπορεί
να αποτελέσει πολύτιµο υλικό για τη συζήτησή σας (σχολ. βιβλ. 32).
Απάντηση
Έχει διαπιστωθεί ότι το κάθε φύλο υπερτερεί σε ορισµένα µόνο είδη νοητικών λειτουργιών και όχι στη γενική
νοηµοσύνη. Στον τοµέα ωστόσο, των γλωσσικών ικανοτήτων, τα θήλεα παρουσιάζουν σηµαντική υπεροχή σε
όλες τις ηλικίες. Ο ρυθµός της γλωσσικής τους ανάπτυξης είναι ταχύτερος. Έτσι, η πρώτη οµιλία τους εµφανίζε-
ται σε µικρότερη ηλικία και το λεξιλόγιό τους είναι πιο διευρυµένο. Στην ηλικία των 18 µηνών τα θήλεα χρησι-
µοποιούν κατά µέσο όρο 38 λέξεις ενώ τα άρρενα 14. Σε σχετική έρευνα µε µαθητές στοιχειώδους και µέσης
εκπαίδευσης, βρέθηκε ότι στο δηµοτικό τα άρρενα χρησιµοποιούν µόνο το 86% του λεξιλογίου των θηλέων και
στο γυµνάσιο µόνο το 83%. Επίσης, τα θήλεα αρχίζουν να χρησιµοποιούν πλήρεις προτάσεις νωρίτερα, το µήκος
των διηγήσεών τους είναι σε όλες τις ηλικίες της ανάπτυξης µεγαλύτερο, η άρθρωση και η προφορά των φθόγ-
γων καθαρότερη και η εκµάθηση της ανάγνωσης, της γραφής και της γραµµατικής ταχύτερη. Επιπρόσθετα, τα
αγόρια εµφανίζουν και περισσότερα προβλήµατα άρθρωσης. Σε µια πρόσφατη σχετική έρευνα βρέθηκε ότι ο
ψευδισµός και ο τραυλισµός παρουσιάζονται σχεδόν µόνο στα άρρενα και σε ποσοστό 10%. Εν κατακλείδι, έχει
διαπιστωθεί ότι τα κορίτσια υπερέχουν στη λεκτική ευφράδεια, όχι όµως και στην κατανόηση του λεξιλογίου,
στη λεκτική πρωτοτυπία και στη συλλογιστική ικανότητα µε γλωσσικό υλικό.
Ακόµη, πιστεύεται ότι οι γυναίκες όχι µόνο χρησιµοποιούν το λόγο µε µεγαλύτερη άνεση από τους άντρες, αλλά
φροντίζουν ο τρόπος έκφρασης και διατύπωσης των ιδεών τους να είναι κοινωνικά αποδεκτός.
Γενικά, ο σηµαντικότερος εξωγενής κοινωνικός παράγοντας που φαίνεται να διαφοροποιεί τη συµπεριφορά των
δύο φύλων είναι οι κοινωνικές πιέσεις. οι πιέσεις που ασκεί η κοινωνική οµάδα στο άτοµο για να συµµορφωθεί
µε τον καθορισµένο βιολογικό και κοινωνικό ρόλο του φύλου του. Όπως είναι γνωστό, κάθε κοινωνία καθορίζει
για κάθε φύλο ένα ορισµένο πρότυπο συµπεριφοράς και τα άτοµα οφείλουν να συµµορφωθούν προς το κοινωνι-
κό πρότυπο του ανατοµικού τους φύλου. Κάθε παρέκκλιση από το καθορισµένο αυτό πρότυπο αποτελεί ανεπιθύ-
µητη απόκλιση. Με βάση την παραπάνω διαπίστωση αντιλαµβανόµαστε ότι ο αγοραίος λόγος µε τις αγελαίες
και υβριστικές εκφράσεις θα θεωρούνταν ανάρµοστος για το κοινωνικά αποδεκτό γυναικείο πρότυπο.
Από το βιβλίο: “Ψυχολογία ατοµικών διαφορών”
του Ιωάννη Ν. Παρασκευόπουλου
καθηγητή Ψυχολογίας του Πανεπιστηµίου Αθηνών
σ.σ. 151-152, 146
Γλώσσα και περίσταση
; Συζητήστε την άποψη:

“Μιλούµε µε διαφορετικό τρόπο, σε διαφορετικό τόπο,
σε διαφορετικό χρόνο, µε διαφορετικούς ανθρώπους,
για διαφορετικά πράγµατα.
Όλα εξαρτώνται από τις καταστάσεις στις οποίες βρισκόµαστε”
και δώστε τις σωστές διαστάσεις και τα όρια: τι εννοεί; Ότι όλα είναι ρευστά; ∆εν υπάρχουν σταθερές στους
ανθρώπους και στις ανθρώπινες σχέσεις; Τότε πώς υπάρχουν: νόµοι, θεσµοί, κοινωνίες, πολιτισµοί, αξίες
(σχολ. βιβλ. σ. 35).
Απάντηση
Η γλώσσα είναι ένα πολύπλοκο φαινόµενο, όσο πολύπλοκη είναι και η κοινωνία που τη χρησιµοποιεί. Λειτουρ-
γεί σε πολλά επίπεδα που το καθένα εµφανίζει τα δικά του χαρακτηριστικά. Τα διάφορα αυτά επίπεδα προκύ-
πτουν και ανταποκρίνονται στις ποικίλες χρήσεις της γλώσσας, οι οποίες προσδιορίζονται από παράγοντες,
όπως: ποιος µιλά, σε ποιον απευθύνεται, µε ποιο σκοπό, για ποιο θέµα, πού, πότε, πώς. Από την άλλη µεριά,
µεταξύ των διαφόρων αυτών επιπέδων ύφους δεν υπάρχουν στεγανά, οι δε οµιλητές ανάλογα µε τις συγκεκριµέ-
νες κάθε φορά ανάγκες επικοινωνίας έχουν τη δυνατότητα να κινούνται σε πολλά επίπεδα, καθώς και να αναµει-
γνύουν χαρακτηριστικά διαφόρων επιπέδων. Έτσι, για παράδειγµα, αποτελεί κοινή εµπειρία ότι ο κάθε άνθρωπος
κάνει διαφορετικές γλωσσικές επιλογές ανάλογα µε το αν µιλάει µε τους οικείους του για τρέχοντα θέµατα της
καθηµερινής ζωής ή αν συζητάει µαζί τους θέµατα γενικότερου κοινωνικού ή πολιτικού ενδιαφέροντος. Όπως
επίσης θα κάµει διαφορετικές γλωσσικές επιλογές, αν πρόκειται για µια τυπική και επίσηµη συνοµιλία ή για την
ανάπτυξη ενός θέµατος σε µια δηµόσια εκδήλωση. Το πόση γλωσσική δεξιότητα θα επιδείξει ο καθένας στις
διάφορες περιστάσεις επικοινωνίας εξαρτάται από τη γνώση που έχει του θέµατος που συζητείται, από την
εξοικείωσή του µε το συγκεκριµένο είδος επικοινωνίας, από τη σχέση του µε τους συνοµιλητές. (Α. Χαραλαµπό-
πουλος)
Το γεγονός ωστόσο, ότι η γλώσσα είναι πολύπλοκη δε σηµαίνει ότι δεν υπάρχουν ορισµένες σταθερές τόσο στον
ίδιο το φραστικό κώδικα όσο και στις ανθρώπινες σχέσεις. Η πίστη για παράδειγµα, στην αναγκαιότητα ύπαρ-
ξης των νόµων, στα ιδεώδη της ελευθερίας, της δικαιοσύνης, της ισότητας, της φιλαλληλίας και του αλτρουισµού
αποτελούν αξίες αιώνιες, άναρχες και άφθαρτες εδραιωµένες στη συνείδηση του ανθρώπου. Το ότι όµως, ο
καθένας αξιολογεί όλα τα παραπάνω µε διαφορετικό τρόπο εξαρτάται από το πλέγµα πολλών παραγόντων όπως,
για παράδειγµα, η ψυχολογική κατάσταση στην οποία βρίσκεται τη δεδοµένη στιγµή ή ακόµη η οπτική γωνία
από την οποία θεάται το συντελούµενο.
; Αναζητήστε στις επιστολές που ακολουθούν γλωσσικά στοιχεία που προσδιορίζουν το ύφος τους (οι-
κείο, επίσηµο κτλ.) και το επίπεδο των σχέσεων εκείνων που αλληλογραφούν. Παρατηρήστε δηλαδή
πώς ο ίδιος άνθρωπος διαφοροποιεί το ύφος του ανάλογα µε το επίπεδο των σχέσεων που έχει δη-
µιουργήσει µε δύο διαφορετικά πρόσωπα (σχολ. βιβλ. σ. 36).
Απάντηση
Οι σχέσεις του επιστολογράφου Ίωνα ∆ραγούµη µε τον Πέτρο Βλαστό είναι περισσότερο οικείες και φιλικές κάτι
που διαφαίνεται αµέσως από την προσφώνηση: “Αγαπητέ µου Πέτρο” αλλά και από την αποφώνηση: “Γεια σου
φίλε”. Ο αποστολέας απευθύνεται στον παραλήπτη σε β΄ ενικό πρόσωπο και προβαίνει σε φανερή δήλωση των
αγαθών αισθηµάτων προς το πρόσωπο του φίλου του, ενώ περιδιαβαίνει ελεύθερα σε διάφορα επιµέρους θέµατα.
Στην πρώτη επιστολή που παρατίθεται του ιδίου, ο Ίων ∆ραγούµης σταθερά προσανατολισµένος στο κεντρικό
του θέµα φαίνεται περισσότερο τυπικός. Μολονότι διαπνέεται από αισθήµατα συµπάθειας προς τον παραλήπτη
Αλέξανδρο Πάλλη, εντούτοις, το ύφος είναι επίσηµο, όπως αποκαλύπτει η προσφώνηση: “Φίλε, κύριε Πάλλη”
και η αποφώνηση: “Πολύ φιλικά Ίων ∆ραγούµης”
Υπογράφει όχι µόνο µε το όνοµα αλλά και το επίθετό του και απευθύνεται στον αποδέκτη της επιστολής του σε
β΄ πληθυντικό πρόσωπο.
; Προσέξτε ότι η πρώτη επιστολή (η πιο επίσηµη) παρουσιάζει περισσότερη συγκέντρωση στο κεντρι-
κό θέµα (δηλαδή στις εφηµερίδες που γράφονται στη δηµοτική γλώσσα), ενώ η δεύτερη απλώνεται
σε διάφορα επιµέρους θέµατα.
- Μπορείτε να εντοπίσετε τα θέµατα αυτά;
- Για ποιο λόγο νοµίζετε ότι συµβαίνει αυτή η θεµατική διάχυση σε επιστολές προς οικεία πρόσωπα (σχολ.
βιβλ. σ. 37);
Απάντηση
Στην πρώτη επιστολή ο Ίων ∆ραγούµης µένει σταθερά προσηλωµένος στο κεντρικό του θέµα αποφεύγοντας
γενικότερη περιδιάβαση σε επιµέρους ζητήµατα.
Στη δεύτερη επιστολή του όπου το ύφος είναι οικείο, γίνεται αισθητή µια θεµατική διάχυση, µια ενασχόληση µε
διαφορετικά αντικείµενα. Συγκεκριµένα, στην πρώτη παράγραφο εκθέτει το σκοπό της επιστολογραφίας του,
την προετοιµασία ενός αναγνωστικού για Ελληνόπουλα. Στη δεύτερη, διατυπώνει τη διαβεβαίωση των αγαθών
και ειλικρινών του αισθηµάτων προς το πρόσωπο του φίλου του ενώ κάνει µνεία στο αδερφάτο της πόλης. Τέλος,
στην τρίτη παράγραφο εκφράζει την επιθυµία του να προσχωρήσει η Αλεξάνδρα στο αδερφάτο και αναφέρεται
στην κριτική που ο Ίων ∆ραγούµης έγραψε για το “∆ωδεκάλογο του Γύφτου”. Το άπλωµα του συγγραφέα σε
διάφορα θέµατα δικαιολογείται από το ύφος της επιστολής. Απευθυνόµενος σε φιλικό πρόσωπο αποφεύγει µια
αυστηρά τυπική δοµή που θα πρόσδιδε στο κείµενό του περισσότερο αυστηρό και επίσηµο τόνο. Οι επιστολές σε
οικεία πρόσωπα δεν υπόκεινται σε ακριβείς δοµικούς κανόνες, είναι περισσότερο ελεύθερες ως προς τη µορφή
και το δοµικό τους σύστηµα, µε αποτέλεσµα να υπηρετείται το επικοινωνιακό πλαίσιο.
; Γράψε και εσύ δύο επιστολές που δε θα ξεπερνούν σε έκταση τις προηγούµενες. Η πρώτη θα έχει θέµα
την έκδοση ενός σχολικού εντύπου και θα απευθύνεται σε έναν επιστήθιο φίλο σου, η δεύτερη θα έχει
θέµα τις εντυπώσεις σου από ένα βιβλίο και θα απευθύνεται σε έναν παλιό σου καθηγητή/δάσκαλο που
σου σύστησε αυτό το βιβλίο.
Πρόσεξε ότι µπορείς να συµπεριλάβεις, και στις δύο επιστολές, και κάποιες δευτερεύουσες πληροφορίες που
αφορούν θέµατα κοινής εµπειρίας ανάµεσα στον αποστολέα και στον παραλήπτη. Το µεγαλύτερο, βέβαια,
µέρος της επιστολής θα είναι αφιερωµένο στο κύριο θέµα της (σχολ. βιβλ. σ. 37).
Απάντηση
(Επιστολή µε θέµα ένα σχολικό έντυπο)
Φίλε Νεκτάριε,
σου στέλνω την έκδοση του εντύπου που κυκλοφόρησε το σχολείο µας και είναι αφιερωµένο στα κυκλαδίτικα
νησιά. Είναι µια επιµεληµένη έκδοση µε σπάνιες φωτογραφίες που τράβηξαν διακεκριµένοι φωτογράφοι και
συλλέξαµε από διάφορα περιοδικά. Μου είχες πει ότι σκοπεύεις να κάνεις διακοπές στην Αµοργό.
Πρόκειται για νησί των λεγόµενων Μικρών Κυκλάδων µε µεγάλη ιστορική µνήµη, ένα παµπάλαιο θαλασσινό
σταυροδρόµι που σηµατοδοτεί τους δρόµους προς την Ανατολή. Η στενόµακρη όψη της παρά το ότι κείται
καταµεσής της ανοιχτής θάλασσας, φράζει κυριολεκτικά τον ορίζοντα του ταξιδιώτη που έρχεται από τα δυτικά
πλέοντας προς το Ανατολικό Αιγαίο. Είναι ένα νησί θαρρείς µοναχικό που έρχεται να βάλει τέρµα στην όποια
θαλάσσια περιπλάνηση δίνοντας στο νεοφερµένο την αίσθηση ότι κάπου εδώ πρέπει να είναι η άκρη του κό-
σµου.
Κοιτώ γοητευµένος τους γυµνούς βράχους, τα κάστρα και τα µοναστήρια, το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου και
καταλαβαίνω γιατί την είπαν Ήλιο και βράχο, Στέρηση και Χαµόγελο, Φουρτούνα και Ανοιχτή καρδιά. Τυχερός
που είσαι φίλε µου! Μακάρι να σε ακολουθούσα! Ίσως του χρόνου µετά τις Πανελλαδικές.
Φιλιά
Αλέξανδρος
(Επιστολή µε θέµα τις εντυπώσεις από ένα βιβλίο)

Κύριε ∆ηµητρίου,
πριν από λίγες µέρες ολοκλήρωσα την ανάγνωση του τελευταίου βιβλίο του Νίκου Θέµελη: “Για µια συντροφιά
ανάµεσά µας”. Είναι ένα ευχάριστο βιβλίο που ακολουθεί την τριλογία του: Αναζήτηση, Ανατροπή, Αναλαµπή.
Αναφέρεται στο 1794 στην παροικία των Ελλήνων στη Στεφανόπολη, στα µακρινά Καρπάθια. Περιγράφει τη
ζωή ενός εµπόρου Γραικού ο οποίος στον απόηχο της Γαλλικής Επανάστασης θα χάσει την τεράστια περιουσία
του και θα κινδυνεύσει το όνοµα και η τιµή του για πρώτη φορά στη συνετή πορεία του βίου του. Είναι ένα
κοινωνικό µυθιστόρηµα που περιγράφει εύληπτα τη µεταβλητότητα των ανθρώπινων, δίνοντας πληροφορίες για
τη δράση και τη ζωή των Ελλήνων εκείνης της εποχής οι οποίοι µακριά από την πατρίδα αγωνιούσαν και
µάχονταν για τη διαφύλαξη της γλώσσας των Γραικών.
Θα σας πρότεινα ανεπιφύλακτα να το διαβάσετε γνωρίζοντας το ιδιαίτερο ενδιαφέρον σας για την περίοδο που
εξετάζει το βιβλίο. Θα περιµένω τις εντυπώσεις σας.
Με φιλικούς χαιρετισµούς
Ιωάννα ∆απόντε
ΙΙΙ. Οπτικές της γλώσσας
Η γλώσσα έχει πολλές οπτικές γωνίες, καλύπτει ή αποκαλύπτει το πώς οι άνθρωποι “βλέπουν” τον κόσµο.
Ανάλογα µε την οπτική τους γωνία, οι άνθρωποι:
ονοµάζουν µε διαφορετικές λέξεις ίδια πράγµατα,
χρησιµοποιούν ίδιες λέξεις για διαφορετικά πράγµατα.
δίνουν διαφορετικό βάρος στην έννοια ίδιων λέξεων.
∆ύο οπτικές - ∆ύο κείµενα

Ο γάτος
Ο γάτος που φέρανε φέτος τα παιδιά από την εξοχή είναι ένα ωραίο γατί µε τρίχωση ανοιχτή γκρίζα, µε
ραβδώσεις γνήσιου αιλουροειδούς κι ένα µουτράκι νοητικό και όµορφο. Ώρες ώρες η έκφρασή του είναι
εκπληκτική. Ο Κάγια έχει δύο στρογγυλά µάτια χρυσά κι απ’ τις άκρες τους ξεκινάνε δύο γραµµές σκούρες
προς τ’ αυτιά. Έτσι νοµίζει κανείς πως φορεί γυαλιά των αυτιών από ταρταρούγα. Γι’ αυτό είναι φορές που ο
Κάγια κοιτάζει εµβριθώς, άλλες φορές µοιάζει να σε βλέπει ειρωνικά και πάντα υπάρχει τρυφερότητα και
τεµπελιά εκεί µέσα. Είναι αλήθεια πως η τεµπελιά αποτελεί το πιο σπουδαίο µέρος της προσωπικότητας του
Κάγια.
Όταν τον βαστά η τρέλα της κινήσεως, παίζει µε όλα τα πράγµατα, µε όλους τους τρόπους, µε όλους τους
ανθρώπους. Και όταν δεν είναι κανένα παιδί κοντά του, αυτές τις ώρες παίζει περίφηµα µε τον εαυτό του.
Κυνηγά την ουρά του µε πείσµα και παραµονεύει µουλωχτά τις κινήσεις της. Όταν τέλος πάντων εξορµήσει
για να την συλλάβει, αποµένει κατάπληκτος, γιατί δεν την βρίσκει πια στη θέση της. Καθίζει τότε και τη
βλέπει µε προσοχή γεµάτην απορία. Τη βλέπει µια, κατόπι γυρίζει και µε βλέπει και µένα µεσ’ από τα γυαλιά
των αυτιών. Καταλαβαίνω τότε το πρόβληµα που τον απασχολεί: “Πώς είναι δυνατόν, θα λέει, µε τόσα τσαλίµια
που κάνω, να µην µπορώ να τρέξω από πίσω της;”
Σαν βαρεθεί πια να κάνει συλλογισµούς και πήδους ο Κάγια τεµπελιάζει. Μα είναι κάτι απόλυτο η τεµπελιά
του. Κουλουριάζεται στο ντιβάνι ή στο βάθος µιας πολυθρόνα. Εκεί ονειροπολεί ή κοιµάται. Όταν ονειροπολεί
έχει µισόκλειστα τα µάτια του. Του φωνάζεις τ’ όνοµά του και βλέπεις τ’ αυτί του, που σαλεύει για µια στιγµή,
βλέπειες και µια χρυσή ακτίνα της µατιάς του να σου απαντά, πως καλά, σε ακούνε, αλλά τι να σου κάµει, που
τον βαστά η τεµπελιά του! Ας τον αφήσουν ήσυχο λοιπόν! Όταν τον ενοχλήσεις µε το χέρι σου, σου το
χαϊδεύει παρακαλεστά.
- Μα άφησέ µε λοιπόν. ∆ε βλέπεις που βαριούµαι να κουνήσω την ουρά µου!
(Στρ. Μυριβήλης)
Η περιγραφή που διάβασες είναι δηµιούργηµα της συγκινησιακής χρήσης της γλώσσας και έχει ως θέµα
ένα γάτο, τον Κάγια.
Το θέµα αναπτύσσεται σε τρία υποθέµατα, το καθένα από τα οποία έχει δικό του παραγραφικό και περιγραφικό
κέντρο, όπου µε τρόπο περιγραφικό ή µεικτό (περιγραφικό και αφηγηµατικό µαζί) προβάλλονται σηµαντικές
λεπτοµέρειες του σώµατος και της ζωής του Κάγια.
Η γάτα
Η γάτα έχει κορµό ελαστικό, εύκαµπτο, σε σχήµα σχεδόν κυλινδρικό.
Το κεφάλι της έχει σχήµα περίπου σφαιρικό. Ανάµεσα στο στόµα και τη µύτη της έχει µεγάλες και χοντρές
τρίχες, τα “µουστάκια”.Τα µάτια της είναι ζωηρά. Το “εξωτερικό” της αυτί αποτελείται από ένα ευκίνητο
πτερύγιο και από τον ακουστικό πόρο.
Τα τέσσερα πόδια της γάτας έχουν δάχτυλα που είναι εφοδιασµένα µε ισχυρά νύχια, κυρτά προς τα κάτω και
µυτερά, για να µπορεί να αρπάζει τη λεία της. Όταν η γάτα βαδίζει, µπορεί και µαζεύει τα νύχια της σε θήκες
που είναι σαν µικρά µαξιλαράκια, για να µη φθείρονται και για να µπορεί να βαδίζει αθόρυβα όταν κυνηγάει
τη λεία της. Όταν θέλει να επιτεθεί ή να αρπάξει τη λεία της ή να κοµµατιάσει την τροφή της ή ακόµη όταν
χρειάζεται να αναρριχηθεί κάπου, βγάζει τα νύχια της από τις θήκες τους.
Το σώµα της γάτας συµπληρώνεται από µία µακριά (σχεδόν όση ο κορµός της) και ευκίνητη ουρά.
(Ζωολογία Α΄ Γυµνασίου)
Η δεύτερη περιγραφή, αντίθετα µε την πρώτη, είναι δηµιούργηµα της λογικής χρήσης της γλώσσας. Είναι
δανεισµένη από σχολικό εγχειρίδιο ζωολογίας και θέµα της έχει τη µορφολογία του σώµατος της γάτας γενικά.
Στόχος είναι να δώσει στους µαθητές πληροφορίες έγκυρες και σαφείς για το σώµα της γάτας. Γι’ αυτό και
χρησιµοποιεί την ειδική ποικιλία που χρησιµοποιούν οι ασχολούµενοι µ’ αυτήν την επιστήµη.
(Χρ. Τσολάκης, “Από τα γράµµατα στη γλώσσα”, εκδ. Βάνιας,
Θεσσαλονίκη 1995, σσ. 321-326)
Οι άνθρωποι αντιµετωπίζουν τις ίδιες καταστάσεις µε διαφορετικό τρόπο. Τη διαφορετική αυτή οπτική απο-
καλύπτει ή καλύπτει η γλώσσα, γιατί οι άνθρωποι:
α) χαρακτηρίζουν µε διαφορετικές λέξεις τα ίδια πράγµατα
Πέταξε στο δρόµο Αναγκάστηκα να περιορίσω

τους εργαζοµένους! τον αριθµό των εργαζοµένων
β) φορτίζουν µε διαφορετικές αποχρώσεις της ίδιας έννοιας την ίδια λέξη
∆ηµοκρατία στο σχολείο!

Οι καθηγητές πρέπει να
σέβονται τα δικαιώµατά µας.
Οι µαθητές πρέπει να
αντιληφθούν ότι δηµοκρατία
σηµαίνει και υποχρεώσεις
; ∆ώστε ορισµένα παραδείγµατα για καθεµιά από τις περιπτώσεις (α) και (β), και σχολιάστε την ακό-
λουθη επιστολή (σχολ. βιβλ. σ.40):
Απάντηση
Παραδείγµατα για την περίπτωση (α)
Ένα παλιό διαµαντένιο δαχτυλίδι θεωρείται:
α. Από τη γιαγιά που το κληροδοτεί στην εγγονή της για τους επικείµενους γάµους της ως οικογενειακό κειµήλιο
που περνά από γενιά σε γενιά.
β. Από τον κοσµηµατοπώλη που αποτιµά την αξία του ως ένα κόσµηµα που έχει φθαρεί από το χρόνο, οι
πολύτιµες όµως πέτρες που το κοσµούν, έχουν κάποια υλική αξία.
γ. Από την εγγονή ως ενθύµηµα της γιαγιά της.
Η πτώση του αεροπλάνου:

α. Οι συγγενείς των θυµάτων συντετριµµένοι αποδίδουν το γεγονός σε εγκληµατική αµέλεια της ιδιοκτήτριας
εταιρείας και απαιτούν απόδοση των ευθυνών.
β. Η ιδιοκτήτρια εταιρεία χαρακτηρίζει το περιστατικό ατυχές και το αποδίδει σε ανθρώπινο λάθος του πιλότου.
Η κατασκευή ενός δρόµου σε αγροτική περιοχή:

α. Οι αγρότες που απαλλοτριώθηκαν τα κτήµατά τους αντιδρούν για τη συρρίκνωση των καλλιεργήσιµων εδα-
φών τους.
β. Οι κάτοικοι της περιοχής θεωρούν τη διάνοιξη του δρόµου αναγκαία για διευκόλυνση των µετακινήσεών τους.
γ. Ο ∆ήµος χαρακτηρίζει το έργο αναπτυξιακό και κοινωφελές.
Παράδειγµα για την περίπτωση (β)

Τη δύναµη της ευτολµίας και αφοβίας που άλλοτε είναι άλµα της βούλησης, άλλοτε σκίρτηµα της καρδιάς ή
φιλοσοφία του νου µιας ολόκληρης ζωής ονοµάζουµε θάρρος. ∆εν αποδίδουν όµως, όλοι οι άνθρωποι στην έννοια
του θάρρους το ίδιο νόηµα. Για παράδειγµα, οι νέοι µιλούν για περισσότερο θάρρος εννοώντας την επανάστασή
τους απέναντι στη γονεϊκή κηδεµονία. οι κατακτηµένοι λαοί που διαβιούν σε καθεστώς απολυταρχίας ή κάτω
από ξένο δυνάστη καταστέλλουν το φόβο και µε τεράστιο ψυχικό σθένος µάχονται για την κατάκτηση της
ελευθερίας, της ανεξαρτησίας και αυτοδιάθεσής τους. Στη σηµερινή εποχή, τόλµη έχει ο επιστήµονας που ερευ-
νά στο εργαστήριό του καθώς γίνεται ο ίδιος πείραµα, ο αστροναύτης που αναζητά δρόµους στο διάστηµα,
ο ιδεολόγος που µάχεται για µια υψηλή ιδέα, ο απλός άνθρωπος που µοχθεί για να βγάλει το ψωµί του χωρίς να
καταφεύγει σε αθέµιτους τρόπους πλουτισµού.
; Γράψτε τώρα εσείς µια επιστολή ανάλογη σε ύφος και δοµή µε την επιστολή που διαβάσατε. Το περιεχό-
µενό της µπορεί να το αντλήσετε από τις σχέσεις σας µε ανθρώπους του οικογενειακού, του σχολικού ή
και του ευρύτερου περιβάλλοντος στο οποίο κινείστε. Καλό υλικό, ωστόσο, µπορούν να αποτελέσουν
περιπτώσεις κατά τις οποίες κάποιοι (ισχυροί, µεγάλοι, φίλοι, συµµαθητές κτλ.) σας αδικούν ή δέχονται/
ερµηνεύουν/χαρακτηρίζουν/ονοµάζουν τα πράγµατα µε διαφορετικό τρόπο όταν πρόκειται για σας, και µε
διαφορετικό τρόπο όταν πρόκειται για τον εαυτό τους, χρησιµοποιώντας άλλα µέτρα και άλλα σταθµά. Η
πορεία της επιστολής µπορεί να είναι συγκριτική - αντιθετική, όπως είναι και στην επιστολή που διαβάσατε
(σχολ. βιβλ. σ.40).
Απάντηση
Αγαπητή Μαρία,
σου γράφω κάπως αναστατωµένη µετά την τελευταία σύγκρουση µε την κοινή µας φίλη, την Κατερίνα. ∆εν
ξέρω πως είναι η συµπεριφορά της απέναντί σου, όµως, είναι γεγονός ότι έχει αλλάξει τελευταία. Ενώ, για
παράδειγµα, κατά το παρελθόν είχαµε οµοφωνία απόψεων και µας άρεσαν τα ίδια πράγµατα, έχουµε αρχίσει να
διαφωνούµε έντονα σε πολλά ζητήµατα. Χαρακτηρίζει αρνητικά ό,τι κάνω, µε διάθεση επικριτική καταφέρεται
εναντίον µου για ό,τι σκέπτοµαι ή σχεδιάζω ενώ για τα ίδια πράγµατα εκείνη θεωρεί ότι ενεργεί σωστά. Της
προτείνω να πάµε σινεµά για να δούµε την προβολή που µέχρι πριν από λίγο καιρό έκρινε ενδιαφέρουσα και
τώρα της φαίνεται ανιαρή. Κάθε φορά που συνοµιλώ µε το Νίκο, µε σνοµπάρει λέγοντάς µου ότι δεν παρουσιά-
ζει κανένα ενδιαφέρον, ενώ την αµέσως επόµενη στιγµή εκείνη επιδιώκει τη συνοµιλία µαζί του. Το προηγού-
µενο σαββατοκύριακο όταν της πρότεινα να πάµε για µπάνιο στη Βάρκιζα αρνήθηκε λέγοντας ότι δεν έχει
καθόλου καθαρή θάλασσα και πριν από δύο ηµέρες έµαθα τυχαία ότι πήγε µε άλλη συντροφιά στην παραλία της
Βούλας. ∆εν µπορώ να ερµηνεύσω την απότοµη αλλαγή στη συµπεριφορά της. Αν ξέρεις κάτι ή έχεις συζητήσει
µαζί της, θα ήθελα να µε ενηµερώσεις.
Φιλικά
Ζωή
; Ποιες είναι οι διαφορετικές οπτικές και πού βρίσκεται η αλήθεια στο κείµενο (σχολ. βιβλ. σ.40):
Απάντηση
Οι διαφορετικές οπτικές από τις οποίες παρουσιάζεται ο Γιαννάκης είναι οι ακόλουθες:
Οι καθηγητές του τον βλέπουν ζωηρό.
Ο παππούς του τον βλέπει ως αντάξιο διάδοχο.

Η µητέρα του τον βλέπει αγγελούδι.
Ορισµένοι από τους γείτονες του πεισµατάρη και θεληµατικό µε ισχυρή βούληση.
Κάποιοι άλλοι τον παρουσιάζουν ως τέρας, σκληρό και αµοραλιστή.
Στο ανθολογούµενο κείµενο διακρίνουµε έξι διαφορετικές οπτικές γωνίες για το χαρακτήρα του Γιαννάκη. ∆ια-
πιστώνουµε ότι διαφορετικοί άνθρωποι αντιµετωπίζουν το ίδιο πρόσωπο µε διαφορετικό τρόπο. Αυτό δε σηµαίνει
ότι έχουν λάθος κριτήρια ή ότι οι εκτιµήσεις τους µπορεί να είναι αβάσιµες. Αντίθετα, είναι δυνατό να έχουν
γνωρίσει το Γιαννάκη κάτω από διαφορετικές συνθήκες, να έχουν οικειοποιηθεί µερικές πλευρές της προσωπικό-
τητάς του, να τον έχουν κρίνει µε βάση τον τρόπο που αντέδρασε υπό την πίεση συγκεκριµένων γεγονότων. Οι
συναισθηµατικοί ή συγγενικοί δεσµοί, το επικοινωνιακό πλαίσιο µέσα στο οποίο αναπτύσσονται και σφυρηλα-
τούνται οι διαπροσωπικές σχέσεις σηµατοδοτούν την οπτική µας για τους άλλους ανθρώπους και τη γνώµη που
διαµορφώνουµε γι’ αυτούς.
; ∆ιαφορετικοί άνθρωποι, διαφορετικές σκοπιές, διαφορετικές εκφράσεις, κι όταν ακόµη το αντικείµε-

νο παραµένει το ίδιο. Πρόσθεσε κι εσύ πέντε τουλάχιστον παραδείγµατα (σχολ. βιβλ. σ.42):
Απάντηση
Ο πρώτος λέει (για το ίδιο πρόσωπο) Ο δεύτερος λέει
είναι κλέφτης χρειαζόταν χρήµατα για να ζήσει
είναι νοικοκυρά είναι υποχόνδρια µε την καθαριότητα
είναι όµορφη γυναίκα είναι κενόδοξη και φιλάρεσκη
δεν µπορούσε να βρει δουλειά του άρεσε να ζει “παρασιτικά” και
να τον “τρέφουν” οι άλλοι
θέλει να γίνεται πάντα το δικό του είναι άνθρωπος µε ισχυρή βούληση
είναι ιδεολόγος είναι ουτοπιστής
είναι ευλαβής είναι θρησκόληπτος και τυπολάτρης
; Ακόµα και ο ίδιος άνθρωπος µιλώντας για το ίδιο αντικείµενο µπορεί να χρησιµοποιήσει διαφορετικό
επίπεδο λόγου ανάλογα µε την περίσταση. Έτσι λέει (σχολ. βιβλ. σ.42):
Απάντηση
Εδώ: Εκεί:
1. Μικρά κύµατα έσκαγαν Η θάλασσα λυσσοµανούσε.
στην ακροθαλασσιά.
2. Του υπέδειξε να µην Τον επέπληξε γιατί δε σταµατούσε να

ενοχλεί το διπλανό του. µιλά µε το διπλανό του.
3. Είναι µέτρια µαθήτρια. Είναι η χειρότερη µαθήτρια της τάξης.
4. Βγήκε προσεκτικά και µε Οδηγούσε σαν τρελός.
µηδενική σχεδόν ταχύτητα
από τον αγροτικό δρόµο
5. Την παρακάλεσα να µη ρίχνει Μου τα είπε από την καλή:
νερά στο µπαλκόνι µου, όταν µε απείλησε πως αν εξακολουθήσω να
έχω απλωµένα ρούχα ρίχνω νερά στο µπαλκόνι της, όταν έχει
απλωµένα ρούχα θα µου φέρει την
αστυνοµία!
; Γράψτε για έναν νέο µαθητή του σχολείου σας ή του γυµναστηρίου σας ή του κολυµβητηρίου σας ή
του ωδείου σας ή ... ή ... ορισµένους κανόνες που πρέπει να τηρεί. Το ύφος των κανόνων (ήπιο,
αυστηρό/αυταρχικό, επιεικές κτλ.) θα το αποφασίσετε εσείς. Ωστόσο, όπως καταλαβαίνετε, δεν µπο-
ρεί να είναι άσχετο µε το “ύφος” του ιδρύµατος (σχολείου κτλ.) στο οποίο αναφέρεται.
Πάντως, αφού γράψετε τους κανόνες στο ύφος της επιλογής σας, διατυπώστε τους σε ένα τουλάχιστον
ακόµη ύφος, διαφορετικό από το πρώτο (σχολ. βιβλ. σ.42).
Απάντηση
Κανόνες ιδιωτικού εκπαιδευτηρίου σε ήπιο ύφος
Παρακαλούνται οι µαθητές να εισέρχονται στο χώρο του εκπαιδευτηρίου ευπρεπώς ενδεδυµένοι.
Οι µαθητές παρακαλούνται να µην εισβάλλουν στις αίθουσες χωρίς την άδεια του διδάσκοντα και ενώ έχουν
αρχίσει τα µαθήµατα.
Κατά την ώρα των διαλειµµάτων οι µαθητές καλούνται να µην καπνίζουν παρά µόνο στο χώρο του καπνιστη-
ρίου.
Οι σπουδαστές δε θα πρέπει να αποµακρύνονται από το χώρο του σχολείου πριν τη λήξη των µαθηµάτων
δίχως την άδεια από τον εφηµερεύοντα καθηγητή.
Οι µαθητές παρακαλούνται σεβόµενοι το χώρο του εκπαιδευτηρίου να τηρούν τους κανόνες υγιεινής και να
διατηρούν το σχολείο καθαρό.
Τα δίδακτρα θα πρέπει να καταβάλλονται κατά τις πρώτες πέντε ηµέρες κάθε µήνα.
Για οποιεσδήποτε ενστάσεις, επισηµάνσεις ή παρατηρήσεις παρακαλείστε να απευθύνεστε στη διεύθυνση.
Κανόνες ιδιωτικού εκπαιδευτηρίου σε ύφος αυστηρό
Υποχρεούνται οι µαθητές να εισέρχονται στο χώρο του εκπαιδευτηρίου ευπρεπώς ενδεδυµένοι.
Απαγορεύεται η προσέλευση των µαθητών στην αίθουσα χωρίς την άδεια του διδάσκοντα όταν το κουδούνι
θα έχει σηµάνει την έναρξη του µαθήµατος.
Κατά την ώρα των διαλλειµάτων επιτρέπεται το κάπνισµα µόνο στο χώρο του καπνιστηρίου.
Οι µαθητές είναι υποχρεωµένοι να παραµένουν στο χώρο του σχολείου µέχρι τη λήξη των µαθηµάτων. Όταν
παρίσταται ανάγκη µπορούν να αποµακρύνονται µόνο µε άδεια του εφηµερεύοντα καθηγητή. Οι παραβάτες
θα τιµωρούνται µε αποβολή.
Οι µαθητές πρέπει να σέβονται το χώρο του εκπαιδευτηρίου και να το διατηρούν καθαρό.
Η εξόφληση των διδάκτρων πρέπει να γίνεται µέσα στον προβλεπόµενο χρόνο των πέντε πρώτων ηµερών
κάθε µήνα. Σε διαφορετική περίπτωση ο σπουδαστής διαγράφεται!
Για οποιεσδήποτε ενστάσεις, επισηµάνσεις ή παρατηρήσεις πρέπει να απευθύνεστε στη διεύθυνση.
ΙV. ∆ηµιουργικότητα της γλώσσας

Οι λειτουργίες της γλώσσας: αναφορική και ποιητική λειτουργία
ΕΝΝΟΙΕΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ
1. Γλώσσα Ένας κώδικας σηµείων ορισµένης µορφής (γλωσσικής), µε τα οποία πετυχαίνεται η
επικοινωνία ανάµεσα στα µέλη µιας γλωσσικής κοινότητας.
Ένα κλειστό, περιορισµένο σε αριθµό σύστηµα που περιέχει ορισµένα συστατικά στοιχεία
2. Κώδικας (φθόγγους, σηµασίες, συντακτικά σχήµατα και κανόνες) µε απεριόριστη δυνατότητα
συνδυασµών για την παραγωγή προτάσεων που συνθέτουν τον ανθρώπινο λόγο.
Τα στοιχεία που απαρτίζουν ένα µήνυµα, µια οποιαδήποτε µορφή επικοινωνίας. Υπάρχουν
διάφορα είδη σηµείων, όπως διαφορετικά είναι και τα είδη των µηνυµάτων.
Το γλωσσικό µήνυµα αποτελείται από γλωσσικά σηµεία / λέξεις. Ένα µουσικό µήνυµα
3. Σηµεία αποτελείται από µουσικά σηµεία (µουσικούς φθόγγους), ένα ζωγραφικό µήνυµα από
διαφορετικά σηµεία (σχήµατα και χρώµατα). Τα διάφορα είδη σηµείων (σήµατα µορς,
τα συµπτώµατα των ασθενειών, τα σήµατα της τροχαίας κ.τ.λ.) συγκροτούν αντίστοιχα
σηµειακά συστήµατα.
Η όλη διαδικασία της γλωσσικής συνεννόησης (οµιλίας), δηλαδή η “εκποµπή” από µέρους
4. Επικοινωνία του “ποµπού” (οµιλητή) και η “λήψη” από µέρος του “δέκτη” (ακροατή) διαφόρων
µηνυµάτων. Με απλά λόγια, η ανταλλαγή σκέψεων, πληροφοριών, απόψεων, ιδεών,
ερωτήσεων, εντολών κ.α.
Οι επικοινωνιακές λειτουργίες της γλώσσας
Ένα από τα συγκεκριµένα ζητήµατα όπου η συµβολή της νεότερης γλωσσολογίας υπήρξε καθοριστική,
είναι η εντόπιση και µελέτη των λεγόµενων επικοινωνιακών λειτουργιών της γλώσσας ή αλλιώς, των λειτουρ-
γιών της γλωσσικής επικοινωνίας. Αυτό προώθησε σηµαντικά τη διερεύνηση και ερµηνεία θεµάτων και
προβληµάτων που αφορούν όχι µόνο τη γλώσσα γενικά αλλά και ειδικότερα τη γλώσσα της λογοτεχνίας.
α) Η πληροφοριακή ή αναφορική λειτουργία
Είναι, ίσως, η βασικότερη απ’ όλες, αν η επικοινωνία νοείται κυρίως ως ανταλλαγή πληροφοριών, και µάλιστα
όσον αφορά την, κατά το δυνατόν, αντικειµενική περιγραφή του κόσµου που µας περιβάλλει ή των καταστάσεων
τις οποίες ζούµε. Είχε παρατηρηθεί ότι σ’ αυτού του είδους τη λειτουργία, όπου το ενδιαφέρον εστιάζεται στο
περιεχόµενο ως πληροφορία (όπου “η σκόπευση προς το αντικείµενο αναφοράς και ο προσανατολισµός προς
τα συµφραζόµενα είναι το κύριο έργο του µηνύµατος”),είναι συχνή η ουδέτερη τριτοπρόσωπη έκφραση (χωρίς
να είναι η αποκλειστική - εάν θέλω να δώσω µια αντικειµενική πληροφορία για το άτοµό µου, θα χρησιµοποιήσω
κάλλιστα το πρώτο πρόσωπο, ή, το δεύτερο πρόσωπο, εάν ζητήσω κάποια πληροφορία από το συνοµιλητή µου
που τον αφορά).
β) Η συγκινησιακή λειτουργία
Κανονικά, όταν θέλω να χρησιµοποιήσω πληροφοριακή / αναφορική λειτουργία της γλώσσας, δεν µπορώ -
δηλαδή, δε µου το επιτρέπουν οι “κανόνες του παιχνιδιού” της γλώσσας -να χρωµατίσω έντονα το λόγο µου,
π.χ. µε τον τόνο της φωνής µου, τον επιτονισµό, κ.τλ., ή να χρησιµοποιήσω, πέρα από ένα ορισµένο όριο,
“µιµόγλωσσα” ή αλλά εξωγλωσσικά στοιχεία (µορφασµούς, χειρονοµίες, κ.τ.λ.)- κάτι που, φυσικά, µπορώ να
κάνω κατά τη λεγόµενη συγκινησιακή λειτουργία, η οποία συνδέεται συνήθως µε τον “οµιλητή- ποµπό” (συχνή
εδώ η πρωτοπρόσωπη έκφραση).
Η συγκινησιακή αυτή λειτουργία θα µπορούσαµε να πούµε ότι εµφανίζεται µόνη της, ανεξάρτητη στο λόγο,
στην περίπτωση που εκφράζεται κανείς π.χ. µόνον µε επιφωνήµατα: αχ!, πώ πώ!, τς-τς!, µε εκείνη δηλαδή τη
γραµµατική κατηγορία των λεξηµάτων που συνήθως δε µεταφέρουν πληροφορία, γιατί δεν έχουν γνωστική
σηµασία, λογικό περιεχόµενο, αντικειµενικά προσδιορίσιµα (πώς θα οριστεί π.χ. η σηµασία του τς-τς-τς στο
Λεξικό ή ποιες από τις ποικίλες σηµασίες του θα περιλάβει το Λεξικό- όταν και αν το συµπεριλάβει καν στο
ληµµατολόγιό του-, αφού τα επιφωνήµατα έχουν την πρωτεϊκή ή χαµαιλεοντική ιδιότητα να χρωµατίζονται
σηµασιολογικά ανάλογα µε το συµφραστικό τους περιβάλλον).
Όλες, όµως, οι λειτουργίες (εκτός ίσως από την πληροφοριακή) δεν εµφανίζονται ανεξάρτητα στο λόγο αλλά
σε συνδυασµό και σε συνεργασία. Η συγκινησιακή, όταν συνδυάζεται µε την πληροφοριακή / αναφορική,
εγγράφει επάνω στη βασική πληροφορία διάφορα υποκειµενικά συναισθηµατικά στοιχεία που φορτί-
ζουν και επαυξάνουν τη σηµασία και που είναι σαφώς αναγνωρίσιµα πέρα από τον τόνο της φωνής, τον
επιτονισµό ή άλλα παραγλωσσικά στοιχεία. ∆ιακρίνουµε, για παράδειγµα, επιµήκυνση / µάκρεµα συµφώ-
νου: σε σσσιχαίνοµαι!, φφφύγε από ‘δώ!, χχχαµένε! Αυτό το µάκρεµα του συµφώνου εδώ, π.χ. του σ στο
σιχαίνοµαι, θα µπορούσε να ισοδυναµεί µ’ένα επίρρηµα διαβαθµιστικής σηµασίας, όπως το πολύ (δηλαδή σε
σιχαίνοµαι πολύ), ή µε κάποιαν άλλη ανάλογη έκφραση.
Από την άλλη πλευρά, θα πρέπει επίσης να έχουµε υπόψη µας ότι κατά τη συγκινησιακή λειτουργία της
γλώσσας τα σηµεία / οι λέξεις χρησιµοποιούνται περισσότερο µε τη “βιωµατική / εξωλογική / υποκει-
µενική παρά µε τη γλωσσική / λογική / αντικειµενική” τους σηµασία. Σ’αυτή τη βασική διάκριση που
κάνει η γλωσσολογία θα πρέπει να σταθούµε για λίγο, θυµίζοντας κάποια (γνωστά, µάλλον) παραδείγµατα.
Ένα απ’αυτά ας είναι η λέξη γύψος, που η γνωστική / λογική του σηµασία ταυτίζεται σχεδόν µε το χηµικό του
τύπο: “ορυκτό ένυδρο θειικό ασβέστιο”. Στη φράση όµως: (η χούντα) µας έβαλε στο γύψο, οι περισσότεροι από
µας θυµόµαστε συνεκδοχικά το νάρθηκα που γίνεται από γύψο και που περιορίζει τις κινήσεις κάποιου µέλους
του σώµατός µας και γενικά την ελευθερία µας. Στην περίπτωση του 13 (δεκατρείς/δεκατρία) έχουµε, εκτός
από ένα αριθµητικό σύµβολο µε µίαν ορισµένη αξία (“µια δεκάδα και τρεις µονάδες”), που συνιστά και τη
γνωστική / αντικειµενική του σηµασία, και µια λέξη-ταµπού για τους προληπτικούς ή τους δεισιδαίµονες (µε
καλούς συνειρµούς µόνον αν πρόκειται για τον 13-άρη του ΠΡΟ-ΠΟ).
Εποµένως, και οι δύο αυτές λέξεις έχουν, εκτός από τη γνωστική και την κυριολεκτική τους σηµασία, και µια
άλλη, βιωµατική σηµασία, για την οποία ο Γιώργος Σεφέρης έχει πει παραστατικά, σαν ποιητής που είναι, ότι
µοιάζει µ’ένα είδος φωτοστέφανου γύρω από τον εννοιολογικό πυρήνα της λέξης, ή µ’ένα είδος
“συναισθηµατικής άλω”.
Η βιωµατική σηµασία εντάσσεται, εποµένως, σε ό,τι αποκαλούµε, γενικότερα, συνειρµική ή παραδηλωτι-
κή σηµασία. Οι συνειρµοί ή οι “παραδηλώσεις” που γίνονται κατά τη χρήση της γλώσσας είναι πολλών
ειδών. Σ’αυτήν την περίπτωση θα µπορούσε να γίνει λόγος και για “ελεύθερους συνειρµούς”, που χρωµατίζουν
ποικιλότροπα τη σηµασία µιας λέξης. Όπως το λέει πολύ ωραία άλλος ποιητής, ο Γιάννης Ρίτσος, πολλές
φορές η λέξη “γίνεται κλειδί που ξεκλειδώνει διάφορες µνήµες”. Είναι χαρακτηριστικό το εξής προσωπικό του
παράδειγµα:
“Πες το φιλία, πες το συµπάθεια, πες το αγάπη (βαθιά, µυστική, ανεξήγητη) αυτό που µε δένει µε ορισµένα
πράγµατα, µε ορισµένες λέξεις. Να π.χ. µε τη λέξη σπάγκος. Λέω “σπάγκος” και τρέχουν τα σάλια µου, ή
αποξεχνιέµαι κοιτάζοντας µακριά, πίσω απ’τα βουνά µιαν αχνή ποµπή κοριτσιών µ’ένα µακρύ κεντηµένο
πέπλο στα χέρια τους (η µια µάλιστα κουτσαίνει λίγο - ίσως της έχει φύγει το σανδάλι της και πρέπει να το
δέσει µε σπάγκο). (“σπάγκος”) [] ά, η καλούµπα µου, η πρώτη περηφάνεια µου. Όσο πιότερος ο σπάγκος
τόσο πιο ψηλά ο αϊτός σου, τόσο πιο ψηλά κι εσύ, η πρώτη µου πτήση, ο σπάγκος, το πρώτο µέτρο µου του
ύψους, ο πρώτος µου άγγελος, ο δικός µου, (όχι ζωγραφιστός), αληθινός, δικός µου, τα φτερά µου []”.
Αυτού του είδους η βιωµατική ή παραδηλωτική σηµασία είναι - το καταλαβαίνει ο καθένας - περισσότερο
υποκειµενική και µεταβάλλεται, όπως είπαµε, από άτοµο σε άτοµο. Το βίωµα, η εµπειρία, το υποσυνείδητο
µπορεί να είναι συλλογικό για τα µέλη µιας γλωσσικής κοινότητας ή για τους πιστούς ενός δόγµατος, πολιτικού
ή θρησκευτικού, κτλ. Το συλλογικό βίωµα σχετίζεται πολλές φορές και µε το γεωφυσικό περιβάλλον. Για ένα
θαλασσινό λαό, όπως είναι ο δικός µας, η θάλασσα είναι φυσικό να έχει άλλη βιωµατική αξία απ’ό,τι για ένα
λαό, που ζει µακριά από τη θάλασσα. Η ελληνική ποίηση από τα αρχαίοτατα χρόνια, είναι διαποτισµένη
απ’αυτό το βίωµα. Ο Οδυσσέας Ελύτης, κατεξοχήν θαλασσινός ποιητής, γράφει κάπου: “Εάν πω στα ελληνικά,
π.χ. ελιά ή θάλασσα, οι λέξεις αυτές έχουν ολωσδιόλου διαφορετική σηµασία για εµάς απ’ό,τι έχουν π.χ. για
έναν Αµερικανό. Η θάλασσα είναι για µας κάτι πολύ οικείο και διόλου άγριο, µοιάζει µε µια δεύτερη γη που
πρέπει να καλλιεργηθεί. Θα παρατηρήσετε ίσως ότι στην ποίησή µου έχω συχνά αναφερθεί στη θάλασσα σαν σε
κήπο. Το κάνω γιατί η θάλασσα είναι κάτι τόσο οικείο όπως ένας κήπος, και µας συντροφεύει όπου κι αν
πηγαίνουµε”.
Όλα τα είδη του ρητορικού λόγου, και, βέβαια, η λογοτεχνία, αξιοποιούν ποικιλοτρόπως τις παραδηλώσεις
όπως και την πολυσηµία των γλωσσικών σηµείων. Η βιωµατική σηµασία / το βιωµατικό περιεχόµενο των
λέξεων δεν πρέπει να συγχέεται µε τη συγκινησιακή λειτουργία της γλώσσας, που είναι κάτι πολύ ευρύτερο
στην εφαρµογή του. Εξάλλου, µε το βιωµατικό τους περιεχόµενο µπορούν να χρησιµοποιούνται οι λέξεις και
κατά βουλητική / κατευθυντική λειτουργία της γλώσσας, όπως και κατά την ποιητική / αισθητική λειτουργία
της γλώσσας.
γ) Η ποιητική ή αισθητική λειτουργία
Αφορά το µήνυµα καθεαυτό, και συνίσταται στη συνειδητή του επεξεργασία τόσο στο επίπεδο του
περιεχοµένου, της σηµασίας, των σηµαινοµένων, όσο και στο επίπεδο της µορφής, των ήχων, των σηµαινό-
ντων, µε σκοπό την επίτευξη του καλύτερου δυνατού, δηλαδή του αισθητικότερου συνδυασµού. Ας επισηµά-
νουµε από την αρχή ότι στη λογοτεχνία, και ακόµη ειδικότερα στην ποίηση, ενεργοποιούνται και οι άλλες
λειτουργίες, και µάλιστα η συγκινησιακή - σκοπός άλλωστε, της λογοτεχνίας δεν είναι τόσο το να πληρο-
φορήσει όσο το να συγκινήσει. Παρ’όλα αυτά, όλα τα είδη των παραδηλώσεων που µνηµονεύσαµε, καθώς
και τα άλλα έµµεσα στοιχεία, όπως ο κατάλληλος χρωµατισµός της φωνής, ο επιτονισµός, ο ρυθµός της οµι-
λίας, ή ακόµα χειρονοµίες και µορφασµοί (δηλαδή παραγλωσσικά στοιχεία και µιµόγλωσσα) ενδέχεται να
συνδυάζονται σ’ένα ορισµένο µήνυµα και όµως ν’απέχει πολύ από το να µπορεί να χαρακτηριστεί ως λογοτε-
χνία. Με τις άλλες λειτουργίες έχει κανείς τη δυνατότητα να κάνει ακόµη και ύφος, που, βέβαια, είναι κάτι
διαφορετικό από το (κατεξοχήν ή κυρίως λεγόµενο) “λογοτεχνικό ύφος”. Είναι, επίσης, γνωστό ότι ενώ στην
καθηµερινή συµβατική επικοινωνία οι γλωσσικοί όροι χρησιµοποιούνται, σε αρκετές περιπτώσεις, περισσότερο
ή λιγότερο αυτόµατα, στη λογοτεχνία έχουµε ακριβώς ένα αποαυτοµατισµό της γλωσσικής έκφρασης, που
συνίσταται στη συνειδητή αισθητική επεξεργασία του µηνύµατος.

Για ό,τι αφορά την επεξεργασία στο σηµασιολογικό επίπεδο, θα επικαλεστώ τη βοήθεια του Σεφέρη, εκεί
όπου στις ∆οκιµές του ασχολείται θεωρητικά µε το πρόβληµα πώς προκύπτει τελικά το λογοτεχνικό φαινόµενο.
Για να κάνει σαφέστερη την ιδέα του, ο Σεφέρης έχει δηµιουργήσει µια “σκάλα” που αρχίζει από την
επιστηµονική γλώσσα και ανεβαίνει προς τη λογοτεχνική γλώσσα. Πηγαίνω κατευθείαν στο πέµπτο σκαλί,
όπου ο Σεφέρης χρησιµοποιεί ως παράδειγµα ένα στίχο δηµοτικού τραγουδιού (από µοιρολόι για το θάνατο
ενός παιδιού). Λέει το µοιρολόι (µιλάει η βάγια, η παραµάννα):
Εγώ για το χατίρι σου τρεις βάρδιες είχα βάλει,
είχα τον ήλιο στα βουνά και τον αϊτό στους κάµπους
και το βοριά το δροσερό τον είχα στα καράβια.
Μα ο ήλιος εβασίλεψε, κι ο αϊτός αποκοιµήθη,
και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια.
Κι έτσι του δόθηκε καιρός του Χάρου και σε πήρε...
Ο Σεφέρης αποµονώνει το στίχο και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια και σχολιάζει: “Ο στίχος δεν
έχει κανένα λογικό νόηµα. Μπορεί ο βοριάς να παίρνει τα καράβια, αλλά κανένα καράβι δεν µπόρεσε ποτέ να
πάρει το βοριά. Κουβέντα µικρού παιδιού”. Αυτή, όµως, η παιδική αφέλεια είναι ηθεληµένη από την πλευρά
του ανώνυµου λαϊκού ποιητή.
Σχετικά µε την κατάλυση της κοινής λογικής που επισηµαίνει ο Σεφέρης και που παρατηρείται σ’ένα µεγάλο
µέρος της ποίησης, θα πρέπει, βέβαια, να έχουµε υπόψη µας ότι η υποκειµενική σύλληψη του κόσµου, τέτοια
που είναι πολύ συχνά µέσα στην ποίηση, την υποχρεώνει να σπάζει τα εννοιολογικά δεσµά µε τα οποία µας
κρατά δεµένους η γλώσσα και να µιλάει σ’ένα δικό της ιδίωµα µε µιαν ιδιάζουσα γραµµατική, τη λεγόµενη
“ποιητική γραµµατική”. ∆ύο από τους µηχανισµούς που χρησιµοποιούνται γι’αυτό το σκοπό είναι, χωρίς
αµφιβολία, η µεταφορά και η παροµοίωση, που κάποτε, και κυρίως σε νεοτερική ποίηση, καταντούν ιδιαίτερα
“τολµηρές” ή “απροσδόκητες” (για να θυµίσω ένα γνωστό χαρακτηρισµό).
Μερικά πολύ πρόχειρα παραδείγµατα από την ποίηση:
Αγάπη, Αγάπη
δε µου ‘χες φέρει εµένα
µητ’ένα ψίχουλο φωτός για να δειπνήσω []
Κάπνισα τ’αποτσίγαρα των χρόνων [] (Γ.Ρίτσος)
Φυσικά, δεν είναι µόνον οι µεταφορές και οι παροµοιώσεις, “αποκλίνουσες” ή όχι. Εδώ ανήκουν και οι
µετωνυµίες, οι συνεκδοχές, οι αλληγορίες, οι ευφηµισµοί, οι υπερβολές, οι ειρωνείες, οι αντιθέσεις, οι αµφισηµίες
ή τα διφορούµενα, το αντανακλαστικό, το συνωνυµικό, το ετυµολογικό κ.ά. σχήµατα λόγου, διάφοροι νοηµατικοί
παραλληλισµοί, κ.τ.λ. (Θ. Νάκας, Οι επικοινωνιακές λειτουργίες της γλώσσας,
“Μια πολυεπιστηµονική θεώρηση της γλώσσας”, Παν. Εκδ. Κρήτης)
; Σε ποια από τα παραδείγµατα που ακολουθούν η γλώσσα χρησιµοποιείται µε τον λογικό τρόπο, σε ποια
µε το συγκινησιακό και σε ποια µεικτά (και µε τους δύο) (σχολ. βιβλ. σ. 47):
Απάντηση
Με το λογικό τρόπο η γλώσσα χρησιµοποιείται στις ακόλουθες περιπτώσεις:
α. Το άθροισµα των γωνιών κάθε τριγώνου ισούται µε δύο ορθές. (Επιστήµη)
β. Στους Φοίνικες και στους Αιγύπτιους έδωσε ακόµη διαταγή ο Ξέρξης. (Ηρόδοτος)
Ο συγκινησιακός τρόπος απαντά στο παράδειγµα:
Και το βοριά το δροσερό τον πήραν τα καράβια (∆ηµοτικό)
Ο µεικτός τρόπος εντοπίζεται στα παρακάτω παραδείγµατα:
α. Ποιο απόσταγµα κατά τες συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων µάγων καµωµένο. (Κ.Π. Καβάφης)
β. Έβγαλε δίαιτα ο Κρούταγος, της Βουλγαριάς ο τσάρος (Κ. Παλαµάς)
; “Τα γραπτά µηνύµατα από το κινητό τηλέφωνο”:

∆ιατυπώστε προφορικά ή γραπτά την άποψή σας για το ρόλο που παίζει αυτός ο τρόπος έκφρασης
(γραπτό µήνυµα στο κινητό) στην καθηµερινή σας επικοινωνία. Το κείµενό σας να έχει πληροφορια-
κό χαρακτήρα, να χρησιµοποιήσετε δηλαδή τη γλώσσα µε την αναφορική της λειτουργία.
∆ιατυπώστε τις απόψεις σας για το ίδιο θέµα προσπαθώντας να εκφράσετε και τα συναισθήµατά σας για
το συγκεκριµένο τρόπο επικοινωνίας.
Πάντα σχετικά µε το ίδιο θέµα, γράψτε ένα κείµενο στο οποίο θα δώσετε έµφαση στη µορφή: χρησιµοποι-
ήστε για παράδειγµα µεταφορές, παροµοιώσεις, εικόνες κτλ. Μπορείτε να δώσετε ακόµη και ποιητική
µορφή στο κείµενό σας.
(Συζήτηση µε τους συµµαθητές σας στην τάξη ή ανταλλαγή απόψεων µε µαθητές άλλων σχολείων, µε το
ηλεκτρονικό ταχυδροµείο) (σχολ. βιβλ. σ. 47).
Απάντηση
Η αποστολή γραπτών µηνυµάτων αποτελεί µια σύγχρονη µορφή επικοινωνίας. Πρόκειται για έναν αντισυµβα-
τικό γλωσσικό κώδικα αφού υπακούει στην ανάγκη για οικονοµία χώρου και χρόνου. Προτιµάται συνήθως από
τους νεότερους εκπροσώπους του ανθρώπινου είδους που είναι θιασώτες και υποστηρικτές της τεχνολογίας και
των νέων µέσων. Λακωνικά εκφράζουν ό,τι σκέπτονται, οργανώνουν τις συναντήσεις τους, επικοινωνούν, ανταλ-
λάσσουν απόψεις µε συντοµευµένη γραφή αδιαφορώντας για ορθογραφία, δοµικούς και συντακτικούς κανόνες,
καθωσπρεπισµούς που διέπουν τη συµβατική γλώσσα. Όσο όµως, και αν αποτελεί µέσο διασκέδασης δεν πρέπει
να παραγνωρίζεται το γεγονός ότι δρα ανασταλτικά στην ανθρώπινη, ουσιαστική και ζεστή επαφή.
V. Παραγωγή κειµένων
“…Η σωρευτική παροχή πληροφοριών σε ποικίλους γνωστικούς τοµείς του κόσµου µας, η οργάνω-
σή τους σε ταξινοµηµένες και συστηµατοποιηµένες γνώσεις, η πρόσβαση σε κάθε µορφής πληρο-
φορία και γνώση, η επεξεργασία και η πολλαπλή χρήση και αξιοποίησή τους στην πραγµατική
επικοινωνία, δηλαδή σε κάθε συνάντηση ανθρώπου από άνθρωπο µέσα στην εν κοινωνία οργανω-
µένη ζωή του ανθρώπου, τα πάντα περνούν, οργανώνονται και δηλώνονται µε τη µορφή γλωσσικών
κειµένων, προφορικού και γραπτού λόγου. Η σκέψη είναι συνυφασµένη µε τη γλώσσα που τη δηλώ-
νει. Ο λόγος ως λέξη στην ελληνική, όχι τυχαία, δήλωσε συγχρόνως τη νόηση και την έκφρασή της,
τη γλώσσα: τη ratio και την oratio των Λατίνων. Ο κόσµος µας είναι η γλώσσα µας - είναι ένας
κόσµος κειµένων...”
(Γ.Μπαµπινιώτης, 1994)
Τα γραπτά κείµενα υπηρετούν ένα στόχο: την επικοινωνία. Και η γλώσσα υπάρχει ακριβώς για να υπηρε-
τεί τις ποικίλες επικοινωνιακές µας ανάγκες. Ας ξαναθυµηθούµε τον ορισµό της γλώσσας:
Η γλώσσα είναι κώδικας σηµείων ορισµένης µορφής (γλωσσικής), µε τα οποία πετυχαίνεται η

επικοινωνία µεταξύ των µελών µιας γλωσσικής κοινότητας.
Λέγοντας επικοινωνία εννοούµε την ανταλλαγή µηνυµάτων, την “εκποµπή” δηλαδή από τον ποµπό -
οµιλητή και τη λήψη από το δέκτη - ακροατή διάφορων µηνυµάτων µε τα οποία πραγµατοποιείται η
συνεννόηση µεταξύ των µελών µιας γλωσσικής κοινότητας.
Μεταβίβαση
(δίαυλος)
Ο(µιλητής) → Μήνυµα → Κωδικοποίηση Αποκωδικοποίηση → Μήνυµα → Α(κροατής)
Κώδικας (Ο) Κώδικας (Α)

Παρατηρώντας την παράσταση χρειάζεται να διευκρινίσουµε τα εξής:

Τα απαραίτητα στοιχεία
i) Η µερική επανάληψη των Κ(Ο) και Κ(Α) δηλώνει τη διαφοροποίηση που κάθε επικοινωνίας είναι:
υφίσταται ανάµεσα στη γλώσσα του οµιλητή και του ακροατή. Η ιδιόλε-
α. Οι επικοινωνούντες, δηλα-
κτος των ατόµων - κατά τον Μπαµπινιώτη - διαφέρει όχι µόνο στην οµι-
δή ο ποµπός και ο δέκτης,
λία αλλά και στο λόγο. Όλα τα µέλη µιας γλωσσικής κοινότητας λ.χ. δεν
ξέρουµε τις ίδιες λέξεις ούτε γνωρίζουµε στον ίδιο βαθµό τις δυνατές συ- β. Ο κώδικας,
ντακτικές δοµές της γλώσσας. Ο γλωσσικός κώδικας ορισµένων µελών της γ. Το µήνυµα,
κοινότητας εµφανίζεται διευρυµένος, ενώ άλλων ατόµων ο κώδικας είναι
λιγότερο ή περισσότερο διευρυµένος. δ. Ο δίαυλος, ο φυσικός ή τε-
χνητός τρόπος µεταβίβα-
ii) Τα στοιχεία που συνθέτουν το εκπεµπόµενο µήνυµα (Μ) και ιδίως η σηµα- σης του µηνύµατος,
σιολογική πλευρά του Μ στη γνωστική και βιωµατική διάστασή της δε
γίνεται απόλυτα και όµοια αντιληπτή σε όλη της την έκταση, κυρίως ως ε. Οι λειτουργίες κωδικοποι-
προς τη βιωµατική πλευρά της, από τον ακροατή. Με άλλα λόγια, ο ακρο- ήσης (εγγραφής) και απο-
ατής αυτό που ως επί το πλείστον αντιλαµβάνεται είναι η γνωστική πλευ- κωδικοποίησης (ανάγνω-
ρά του µηνύµατος, ώστε να πετυχαίνεται η συννενόηση, ενώ πολλές φο- σης) του µηνύµατος,
ρές δεν αποκρυπτογραφεί πλήρως ολόκληρη τη βιωµατική πλευρά του στ. Οι συνθήκες επικοινωνίας
εκπεµπόµενου µηνύµατος, δηλαδή την πολυποίκιλη συναισθηµατική,
κοινωνικοπολιτική, πολιτιστική, ιδεολογική, ψυχολογική κ.τ.λ. φόρ-
τισή του.
Συµπέρασµα
Η επικοινωνία προϋποθέτει κοινούς κώδικες, αλλά πριν απ'όλα τη γνώση των κοινωνικών συνθηκών µέσα στις
οποίες παράγονται τα µηνύµατα. Για να γίνει κατανοητή η απλούστερη δήλωση χρειάζεται να γνωρίζουµε
ποιος µιλάει, ποια παραλλαγή, ποιας γλώσσας, πότε, για ποιο θέµα και µε ποιους συνοµιλητές. Και µην
ξεχνάµε: ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ∆ΕΝ ΤΟ ∆ΙΝΟΥΝ ΟΥΤΕ Η ΚΥΡΙΟΛΕΞΙΑ ΟΥΤΕ Η ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΟΣΟ Η
ΓΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΞΩΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ.
; Το δεκαπενταµελές συµβούλιο του σχολείου σας καλεί τους µαθητές να συµµετάσχουν µε προσωπικές
ή οµαδικές δηµιουργίες (έκθεση έργων τέχνης, εκτέλεση µουσικών συνθέσεων, παρουσίαση λογοτε-
χνικών ή θεατρικών έργων κτλ.) στην οργάνωση ενός τριηµέρου καλλιτεχνικών εκδηλώσεων που θα
πραγµατοποιηθεί σε γνωστή για τη φιλοξενία τέτοιων εκδηλώσεων αίθουσα της πόλης σας.
Να συντάξετε µια ανακοίνωση εκατό περίπου λέξεων σχετικά µε την εκδήλωση αυτή, µε την ιδιότητα του
προέδρου του δεκαπενταµελούς συµβουλίου. Καλό είναι τα κείµενα που θα προκύψουν να αφορούν µια πραγ-
µατική εκδήλωση του σχολείου (σχολ. βιβλ. σ.48).
Απάντηση
ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ
Μετά από πρόσφατη συνέλευση του δεκαπενταµελούς συµβουλίου του σχολείου µας, αποφασίστηκε η συµµετο-
χή στις τριήµερες εκδηλώσεις, όλων εκείνων των µαθητών που ζωγραφίζουν ή δηµιουργούν άλλα έργα τέχνης
(γλυπτά, χαρακτικά, κολλάζ κ.λ.π.). Τα “Εικαστικά δρώµενα”, υπό την αιγίδα του δηµάρχου, θα λάβουν χώρα το
τριήµερο από τις 20 έως και τις 22 ∆εκεµβρίου. Οι δηµιουργοί θα πρέπει να δηλώσουν τη συµµετοχή τους το
αργότερο µέχρι τις 15 ∆εκµβρίου. Η έκθεση θα παρουσιαστεί στη δηµοτική πινακοθήκη της πόλης µας, οδός
Τσακάλωφ 18. Η είσοδος για το κοινό θα είναι ελεύθερη και οι ώρες λειτουργίας της έκθεσης θα είναι: 9-12 π.µ.
και 5-9 µ.µ.
Ηµεροµηνία
Ο πρόεδρος,
Υπογραφή - Σφραγίδα
; Συντάξτε µια δεύτερη ανακοίνωση µε το ίδιο ακριβώς περιεχόµενο. ∆ιαφοροποιήστε όµως τώρα κά-
πως το λόγο σας: στην προσπάθειά σας να πετύχετε το σκοπό σας, που είναι η διοργάνωση του
τριηµέρου των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, φροντίστε να συγκινήσετε τους συµµαθητές σας και να
τους επηρεάσετε, ώστε να συµµετάσχουν όσο γίνεται περισσότεροι και µε περισσότερα έργα (σχολ. βιβλ.
σ.50).
Απάντηση
Το δεκαπενταµελές συµβούλιο του σχολείου µας αποφάσισε και φέτος τη συµµετοχή των συµµαθητών - δη-
µιουργών στα “Εικαστικά δρώµενα” του δήµου που θα πραγµατοποιηθούν το τριήµερο από τις 20 έως και τις 22
∆εκεµβρίου. Οι εκδηλώσεις αυτές, ως γνωστόν, έχουν γίνει θεσµός και η παρουσία του σχολείου µας τα τελευ-
ταία χρόνια είναι ιδιαίτερα δυναµική. Ελπίζουµε ότι και φέτος τα έργα αυτών που θα συµµετάσχουν θα διακρι-
θούν για την πρωτοτυπία και την πλούσια φαντασία τους. Όσοι ενδιαφέρεστε πρέπει να δηλώσετε συµµετοχή το
αργότερο µέχρι τις 15 ∆εκεµβρίου. Τα έργα (ζωγραφική, γλυπτική, χαρακτική, κολλάζ ή άλλες συνθέσεις) θα
εκτεθούν, υπό την αιγίδα του δηµάρχου, στη δηµοτική πινακοθήκη, οδός Τσακάλωφ 18. Σηµειωτέον: θα δοθούν
τρεις έπαινοι και το καλύτερο έργο θα βραβευθεί µε χρηµατικό έπαθλο αξίας 2.000 €. Σπέύστε λοιπόν, το συντο-
µότερο δυνατό, να δηλώσετε τη συµµετοχή σας και να αποδείξετε για µια ακόµη φορά ότι στο σχολείο µας
επικροτείται η δηµιουργικότητα, η αγάπη για την τέχνη και η πλούσια φαντασία των νέων.
; Να παρουσιάσετε, ως πρόεδροι του δεκαπενταµελούς συµβουλίου, στη γενική συνέλευση της σχολι-
κής κοινότητας το περιεχόµενο της δεύτερης ανακοίνωσης (σχολ. βιβλ. σ. 50).
Απάντηση
Αγαπητοί συµµαθητές,
Αποφασίστηκε και φέτος από το δεκαπενταµελές συµβούλιο του σχολείου µας η συµµετοχή των συµµαθητών
µας, που δηµιουργούν, στα “Εικαστικά δρώµενα” του δήµου. Ελπίζω ότι θα δείξετε, όπως και τις προηγούµενες
χρονιές, το ενδιαφέρον σας για την έκθεση αυτή. Όσοι από τους συµµαθητές µας ζωγραφίζουν, κάνουν χαρακτι-
κή, γλυπτική ή άλλες εικαστικές συνθέσεις, πρέπει να δηλώσουν τη συµµετοχή τους το αργότερο µέχρι τις 15
∆εκεµβρίου. Πιστεύω ότι η παρουσία του σχολείου µας στο τριήµερο των εικαστικών εκδηλώσεων, από τις 20
έως και τις 22 ∆εκεµβρίου, θα είναι ιδιαίτερα δυναµική. Εγώ τουλάχιστον, γνωρίζω καλά µερικές και µερικούς
από εσάς που αγαπάτε την τέχνη και δηµιουργείτε έργα ενδιαφέροντα µε πρωτοτυπία και πλούσια φαντασία.
Πρέπει ακόµη να σας τονίσω ότι στα καλύτερα έργα θα απονεµηθούν τρείς έπαινοι και θα δοθεί ένα χρηµατικό
έπαθλο αξίας 2.000 €. Ως γνωστόν, µαθητές από το σχολείο µας έχουν διακριθεί αρκετές φορές και στο παρελ-
θόν. Έχω την πεποίθηση ότι και φέτος θα συνεχιστεί η παράδοση αυτή, ώστε να αποδείξουµε, για µια ακόµη
φορά, ότι στο σχολείο µας όχι µόνο καλλιεργούνται, αλλά και ευδοκιµούν οι καλές τέχνες.
Σας ευχαριστώ για
την προσοχή σας.
; Να µεταφέρετε το περιεχόµενο της ανακοίνωσης, ως µαθητές τώρα, στις οικογένειές σας (σχολ.
βιβλ. σ.50).
Απάντηση
Σήµερα µας µίλησαν στο σχολείο για τα “Εικαστικά δρώµενα” την εκδήλωση που θα πραγµατοποιηθεί από τις
20 µέχρι και τις 22 ∆εκεµβρίου στη δηµοτική πινακοθήκη. Μπορούµε να δηλώσουµε συµµετοχή µέχρι και τις 15
∆εκεµβρίου. Η ελαιογραφία που τελείωσα πριν µια εβδοµάδα, νοµίζω πως είναι αρκετά ενδιαφέρουσα και σκέ-
φτοµαι να δηλώσω συµµετοχή µε το έργο αυτό. Εσείς άλλωστε, όταν το είδατε τελειωµένο, ενθουσιαστήκατε. Το
σχολείο µας, όπως ξέρετε, έχει παράδοση στις διακρίσεις. Ίσως και φέτος θα συνεχιστεί η παράδοση αυτή. Θα
ήταν βέβαια πολύ ωραίο αν κέρδιζα εγώ το χρηµατικό έπαθλο ή έναν έπαινο, όχι µόνο για µένα και για εσάς,
αλλά και για το σχολείο µου, όπου ενισχύονται ηθικά οι δηµιουργικές ανησυχίες και η φαντασία των παιδιών.
; Να ετοιµάσετε διαφηµιστικό φυλλάδιο ή /και αφίσα εβδοµήντα έως ογδόντα λέξεων για να κάνετε
γνωστή στο κοινό την εκδήλωσή σας. Συνδυάστε το λόγο µε την εικόνα. ∆ιαλέξτε εικόνες ή σκίτσα
ανάλογα µε το θέµα της εκδήλωσής σας. Προσέξτε τα χρώµατα, το µέγεθος της εικόνας, το µήνυµα
που στέλνει (σχολ. βιβλ. σ. 50).
Απάντηση
α) ∆ιαφηµιστικό φυλλάδιο
ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΝΕΩΝ
Τα νιάτα δηµιουργούν µε τόλµη και φαντασία. Στην έκθεση καλλιτεχνικών δηµιουργηµάτων των µαθητών του
δήµου µας θα έχετε µια πρωτόγνωρη εικαστική εµπειρία. Οι νέοι µας χαράζουν το δρόµο για την τέχνη του
αύριο µε ευαισθησία και υψηλά αισθητικά κριτήρια. Η εκδήλωση θα φιλοξενηθεί στη δηµοτική πινακοθήκη
του δήµου µας, οδός Τσακάλωφ 18, υπό την αιγίδα του δηµάρχου. Θα διαρκέσει το τριήµερο από τις 20 µέχρι και
τις 22 ∆εκεµβρίου του 2005. Η είσοδος για το κοινό θα είναι ελεύθερη από τις 9 ως τις 12 το πρωί και από τις 5
µέχρι τις 9 το βράδυ. Μην παραλείψετε να τιµήσετε τους νέους δηµιουργούς µας µε την παρουσία τους.
β) Αφίσα
ÅÉÊÁÓÔÉÊÅÓ ÐÁÑÅÌÂÁÓÅÉÓ ÍÅÙÍ
Ευαισθησία φαντασία και τόλµη
να
εται η εικό
ίθ
παρατ
∆ηµοτική πινακοθήκη
Οδός: Τσακάλωφ 18
Ώρες λειτουργίας: 9-12 π.µ.
5-9 µ.µ Είσοδος ελεύθερη
; Να δηµοσιεύσετε µε το ίδιο περιεχόµενο σύντοµη ανακοίνωση, που δε θα ξεπερνάει τις είκοσι λέξεις,
στις εφηµερίδες. ∆είγµα τέτοιας ανακοίνωσης µπορείτε να δείτε στη συνέχεια. Όπως καταλαβαίνετε,
στην ανακοίνωση αυτή θα δώσετε τα εντελώς απαραίτητα στοιχεία. Αυτό σηµαίνει ότι η ανακοίνωση
του Τύπου θα είναι πλήρης και σύντοµη(σχολ. βιβλ. σ. 50).
Απάντηση
Οι µαθητές των Λυκείων του δήµου µας παρουσιάζουν την ενδιαφέρουσα εκδήλωση µε τίτλο “Εικαστικές πα-
ρεµβάσεις νέων” στη δηµοτική πινακοθήκη, οδός Τσακάλωφ 18, στο τριήµερο από τις 20 έως τις 22 ∆εκεµβρίου
2005. Η είσοδος για το κοινό θα είναι ελεύθερη.
; Να απευθύνετε, ως µαθητική κοινότητα, αίτηση προς το Υπουργείο Πολιτισµού, µε την οποία να

ζητάτε την οικονοµική κάλυψη των εκδηλώσεών σας. Παράλληλα, ο καθένας από σας ας στείλει µε
τον ίδιο στόχο (της οικονοµικής κάλυψης των εκδηλώσεών σας) επιστολή σε οικονοµικά ισχυρό φίλο
ή συγγενή του. (∆είγµατα αίτησης και επιστολής µπορείτε να δείτε στο βιβλίο “Νεοελληνική Γλώσσα για το
Γυµνάσιο”, τ. Γ΄, ενότ. 30, έκδ. 2002) (σχολ. βιβλ. σ. 51).
Απάντηση
α) Επιστολή προς το υπουργείο παιδείας.
Όνοµα του Λυκείου
Προς το Υπουργείο Παιδείας
Σε πρόσφατη συνέλευση του δεκαπενταµελούς συµβουλίου του Λυκείου µας, αποφασίστηκε και φέτος η συµµε-
τοχή πολλών συµµαθητών µας στα εικαστικά δρώµενα της πόλης. Πρόκειται για µια σπουδαία καλλιτεχνική
εκδήλωση που έχει µετατραπεί σε θεσµό κατά την τελευταία δεκαετία. Η πραγµατοποίηση αυτής της πλούσιας
καλλιτεχνικής εκδήλωσης αγκαλιάστηκε µε θέρµη από όλους τους συµµαθητές αλλά και τους καθηγητές µας. Οι
γονείς και οι κηδεµόνες συµπαρίστανται ηθικά αλλά και οικονοµικά στην προσπάθειά µας αυτή. Ο δήµος επί-
σης θα τιµήσει µε επαίνους τρία από τα διακριθέντα έργα και µε χρηµατικό έπαθλο αξίας 2.000 Ε το καλύτερο.
Εξάλλου µας παραχωρεί δωρεάν τέσσερις µεγάλες αίθουσες της πινακοθήκης όπου θα εκτεθούν τα έργα. Εντού-
τοις για ένα τόσο φιλόδοξο σχέδιο απαιτούνται αρκετά χρήµατα, καθώς τα έξοδα για τη φιλοτέχνηση αφίσας,
διαφηµιστικών φυλλαδίων και ενός µεγάλου προγράµµατος, είναι αυξηµένα. Θα ήταν, συνεπώς, για µας µια
ιδιαίτερη τόνωση η υλική συµπαράστασή σας, προκειµένου να ανταποκριθούµε όσο το δυνατόν καλύτερα στις
ανάγκες που προϋποθέτει µια τόσο ενδιαφέρουσα εκδήλωση. Η εκδήλωση αυτή αποτελεί την εικαστική κατάθε-
ση των νέων στα πολιτιστικά δρώµενα της πατρίδας µας και δίνει την ευκαιρία στα νιάτα να δηµιουργήσουν και
να έρθουν πιο κοντά στα µηνύµατα της τέχνης. Σας ευχαριστούµε για την προσοχή σας και αναµένουµε µε
πολλές ελπίδες τη θετική σας ανταπόκριση.
Ο πρόεδρος του δεκαπενταµελούς συµβουλίου
Όνοµα
Σφραγίδα σχολείου
β) Επιστολή προς οικονοµικά ισχυρό φίλο.
Κύριε ∆...
Με την προτροπή των γονιών µου, αποφάσισα να σας στείλω την επιστολή µου αυτή, γνωρίζοντας πολύ καλά τα
φιλικά αισθήµατα αλλά και την αγάπη που τρέφετε για την οικογένειά µου και για µένα. Γνωρίζω επίσης ότι
τρέφετε µεγάλη εκτίµηση στις καλές τέχνες και ενισχύετε τις προσπάθειες των νεών δηµιουργών. Για τέτοια
προσπάθεια θέλω να σας ενηµερώσω µε το γράµµα µου αυτό. Πρόκειται για την έκθεση καλλιτεχνικών δηµιουρ-
γηµάτων µε αντιπροσωπευτικά έργα πολλών µαθητών των λυκείων του δήµου µας. Η έκθεση αυτή, όπου θα
συµµετάσχω και εγώ µε µία µεγάλη ελαιογραφία, θα διαρκέσει το τριήµερο από τις 20 µέχρι και τις 22 ∆εκεµ-
βρίου. Τα έργα θα εκτεθούν στη δηµοτική πινακοθήκη, υπό την αιγίδα του δηµάρχου. Οι δαπάνες όµως για την
εκδήλωση αυτή είναι αυξηµένες και οι πόροι µας δυστυχώς είναι πολύ περιορισµένοι. Χρειάζονται χρήµατα για
τα ενηµερωτικά φυλλάδια, την αφίσα, το πρόγραµµα και τη µεταφορά των έργων. Βέβαια ο σύλλογος γονέων
και κηδεµόνων του σχολείου µας µαζί µε τους συλλόγους των άλλων λυκείων της πόλης κατόρθωσαν να εξοικο-
νοµήσουν κάποια χρήµατα. Αυτά όµως δεν είναι αρκετά για να καλύψουν τις ανάγκες στο σύνολό τους. Παίρνω
λοιπόν το θάρρος να ζητήσω από εσάς την οικονοµική συµπαράσταση και την κατανόησή σας. Σας ευχαριστώ
θερµά και περιµένω µε αγωνία την απάντησή σας.
Να µην ξεχάσω να σας στείλω τους χαιρετισµούς και την αγάπη της µητέρας και του πατέρα µου.
Σας φιλώ
µε αγάπη
Χ...
; Συντάξτε, τέλος, µια πρόσκληση και ένα πρόγραµµα για το κοινό, όπως συνηθίζεται σ’ αυτές τις
περιπτώσεις, και καταχωρίστε στο βιβλίο πράξεων της µαθητικής σας κοινότητας τη σχετική πρά-
ξη, µε την οποία αποφασίσατε να πραγµατοποιήσετε το τριήµερο των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων
(σχολ. βιβλ. σ. 52).
Απάντηση
α) ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ
Όνοµα σχολείου
Το Λύκειό µας σας προσκαλεί στο τριήµερο των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων µε τίτλο “Εικαστικές παρεµβάσεις
νέων”. Οι εκδηλώσεις αυτές περιλαµβάνουν µεγάλη έκθεση έργων ζωγραφικής, χαρακτικής, γλυπτικής, κολλάζ
και µοντέρνων πρωτοποριακών συνθέσεων. Στη διάρκεια του τριηµέρου της έκθεσης, που θα φιλοξενηθεί στη
δηµοτική πινακοθήκη, οδός Τσακάλωφ 18, από τις 20 µέχρι και τις 22 ∆εκεµβρίου, θα λάβουν χώρα διάλογοι και
οµιλία σχετικά µε την πορεία της σύγχρονης τέχνης. Οι ώρες λειτουργίας της έκθεσης θα είναι 9 µε 12 το πρωί
και 5 µε 9 το απόγευµα. Θα είναι χαρά µας να µας τιµήσετε µε την παρουσία σας.
β) ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
20 ∆εκεµβρίου 7 µ.µ. Εγκαίνια της έκθεσης από το δήµαρχο
21 ∆εκεµβρίου 10-12 π.µ. ∆ιάλογος κοινού και καλλιτεχνών
21 ∆εκεµβρίου 6-9 µ.µ. ∆ιάλογος κοινού και καλλιτεχνών
22 ∆εκεµβρίου 7,30-8 µ.µ. Οµιλία του διευθυντή της πινακοθήκης
22 ∆εκεµβρίου 8-9 µ.µ. Απονοµή βραβείου και διακρίσεων
γ) ΠΡΑΞΗ ΜΑΘΗΤΙΚΗΣ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ
Θέµα: Οργάνωση τριηµέρου εικαστικών εκδηλώσεων.
Σήµερα στις 5-11-2005 συνήλθε το δεκαπενταµελές συµβούλιο του σχολείου µας και λαµβάνοντας υπόψη:
α) Την παράδοση του σχολείου µας στα εικαστικά δρώµενα της πόλης.
β) Το ενδιαφέρον πολλών µαθητών για την τέχνη.
και γ) Τα προβλεπόµενα 7 και 8 άρθρα του κανονισµού των µαθητικών κοινοτήτων, σχετικά µε ζητήµατα πολι-
τισµού.
αποφασίζει:
α) Τη συµµετοχή των ενδιαφερόµενων συµµαθητών στην εκδήλωση “εικαστικές παρεµβάσεις νέων” που θα
φιλοξενηθεί στη δηµοτική πινακοθήκη από τις 20 έως τις 22 ∆εκεµβρίου του 2005.
β) Τη φιλοτέχνηση αφίσας, διαφηµιστικού φυλλαδίου και προγράµµατος.
γ) Τη συγκέντρωση οικονοµικών πόρων για την υλοποίηση του σκοπού αυτού.
Αυτή η πράξη της µαθητικής κοινότητας αναγνώστηκε στο δεκαπενταµελές συµβούλιο και επικροτήθηκε παµ-
ψηφεί.
Ο πρόεδρος Τα µέλη του δεκαπενταµελούς
υπογραφή υπογραφές
;Μπορείτε να στείλετε πολλά από τα κείµενά σας, όπως τις ανακοινώσεις, το πρόγραµµα, την πρό-
σκληση, την αφίσα κτλ., µε το ηλεκτρονικό ταχυδροµείο σε άλλα σχολεία της περιοχής σας ή και
άλλων πόλεων, ενηµερώνοντας τους συµµαθητές σας για την εκδήλωση, την οποία µπορούν να πα-
ρακολουθήσουν, εφόσον είναι δυνατόν. Τα κείµενά σας µπορούν να αναρτηθούν στην ιστοσελίδα του σχολείου
σας.
Απάντηση
Μετά από πρόσφατη συνέλευση του δεκαπενταµελούς συµβουλίου του σχολείου µας, αποφασίστηκε η συµµετο-
χή στις τριήµερες εκδηλώσεις, όλων εκείνων των µαθητών που ζωγραφίζουν ή δηµιουργούν άλλα έργα τέχνης
(γλυπτά, χαρακτικά, κολλάζ κ.λ.π.). Τα “Εικαστικά δρώµενα”, υπό την αιγίδα του δηµάρχου, θα λάβουν χώρα το
τριήµερο από τις 20 έως και τις 22 ∆εκεµβρίου. Οι δηµιουργοί θα πρέπει να δηλώσουν τη συµµετοχή τους το
αργότερο µέχρι τις 15 ∆εκεµβρίου. Η έκθεση θα παρουσιαστεί στη δηµοτική πινακοθήκη της πόλης µας, οδός
Τσακάλωφ 18. Η είσοδος για το κοινό θα είναι ελεύθερη και οι ώρες λειτουργίας της έκθεσης θα είναι: 9-12 π.µ.
και 5-9 µ.µ.
; Αφηγηθείτε, τώρα, σε γραπτό λόγο πεντακοσίων, περίπου λέξεων, όλα όσα έκανε η µαθητική κοινότη-
τα, για να οργανώσει το τριήµερο των καλλιτεχνικών εκδηλώσεων, και στεγάστε τα κάτω από τον
τίτλο:
“Πολιτιστικές εκδηλώσεις: η προετοιµασία και η οργάνωση ενός καλλιτεχνικού τριηµέρου” (σχολ. βιβλ. σ.
55).
Απάντηση
Πολιτιστικές εκδηλώσεις: η προετοιµασία και η οργάνωση ενός καλλιτεχνικού τριηµέρου.
Με έναν τελικό απολογισµό των προσπαθειών της µαθητικής µας κοινότητας και ειδικότερα του δεκαπενταµε-
λούς συµβουλίου, βρισκόµαστε στην ευχάριστη θέση να διαπιστώσουµε ότι καταλήξαµε επιτέλους σε ένα πολύ
ενδιαφέρον θετικό αποτέλεσµα. Συγκεκριµένα θα υλοποιηθεί και φέτος από τις 20 µέχρι και τις 22 ∆εκεµβρίου το
µεγαλόπνοο σχέδιο της αξιόλογης έκθεσης εικαστικών δηµιουργηµάτων πολλών µαθητών του λυκείου µας αλλά
και µαθητών από άλλα λύκεια της πόλης. Βέβαια, για να καταλήξουµε στην απόφαση αυτή, χρειάστηκε να
συζητήσουµε αρκετές φορές. ∆εν είναι µάλιστα λίγες οι στιγµές που δειλιάσαµε µπροστά στο τόλµηµα, καθώς
γνωρίζουµε καλά ότι τα έξοδα για την οργάνωση και τη διεκπεραίωση µιας ανάλογης εκδήλωσης είναι ιδιαίτερα
αυξηµένα. Να µην παραλείψουµε, επίσης, να τονίζουµε όχι µόνο τον κόπο, αλλά κυρίως την υπευθυνότητα µε
την οποία πρέπει να χειριστούµε την υπόθεση αυτή. Η αφίσα και το διαφηµιστικό φυλλάδιο που αναλάβαµε να
φιλοτεχνήσουµε χρειάζεται να γίνουν όσο το δυνατόν πιο άρτια και πρωτότυπα, ώστε να προσελκύσουν το
ενδιαφέρον των συµπολιτών µας.
Το σχολείο µας, ασφαλώς, έχει µεγάλη παράδοση και στο παρελθόν συνέβαλλε στα πολιτιστικά δρώµενα του
δήµου. Για µια ακόµη φορά θα κληθεί να αποδείξει ότι συνεχίζει την παράδοση αυτή. Η νεολαία µας, άλλωστε,
όσο και αν πολλοί την κατακρίνουν για απάθεια, αδιαφορία και έλλειψη εικαστικής παιδείας, θα παρουσιάσει µε
την έκθεση αυτή τον πλούτο των ενδιαφερόντων, την ευαισθησία και τον προβληµατισµό της. Εντούτοις, µέχρι
την ηµέρα των εγκαινίων χρειάζεται να γίνουν πολλά ακόµη. Αρχικά και πρωτίστως πρέπει να φροντίζουµε για
την εξοικονόµηση οικονοµικών πόρων. Στη συνέχεια πρέπει να µεταφερθούν τα έργα στη δηµοτική πινακοθήκη
και να στηθεί η έκθεση µε όσο το δυνατόν καλύτερο τρόπο, ώστε να αναδειχθεί η προσπάθεια όλων των νέων
δηµιουργών. Ασφαλώς όµως κάτι ανάλογο δε θα έπαιρνε σάρκα και οστά αν ο δήµαρχος και το δηµοτικό συµ-
βούλιο δε µας παραχωρούσαν το συγκεκριµένο πανέµορφο χώρο και αν δεν αγκάλιαζαν µε µεγάλο ενδιαφέρον την
προσπάθειά µας. Να µην παραλείψουµε, επίσης την αδιαµφισβήτητη συµπαράσταση των καθηγητών και των
κηδεµόνων µας που βρίσκονται πάντοτε στο πλευρό µας. Ας ευχηθούµε οι δηµιουργίες των συµµαθητών µας να
αποτελέσουν την αφετηρία για έναν γόνιµο προβληµατισµό και την καλλιέργεια της καλαισθησίας όλων µας.
Η τέχνη, όσο και αν σήµερα οι συνθήκες είναι αντίξοες, δεν έπαψε ποτέ να αποτελεί το πνευµατικό καταφύγιο
των ανθρώπων, ενάντια στην καθηµερινή πεζή πραγµατικότητα. Νοµίζω ότι µε αυτήν την τριήµερη καλλιτεχνι-
κή εκδήλωση όλοι θα αποζηµιωθούµε και θα εκτιµηθεί ο αγώνας που έχουµε κάνει την τελευταία περίοδο.
; Μπορείς να συνεχίσεις ακολουθώντας, αν θέλεις, και προεκτείνοντας την πορεία του δείγµατος. Τη
συνέχειά της είναι δυνατόν να τη συνθέσεις αρµολογώντας τις ενέργειες των παιδιών στο συνεκτικό
ιστό του χρόνου. Οι πλαγιότιτλοι που βλέπεις πλάι στο δειγµατικό κείµενο στοιχειοθετούν την πορεία
ως εδώ. Εννοείται ότι θα συνεχίσεις να γράφεις πλαγιότιτλους, όπου το κρίνεις αναγκαίο.
Μπορείς ωστόσο, αν θέλεις, να γράψεις ένα εντελώς δικό σου κείµενο ακολουθώντας µιαν εντελώς δική σου
πορεία. Μπορείς δηλαδή να παρουσιάσεις, µε τον τρόπο που εσύ θα έκρινες πιο ευχάριστο, το υλικό το
σχετικό µε την εκδήλωση αυτή της µαθητικής σου κοινότητας (σχολ. βιβλ. σ. 57).
Απάντηση
Μαθητές απ’ όλες τις τάξεις δήλωσαν πρόθυµοι να απελευθερώσουν τον καλλιτεχνικό τους οίστρο προκειµένου
να στεφθεί µε επιτυχία η εκδήλωση. Άλλοι θα συµµετείχαν µε πίνακες φιλοτεχνηµένους από τους ίδιους, άλλοι
µε έντεχνες φωτογραφίες, το µαθητικό συγκρότηµα θα διασκέδαζε τους παρευρισκόµενους µε δικές τους συνθέ-
σεις, η θεατρική οµάδα της Β΄ Λυκείου θα ανέβαζε την “Αντιγόνη” του Σοφοκλή. Στους διαδρόµους και στον
προαύλιο χώρο του σχολείου, στις συνελεύσεις των καθηγητών, στις συγκεντρώσεις των µαθητών δε συζητιόταν
τίποτα άλλο από το καλλιτεχνικό τριήµερο και το σηµαίνοντα ρόλο που θα διαδραµάτιζε στην προβολή του
σχολείου η επιτυχία της διοργάνωσης. Καλλιτεχνικός πυρετός είχε καταλάβει όλους!
Ακανθώδες ζήτηµα που έχρηζε ωστόσο, άµεσης αντιµετώπισης παρέµενε το οικονοµικό. Υπήρξαν διάφορες
προτάσεις για χορηγίες από επαγγελµατίες της περιοχής, ενίσχυση από γονείς, συγγενείς και φίλους, για κρατι-
κή επιχορήγηση. Άλλωστε, θεωρούνταν δεδοµένο ότι το φτωχό σχολικό ταµείο θα αδυνατούσε να καλύψει όλα
τα έξοδα για τις µικροφωνικές εγκαταστάσεις, τα κοστούµια, τα σκηνικά. Συζητώντας το συγκεκριµένο πρόβλη-
µα µε τους καθηγητές λάβαµε από κοινού την απόφαση να υποβάλλουµε αίτηµα προς το Υπουργείο Πολιτισµού
ζητώντας οικονοµική αρωγή ύψους 1500 ευρό.
Εργαστήκαµε προς όλες τις κατευθύνσεις µε αξιοθαύµαστη υπευθυνότητα, ωριµότητα και περισσή συνέπεια.
Όταν πια εγκρίθηκε από το Υπουργείο η κρατική επιχορήγηση, παρακάµπτοντας την αλήθεια, το Λεβιάθαν1 της
γραφειοκρατίας, µε αναπτερωµένο ηθικό και εδραιωµένη την ελπίδα αρχίσαµε πυρετώδες ετοιµασίες. Πρόβες
για τους επίδοξους καλλιτέχνες, µουσικούς και ηθοποιούς, φιλοτέχνηση διαφηµιστικού φυλλαδίου και τοιχοκόλ-
λησή του, σύνταξη ανακοίνωσης και δηµοσίευσή της στην τοπική εφηµερίδα. Ορισµένοι ανέλαβαν να καθαρί-
σουν το Πνευµατικό Κέντρο του ∆ήµου και να τακτοποιήσουν τα καθίσµατα. Τα παιδιά που θα συµµετείχαν µε
έργα ζωγραφικής και φωτογραφίας οργάνωσαν τον εκθεσιακό χώρο, ηλεκτρολόγοι ανέλαβαν τις µικροφωνικές
εγκαταστάσεις, ειδικοί σκηνογράφοι τα σκηνικά. ∆ουλεύαµε ακατάπαυστα χωρίς σταµατηµό. Ήταν φανερό, ο
κοινός σκοπός είχε καταλάβει κάθε σκέψη, κάθε µόριο της ψυχής, της καρδιάς και του µυαλού. Οι µέρες πλησία-
ζαν, τα χρονικά περιθώρια στένευαν. Ωστόσο, παρά την έξαψη και την αγωνία, νιώθαµε έτοιµοι. Για τους συµµε-
τέχοντες όσο κι αν το κίνητρο ήταν υψηλό, καθώς τα καλύτερα έργα θα βραβεύονταν µε κάποιο χρηµατικό ποσό,
σηµασία είχε η επιτυχία της διοργάνωσης.
Τελικά, όλα πήγαν καλά χάρη στο καλλιτεχνικό δαιµόνιο των µαθητών, την πολύτιµη συµπαράσταση γονιών και
καθηγητών, την αθρόα προσέλευση των δηµοτών, την αφειδώλευτη οικονοµική ενίσχυση επαγγελµατιών και
κρατικής εξουσίας.
VI. Ειδικές γλώσσες
Ιδιαίτερη θέση µέσα στις κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες κατέχουν οι λεγόµενες ειδικές γλώσσες, οι οποίες
σχετίζονται µε τις επαγγελµατικές δραστηριότητες. Πρόκειται για ευδιάκριτες γλωσσικές ποικιλίες που δηµιουρ-
γούνται από τις διάφορες επαγγελµατικές οµάδες. Οι ειδικές γλώσσες χαρακτηρίζονται κυρίως από λεξιλογικές
διαφορές που οφείλονται στη χρήση ειδικών όρων είτε στη χρήση καθηµερινών λέξεων που εµφανίζονται όµως
κατά περίπτωση µε ιδιαίτερο σηµασιολογικό φορτίο.
1. Λεβιάθαν: θαλάσσιο τέρας που αναφέρεται σε πολλά σηµεία της Π.∆. και συµβολίζει το κακό (µτφ) κάθε υπηρεσία, φορέας κ.τ.λ., που
προκαλεί χάος, αταξία: π.χ. ποια κυβέρνηση µπορεί να δαµάσει τον Λεβιάθαν της γραφειοκρατίας;
Το κύτταρο είναι η µορφολογική Αν προσέξουµε τους όρους της ακολουθίας 2, 5,

και λειτουργική µονάδα των 8, 11, 14, 17, …, παρατηρούµε[…]. Μια τέτοια
οργανισµών… ακολουθία λέγεται αριθµητική πρόοδος.
Η γλώσσα της επιστήµης

Η γλώσσα της επιστήµης, όταν εννοείται λειτουργεί σωστά, διαθέτει αξιοσηµείωτα χαρακτηριστικά κι ένα ευδιά-
κριτο ήθος. Είναι λιτή, έχει ακρίβεια στην έκφραση και εσωτερική λογική και, στις καλύτερες στιγµές της, διαθέ-
τει µιαν απεριόριστη σεµνότητα. Ένας από τους τυχερούς που συµµετείχαν ως παρατηρητές σ’ ένα από τα
συγκλονιστικότερα στην ιστορία της επιστήµης, αλλά και του ανθρώπινου πολιτισµού γεγονότα, τη µεγαλειώδη
έκρηξη ενός υπερκαινοφανούς στον Αστερισµό του Μαγγελάνου, περιγράφει ως εξής την ανακάλυψη:
Ο Ίαν ήρθε στο δωµάτιο ελέγχου και ρώτησε µε τι µέγεθος ένας καινοφανής (nova) θα
έλαµπε στο Νεφέλωµα του Μαγγελάνου. Καταλήξαµε, περίπου όγδοο. Ο Ίαν ρώτησε
τότε για την ταυτότητα ενός αντικειµένου µε φαινόµενο µέγεθος 5, που σύµφωνα µε
τη φωτογραφική πλάκα είχε την προηγούµενη νύχτα, µέγεθος +12 ή και ασθενέστερο.
Ο Μπάρυ απάντησε ότι πρέπει να είναι ένας υπερκαινοφανής. Εκείνη τη στιγµή ο
Όσκαρ µπήκε µέσα και διαβεβαίωσε ότι είχε εντοπίσει οπτικά το αντικείµενο, νωρίτε-
ρα εκείνο το βράδυ. Βγήκαµε τότε όλοι από το δωµάτιο για να δούµε µε τα ίδια µας τα
µάτια. Η νύχτα ήταν ασυνήθιστα καθαρή και το νέο µας αστέρι ήταν εύκολα ορατό.
Η σύγχυση ή το δυσνόητο, που απαντιέται συχνά στον επιστηµονικό λόγο δεν αποτελεί ίδιον της επιστηµονι-
κής γλώσσας αλλά του λειτουργού της. Όπως και παντού αλλού, το ύφος είναι ο άνθρωπος. Και δεν είναι
περίεργο ότι, στην αντίπερα όχθη του επιστηµονικού λόγου, βρίσκεται ο πολιτικός λόγος. Η γλώσσα της πολι-
τικής τείνει συχνά προς την υπερβολή, τη λογική αυθαιρεσία, την άρνηση της µνήµης.
Αν µπορούσε να κάνει κανείς µια ευχή, εκ των προτέρων µάταιη, είναι ότι χρειαζόµαστε περισσότερη πολιτική
διάσταση στην επιστήµη και περισσότερη επιστηµονική διάσταση στην πολιτική.
(Γ. Γραµµατικάκης, “Μια πολυεπιστηµονική θεώρηση της γλώσσας”, Ηράκλειο 1995)
; Χαρακτήρισε από το ειδικό λεξιλόγιό τους τα ακόλουθα κείµενα (1, 2, 3, 4, 5, 6, 7) και καταχώρισε τις
ειδικές λέξεις (όρους) τους στο πιο κάτω πλαίσιο και στην οικεία για την καθεµιά στήλη (σχολ. βιβλ.
σ. 60).
Απάντηση
α. Χαρακτηρισµός κειµένων
1. Μαθηµατικά
2. Βοτανική - ζωολογία
3. Φυσική
4. Ιστορία
5. Θρησκευτικά
6. Χηµεία
7. Ρητορικός λόγος (µετάφραση αρχαίου ελληνικού κειµένου)
β. Καταχώρηση ειδικών λέξεων στα αντίστοιχα είδη κειµένων
1. Μαθηµατικά: τους όρους της ακολουθίας, άθροισµα, του αριθµού, αριθµητική πρόοδος, γινόµενο, γεωµε-
τρική πρόοδος,µε λόγο.
2. Βοτανική - ζωολογία: κύτταρα, µορφολογική και λειτουργική µονάδα, των οργανισµών, ζωντανής ύλης,
µεµβράνη, κυτταρόπλασµα, πυρήνας.
3. Φυσική: ένταση πεδίου, ηλεκτρικού πεδίου, φορτίο, σηµείο του πεδίου, δύναµη, µέγεθος διανυσµατικό,
διεύθυνση, φορά, θετικό πεδίο.
4. Ιστορία: περσική επίθεση, αποκρουστεί, ιµπεριαλιστική πολιτική, αποφασιστικό πλήγµα, πεδία µαχών,
ναυτικές συγκρούσεις, απόκρουση της περσικής επίθεσης, οι πολεµιστές, καταπιεστική δύναµη, ελεύθεροι
άνθρωποι, όπλα, υπεράσπιζαν την ελευθερία, επιβουλή του δεσποτισµού.
5. Θρησκευτικά: Εκκλησίας, Ιεροσόλυµα, Ιουδαίοι, Πεντηκοστή, Οι Πράξεις των Αποστόλων, οι πρώτοι
χριστιανοί, ήρθε από τον ουρανό µια βοή, γλώσσες όµοιες µε φλόγες φωτιάς, Πνεύµα Άγιο.
6. Χηµεία: Αλκοόλες, οργανικές ενώσεις, µόριο υδροξύλια, οµόλογη σειρά κορεσµένων µονοσθενών αλκοο-
λών, δισθενείς, τρισθενείς, δισθενής αλκοόλη, αιθανοδιόλη, γλυκόλη, αντιπηκτικό (αντιψυκτικό) υγρό, γλυ-
κερίνη, τρισθενής αλκοόλη.
7. Ρητορικός λόγος: Σε ολόκληρο το απόσπασµα χρησιµοποιούνται ενδεικτικές εκφράσεις του ρητορικού
λόγου µε τις οποίες επιτυγχάνεται η απόπειρα του ρήτορα να πείσει τους δικαστές και το ακροατήριο για
την αλήθεια της επιχειρηµατολογίας του.
; Συζητήστε τους όρους κάθε στήλης του πίνακα της σελ. 54 και κατατάξτε τους σε δύο οµάδες: στην
πρώτη οµάδα να συµπεριλάβετε τους όρους που χρησιµοποιούνται αποκλειστικά και µόνο από ειδικές
γλώσσες στις οποίες ανήκουν, στη δεύτερη οµάδα να συµπεριλάβετε τους όρους που χρησιµοποιού-
νται ή µπορούν να χρησιµοποιηθούν, εκτός από τις ειδικές γλώσσες στις οποίες ανήκουν, και αλλού: σε
άλλες ειδικές γλώσσες, στην καθηµερινή οµιλία κτλ. Σχηµατίστε ύστερα µε τις λέξεις - όρους της δεύτερης
οµάδας όσο µπορείτε περισσότερες φράσεις, για να δείξετε τις διάφορες χρήσεις τους (σχολ. βιβλ. σ. 64).
Απάντηση
α. Χαρακτηρισµός κειµένων
α. Α΄ Οµάδα: όροι που χρησιµοποιούνται αποκλειστικά στις ειδικές γλώσσες: αριθµητική πρόοδος, γινόµενο,
γεωµετρική πρόοδος, κυτταρόπλασµα, ηλεκτρικού πεδίου, ένταση πεδίου, σηµείο του πεδίου, µέγεθος, διανυ-
σµατικό θετικό πεδίο, περσική επίθεση, απόκρουση περσικής επίθεσης, Πεντηκοστή, οι Πράξεις των Αποστό-
λων, Πνεύµα Άγιο, αλκοόλες, υδροξύλια, οµόλογη σειρά, κορεσµένων µονοσθενών αλκοολών, αιθανοδιόλη,
γλυκόλη, γλυκερίνη, τρισθενής αλκοόλη.
Β΄ Οµάδα: όροι που χρησιµοποιούνται ευρύτερα: Στην οµάδα αυτή εντάσσονται οι υπόλοιποι όροι.
β. Παραδείγµατα χρήσης όρων ειδικών γλωσσών µε ευρύτερο τρόπο.
Συνµφώνησε µαζί του υπό την προϋπόθεση να σεβαστούν και οι δύο τους όρους της συµφωνίας.
Το γεγονός αυτό αποτέλεσε τη λογική ακολουθία των προηγούµενων ενεργειών του.
Το θεµελιωδέστερο κύτταρο της κοινωνίας είναι η οικογένεια.
Η επίγνωση του εαυτού µας αποτέλεσε πυρήνα της σκέψης στη φιλοσοφία του Σωκράτη.
Η µουσική που έπαιζαν είχε τόση ένταση που κάποιες στιγµές γινόταν ανυπόφορη.
Πολλά ήταν τα φορτία που καθηµερινά µετέφερε µε το φορτηγό του.
Κάθε φορά σου τονίζω ότι πρέπει να µοχθήσεις για να προοδεύσεις.
Η µόρφωση ανοίγει στους νέους σηµαντικά πεδία δράσης.
∆εν άντεχε άλλο τον αυταρχισµό και το δεσποτισµό του.
Οι Ιουδαίοι είναι λαός πανάρχαιος.
Κορεσµένος από την έκλυτη ζωή, τώρα στράφηκε προς τη θρησκεία.
VII. Οργάνωση του λόγου

1. Οργάνωση του λόγου και οι ειδικές γλώσσες
2. Οργάνωση του λόγου και η πειθώ
3. Οργάνωση του λόγου και το επιχείρηµα
4. Οργάνωση του λόγου και η αιτιολόγηση
5. Οργάνωση ευρύτερου κειµένου (έκθεσης) µε αιτιολόγηση
Επιχειρηµατολογία / απόδειξη / συλλογισµός

Φίλε, µαθητή, πρέπει να γνωρίζεις πως στο Λύκειο η έκθεση είναι ένα κείµενο λογικής πειθούς. Λογική πειθώ
είναι η προσπάθεια να πείσουµε τον αναγνώστη - εξεταστή για την ορθότητα των δικών µας απόψεων που ο
ίδιος ο καθηγητής µας ζητά να αποδείξουµε. Ένα παράδειγµα, για να το καταλάβεις καλύτερα: έστω πως γρά-
φεις µια έκθεση µε θέµα για τη σχέση της γλώσσας µε την εθνική ταυτότητα. Σου ζητά λοιπόν ο καθηγητής να
αποδείξεις την άποψη του Ψυχάρη: “Γλώσσα και πατρίδα είναι το ίδιο. Να πολεµά κανείς για την πατρίδα του
ή για την εθνική τη γλώσσα, ένας είναι ο αγώνας”. Τι κάνεις από εδώ και πέρα; Φυσικά, οφείλεις να συσχετίσεις
λογικά αυτούς τους δύο όρους, δηλαδή να αποδείξεις την αλήθεια τους. Αυτό που έλεγες στο Γυµνάσιο, αιτιολό-
γηση. Το περίφηµο ΓΙΑΤΙ και ΠΩΣ. Αυτή, λοιπόν, τη διαδικασία την ονοµάζουµε αποδεικτικό συλλογισµό. Να
θυµάσαι:
Συλλογισµός είναι µια σειρά αλληλένδετων προτάσεων, που σκοπό έχουν να αποδείξουν την αλήθεια µιας
θέσης, βεβαιώνοντας ή ανασκευάζοντας µια κρίση. Με άλλα λόγια, µε τη βοήθεια της διανόησης οργανώνου-
µε και συναρµολογούµε λογικές κρίσεις, για να καταλήξουµε σ’ ένα συµπέρασµα.
Να ένα ακόµα παράδειγµα, για να το καταλάβεις καλύτερα. Εκµεταλλευόµενος ό,τι έµαθες µέχρι τώρα για τη
γλώσσα απόδειξέ µας την παρακάτω αξιολογική κρίση:
“Η ποιότητα ζωής προϋποθέτει ποιότητα στη γλωσσική επικοινωνία”
Αυτή η κρίση που πρέπει να αποδείξεις ονοµάζεται ΑΠΟ∆ΕΙΚΤΕΑ ΘΕΣΗ / ΠΡΟΤΑΣΗ. Πρόσεξε, λοιπόν, πώς
κατασκευάζουµε τον ακόλουθο αποδεικτικό συλλογισµό µε αλληλένδετες προτάσεις:
1η κρίση / πρόταση: Ποιότητα ζωής δε νοείται έξω από µια σωστά οργανωµένη κοινωνία.
2η κρίση / πρόταση: Η σωστά οργανωµένη κοινωνία δεν µπορεί να λειτουργήσει χωρίς βαθύτερη και ουσια-
στικότερη επικοινωνία των µελών της.
3η κρίση / πρόταση: Η βαθύτερη και ουσιαστικότερη επικοινωνία των µελών της κοινωνίας προϋποθέτει ποι-
ότητα γλώσσας.
ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Η ποιότητα της ζωής προϋποθέτει ποιότητα στη γλωσσική επικοινωνία.

∆ιαπιστώσεις: Μ’ ένα σύνολο τριών (µπορεί να είναι κατά περίπτωση δύο ή και περισσότερες) λογικών προτά-
σεων καταλήξαµε σ’ ένα συµπέρασµα το οποίο επιβεβαιώνει την αποδεικτέα θέση. Το περιεχόµενο αυτών των
προτάσεων αποτελεί τους ΑΠΟ∆ΕΙΚΤΙΚΟΥΣ ΛΟΓΟΥΣ.
S.O.S. Ο συνδυασµός των λογικών προτάσεων (της 1ης µε τη 2η και της 2ης µε την 3η) είναι κάθε φορά εφικτός
χάρη σε µια έννοια-γέφυρα, που ονοµάζεται “ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ”. Την 1η µε τη 2η κρίση τη συνδέει ο όρος
“µια σωστά οργανωµένη κοινωνία”, ενώ τη 2η µε την 3η ο όρος “βαθύτερη και ουσιαστικότερη επικοινω-
νία”. Αυτοί, λοιπόν, οι κοινοί όροι-γέφυρες είναι οι περίφηµοι µέσοι όροι (έτσι ονοµάζονται στην τυπική
λογική). Πρόκειται γι’ αυτό που λέµε στην καθηµερινή µας ζωή “αίτιο”.
Αυτή η µαγική λεξούλα “ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ” είναι που κάνει όλες τις “βρωµοδουλειές” στα κείµενα λογικής πει-
θούς. Η βασική της δουλειά, όµως, είναι αυτή της “προξενήτρας”. Καλά άκουσες. Εάν δεν υπήρχε αυτή στη
µέση, τότε οι έννοιες δε θα γνωρίζονταν ούτε θα παντρεύονταν ούτε εµείς θα τις επισκεπτόµαστε στο σπιτικό
τους. Θα ήταν έρµες κι ορφανές. Άστεγες και µόνες. Όµως χάρη στο “ΜΕΣΟ ΟΡΟ” ερωτεύεται η µία την άλλη
και σµίγουν για πάντα. Σκέψου, το πρώτο παράδειγµα. “Γλώσσα και πατρίδα είναι το ίδιο” είπε το 1888 ο Γ.
Ψυχάρης. Καλά, έτσι αυθαίρετα ο κύριος Ψυχάρης µια µέρα εκεί που καθόταν σε ένα γαλλικό καφενείο σκέφτη-
κε να ταιριάξει αυτές τις λέξεις; Θα σας πούµε αµέσως πώς τις ταίριαξε. Σκέφτηκε, λοιπόν:
Η πρόοδος της πατρίδας προϋποθέτει την πρόοδο των πολιτών.
Η πρόοδος των πολιτών, όµως, είναι άµεσα εξαρτηµένη από τη µόρφωσή τους.
Και µόρφωση χωρίς γλώσσα να την καταλαβαίνει ο λαός δεν είναι νοητή.
Συνεπώς, η µοίρα της πατρίδας και η µοίρα της γλώσσας ταυτίζονται.
Κατάλαβες, τώρα, στο παράδειγµα αυτό τη λειτουργία της προξενήτρας, του ΜΕΣΟΥ ΟΡΟΥ, δηλαδή;
ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ 1: η πρόοδος των πολιτών.
ΜΕΣΟΣ ΟΡΟΣ 2: η µόρφωση των πολιτών.
Και κάτι τελευταίο για τον κύριο Ψυχάρη. Επειδή, που λές, κατάλαβε πως η “γλώσσα” µε την “πατρίδα” είχαν
πια αγαπηθεί, σκέφτηκε µετά και κάτι άλλο: πως αξίζει κανείς, όταν αγαπά την πατρίδα του, να πολεµά και για
την εθνική τη γλώσσα. “Πάντα αµύνεται περί πατρής”.
Να θυµάσαι τι µάθαµε:
Αποδεικτέα θέση είναι η αξιολογική κρίση που πρέπει να αποδείξουµε/αιτιολογήσουµε/τεκµηριώσουµε.
Συλλογισµός είναι ολόκληρη η διαδικασία απόδειξης της αλήθειας αυτής τη κρίσης, µε µια σειρά αλληλένδε-
των κρίσεων / προτάσεων που συνδέονται µεταξύ τους µ’ ένα Μέσο Όρο.
Αποδεικτικοί λόγοι είναι το υλικό αυτών των λογικών προτάσεων: λεπτοµέρειες, σχόλια, θέσεις γενικά αποδε-
κτές, αρχές, πορίσµατα, παραδείγµατα, στατιστικά στοιχεία, ιστορικές µαρτυρίες και άλλα.
Συµπέρασµα που είναι η επιβεβαίωση της αποδεικτέας θέσης.
Είδη απόδειξης κατά τη µέθοδο
α. Άµεση β. Έµµεση γ. Παραγωγική δ. Επαγωγική ε. Αναλογική
Άµεση απόδειξη: η αλήθεια της αποδεικτέας θέσης παράγεται από µία µόνο κρίση / πρόταση.
Τα µέταλλα είναι ανόργανα.
Άρα ο χρυσός είναι µέταλλο.
Έµµεση απόδειξη ή απαγωγική: η αλήθεια της αποδεικτέας θέσης παράγεται από τον έλεγχο του ψεύδους της
αντίθετης προς αυτήν.
Ο πόλεµος επιφέρει δεινά.
Άρα, η ειρήνη είναι ωφέλιµη
Παραγωγική απόδειξη: από το γενικό συµπεραίνουµε για το ειδικό.

- Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί.
- Ο Σωκράτης είναι άνθρωπος.
Άρα ο Σωκράτης είναι θνητός.
Επαγωγική: από το µερικό συµπεραίνουµε για το γενικό.

- Ο Ερµής στρέφεται γύρω από τον ήλιο και τον ίδιο άξονα από δύση σε ανατολή.
- Η Αφροδίτη στρέφεται ...
- Η Γη στρέφεται ...
- Ο Άρης στρέφεται...
- Ο Ερµής, η Αφροδίτη, η Γη, ο Άρης είναι πλανήτες.
Άρα, όλοι οι πλανήτες στρέφονται γύρω από τον ήλιο και γύρω από τον ίδιο άξονα από δύση σε ανατολή.
Αναλογική: από τα επιµέρους συµπεραίνουµε για τα επιµέρους.

- Ένας µαθητής του Γ4 πρώτευσε.
- Ο Κώστας είναι µαθητής του Γ4.
Άρα, ο Κώστας πιθανόν να πρώτευσε.
Ανάπτυξη παραγράφου µε αιτιολόγηση
Η υποστήριξη µιας θέσης µε αιτιολόγηση µπορεί να γίνει στην περιορισµένη έκταση µιας παραγράφου ή σε
ευρύτερο κείµενο, όπως είναι µια έκθεση. Τόσο στη µια όσο και στην άλλη περίπτωση µπορούµε να χρησιµοποι-
ήσουµε συλλογισµούς, ενδείξεις, µαρτυρίες ειδικών κλπ. Οι τρόποι αυτοί πάλι µπορούν να εκφραστούν είτε µε:
αιτιολογικές προτάσεις, οι οποίες εισάγονται µε τους αιτιολογικούς συνδέσµους γιατί, επειδή, διότι, που,
αφού κλπ.
υποθετικές προτάσεις, π.χ. δεν φταίω εγώ, αν (επειδή) εσύ παρεξήγησες τα λόγια µου και πήγες νωρίτερα
στο ραντεβού.
…Η αγάπη του πλούτου, που η αχόρταγη αναζήτη- Θεµ/κή περίοδος Η αγάπη του πλούτου και η φιλη-
σή του µας έχει γίνει µόνιµη αρρώστια, και η φιλη- (Θέση) δονία καταποντίζουν τη ζωή µας.
δονία καταδουλώνουν, ή, καλύτερα, καταποντίζουν
αύτανδρη τη ζωή µας. τι δεν υπάρχει αρρώστια που Σχόλια Η φιλαργυρία ταπεινώνει τον αν-
να ταπεινώνη τον άνθρωπο περισσότερο από τη φι- (∆ιευκρίνιση) θρωπο και η φιληδονία τον εξευ-
λαργυρία, ούτε να τον εξευτελίζη περισσότερο από τελίζει.
τη φιληδονία. Γιατί δεν µπορεί βέβαια ο νους µου να (Αιτιολόγηση) Γιατί έχουµε θεοποιήσει τον
εξηγήση πώς είναι δυνατόν, όταν έχουµε εκτιµήσει πλούτο και είµαστε υποχρεωµέ-
τόσο πολύ τον υπερβολικό πλούτο, ή για να µιλή- νοι να δεχτούµε και τα σύµφυτα
σουµε αληθινώτερα τον έχουµε θεοποιήσει, να µη µε αυτόν κακά.
δεχτούµε τα σύµφυτα µ’ αυτόν κακά που µπαίνουν
στην ψυχή µας. […] Με τον άµετρο πλούτο σφι- Ο πλούτος συµβαδίζει µε την πο-
χτοδεµένη και µε το ίδιο […] βήµα περπατώντας έρ- λυτέλεια και γεννούν
χεται η πολυτέλεια κι όταν εκείνος ανοίγη τις πύλες
των πόλεων και των σπιτιών, µπαίνει κι αυτή µαζί του την πλεονεξία, την αλαζονεία, την
και συγκατοικούνε. Με τον καιρό, το ζευγάρι τούτο στή- τρυφή, που µε τη σειρά τους γεν-
νει τη φωλιά του στη ζωή των ανθρώπων κ’ έρχεται τα- νούν
χιά η ώρα να γεννήση. και γεννούν τότε την πλεονεξία
και την αλαζονεία και την τρυφή, όχι νόθα γεννήµατά την αυθάδεια, την παρανοµία και
τους, µα πολύ-πολύ γνήσια. Κι αν αφήση κανείς και τού- την αναισχυντία.
τα του πλούτου τα βλαστάρια νάρθουνε σ’ ώριµην
ηλικία, ταχιά κι αυτά γεννούν αδυσώπητους στις ψυ- Κατακλείδα [Η φιλοχρηµατία και η φιληδο-
χές τυράννους, την αυθάδεια, την παρανοµία και την (Συµπέρασµα) νία καταποντίζουν τη ζωή µας.]
αναισχυντία… (σχολ βιβλ. σ.74)
Η έκθεση και η παράγραφος

Η παράγραφος είναι µικρή ενότητα του κειµένου, η οποία µε βάση ένα καλά οργανωµένο σχεδιάγραµµα
αναπτύσσει ένα αναπόσπαστο τµήµα του συνολικού κειµένου και αποτελεί ένα από τα σηµαντικότερα συστα-
τικά στοιχεία του γραπτού λόγου. Κάθε είδους κείµενο, ακόµα και λογοτεχνικό, είναι χωρισµένο σε παραγρά-
φους. Έτσι, δίνονται καθαρά µε την πρώτη µατιά στον αναγνώστη η γενική εικόνα του κειµένου, καθώς και
κάποιες αρχικές πληροφορίες που αφορούν την έκταση, τη δοµή και τη διάρθρωσή του. Ένα γραπτό χωρίς
παραγράφους, αν και κατά τα άλλα άρτιο, πρώτα - πρώτα απωθεί τον αναγνώστη αισθητικά και, “φορτώνο-
ντας” το µάτι, τον προδιαθέτει άσχηµα για ό,τι είναι αναγκασµένος να διαβάσει.
Η σπουδαιότητα, όµως, της παραγράφου δεν έγκειται στη µορφή της ούτε στην αναγκαστική παρουσία της
σε κάθε κείµενο. Έγκειται κυρίως στην οργάνωση, στην ενότητά της, στην αλληλουχία των νοηµάτων, στην
πληρότητα των επιχειρηµάτων, στη συνοχή και τη συνεκτικότητα των προτάσεων και των ιδεών που αναπτύσ-
σει ή παραθέτει ή σχολιάζει, που γενικά περιέχει. Και η σπουδαιότητά της αυτή δεν αποκαλύπτεται σε κείµενα
όπου η λογική έχει τον πρώτο και τον κύριο λόγο: δοκίµια, άρθρα, επιφυλλίδες, επιστηµονικά και άλλα κείµενα.
Και εφόσον η έκθεση της Β΄ και της Γ΄ Λυκείου διδάσκεται και ασκείται µε βάση το δοκιµιακό λόγο, είναι
απαραίτητο κάθε κείµενο έκθεσης ιδεών που γράφεται από µαθητές (ή για µαθητές) όχι µόνο να χωρίζεται σε
παραγράφους σύµφωνα µε τις προδιαγραφές του δοκιµίου, αλλά και η οργάνωση της καθεµιάς παραγράφου
να ακολουθεί τα δοκιµιακά πρότυπα. Οι προδιαγραφές αυτές και τα πρότυπα αυτά θα παρουσιαστούν επι-
γραµµατικά στη συνέχεια.
Η οργάνωση της παραγράφου

Σε κάθε σχεδόν παράγραφο συναντούµε τα ακόλουθα στοιχεία:
α) Τη θεµατική περίοδο, που συνήθως είναι η πρώτη ή η δεύτερη περίοδος της παραγράφου. Μ’ αυτήν
εκφράζεται µε σαφήνεια η κύρια ιδέα της παραγράφου και παρουσιάζεται επιγραµµατικά το θέµα. Στη θεµα-
τική περίοδο ο συγγραφέας-µαθητής παίρνει ξεκάθαρη θέση απέναντι στο θέµα-πρόβληµα που πραγµατεύε-
ται και διατυπώνει το σκοπό της απόδειξής του.
β) Τις λεπτοµέρειες ή τα σχόλια, δηλαδή άλλες προτάσεις και περιόδους µε ιδέες που διασαφηνίζουν, αιτιολο-
γούν, παρουσιάζουν τα αποτελέσµατα, ορίζουν, διατυπώνουν αντιρρήσεις, που αναπτύσσουν µ’ ένα λόγο την
κύρια ιδέα της παραγράφου, που βρίσκεται στη θεµατική περίοδο. Με τις λεπτοµέρειες εξασφαλίζεται ως ένα
βαθµό η επαρκής ανάπτυξη της ιδέας που προβάλλεται στη θεµατική περίοδο. Το σύνολο των παραγράφων µε
επαρκή ανάπτυξη εξασφαλίζει την, ως ένα βαθµό, ικανοποιητική ανάπτυξη του θέµατος της έκθεσης.
Κάποτε υπάρχει και ένα τρίτο στοιχείο:
γ) η περίοδος κατακλείδα, που ολοκληρώνει τη µορφή της παραγράφου, αποκρυσταλλώνοντας επιγραµµατι-
κά την ανάπτυξη που προηγήθηκε ή διατυπώνοντας ένα γενικό συµπέρασµα ή προσπαθώντας να µεταβεί η
συνέχεια του νοήµατος από την προηγούµενη ανάπτυξη στην επόµενη παράγραφο.
; Αναζητήστε αυτή τη σχέση των προτάσεων .

α) στο κείµενο του ∆ηµοσθένη που ήδη έχετε µελετήσει.
β) στα ακόλουθα παραδείγµατα:
Το τρίγωνο είναι ισόπλευρο. Άρα το τρίγωνο δεν είναι τετράπλευρο.
Η γη είναι πλανήτης. Άρα η γη δεν είναι απλανής.
Ο ανακριτής καλεί το µάρτυρα (εµπειρογνώµονα αστυνοµικό) να αποδείξει τη γνώµη του (απόφανση)
ότι ο αυτουργός της κλοπής, που απασχολεί τη δικαιοσύνη, είναι ένας έµπειρος και επιδέξιος διαρρήκτης.
Και ο µάρτυρας αναπτύσσει τις σκέψεις του ως εξής:
α. Στο χρηµατοκιβώτιο που ληστεύτηκε η κλειδαριά βρέθηκε άθικτη, παρατηρήθηκαν όµως βαθιές εντο-
µές σε ορισµένα σηµεία.
β. Τα σηµεία αυτά είναι καίριες θέσεις του µηχανισµού ασφάλειας που προστατεύει το χρηµατοκιβώτιο.
γ. Οι εντοµές λοιπόν δεν είναι τυχαίες, αλλά οφείλονται στο εργαλείο που χρησιµοποιήθηκε για τη διάρρη-
ξη.
δ. Ο τύπος των εντόµων και το αποτέλεσµα που έφεραν δείχνουν ότι έγιναν από ειδικό εργαλείο, λεπτό,
µυτερό, ισχυρό.
ε. Τέτοια εργαλεία µεταχειρίζονται έµπειροι και επιδέξιοι διαρρήκτες.
στ. Άρα ο αυτουργός της κλοπής είναι ένας έµπειρος και επιδέξιος διαρρήκτης (σχολ. βιβλ. σ71).
Απάντηση
α) Στο κείµενο του ∆ηµοσθένη, το οποίο αποτελεί ένα λογικό επιχείρηµα, οι προτάσεις αναπτύσσονται µε λογική
ακολουθία. Συγκεκριµένα: αρχικά προβάλλεται η θέση του ρήτορα για τη διπλή συνδροµή των Αθηναίων. Στη
συνέχεια διευκρινίζεται η συνδροµή αυτή, αφού δίνεται έµφαση τόσο στη βοήθεια των συµµάχων, όσο και
στη λεηλασία του εχθρού.
Έπειτα η επιχειρηµατολογία συνεχίζεται µε εξ αντιθέτου αιτιολόγηση µε την οποία γίνεται φανερό τι θα
συνέβαινε αν οι Αθηναίοι δεν αντιδρούσαν αποβλέποντας σε διπλό στόχο. Το επιχείρηµα ολοκληρώνεται µε
το λογικό και αναγκαίο συµπέρασµα ότι η βοήθεια πρέπει να είναι µεγάλη και προς διπλή κατεύθυνση.
β) Το τρίγωνο... τετράπλευρο.
Η γη... απλανής.
Και τα δύο παραδείγµατα αποτελούν άµεσους συλλογισµούς. Στην πρώτη πρόταση - προκείµενη κάθε επιχει-
ρήµατος ο συλλογισµός είναι αληθής και οι προτάσεις είναι καταφατικές. Η δεύτερη πρόταση - προκείµενη
κάθε επιχειρήµατος είναι αποφατική. Άρα αξιωµατικά ο συλλογισµός είναι και λογικός και αληθής, εφόσον
αν κάποιο σχήµα είναι τρίπλευρο δεν µπορεί ταυτόχρονα να είναι και τετράπλευρο. Το ίδιο ισχύει και για το
δεύτερο επιχείρηµα, εφόσον η γη είναι πλανήτης, δεν µπορεί ταυτόχρονα να είναι και απλανής.
Ο ανακριτής... διαρρήκτης.
Οι προτάσεις - προκείµενες (α, β, γ, δ, ε) του επιχειρήµατος αυτού οδηγούν στο συµπέρασµα (στ) µε λογική
ακολουθία. Συνδέονται µεταξύ τους µε συνδετικές φράσεις - κλειδιά (εντοµές σε ορισµένα σηµεία, τα σηµεία
αυτά... οι εντοµές δεν είναι τυχαίες... ο τύπος των εντοµών...) Το συµπέρασµα προκύπτει µε τρόπο αβίαστο.
α. Εκείνος που... διαρρήκτης.
β. Ο αυτουργός... πράξη του.
γ. Άρα ο αυτουργός... διαρρήκτης.
Αυτός ο λογικός συλλογισµός προκύπτει από δύο προκείµενες - επί µέρους επιχειρήµατα (α, β) και ένα συµπέ-
ρασµα (γ). Οι προκείµενες συνδέονται µεταξύ τους µε λογική ακολουθία και αβίαστα οδηγούν στο αναγκαίο
συµπέρασµα.
Το συγκεκριµένο επιχείρηµα θα µπορούσε να θεωρηθεί ως συντοµευµένη και περισσότερο απλουστευµένη
µορφή του προηγούµενου επιχειρήµατος.
; Χαρακτηρίστε τους συλλογισµούς της στήλης α΄. Θα το πετύχετε, αν τους αντιστοιχήσετε σωστά µε
τους ορισµούς της στήλης Β΄ (σχολ. βιβλ. σ.72).
Απάντηση
1. Άµεσος παραγωγικός συλλογισµός. Είναι άµεσος γιατί το συµπέρασµα προκύπτει µόνο από µια πρόταση -
κρίση. Είναι παραγωγικός γιατί από το όλον συµπεραίνεται το επιµέρους.
Σχόλιο: Στην ουσία ο συλλογισµός αυτός είναι έµµεσος βραχυλογικός παραγωγικός. Συγκεκριµένα, για λό-
γους συντοµίας, παραλείπεται η β΄προκείµενη “Ο χρυσός είναι µέταλλο”. Χωρίς όµως την προκείµενη αυτή η
α΄ πρόταση - προκείµενη δεν οδηγεί αβίαστα στο συµπέρασµα “Ο χρυσός είναι ανόργανο”. Αν λοιπόν προ-
στεθεί η β΄ προκείµενη, τότε ο συλλογισµός γίνεται έµµεσος παραγωγικός.
2. Έµµεσος παραγωγικός συλλογισµός. Έµµεσος γιατί το συµπέρασµα προκύπτει από περισσότερες από µία
προτάσεις - προκείµενες. Παραγωγικός γιατί από το όλον συµπεραίνουµε το επιµέρους.
3. Έµµεσος παραγωγικός συλλογισµός. Ισχύουν τα ίδια µε το προηγούµενο παράδειγµα.
4. Έµµεσος επαγωγικός συλλογισµός. Έµµεσος γιατί το συµπέρασµα προκύπτει από περισσότερες από µία
προτάσεις - προκείµενες. Επαγωγικός γιατί από το επιµέρους συµπεραίνεται το όλον.
5. Έµµεσος αναλογικός συλλογισµός. Έµµεσος γιατί το συµπέρασµα προκύπτει από περισσότερες από µία προ-
τάσεις - κρίσεις. Αναλογικός γιατί το συµπέρασµα εξάγεται κατ’ αναλογία από τα επιµέρους στα επιµέρους.
; Στο θεώρηµα που ακολουθεί να δείξετε ποια είναι η θέση/απόφανση, ποια η συλλογιστική διαδικασία
και ποιο το συµπέρασµα (σχολ. βιβλ. σ.73).
Απάντηση
Θέση - απόφανση: Σε κάθε τρίγωνο.. ίσες γωνίες
Συλλογιστική πορεία: Η συλλογιστική πορεία που διατυπώνεται µε επαγωγικό τρόπο (από το µέρος στο όλον)
είναι: Ας θεωρήσουµε... A∆ = Α∆, Αˆ 1 = Αˆ 2
Συµπέρασµα: άρα Βˆ = Γˆ
; Ξαναγράψτε το θεώρηµα, χρησιµοποιώντας µόνο λέξεις - περισσότερες λέξεις. Αντικαταστήστε λ.χ.

τα σύµβολα µε λέξεις (σχολ. βιβλ. σ.73).
Απάντηση
Απόδειξη: Ας θεωρήσουµε ένα τρίγωνο ΑΒΓ που έχει ίσες τις πλευρές του ΑΒ και ΑΓ. Αν φέρουµε διχοτόµο Α∆
στο τρίγωνο αυτό, τότε θα προκύψουν δύο νέα τρίγωνα το ΑΒ∆ και το ΑΓ∆. Στα τρίγωνα αυτά παρατηρούµε ότι
η πλευρά ΑΒ είναι ίση µε την πλευρά ΑΓ και η πλευρά Α∆ του ενός τριγώνου συµπίπτει να είναι και πλευρά του
άλλου τριγώνου. Εποµένως στα δύο νέα τρίγωνα υπάρχουν δύο πλευρές ίσες µεταξύ τους, δηλαδή η ΑΒ ισούται
µε την ΑΓ και η Α∆ ισούται µε την Α∆. Επειδή η διχοτόµος διχοτοµεί τη γωνία προκύπτουν δύο νέες γωνίες η Α1
και η Α2 που ισούνται µεταξύ τους. Άρα και οι γωνίες Β̂ και Γ̂ είναι ίσες µεταξύ τους.
; Παραλληλίστε το ρητορικό κείµενο που διαβάσατε παραπάνω µε το θεώρηµα φ ως προς τη συλλογι-

στική τους πορεία και ως προς τα εκφραστικά τους στοιχεία (λέξεις σύµβολα κτλ.), και αναζητήστε
τις οµοιότητες και τις διαφορές τους (σχολ. βιβλ. σ.73).
Απάντηση
Οµοιότητες: Και στα δύο κείµενα ακολουθείται συλλογιστική πορεία µε κοινά χαρακτηριστικά γνωρίσµατα.
Συγκεκριµένα: αρχικά διατυπώνεται η θέση - απόφανση (Φρονώ... κατάσταση - Σε κάθε τρίγωνο... ίσες γω-
νίες). Στη συνέχεια ακολουθεί µια επεξήγηση - διευκρίνηση (...και µε το να σώζετε... άλλον στρατό - δηλαδή
ΑΒ = ΑΓ → Β ˆ = Γˆ ). Έπεται η αιτιολόγηση - απόδειξη της θέσης - απόφανσης [Αν όµως... τους πολιορκηµένους
- Ας θεωρήσουµε... Α1 = Α 2 )]. Οι συλλογισµοί καταλήγουν τελικά στο συµπέρασµα (Πρέπει... διπλή ενέργεια -
άρα Βˆ = Γˆ ).
∆ιαφορές: Τα δύο κείµενα διαφοροποιούνται ως προς τα εκφραστικά µέσα. Συγκεκριµένα: στο ρητορικό κείµενο
ο λόγος διανθίζεται µε ένα λεξιλόγιο πλούσιο, εκφραστικό, ευέλικτο και ζωντανό, το ύφος έχει χαρακτήρα δρα-
µατικότητας, ώστε να γίνει ο λόγος πειστικότερος. Στο δεύτερο κείµενο εκτός από τις λέξεις, χρησιµοποιούνται
και µαθηµατικά σύµβολα. Ο λόγος είναι απρόσωπος, αλλά και περιεκτικός. Το ύφος ουδέτερο, χωρίς υποκειµενι-
κό χαρακτήρα.
; Αναγνωρίστε π.χ. τον τρόπο µε τον οποίο γίνεται η αιτιολόγηση στο κείµενο του ∆ηµοσθένη και στο
θεώρηµα φ και επισηµάνετε τα εκφραστικά του µέσα: συνδέσµους, συντάξεις κτλ. (σχολ. βιβλ. σ.74).
Απάντηση
Στο α΄ κείµενο η συλλογιστική πορεία βασίζεται στην ενεργητική σύνταξη, δεδοµένου ότι δίνεται βαρύτητα
στην επισήµανση του βαρύνοντα ρόλου που πρέπει να διαδραµατίσουν τα πρόσωπα - υποκείµενα. Ο λόγος είναι
σύνθετος, προτάσεις - υποκείµενα. Ο λόγος είναι σύνθετος, µε προτάσεις καθ’ υπόταξη. Χρησιµοποιούνται
πολλοί σύνδεσµοι (Αν όµως - µήπως - γιατί - Εάν πάλι).
Στο β΄ κείµενο η αιτιολόγηση θεµελιώνεται σε µια υπόθεση (Αν φέρουµε... έχουµε). Ανάλογου τύπου υποθετικά
σχήµατα χρησιµοποιούνται συχνά σε πολλά είδη επιστηµονικού λόγου και αποτελούν κλειδιά για τη λογική
πορεία της αιτιολόγησης. Ο λόγος στο κείµενο αυτό είναι επίσης σύνθετος αλλά κωδικοποιηµένος και αφαιρε-
τικός, βασισµένος στην τυπική µαθηµατική ορολογία. Γίνεται χρήση αρκετών συνδέσµων (δηλαδή, Αν, άρα).
; Παρουσιάστε τη δοµή (θεµατική περιόδο, σχόλια, κατακλείδα) και την αποδεικτική διαδικασία της
παραγράφου (σχολ. βιβλ. σ.74):
Απάντηση
α. ∆οµή παραγράφου:
Θεµατική περίοδος: ...Η αγάπη... τη ζωή µας.
Αυτή η θεµατική περίοδος αποτελεί και την κατακλείδα του κειµένου.
Σχόλια - λεπτοµέρειες: α. Επεξήγηση: ...τι δεν υπαρχεί...από την Φιληδονία
β. Αιτιολόγηση: Γιατί... αναισχυντία.
β. Αποδεικτική διαδικασία παραγράφου:
Η παράγραφος αρχίζει µε τη θέση - απόφανση (... Η αγάπη... τη ζωή µας).
Στη συνέχεια διασαφηνίζεται - επεξηγείται η θέση αυτή (... τι δεν υπάρχει.. από τη Φιληδονία).
Ακολουθεί η αιτιολόγηση του προηγούµενου συλλογισµού (Γιατί δεν µπορεί... και την αναισχυντία...).
Το συµπέρασµα στο κείµενο αυτό προτάσσεται και βρίσκεται στη θέση - απόφανση.
Το κείµενο διαρθρώνεται στον άξονα του χρόνου, εφόσον µε σειρά παρουσιάζονται τα δεινά που προκύ-
πτουν από την αγάπη του πλούτου. Αναπτύσσεται µε επαγωγικό τρόπο, καθώς από την παρουσίαση των
επιµέρους δεινών συµπεραίνεται η γενική θέση ότι η φιλαργυρία είναι καταστροφική για τον άνθρωπο.
; Σηµειώστε τις ειδικές ως προς το συγκεκριµένο θέµα λέξεις (ειδικό λεξιλόγιο), µε τις οποίες πλέκεται
ο εννοιολογικός ιστός της παραγράφου (σχολ. βιβλ. σ.75).
Απάντηση
... Η αγάπη του πλούτου - αχόρταγη - µόνιµη αρρώστια - φιληδονία - καταδουλώνουν - καταποντίζουν - αύταν-
δρη τη ζωή - αρρώστια - ταπεινώνει - φιλαργυρία - εξευτελιζει - φιληδονία - υπερβολικό πλούτο - θεοποιήσει -
σύµφυτα κακά - άµετρο πλούτο - σφιχτοδεµένη - πολυτέλεια - συγκατοικούνε - πλεονεξία - αλαζονεία - τρυφή -
πολύ γνήσια γεννήµατα - του πλούτου τα βλαστάρια - γεννούν αδυσώπητους τυράννους - αυθάδεια - παρανοµία
- αναισχυντία...
; Μελετήστε προσεκτικά το πιο κάτω κείµενο, παρατηρώντας την εικόνα που το συνοδεύει, και συζη-
τήστε τη σχέση που µπορεί να υπάρχει ανάµεσα στη δοµή ενός τραπεζίου και στη δοµή µιας παραγρά-
φου ή ενός ευρύτερου κειµένου (σχολ. βιβλ. σ.75).
Απάντηση
Ο τρόπος µε τον οποίο δοµείται - συναρµολογείται ένα τραπέζι παρουσιάζει πολλά κοινά σηµεία µε τον τρόπο
δόµησης της παραγράφου ή µεγαλύτερων κειµένων.
Αναλυτικότερα για να συναρµολογηθεί ένα αντικείµενο όπως το τραπέζι, προϋποτίθεται ότι πρέπει να προκαθο-
ριστούν µε ακριβεια τα επιµέρους δοµικά στοιχεία του, που, αν αποσυναρµολογηθούν, θα είναι δυνατό να συ-
ναρµολογηθούν εκ νέου, προκειµένου το τραπέζι να είναι λειτουργικό.
Κατά τον ίδιο τρόπο και η παράγραφος ή άλλο µεγαλύτερο κείµενο, αποτελούνται από επιµέρους δοµικά στοιχεί-
α, καθορισµένα µε σαφή και ακριβή τρόπο. Στην παράγραφο τα στοιχεία αυτά είναι η θεµατική πρόταση, τα
σχόλια και η κατακλείδα. Σε µεγαλύτερα κείµενα, όπως π.χ. η έκθεση τα δοµικά τους στοιχεία µπορεί να είναι ο
πρόλογος, το κύριο θέµα και ο επίλογος. Όταν τα επιµέρους αυτά στοιχεία δοµούνται κατάλληλα, τότε το κείµενο
είναι άρτιο, πλήρες και λειτουργικό, όπως συµβαίνει µε ένα τραπέζι, όταν είναι σωστά συναρµολογηµένο από
όλα τα δοµικά του στοιχεία.
; Μελετήστε το κείµενο “Η Γλωσσοµάθεια” που ακολουθεί και παρουσιάστε το δοµικό του διάγραµµα.
Σηµαντική βοήθεια µπορείτε να έχετε από τις ερωτήσεις:
Ποιο είναι το πρόβληµα που απασχολεί το συγγραφέα και πού (σε ποιο µέρος του κειµένου) το
παρουσιάζει;
Ποια είναι η θέση που παίρνει απέναντι στο πρόβληµα και µε ποιες λέξεις/φράσεις τη διατυπώνει;
Με ποια επιχειρήµατα στηρίζει τη θέση του και σε ποιες παραγράφους την εκθέτει;
Ποιες επιφυλάξεις διατηρεί για το θέµα και πώς τις διατυπώνει;
Πώς προσδιορίζονται και ποιοι είναι οι βαθµοί της γλωσσοµάθειας κατά το συγγραφέα; (σχολ. βιβλ. σ.77);
Απάντηση
Το κείµενο µε τίτλο “Η ΓΛΩΣΣΟΜΑΘΕΙΑ” χωρίζεται σε δύο επιµέρους κείµενα µε τίτλους “Σηµασία και χρη-
σιµότητα της γλωσσοµάθειας” και “Έννοια και βαθµοί της γλωσσοµάθειας”. Τα κείµενα αυτά ενέχουν θέση
νοηµατικών ενοτήτων που αφορούν το ζήτηµα της γλωσσοµάθειας.
α. ∆οµικό διάγραµµα.
§1 Θέση - απόφανση Σπουδαία η σηµασία της γλωσσοµάθειας

Λόγοι που αναδεικνύουν τη σηµασία της πραχτικοί
§2 Αιτιολόγηση θέσης (συνεννόηση - ταξίδια - επάγγελµα) επιστηµονική
Σηµασία - Χρησιµότητα
κατάρτιση επικοινωνία µε πολιτισµούς

Αποκάλυψη από άµεσες πηγές των θησαυρών της
§3 Συνέχεια αιτιολόγησης σοφίας επαφή µε σκέψη και ψυχολογία ξένων
λαών σύγκριση µε την εθνική γλώσσα
Συνέχεια αιτιολόγησης Ιδιαίτερη η σηµασία της γλωσσοµάθειας για εµάς τους

§4 Έλληνες
προσωπική διαπίστωση για την πρακτική σηµασία
§5 Προσωπική τοποθέτηση - σχόλιο της
της γλωσσοµάθειας επιφύλαξη για το πότε, πώς και
αρχικής θέσης-απόφανσης
ως ποιο σηµείο επιτυγχάνεται.
∆ιευκρίνηση της προηγούµενης τοπο- Το ζήτηµα της γλωσσοµάθειας είναι σύνθετο. Απαιτεί-
§6 θέτησης ται προσοχή στην εκµάθηση.
Προσδιορισµός της έννοιας Μεγάλη ποικιλία στο περιεχόµενο της έννοιας “γλωσ-
§7
Βαθµοί γλωσσοµάθειας
σοµάθεια”.
§8 Συνέχεια προσδιορισµού Τι σηµαίνει “κατέχω καλά” µια ξένη γλώσσα.
§9 Βαθµοί γλωσσοµάθειας ∆ιάφοροι βαθµοί γλωσσοµάθειας ανάλογα µε το “σκο-

πό” και το “µέσο”.
Η γλωσσοµάθεια είναι “σκοπός” όταν επιζητείται η
§ 10 Συνέχιση προηγούµενης τοποθέτησης προφορική και η γραπτή χρήση της, “µέσο” όταν
επιδιώκεται η γνώση του πνευµατικού κόσµου που α-
ντιπροσωπεύει.
β΄ σκέλος απάντησης
Το πρόβληµα που κυρίως απασχολεί το συγγραφέα είναι η ανάγκη και η σηµασία της γλωσσοµάθειας. Τονί-
ζεται στη θέση-απόφανση της α΄ παραγράφου.
Η θέση την οποία παίρνει διατυπώνεται στην ε΄ παράγραφο (θα συµβούλευα ... ξένες γλώσσες)
Στηρίζει τη θέση του µε τα επιχειρήµατα που παρουσιάζονται στις β΄, γ΄, δ΄ παραγράφους.
Οι επιφυλάξεις του συγγραφέα διατυπώνονται στις παραγράφους ε΄ και στ΄. Αφορούν το χρόνο, τον τρόπο και
το βαθµό εκµάθησης των ξένων γλωσσών.
Οι βαθµοί εκµάθησης ξένων γλωσσών προσδιορίζονται από τα κίνητρα που έχει κάποιος. Τα κίνητρα µπορεί
να είναι είτε χρηστικά είτε επικοινωνιακά.
; Το κείµενο, όπως θα ανακαλύψατε ήδη, αναπτύσσεται µε αιτιολόγηση. Μπορείτε να πείτε πώς ανα-
πτύσσεται καθεµιά από τις παραγράφους 2, 3, 4 και 5 (σχολ. βιβλ. σ.80);
Απάντηση
Η παράγραφος 2 αναπτύσσεται µε διαίρεση. ∆ιαιρετική βάση: “Οι λόγοι που µας σπρώχνουν στη γλωσσοµά-
θεια είναι πολλοί”. Μέρη της διαίρεσης: α) “Πρώτα πραχτικοί” β) “Μας χρειάζεται έπειτα η ξένη γλώσσα ...”
γ) “Τέλος µε την ξένη γλώσσα ...”
Το α΄ και β΄ µέρος της διαίρεσης αναπτύσσονται µε παραδείγµατα “χρειαζόµαστε ... διαλέξουµε (λ.χ. έµπορος
... διπλωµάτης κ.τ.λ.)” “αφού µε αυτή ... βιβλιογραφία”.
Η παράγραφος 3 είναι αναπτυγµένη µε αιτιολόγηση. Στην παράγραφο αυτή, αρχικά, η θεµατική πρόταση
αιτιολογεί την κατακλείδα της προηγούµενης παραγράφου. Στη συνέχεια η αιτιολόγηση αυτή αναπτύσσεται
πληρέστερα µε τις επεξηγήσεις που ακολουθούν στις υπόλοιπες προτάσεις της παραγράφου.
Η παράγραφος 5 αναπτύσσεται επίσης µε αιτιολόγηση. Αρχικά επεξηγείται ο τρόπος µε τον οποίο ο συγγρα-
φέας έγινε γλωσσοµαθής. Έπειτα αιτιολογείται η θεµατική περίοδος “θα συµβούλευα εκείνον ... ξένες γλώσ-
σες”, η οποία βρίσκεται προς το τέλος της παραγράφου. Η τελευταία πρόταση “Το ζήτηµα ... επιδιώξει αυτό”
είναι κατακλείδα και συνάµα αποτελεί τη θεµατική περίοδο της επόµενης παραγράφου.
Σχόλιο: Οι παράγραφοι 2, 3, και 4 αποτελούν µια νοηµατική ενότητα δεδοµένου ότι σ’ αυτές παρουσιάζονται οι
λόγοι που καθιστούν αναγκαία τη γλωσσοµάθεια.
; Παρουσιάστε τη δοµή της παραγράφου 2 και πείτε σε ποια σχέση βρίσκεται η κατακλείδα της µε την
αρχή της επόµενη παραγράφου 3. Θα απαντήσετε σωστά, αν παρατηρήσετε πού αναφέρεται η αιτιο-
λόγηση της παραγράφου 3 που αρχίζει µε το “Γιατί η γνώση µιας ξένης γλώσσας...” (σχολ. βιβλ.
σ.80).
Απάντηση
Θεµατική περίοδος: “Οι λόγοι ... είναι πολλοί”

Σχόλια - Λεπτοµέρειες: “Πρώτα πραχτικοί ... ευρωπαϊκό πολιτισµό”
Στην παράγραφο αυτή απουσιάζει η κατακλείδα, επειδή, µετά τη θεµατική περίοδο, όλες οι προτάσεις, όπως και
η τελευταία, αποτελούν τις λεπτοµέρειες που σχολιάζουν τη θεµατική περίοδο. Ειδικότερα, η τελευταία πρόταση
αποτελεί τη θεµατική περίοδο της επόµενης παραγράφου.
; ∆είτε τις λέξεις/φράσεις µε τις οποίες διαρθρώνονται οι παράγραφοι µεταξύ τους.

Παράδειγµα:
Η παράγραφος 5 συνδέεται µε την προηγούµενη παράγραφο µε το σύνδεσµο και, ο οποίος προσθέτει
σε όσα επιχειρήµατα αναπτύχθηκαν και την προσωπική µαρτυρία του συγγραφέα: “Γνώρισα και εγώ από
νωρίς σχετικά ξένες γλώσσες και “φιλολογίες”. Που σηµαίνει: κοντά στα άλλα που σας εξέθεσα, προσθέτω
και την προσωπική µου πείρα. Παραλείψτε το και, και θα διαπιστώσετε αµέσως ότι η παράγραφος 5 συνδέ-
εται από τις προηγούµενες.
Ανάλογους αρµούς αναζητήστε ανάµεσα και στις άλλες παραγράφους. Πρόκειται για λέξεις ή φράσεις διαρ-
θρωτικές που βρίσκονται συνήθως στην αρχή της επόµενης κάθε φορά παραγράφου και αναφέρονται στο
περιεχόµενο της αµέσως προηγούµενης ή των προηγούµενων. Από την εξέταση θα διαπιστώσετε πώς συνδέ-
ονται µεταξύ τους οι παράγραφοι, για να δώσουν το ευρύτερο κείµενο (σχολ. βιβλ. σ.81).
Απάντηση
Στην α΄ παράγραφο τονίζεται η σηµασία της γλωσσοµάθειας. • Συνδέεται µε τη β΄ παράγραφο µε την αναφο-
ρά “Οι λόγοι που µας σπρώχνουν ... πολλοί”. Η αναφορά αυτή, που αποτελεί τη θεµατική περίοδο της β΄
παραγράφου, δε θα είχε λόγο ύπαρξης, αν στην προηγούµενη παράγραφο δε γινόταν λόγος για τη σηµασία
της γλωσσοµάθειας.
Στη γ΄ παράγραφο ο αιτιολογικός σύνδεσµος “γιατί” επεξηγεί την τελευταία περίοδο της προηγούµενης
παραγράφου. Στην ουσία αυτή η τελευταία περίοδος λειτουργεί σαν θεµατική περίοδος της γ΄ πραγράφου.
Η δ΄ παράγραφος συνδέεται µε τις προηγούµενες µε τις συνδετικές φράσεις-κλειδιά “Αν τέτοια είναι γενικά”,
“αυτή γίνεται ακόµη µεγαλύτερη”. Με τη φράση “Αν τέτοια είναι γενικά” τονίζεται και υπενθυµίζεται η
γενική σηµασία της γλωσσοµάθειας. Με τη συνδετική φράση “αυτή γίνεται ακόµη µεγαλύτερη” προστίθεται
ένα νέο επιχείρηµα που ισχυροποιεί τη σηµασία της εκµάθησης ξένων γλωσσών, ειδικά για τους Έλληνες.
Η στ΄ παράγραφος συνδέεται µε την ε΄ µε τη συνδετική φράση “Γι’ αυτό”. Με τη φράση αυτή αιτιολογείται το
τελευταίο µέρος της προηγούµενης παραγράφου. Επίσης η συνδετική φράση “Γι’ αυτό”, µε την οποία εισάγε-
ται η στ΄ παράγραφος, ενέχει τη θέση ενός συµπεράσµατος, το οποίο θα µπορούσε να διατυπωθεί και διαφο-
ρετικά, όπως π.χ. “Για όλους αυτούς τους λόγους που προαναφέρθηκαν...”. Ενέχει άλλωστε τη θέση συµπερά-
σµατος, επειδή η στ΄ παράγραφος είναι η τελευταία του κειµένου που τιτλοφορείται µε τον τίτλο “Σηµασία και
χρησιµότητα της γλωσσοµάθειας”.

Οι επόµενες παράγραφοι, που περιλαµβάνονται στο κείµενο µε τίτλο “Έννοια και βαθµοί γλωσσοµάθειας”
αποτελούν µια νέα νοηµατική ενότητα. Και στην ενότητα αυτή οι παράγραφοι συνδέονται µε λέξεις και
φράσεις - κλειδιά, όπως και στο προηγούµενο κείµενο.
Συγκεκριµένα:
Στην αρχή της ζ΄ παραγράφου η φράση “Τι εννοούµε” διασαφηνίζεται µε τη φράση “Είναι αυτό”.
Η η΄ παράγραφος εισάγεται µε τη λέξη - κλειδί “Λέγοντας”. Αυτή η λέξη συνδέει την η΄ µε τη ζ΄ παράγραφο,
επειδή µε τον τρόπο αυτόν ανατύσσεται ο ορισµός της έννοιας “γλωσσοµάθεια”.
Η θ΄ παράγραφος συνδέεται µε την η΄ µε το σύνδεσµο “πάλι”. Η λέξη αυτή µας εισάγει ταυτόχρονα και σε
ένα νέο ζήτηµα που αφορά, εκτός από την έννοια, και τους βαθµούς της γλωσσοµάθειας.
Στη ι΄ παράγραφο οι λέξεις “σκοπός” και “µέσο” είναι αυτές που συνδέουν το σκεπτικό της παραγράφου
αυτής µε αυτά που προαναφέρθηκαν. Συγκεκριµένα, η κατακλείδα της θ΄ παραγράφου ενέχει θέση θεµατικής
περιόδου της ι΄ παραγράφου. Σ’ αυτό το σηµείο αναφέρονται οι λέξεις-κλειδιά “σκοπός” “µέσο”. Οι δύο αυτές
έννοιες επεξηγούνται στην τελευταία παράγραφο.
; Ποια είναι η δική σας θέση απέναντι στο πρόβληµα; Ποια είναι τα επιχειρήµατα µε τα οποία στηρίζε-
τε τη θέση σας;
Μπορείτε να συµφωνήσετε ή να διαφωνήσετε µε τη γνώµη του συγγραφέα, αρκεί να αιτιολογήσετε
πειστικά την άποψή σας. Να αναπτύξετε τη θέση σας και τα επιχειρήµατά σας σε ένα κείµενο 250-300
λέξεων (σχολ. βιβλ. σ.81).
Απάντηση
Θέση - απόφανση: Μεγάλη η σηµασία της εκµάθησης ξένων γλωσσών, ειδικά στην εποχή µας, εποχή της
παγκοσµιοποίησης και της εντυπωσιακής εξέλιξης της επιστήµης και της τεχνολογίας.
Σχολιασµός
α΄ αιτιολόγηση: Η σηµασία και η χρηστική αξία της εκµάθησης ξένων γλωσσών είναι εξηγήσιµες. Οι άνθρω-
ποι σήµερα ταξιδεύουν, επισκέπτονται ξένες χώρες πολύ συχνότερα από ότι στο παρελθόν και έρχονται σε
επαφή µε διάφορες εθνικότητες (τουρισµός, εµπορικά ταξίδια, οικονοµικές συναλλαγές, µετανάστευση).
β΄ αιτιολόγηση: Με την ευκολότερη µετακίνηση των πληθυσµών γίνεται αισθητή και η ανάγκη ουσιαστικότε-
ρης επικοινωνίας. Η κουλτούρα και το πολιτισµικό υπόβαθρο κάθε κοινωνίας εκφράζονται µε την εθνική της
γλώσσα. Ο γνώστης άλλων γλωσσών, εκτός από τη µητρική του, κατανοεί σε βάθος τον τρόπο σκέψης, την
ψυχολογία και τις αντιδράσεις των κατοίκων µιας ξένης χώρας.
γ΄ αιτιολόγηση: Άλλωστε, στην εποχή µας, δύσκολα µπορεί κανείς να ερευνήσει και να παρακολουθήσει την
πορεία της επιστήµης, καθώς και της τεχνολογίας, αν δε γνωρίζει να µιλά και να γράφει ικανοποιητικά, τουλά-
χιστον µια ξένη γλώσσα. Κάτι ανάλογο ισχύει για τις περισσότερες πνευµατικές εκδηλώσεις, όπως για παρά-
δειγµα, τους τοµείς ενηµέρωσης, των γραµµάτων, των τεχνών.
Εξειδίκευση αρχικής απόφανσης, δ΄ αιτιολόγηση: Για εµάς τους Έλληνες, ειδικότερα, η αναγκαιότητα εκµά-
θησης ξένων γλωσσών καθίσταται περισσότερο επιτακτική, επειδή η µητρική µας γλώσσα µιλιέται από λίγα
µόνο εκατοµµύρια ανθρώπων. Η συνθήκη αυτή δε µας επιτρέπει να αδιαφορούµε για άλλες κυρίαρχες, κυρίως,
γλώσσες οι οποίες χρησιµοποιούνται από εκατοντάδες εκατοµµύρια ανθρώπων. Αν κάτι τέτοιο συµβεί, κινδυνεύ-
ουµε να µείνουµε στο περιθώριο των παγκόσµιων εξελίξεων.
Συµπέρασµα - Επισήµανση: Βέβαια, αν και η εκµάθηση ξένων γλωσσών επιβάλλεται, ωστόσο αυτό δεν πρέ-
πει να αποβαίνει σε βάρος της µητρικής. Χρειάζεται οι ξένες γλώσσες να διδάσκονται αφενός µεν σε κατάλληλο
χρόνο και αφετέρου µε τον κατάλληλο τρόπο, ώστε να προκύπτουν πάντα τα καλύτερα δυνατά αποτελέσµατα.
VIIΙ. Θέµατα για συζήτηση και Έκφραση-Έκθεση

Η γλωσσοµάθεια και η χρησιµότητά της
; Στο παρακάτω κείµενο να εντοπίσετε:

Το θέµα στο οποίο αναφέρεται
Τις διάφορες απόψεις που διατυπώνονται σχετικά µε το θέµα και τα επιχειρήµατα που τις στηρί-
ζουν (σχολ. βιβλ. σ.82).
Απάντηση
Το θέµα στο οποίο αναφέρεται το κείµενο αφορά τον κίνδυνο της “επιπεδοποίησης” της διδασκαλίας στις
τάξεις του γυµνασίου και στην α΄ λυκείου. Συγκεκριµένα, πρόκειται για το διαχωρισµό των µαθητών, ανάλογα
µε τις επιδόσεις τους στα αγγλικά, σε µαθητές καλούς και µετρίους και στην ανάλογη διαφοροποίηση της
εκπαιδευτικής διαδικασίας.
Οι απόψεις που διατυπώνονται για το ζήτηµα αυτό είναι οι ακόλουθες:
α) Οι υποστηρικτές της συγκεκριµένης διδακτικής πρακτικής διατείνονται ότι µε τον τρόπο αυτόν οι καλοί
µαθητές θα γίνουν ακόµη καλύτεροι, επειδή δε θα χρονοτριβούν, παρακολουθώντας µαθήµατα µε αργούς
ρυθµούς και διδασκόµενοι αυτά που ήδη γνωρίζουν. Από την άλλη πλευρά οι αδύνατοι µαθητές θα παρακο-
λουθούν τα µαθήµατα χωρίς άγχος και ενοχές για τα λάθη και τις αδυναµίες τους, µε αποτέλεσµα να βελτιώ-
νουν σηµαντικά τις επιδόσεις τους.

β) Εκείνοι που διαφωνούν µε τη συγκεκριµένη διδακτική πρακτική πιστεύουν ότι η επίσηµη δηµόσια εκπαί-
δευση προσφέρεται σε όλους τους µαθητές, χωρίς διακρίσεις, µορφωτικούς και κοινωνικούς διαχωρισµούς.
Αντίθετα η κατηγοριοποίηση των νέων, ανάλογα µε τις επιδόσεις τους στην αγγλική γλώσσα, είναι δυνατό να
επεκταθεί και σε άλλα µαθήµατα, γεγονός πολύ επικίνδυνο. Έτσι δεν αποκλείεται ο κοινωνικός ρατσισµός,
καθώς και η υπονόµευση της παιδαγωγικής ηθικής γενικότερα.
; Μια µητέρα στέλνει ένα κείµενο σε ραδιοφωνικό σταθµό. Στο κείµενό της υποστηρίζει πως η εκµάθη-
ση και δεύτερης ξένης γλώσσας στο σχολείο ουσιαστικά επιβαρύνει τους γονείς, επειδή αναγκάζονται
να στέλνουν τα παιδιά τους στα φροντιστήρια ξένων γλωσσών και για δεύτερη γλώσσα.
Να υποθέσεις ότι στέλνεις και εσύ µε τη σειρά σου ένα κείµενο στο ραδιοφωνικό σταθµό, στο οποίο εκθέτεις
τη δική σου άποψη για το θέµα που έθιξε η µητέρα (250-300 λέξεις) (σχολ. βιβλ. σ.83).
Απάντηση
Προ ηµερών άκουσα στην εβδοµαδιαία πρωινή εκποµπή σας “Προβληµατισµοί για τους νέους” διάφορες από-
ψεις για το ζήτηµα της γλωσσοµάθειας. Περισσότερο όµως µε προβληµάτισε η επιστολή µιας µητέρας η οποία
ισχυριζόταν ότι η διδασκαλία είναι για πολλές οικογένειες µαθητών επιβαρυντική. Θα ήθελα να εκθέσω και εγώ
τις απόψεις µου για το θέµα αυτό και σας ευχαριστώ εκ των προτέρων για τη φιλοξενία σας.
Ειδικά στην εποχή µας, η ανάγκη να γνωρίζει κανείς καλά όχι µία, αλλά και περισσότερες ξένες γλώσσες είναι
αναπόφευκτη. Ταξιδεύουµε σε άλλες χώρες, παρακολουθούµε την πορεία της τεχνολογία, της επιστήµης, της
έρευνας, των τεχνών. Ωστόσο για να είµαστε σε θέση να συµµετέχουµε και εµείς ενεργά στις εντυπωσιακές
αυτές εξελίξεις, είναι απαραίτητη η γλωσσοµάθεια. Στην περίπτωση που θα αρκεστούµε µόνο στη µητρική µας
γλώσσα, κινδυνεύουµε να µείνουµε στο περιθώριο και να αποµονωθούµε. Ασφαλώς κανείς δε θα επιθυµούσε µια
τέτοια προοπτική.
Εκτός αυτών οι υπεύθυνοι κρατικοί φορείς συχνά επισηµαίνουν την ανάγκη της γλωσσικής κατάρτισης των
νέων, γεγονός που φυσικά επιθυµεί και κάθε οικογένεια όταν έχει παιδιά τα οποία πηγαίνουν στο σχολείο. Όµως,
δυστυχώς, το ενδιαφέρον από την πλευρά των εκπροσώπων της πολιτείας, συνήθως, εξαντλείται στα λόγια. Η
διδασκαλία των ξένων γλωσσών στα δηµόσια σχολεία δεν είναι επαρκής. Το διδακτικό προσωπικό, περιορισµένο
και µε ελάχιστα βοηθητικά οπτικοακουστικά µέσα, αδυνατεί να καλύψει τις διδακτικές ανάγκες για την εκµάθη-
ση περισσότερων της µιας ξένων γλωσσών. Θα συµφωνήσω λοιπόν µε τη µητέρα, ακροάτρια του σταθµού σας
που διαµαρτύρεται για την οικονοµική επιβάρυνση την οποία επιφορτίζονται πολλές οικογένειες.
Γιατί σήµερα οι περισσότεροι γονείς αναγκάζονται να κάνουν αιµατηρή οικονοµία, προσπαθώντας να µη στερή-
σουν τα παιδιά τους από τη διδασκαλία ξένων γλωσσών. Ταυτόχρονα δηµιουργούνται προϋποθέσεις, ώστε,
ανάλογα µε τις οικονοµικές τους δυνατότητες, να υπάρχουν µαθητές προνοµιούχοι και µη προνοµιούχοι. Αυτές
οι συνθήκες έχουν ως επακόλουθο την περιθωριοποίηση πολλών µαθητών και τον αποκλεισµό τους από τις
ανώτερες σπουδές. Η πολιτεία οφείλει να µεριµνήσει και να πατάξει την αδικία αυτή.
Εξάλλου, στα περισσότερα δηµόσια σχολεία διδάσκεται υποχρεωτικά µια ξένη γλώσσα, συνήθως τα αγγλικά,
χωρίς να δίνονται στους µαθητές περιθώρια επιλογής µιας άλλης γλώσσας. Αποτέλεσµα αυτής της διδακτικής
πρακτικής είναι η έµµεση ενίσχυση του γλωσσικού επεκτατισµού µε συνεπακόλουθο και τον πολιτισµικό επεκτατι-
σµό. Βέβαια κατανοούµε όλοι ότι η γνώση µιας “ισχυρής” γλώσσας, όπως τα αγγλικά είναι συχνά επιβεβληµέ-
νη. Μ’ αυτό όµως δεν έπεται πως δεν πρέπει να δίνονται στους µαθητές περιθώρια επιλογής. Αρκεί οποιαδήποτε
γλώσσα κι αν επιλέξει ο µαθητής, να µην υποβιβάζει την αξία και τη σπουδιαότητα της µητρικής µας γλώσσας.
Σε µια εποχή µεγάλων αλλαγών αλλά και έντονης οικονοµικής κρίσης όλοι πρέπει να αντιµετωπίσουµε µε
σοβαρότητα το ζήτηµα της διδασκαλίας των ξένων γλωσσών. Όµως το µεγαλύτερο βάρος πέφτει στην ίδια την
πολιτεία που χρειάζεται να αναλάβει τις ευθύνες της.
; Να υποθέσετε ότι το Υπουργείο Παδείας οργανώνει µια καµπάνια - εκστρατεία για τη γλωσσοµάθεια.
Μέσα στο πλαίσιο αυτό να γράψετε µια εκτεταµένη ενηµερωτική ανακοίνωση, µε σκόπο να πειστούν
οι νέοι και οι γονείς τους για την αξία της γλωσσοµάθειας, µε βασική προϋπόθεση την καλή γνώση της
Νεοελληνικής γλώσσας (σχολ. βιβλ. σ.83).
Απάντηση
Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευµάτων
Οι υπεύθυνοι του Υπουργείου, αντιλαµβανόµενοι για µια ακόµη φορά τις ανάγκες και τους προβληµατισµούς
της σπουδάζουσας νεολαίας έρχεται να συµπαρασταθεί έµπρακτα σε αυτή και να τονίσει τα ακόλουθα:
Κατανοούµε πόσο σηµαντική είναι σήµερα η ανάγκη εκµάθησης όχι µόνο µιας, αλλά περισσότερων ξένων
γλωσσών. Η επιστήµη και η τεχνολογία εξελίσσονται µε ρυθµούς εντυπωσιακούς. Υπό αυτές τις συνθήκες είναι
δύσκολο, αν όχι ακατόρθωτο, να παρακολουθήσουν οι νέοι τις εξελίξεις αυτές, αν δεν είναι γλωσσοµαθείς.
Πρέπει συνεπώς να εντατικοποιήσουν τις προσπάθειες για τη γλωσσική κατάρτισή τους, αν πραγµατικά επιθυ-
µούν να διευρύνουν τους πνευµατικούς τους ορίζοντες και να προοδεύσουν.
Άλλωστε το ζήτηµα της εργασίας αφορά και προβληµατίζει έντονα τη νεολαία. Σε ένα εργασιακό περιβάλλον
ιδιαίτερα ανταγνωιστικό είναι φυσικό οι νέοι µας να ανησυχούν για το µέλλον τους. Γι’ αυτό όσο πιο εξοπλισµέ-
νοι µε γνώσεις είναι και όσο περισσότερες ξένες γλώσσες γνωρίζουν, τόσο περισσότερες προοπτικές έχουν για να
απορροφηθούν στον εργασιακό χώρο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι προοπτικές είναι ευνοϊκότερες για τη χώρα µας.
Γιατί, όλοι γνωρίζουµε καλά πως κάθε κοινωνία ελπίζει σε ένα καλύτερο µέλλον αν η νεολαία της κατοχυρώνε-
ται µε γνώσεις και πλαταίνουν οι πνευµατικοί ορίζοντές της.
Συνακόλουθα η γλωσσοµάθεια επιβάλλεται και για πολλούς ακόµη λόγους. Συγκεκριµένα, η µετακίνηση των
πληθυσµών, τα εµπορικά ταξίδια, ο τουρισµός, η ανάγκη επικοινωνίας και καλύτερης γνώσης του πολιτισµικού
υπόβαθρου άλλων χωρών είναι φαινόµενα συνηθισµένα στην εποχή µας. Αν λοιπόν οι νέοι µας επιθυµούν να
θεωρούνται “πολίτες του κόσµου”, πρέπει να µιλούν και να γράφουν σωστά τουλάχιστον µία ξένη γλώσσα.
Για όλους αυτούς τους λόγους το Υπουργείο, µε σωστό προγραµµατισµό, θα προωθήσει ένα ιδιαίτερα φιλόδοξο
και καινοτόµο σχέδιο για τη διδασκαλία ξένων γλωσσών σε όλα τα δηµόσια σχολεία της χώρας. Ήδη αποφασίστηκε
ο διορισµός χιλίων νέων εκπαιδευτικών για την προσεχή σχολική περίοδο. Συγχρόνως θα εφαρµοστεί σε είκοσι
σχολεία της χώρας ένα πιλοτικό πρόγραµµα, το οποίο µε τα πλέον σύγχρονα οπτικοακουστικά µέσα θα εφαρµό-
ζει έναν πρωτοποριακό τρόπο διδασκαλίας ξένων γλωσσών.
Ελπίζουµε οι προσπάθειές µας αυτές να τύχουν του ανάλογου ενδιαφέροντος από τους εκπαιδευτικούς και τους
γονείς, κυρίως όµως από τους µαθητές, εφόσον τους αφορά άµεσα.
; Ποιο µήνυµα σχετικά µε τη γλωσσοµάθεια προσπαθεί να περάσει η διαφήµιση που ακολουθεί στη σελ.
84 (σχολ. βιβλ. σ.83);
Απάντηση
Η διαφήµιση αυτή προβάλλει το µήνυµα ότι η γλωσσοµάθεια των νέων και ιδίως η γνώση των αγγλικών είναι
εγγύηση για το µέλλον τους.
; Αναλύστε τον τρόπο µε τον οποίο προσπαθεί να πείσει η διαφήµιση:

Ποιες από τις φράσεις αποτελούν τα στηρίγµατά της και γιατί. Πώς προβάλλονται αυτές οι φράσεις
και γιατί. Συζητήστε επίσης αν υπάρχει αµεσότητα επικοινωνίας στη διαφήµιση και πού οφείλεται
αυτή (σχολ. βιβλ. σ.83).
Απάντηση
Η διαφήµιση επικαλείται κυρίως το συναίσθηµα των γονέων. Φράσεις - κλειδιά που αποτελούν τα στηρίγµατά
της είναι: “ΣΚΕΦΤΕΙΤΕ ΠΡΩΤΑ ΤΟ ΠΑΙ∆Ι ΣΑΣ”, “Πρώτα σκεφτείτε το παιδί σας και αµέσως µετά τον εαυτό
σας”, “Στην επόµενη δεκαετία ο άνθρωπος που δε θα ξέρει σωστά Αγγλικά θα είναι προβληµατικός”. Οι φράσεις
αυτές τονίζουν στους γονείς τις ευθύνες που έχουν απέναντι στα παιδιά τους και στον τρόπο που πρέπει να
δράσουν. Επισηµαίνουν επίσης τους κινδύνους που αυτά θα διατρέξουν αν δεν διδαχτούν την αγγλική γλώσσα.
Οι φράσεις προβάλλονται έντονα µε τις λέξεις “σκεφτείτε” - “πρώτα” - “προβληµατικός”. Ειδικότερα στην
πρώτη πρόταση που γράφεται µε κεφαλαία, το µήνυµα υπερτονίζεται. Κατ’ αυτόν τον τρόπο είναι ευκολότερο να
εντυπωθεί στο υποσυνείδητο του δέκτη, προκειµένου να γίνει αποδεκτό χωρίς αµφιβολίες και αντιρρήσεις. Η
άµεση επικοινωνία επιτυγχάνεται επειδή το περιεχόµενο του µηνύµατος είναι εύληπτο και κατανοητό. Επιπρό-
σθετα, η εικόνα του µικρού κοριτσιού µε απλωµένο το χέρι προς τη φράση “στηρίζουν το µέλλον”, συγκινεί
ακόµη περισσότερο τους δέκτες, καθιστώντας το µήνυµα πιο άµεσο και αποτελεσµατικό.
; Πώς λειτουργούν οι προστακτικές του κειµένου (σχολ. βιβλ. σ.83);
Απάντηση
Οι προστακτικές του κειµένου λειτουργούν άµεσα αλλά και επιτακτικά. Τονίζουν στο δέκτη την ανάγκη να
σκεφτεί σωστά πρώτα για το µέλλον του παιδιού του ύστερα για τον ίδιο. Αν ο δέκτης γονέας δεν αποδεχτεί το
µήνυµα, τότε υπάρχει ο κίνδυνος να κάνει το παιδί του προβληµατικό. Χρειάζεται συνεπώς να σπουδάσει το
παιδί του αγγλικά, αν θέλει ο ίδιος να νοιώθει καλά µε τον εαυτό του και αν θέλει κυρίως να προοδεύσει το παιδί
του.
; Αναπτύξτε τα επιχειρήµατα που λανθάνουν στη διαφήµιση, ώστε να φαίνεται καθαρότερα η οργάνω-
σή τους, σε ένα κείµενο 50-60 λέξεων (σχολ. βιβλ. σ.83).
Απάντηση
Είσαι υπέυθυνος γονέας, σκέφτεσαι το µέλλον του παιδιού σου πρώτα και έπειτα τον εαυτό σου.
Εφόσον σκέφτεσαι σωστά, αντιλαµβάνεσαι πόσο απαραίτητη είναι η αγγλική γλώσσα.
Αν το παιδί σου δεν τη διδαχτεί, τότε κινδυνεύει να αντιµετωπίσει προβλήµατα στο µέλλον.
Σπεύσε λοιπόν εγκαίρως να κάνεις την εγγραφή του παιδιού σου στο φροντιστήρίο µας των αγγλικών, για να
έχεις ήσυχη τη συνείδησή σου και για να ελπίζεις σε ένα λαµπρό µέλλον του παιδιού σου.
; Προσέξτε την εικόνα της διαφήµισης και συζητήστε

Για ποιο λόγο επιλέχτηκε η συγκεκριµένη εικόνα
Πόση έκταση καταλαµβάνει σε σχέση µε το κείµενο
Αν νοµίζετε ότι λειτουργεί αποτελεσµατικά για το σκοπό που επιλέχτηκε (σχολ. βιβλ. σ.85).
Απάντηση
Η εικόνα ενός µικρού κοριτσιού επιλέχτηκε σκόπιµα για να προκαλέσει τη συναισθηµατική φόρτιση του
δέκτη, να τον ευαισθητοποιήσει και να κάµψει τις αντιστάσεις του.
Σε σχέση µε το κείµενο η εικόνα του κοριτσιού καταλαµβάνει το 1/2 της διαφήµισης. Αυτό δεν είναι τυχαίο,
γιατί όσο µεγαλύτερη είναι η εικόνα, τόσο πιο έντονο ενδιαφέρον προκαλεί στο µάτι του δέκτη. Η εικόνα τον
παρασύρει, ώστε να αναγκαστεί να διαβάσει και το κείµενο της διαφήµισης.
Το µικρό κορίτσι, µε το ένα χέρι απλωµένο στη φράση “στηρίζουν το µέλλον” και µε το άλλο να κρατά
αµέριµνα ένα παγωτό, µπορεί να συγκινήσει κάθε γονέα, ιδίως όταν τα παιδιά του είναι στην ίδια ηλικία µε
αυτό. Υποσυνείδητα συγκρίνει και ταυτίζει το µικρό αυτό κορίτσι µε τα δικά του παιδιά, παύει να αντιδρά
αρνητικά ή να αµφιβάλλει και πείθεται στην προσταγή του µηνύµατος. Άρα η εικόνα λειτουργεί αποτελεσµα-
τικά για το σκοπό που επιλέχτηκε.
; ∆ιαβάστε το κείµενο “Το καιλοκαίρι των γλωσσών” του Π. Μπουκάλα, σ.35-36 στο βιβλίο “Θεµατι-
κοί κύκλοι”, και συζητήστε τις ερωτήσεις του κειµένου.
Έχοντας υπόψη σας τα κείµενα του Μ. Τριανταφυλλίδη, της Ν. Ρουγγέρη και του Π. Μπουκάλα,
καθώς και το κείµενο της διαφήµισης, συζητήστε στην τάξη σας για τη σηµασία και τη χρησιµότητα της
γλωσσοµάθειας, µε άξονες τα παρακάτω ερωτήµατα:
Είναι απαραίτητη η γλωσσοµάθεια και γιατί; Μπορείτε να επικαλεστείτε κατά τη συζήτηση τα βιώµατά
σας και την πείρα σας, εφόσον έχετε. Μπορείτε λ.χ. να πείτε εσείς τι ωφεληθήκατε ή τι ζηµιωθήκατε από
τη γλωσσοµάθειά σας.
Είναι το ίδιο αναγκαία η γλωσσοµάθεια σε έναν Έλληνα, σε ένα Σουηδό, σε έναν Άγγλο;
Πολλοί άνθρωποι, για διάφορους λόγους, πηγαίνουν για να ζήσουν και να εργαστούν σε ξένη χώρα. Πόσο
σηµαντική είναι για τους ανθρώπους αυτούς η εκµάθηση της γλώσσας του τόπου όπου διαµένουν;
Τι ρόλο παίζει ή µπορεί να παίξει η εκµάθηση ξένων γλωσσών στην εκπαίδευση της χώρας µας; (σχολ.
βιβλ. σ.85).
Απάντηση
Το καλοκαίρι των γλωσσών - Απαντήσεις στις ερωτήσεις του κειµένου
1. Οι ‘‘φυλές της παραλίας’’ διακρίνονται σε:
α) Φωνακλάδες, φλύαρους, επιθετικά κοινωνικούς, σιωπώντες και αποσυρµένους στην καυστική µονοτονία
της ηλιοθεραπείας, σιγανοµίλητους. Τα ντεσιµπέλ της φωνής τους καθορίζονται από το ποσοστό της µεσο-
γειακής αρµύρας που έχουν στο αίµα τους.
β) Τουρίστες που παραθερίζουν σε νησιά και καλοκαιρινά θέρετρα όπως Κυκλάδες, Κρήτη, Ιόνιο, ∆ωδεκάνη-
σα και προέρχονται από ανεπτυγµένες οικονοµικά χώρες όπως η Ιταλία, η Γαλλία, η Αγγλία, η Ιαπωνία,
αλλοδαπούς χαµηλού οικονοµικού επιπέδου, ανατολικοευρωπαϊκής καταγωγής κυρίως, που συχνάζουν στις
παραλίες της Αττικής, καθώς επίσης εργαζόµενους Αθηναίους.
γ) Όσοι προέρχονται από τις ισχυρές χώρες της ∆υτικής Ευρώπης, κυρίως, µιλούν ζωηρά, σταθερά και µε τη
σιγουριά που εξασφαλίζει το αίσθηµα της υπεροχής, της αυτοπεποίθησης και της φιλόξενης διάθεσης των
Ελλήνων απέναντί τους.
Αντίθετα, όσοι προέρχονται από την Ανατολική Ευρώπη, η οποία πάσχει οικονοµικά, και έχουν έρθει στη
χώρα µας νόµιµα ή παράνοµα µε σκοπό την εύρεση εργασίας και τη βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου,
είναι φοβισµένοι, µετρηµένοι και επιφυλακτικοί. Γνωρίζοντας την αρνητική διάθεση και προκατάληψη των
Ελλήνων, οι γονείς από τη µια µεριά προσπαθούν να αποκρύψουν τη γλώσσα και την καταγωγή τους και τα
παιδιά τους απ’ την άλλη, όταν διδάσκονται τα ελληνικά, τα µιλούν όσο γίνεται περισσότερο για να
νιώσουν πως ανήκουν στην πλειοψηφία και δεν αποτελούν µειονότητα.
Ο τρόπος µε τον οποίο χρησιµοποιούν οι άνθρωποι τη γλώσσα τους και στις δύο περιπτώσεις καταδεικνύει
την ψυχολογία τους και τον τρόπο ζωής τους, γιατί είναι γεγονός ότι η γλώσσα δεν αντικατοπτρίζει µόνο το
δείκτη του πολιτισµού, είναι και το καλύτερο ψυχογράφηµα των ανθρώπων.
2. Οι µη τουρίστες ξένοι είναι οι µετανάστες, οι πρόσφυγες, όσοι εξαναγκάζονται να εγκαταλείψουν την
πατρίδα τους, τις οικογενειακές εστίες τους, τα αγαπηµένα τους πρόσωπα, τις ρίζες τους, προς αναζήτηση ενός
καλύτερου µέλλοντος. Όσοι αδυνατούν να επιβιώσουν στον τόπο καταγωγής τους και, όπως παλαιότερα οι
Έλληνες, ξεριζώνονται, δοκιµάζουν την τύχη τους και την αντοχή τους σε ξένο και συχνά αφιλόξενο έδαφος.
Η γλωσσική συµπεριφορά τους καθορίζεται από τους εξής παράγοντες:
α) Από τον τόπο καταγωγής τους που έχει άµεση συνάρτηση µε την φιλόξενη ή όχι υποδοχή τους εκ µέρους
των Ελλήνων. Έχοντας να αντιµετωπίσουν ένα κλίµα καχυποψίας, προκατάληψης και προσβλητικής συ-
µπεριφοράς είναι πιο συγκρατηµένοι και µουδιασµένοι ως προς το να γνωστοποιήσουν τη µητρική τους
γλώσσα.
β) Από το πόσο κατέχουν την ελληνική γλώσσα. Τα παιδιά, που την κατέχουν αρκετά καλά, έχουν αυτοπεποί-
θηση και µιλούν τα ελληνικά για να κερδίσουν την αποδοχή των συνοµηλίκων τους.
γ) Από την οικονοµική τους θέση, η οποία δεν επιτρέπει σπατάλες και πολυτέλειες και καθορίζει τις επιλογές
τους τόσο τις εργασιακές, όσο και τις ψυχαγωγικές, δεδοµένο που κατά µεγάλο βαθµό επιδρά και στη
γλωσσική τους κατάρτιση.
3. Ο Παντελής Μπουκάλας υποστηρίζει πως η ελληνική γλώσσα µπορεί να παίξει σηµαντικό ρόλο στο χώρο των
Βαλκανίων, δεδοµένων των οικονοµικών και πολιτικών εξελίξεων που συντελούνται καθώς και της καίριας
και ισχυρής γεωγραφικής θέσης που κατέχει η Ελλάδα. Η πολιτική σταθερότητα, η οικονοµική ανάπτυξη, η
γεωγραφική θέση, η ένταξη στην Ε.Ε και η συµµετοχή στο ΝΑΤΟ δίνουν το προβάδισµα στην Ελλάδα σε
σχέση µε τις υπόλοιπες χώρες των Βαλκανίων, σε συνδυασµό, βέβαια, πάντα και µε τη µακραίωνη παράδοση
και ιστορία της. Η ελληνική γλώσσα µπορεί να αποτελέσει την κοινή των Βαλκανίων.
Φυσικά, δεν πρέπει να είµαστε ουτοπιστές και να πιστεύουµε πως η γλώσσα µας µπορεί να διεκδικήσει τη
θέση της αγγλικής, µπορούµε όµως, να ενισχύσουµε το κύρος και την εµβέλειά της στα Βαλκάνια καθώς η
χώρα µας αποτελεί πόλο έλξης των µεταναστών. Τα οφέλη που θα αποκοµίσουµε είναι σπουδαία, ειδικότερα
σήµερα, την εποχή της παγκοσµιοποίησης που ο κίνδυνος υποβάθµισης και αλλοτρίωσης της γλώσσας είναι
ορατός. Μπορεί, λοιπόν, η Ελλάδα να ισχυροποιήσει τη θέση της στο χώρο της Βαλκανικής, καθώς η εισροή
όλο και περισσότερων µεταναστών και προσφύγων από διαφορετικές εθνότητες είναι µεγάλη. Γιατί, όλο αυτό
το µωσαϊκό των µεταναστών µαθαίνοντας την ελληνική και επεκτείνοντας τη χρήση της εκτός των στενών
συνόρων της χώρας µας, σε έναν ευρύτερο γεωγραφικό χώρο, βοηθά στην εξάπλωσή της.
Παράλληλα, όµως, µε τη γλώσσα συντελείται η πιο ουσιαστική προσέγγιση ενός λαού µε έναν άλλο και αυτή
είναι η υιοθέτηση πολλών στοιχείων του πολιτισµού αλλά και της γενικότερης κουλτούρας του λαού µας. Γι’
αυτό πρέπει να κατανοήσουµε ότι όσο περισσότεροι άνθρωποι αποκτήσουν ελληνική παιδεία και γίνουν κοι-
νωνοί της γλώσσας µας, τόσο σηµαντικότερο ρόλο η Ελλάδα θα διαδραµατίσει στην πολιτισµική δηµιουργία
των Βαλκανίων. Πρέπει, λοιπόν, η πολιτεία έγκαιρα να αντιληφθεί, όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο αρθρο-
γράφος, ότι “η βαριά βιοµηχανία µας, ο πολιτισµός”, δεν είναι µόνο οι αρχαιολογικοί µας χώροι και τα νησιά,
αλλά πάνω απ’ όλα είναι η γλώσσα µας. Προς το σκοπό τούτο το κράτος θα πρέπει να είναι διορατικό κι
ευαίσθητο σε θέµατα που αφορούν την πολιτιστική παρουσία µας αλλά και γενικότερα την επιρροή µας στην
περιοχή και θα πρέπει να εκµεταλλευτεί την ευκαιρία που του δίνεται έτσι ώστε να αφοµοιώσει οµαλά το κύµα
των µεταναστών. Συνεπώς, κρίνεται απαραίτητη η καθιέρωση ειδικών εκπαιδευτικών προγραµµάτων για τους
µετανάστες µε σκοπό τη διευκόλυνσή τους αναφορικά µε την εκµάθηση της γλώσσας µας.
Συγκεφαλαιώνοντας, σε µια εποχή που χαρακτηρίζεται από ραγδαίες εξελίξεις και έντονες αντιπαραθέσεις
µεταξύ των µελών - κρατών της Βαλκανικής, η Ελλάδα µπορεί και πρέπει να ασκήσει την επιρροή της για την
ειρηνική διευθέτηση αυτών των διαφορών. Η εξάπλωση της γλώσσας µας θα είναι ένα ισχυρό όπλο για την
ειρηνική επίλυση των προβληµάτων.
Η µετακίνηση των πληθυσµών, για διάφορους λόγους, από χώρα σε χώρα είναι φαινόµενο πανευρωπαϊκό
αλλά και παγκόσµιο. Οι κοινωνίες δε µένουν πια περιθωριοποιηµένες και αποµονωµένες στο δικό τους κλει-
στό κόσµο. Το γεγονός αυτό, σε συνδυασµό µε την εντυπωσιακή πορεία της επιστήµης και της τεχνολογίας,
καθώς και το σκληρό ανταγωνιστικό περιβάλλον, καθιστούν πια όχι µόνο χρήσιµη αλλά και απόλυτα επιβε-
βληµένη τη γνώση µιας τουλάχιστον ξένης γλώσσας. Όλοι µπορούµε να κατανοήσουµε πόσο ωφέλιµη είναι
η γλωσσοµάθεια, εφόσον, στην εποχή µας, πολύ συχνά ο άνθρωπος έρχεται σε επαφή και επικοινωνεί µε
κατοίκους ξένων χωρών.
Βέβαια, εµείς οι Έλληνες, που η γλώσσα µας µιλιέται από λίγα µόνο εκατοµµύρια ανθρώπων, είµαστε εκ των
πραγµάτων αναγκασµένοι να µαθαίνουµε ξένες γλώσσες. Κάτι ανάλογο συµβαίνει και µε άλλους µικρούς
λαούς, όπως είναι για παράδειγµα οι Σουηδοί. Εντούτοις χρειάζεται να επισηµάνουµε ότι η γλωσσοµάθεια
είναι προσόν για κάθε άνθρωπο, ανεξάρτητα από την εθνικότητά του. Η γνώση των ξένων γλωσσών πάντοτε
βοηθά και πάντα πλαταίνει τους ορίζοντές του.
Είναι αρκετό να σκεφτεί κανείς πόσα εµπόδια θα αντιµετωπίσει ένας άνθρωπος, ο οποίος δεν ξέρει ξένες
γλώσσες, αν εγκατασταθεί µόνιµα στο εξωτερικό. ∆ύσκολα θα διεκπεραιώνει τις καθηµερινές τρέχουσες ανά-
γκες του, τις ανάγκες στην εργασία, στην επικοινωνία ή στις σπουδές. Για να ενταχθεί στη νέα κοινωνία και
για να προσαρµοστεί επιβάλλεται η χρήση και η γνώση της γλώσσας της.
Η διδασκαλία και η εκµάθηση ξένων γλωσσών είναι ενταγµένη στο διδακτικό πρόγραµµα των σχολείων της
χώρας µας. Αναµφίβολα ο ρόλος της διδασκαλίας αυτής είναι αποφασιστικός, εφόσον προσφέρει στους νέους
τα εφόδια να καταρτιστούν γλωσσικά και να γνωρίσουν σε βάθος ξένες κοινωνίες και ξένους πολιτισµούς.
; Εναλλακτικά, µπορείτε να εκθέσετε τις απόψεις σας στη συζήτηση µέσω του διαδικτύου, είτε στέλ-
νοντάς τες µε το ηλεκτρονικό ταχυδροµείο σε άλλο σχολείο είτε παίρνοντας µέρος, µαζί µε συµµαθη-
τές σας από άλλο σχολείο, σε διαδικτυακή συζήτηση (Forum). Και στις δύο περιπτώσεις στόχος σας
θα είναι να ανταλλάξετε απόψεις, να συζητήσετε τα διάφορα επιχειρήµατα και να καταλήξετε σε ορισµένα
συµπεράσµατα συνθέτοντας τις διαφορετικές απόψεις (σχολ. βιβλ. σ. 86).
Απάντηση
Έχοντας ως αφορµή τη συζήτηση που έγινε χθες µε θέµα “Οι αδύνατες γλωσσικές κοινωνίες και οι ισχυρές”, θα
ήθελα και εγώ να εκθέσω τις απόψεις µου.
Κατά τη γνώµη µου οι όροι “αδύνατες” και “ισχυρές” στην ουσία δεν είναι ποιοτικοί. ∆εν καθορίζουν δηλαδή
την ποιότητα και τον πλούτο µιας γλώσσας. Αναφέρονται περισσότερο στο ποσοστό των ανθρώπων που τη
µιλούν. Κατά συνέπεια η ελληνική γλώσσα είναι “αδύνατη”, εφόσον τη µιλούν και τη γνωρίζουν µόνο λίγα
εκατοµµύρια ανθρώπων. Αντιθέτως η αγγλική θεωρείται “ισχυρή”, γιατί µιλιέται από εκατοντάδες εκατοµµύρια.
Ταυτόχρονα είναι ευρέως διαδεδοµένη στο δαδίκτυο, στην τεχνολογία, στην επιστηµονική βιβλιογραφία κ.τ.λ.
Υπό αυτές τις συνθήκες φαίνεται πόσο επιτακτική γίνεται η εκµάθηση ξένων γλωσσών ειδικά για τις κοινωνίες
σαν τη δική µας.
Εντούτοις η γνώση οποιασδήποτε ξένης γλώσσας δεν πρέπει σε καµία περίπτωση να αποβαίνει σε βάρος της
µητρικής. Παρά το γεγονός αυτό οι κίνδυνοι της γλωσσικής ένδειας και του γλωσσικού επεκτατισµού είναι
ορατοί. Άλλωστε ακόµη και οι “ισχυρές” γλωσσικές κοινωνίες είναι δυνατό να αντιµετωπίσουν προβλήµατα.
Συγκεκριµένα οι “φορείς” των γλωσσών αυτών συνήθως αρκούνται στη δική τους γλώσσα και συνάµα υιοθετούν
µια νοοτροπία απόλυτη αν όχι επικίνδυνη.
Πιστεύουν στην ανωτερότητα της δικής τους γλώσσας και στην ανάγκη επιβολής της µε έµµεσους ή άµεσους
τρόπους στις υπόλοιπες. Ασφαλώς µια τέτοια αντίληψη πολλαπλασιάζει τους κινδύνους της γλωσσικής ισοπέ-
δωσης και του αφανισµού πλούσιων γλωσσών που αντικατοπτρίζουν τις ιδιαιτερότητες και το µεγαλείο σπουδαί-
ων πολιτισµών.
; Προσέξτε το ύφος του κειµένου. Πώς θα το χαρακτηρίζατε; Σκεφθείτε την περίσταση την οποία
“υπηρετεί” (σχολ. βιβλ. σ. 87).
Απάντηση
Στο κείµενο χρησιµοποιούνται υφολογικά στοιχεία που µας παραπέµπουν σε ένα λόγο ποιητικό/συγκινησιακό,
κυρίως, παρά αναφορικό/κυριολεκτικό. Το ύφος αυτό υπηρετεί την ποιητική/συγκινησιακή λειτουργία της γλώσ-
σας και αποσκοπεί να φορτίσει συναισθηµατικά τους ακροατές, ώστε να κατανοήσουν σε βάθος αφενός µεν την
αξία και το µεγαλείο της µητρικής µας γλώσσας και αφετέρου τους κινδύνους που την απειλούν από τον πολιτι-
σµικό επεκτατισµό των ισχυρών του πλανήτη και από τις πολιτισµικές επιλογές των Ελλήνων.
; Ποιον κίνδυνο επισηµαίνει ο οµιλητής για τις “αδύνατες” γλώσσες (σχολ. βιβλ. σ. 87);
Απάντηση
Κατά τον οµιλητή, κάθε γλώσσα ψηλώνει ή συρρικνώνεται ανάλογα µε το ψήλωµα και τη συρρίκνωση της
σκέψης και του πολιτισµού της γλωσσικής κοινωνίας. Σήµερα οι κίνδυνοι για συρρίκνωση, νόθευση και αλλο-
τρίωση της γλώσσας µας είναι ορατοί. Καθώς η γλώσσα είναι “κοινωνικό προϊόν”, πορεύεται σύµφωνα µε τις
ανησυχίες, τις ανάγκες και τις προοπτικές της κοινωνίας. Όσο πιο φτωχές είναι οι ανησυχίες αυτές, τόσο οι
κίνδυνοι για γλωσσική ισοπέδωση, καθηµερινά, πολλαπλασιάζονται.
; Να συζητήσετε την άποψη του οµιλητή: “Για να αποφύγουµε τη γλωσσική µας παραµόρφωση. Αν
θέλουµε να έχουµε δική µας γλώσσα, είναι ανάγκη να έχουµε δικό µας πολιτισµό, ικανόν να ενσωµα-
τώνει και να αφοµοιώνει τα ξένα γλωσσικά στοιχεία” (σχολ. βιβλ. σ. 87).
Απάντηση
∆εν είναι τυχαίο ότι η γλώσσα αντικατοπτρίζει το πολιτιστικό και πολιτισµικό πλαίσιο στο οποίο ζει κάθε γλωσ-
σική κοινωνία. Όσο πιο πολυποίκιλες είναι οι καθηµερινές εκδηλώσεις της ζωής και οι πνευµατικές ανησυχίες
ενός λαού, τόσο πλουσιότερα γίνονται και τα γλωσσικά µέσα για να εκφραστούν αυτές.
Αν επιθυµούµε να διατηρήσουµε τον πλούτο και την ιδιαιτερότητα της γλώσσας µας, χρειάζεται να προασπίσου-
µε αλλά και να εµπλουτίσουµε όλες τις εκδηλώσεις του πολιτισµού µας. Ο σεβασµός στην παράδοση, η γνώση
της ιστορίας του τόπου, τα ήθη και τα έθιµα, οι τέχνες και τα γράµµατα, η έρευνα, η επιστήµη και η τεχνολογία
αποτελούν θεµέλια - στηλοβάτες του πολιτισµού. Όσο πιο γερά είναι θεµελιωµένος ο πολιτισµός αυτός, τόσο
µεγαλύτερη ασφάλεια νοιώθει η κοινωνία. Υπό αυτές τις συνθήκες η γλώσσα µπορεί να αντισταθεί στην αλλο-
τρίωση και στο γλωσσικό επεκτατισµό.
; Το κείµενο κλείνει µε λόγο µεταφορικό

Πώς αισθάνεστε εσείς το νόηµα της µεταφοράς;
Για ποιο λόγο νοµίζετε ότι ο οµιλητής επιλέγει αυτόν τον τρόπο, για να κλείσει την οµιλία του; (σχολ.
βιβλ. σ. 87).
Απάντηση
Το νόηµα της µεταφοράς: Μπορεί κάποιος να πιάσει τα πουλιά µε ξόβεργες, δεν παγιδεύει όµως το κελαηδητό
τους. Οι γλώσσες αποτελούν το “κελαηδητό” των λαών και, όπως κάθε πουλί κελαηδά µε µοναδικό, ανεπανά-
ληπτο τρόπο, έτσι συµβαίνει και µε τους λαούς. Οι πολιτισµοί αντικατοπτρίζουν τις δικές τους συναυλίες και
συµφωνίες. Εντούτοις µε την αστραφτερή τεχνολογία και όλα τα εντυπωσιακά επιτεύγµατά της η Ευρώπη
κινδυνεύει από τη γλωσσική ισοπέδωση. Κινδυνεύει να µοιάσει µε το πουλί που απέµεινε µόνο του να κελα-
ηδά και να αναζητά µονότονα τα δικά του χαµένα αδέλφια.
Σκόπιµα ο οµιλητής επέλεξε τον ποιητικό/µεταφορικό αυτό τρόπο, γιατί ενδιαφέρεται να προβληµατίσει τους
ακροατές, φορτίζοντάς τους µε ανάλογα συναισθήµατα. Από την άλλη πλευρά αυτή η επιλογή του ταιριάζει
απόλυτα µε το ύφος και το πνεύµα ολόκληρου του κόσµου.
; Να “συνοµιλήσετε” µε το κείµενο που διαβάσατε γράφοντας ένα δικό σας κείµενο για τη γλώσσα που
κουβαλά πολιτισµό, τον πολιτισµό του κάθε λαού. Ψάξτε στις εµπειρίες σας, στα όσα λέγονται στο
οικογενειακό και στο ευρύτερο περιβάλλον σας. Μπορείτε να χρησιµοποιήσετε και λόγο µεταφορικό,
εικόνες κτλ., αν αυτός ο τρόπος σάς βοηθάει να εκφράσετε καλύτερα στις σκέψεις σας (σχολ. βιβλ. σ. 87).
Απάντηση
Φορέας του συνόλου των αγώνων, των προβληµατισµών και των εκδηλώσεων κάθε κοινωνίας, η γλώσσα, ανα-
πτύσσεται και εξελίσσεται σαν ένας ζωντανός οργανισµός. Ανανεώνει ή συρρικνώνει τα κύτταρά της, προσαρ-
µοζόµενη πάντοτε στους στόχους και στις προοπτικές του λαού που την µιλάει.
Σήµερα οι συνθήκες, ειδικά για τις γλώσσες των µικρών πληθυσµιακά λαών, εµφανίζονται ιδιαίτερα αντίξοες. Οι
απειλές της ισοπέδωσης, της γλωσσικής πενίας κια της αλλοτρίωσης είναι ορατές. Γλώσσες “κυρίαρχες” καθί-
στανται απόλυτα αναγκαίες, εφόσον αποτελούν το µέσο επικοινωνίας και το όπλο εκατοµµυρίων ανθρώπων
στον πλανήτη. Με άµεσο ή έµµεσο τρόπο οι γλώσσες αυτές παραγκωνίζουν άλλες, οδηγώντας τες στη συρρίκνω-
ση ή στον αφανισµό τους.
Όµως το γλωσσικό ζήτηµα δεν είναι ζήτηµα που αφορά µόνο την επεκτατική πολιτική των κυρίαρχων γλωσσι-
κών κοινωνιών σε βάρος των αδυνάτων. Αφορά και τις ίδιες τις µικρές γλωσσικές κοινωνίες, όπως τη δική µας,
που έχουν χρέος να προασπίσουν τον πλούτο και τη ζωντάνια της γλώσσας τους. Η προάσπιση αυτή θα εξαρτη-
θεί από τη σθεναρή τους αντίσταση στο µιµητισµό, στην ξενοµανία και στην πολιτισµική ισοπέδωση.
Èåìáôéêïß Êýêëïé
Κείµενο
Η δύναµη της γλώσσας

(Å. Ð. Ðáðáíïýôóïò, “Ôï äßêáéï ôçò ðõãìÞò)
Με καµιάν άλλη πνευµατική κατάκτηση του ανθρώπινου γένους δεν µπορεί να συγκριθεί η γλώσσα, το
σταθερά δηλαδή οργανωµένο σύστηµα συµβόλων, µε το οποίο συλλαµβάνουµε και ανακοινώνουµε τις
σκέψεις και τις επιθυµίες, ή συνειδητοποιούµε και εκφράζουµε τα αισθήµατα και τις διαθέσεις µας, προς
τους συνανθρώπους αλλά και προς τον ίδιο τον εαυτό µας. Η κοινωνική συµβίωση καθώς και η εσωτερι-
κή ζωή, το ανθρώπινο γενικά σύµπαν, θα ήταν αδύνατο να υπάρξει και να αναπτυχθεί χωρίς το λαµπρό
τούτο όργανο που επέτρεψε να γεννηθεί (µε τη δύναµη διαρκώς να ανανεώνεται) ο λόγος, ο προφορικός
και ο γραπτός, ο εξωτερικευµένος και ο ενδιάθετος. Είναι πραγµατικά περιέργο όσο και θαυµαστό αυτό
που συµβαίνει µε τη γλώσσα. Όχι µόνο για να εµπεδωθεί ή να διευκρινιστεί αλλά και για να υπάρξει
ένας στοχασµός ή µια έφεση, ένα συναίσθηµα ή µια συγκεκριµένη τάση, πρέπει να σαρκωθεί φραστικά,
να συµβολιστεί µ’ένα γλωσσικό τύπο. Το άρρητο δεν έχει υπόσταση µέσα στον ψυχικό µας κόσµο. Γιατί
δεν “νοείται”, και εποµένως ούτε να κυοφορηθεί µπορεί από το πνεύµα ούτε να διεγείρει το συγκινησιακό
κέντρο. Το “καταλαβαίνω” ή το “αισθάνοµαι”, αλλά δεν µπορώ να το “πω” είναι µύθος, ή πρόφαση για
να καλύψει την πνευµατική ερηµία των µαταιόδοξων. Σκεπτόµαστε µε “λέξεις”, αισθανόµαστε επίσης
µε “λέξεις”- αδιάφορο αν είµαστε ή όχι σε θέση να περιγράψοµε µε ακρίβεια µε πληρότητα τα βιώµατά
µας. Αυτό προϋποθέτει µιαν ειδική δεξιότητα, χάρισµα καταξιωµένο µε την άσκηση. Από το άλλο µέρος
πάλι οι “λέξεις” που ακούµε ή διαβάζοµε γίνονται µέσα µας σκέψεις και αισθήµατα, κινητοποιούν τις
νοητικές και συγκινησιακές δυνάµεις που φωλιάζουν στον εσωτερικό µας κόσµο και εκείνες παράγουν τα
βιώµατα που αντιστοιχούν στο νόηµά τους. Όσο και να αντιδράς θεληµατικά στην υποβολή που ασκούν
οι “λέξεις”, είναι αδύνατο να µην υποστείς την επίδρασή τους. σου µεταδίνουν τον κραδασµό που περιέ-
χουν και “καρφώνονται” στη σκέψη και στα αισθήµατά σου. Αυτόν τον µηχανισµό εκµεταλλεύονται
όσοι έργο τους έχουν κάνει τη διαφήµιση, την προπαγάνδα, την “πλύση του εγκεφάλου”.
Βέβαια παθαίνει η γλώσσα ό,τι και πολλές άλλες ανθρώπινες κατακτήσεις: η πολλή και κακή χρήση
φθείρει το υλικό της, τις “λέξεις”, και λιγοστεύει (ή και εξαφανίζει) την υποβλητική της δύναµη. Σαν τα
πολυτριµµένα νοµίσµατα χάνουν και οι λέξεις λίγο-λίγο την αξία τους και δεν περνούν πια: δεν ερεθί-
ζουν την ευαισθησία µας, δεν δηµιουργούν µέσα µας καταστάσεις, δεν ξυπνούν συγκινήσεις ή τάσεις
που να απαιτούν άµεση εκτόνωση. Τούτο συµβαίνει στον “κοινό” λόγο της καθηµερινότητας, ή στα
τυποποιηµένα και αφυδατωµένα φραστικά σχήµατα της “επίσηµης” πεζολογίας. Τότε η γλώσσα διατρέ-
χει τον έσχατο κίνδυνο να χάσει τους χυµούς των συµβόλων της, να συρρικνωθεί και να γεράσει. Αν
τελικά δεν πεθαίνει, είναι γιατί σώζεται από την Ποίηση...“Από τη νέκρα έρχεται να σώσει τη γλώσσα ο
ποιητής. Αυτός ανασταίνει πάλι τις λέξεις και τις κάνει πλάσµατα ζωντανά. Τους ξαναδίνει το χαµένο
τους δυναµισµό, για να µπορούν να βοµβαρδίζουν τη συνείδησή µας µε τις αλλεπάλληλες εκρήξεις του -
όπως πατώντας το πεντάλ ο πιανίστας αφήνει τον κάθε τόνο να αντηχεί επ’άπειρον καλώντας σε βοή-
θεια και ξυπνώντας τους αρµονικούς του. Εδώ έχουµε µια σωστή κοσµογονία. Θησαυροί της γλώσσας,
παραχωµένοι, βυθισµένοι στο σκότος, ανυποψίαστοι, ξανάρχονται στην επιφάνεια και οι λέξεις παίρ-
νουν πάλι την παρθενική τους αγνότητα, τη δροσιά και τη λάµψη τους- το αρχέγονο κάλλος και τον
πηγαίο, τον ανεξάντλητο πλούτο τους. Η σύµβαση τις είχε ψευτίσει και ρηχάνει. η ποίηση τους ξαναδί-
νει την αλήθεια και το βάθος τους. Τώρα πια είναι πλάσµατα ζεστά από ζωή και ακτινοβολούν ζωή.
Φτιάχνουν καταστάσεις: σκέψεις, συγκινήσεις, τάσεις, όπως η ζωή γεννάει ζωή. Ο τεχνίτης είναι εδώ
στην κύρια σηµασία του όρου: ποιητής. Ποιεί - δηµιουργεί, και η ποίησή του είναι πράξη δηµιουργίας”.
Την αλήθεια αυτή τη βεβαιώνει, νοµίζω, η προσωπική του καθενός πείρα. Όταν αναταράζεται η ζωή
µας από κάτι βαθύ και απροσδόκητο και θέλοµε να συντηρήσοµε τη χαρά ή να δαµάσοµε τη θλίψη µας,
ζητούµε τη βοήθεια της δηµιουργικής, της ποιητικής γλώσσας: πανηγυρίζοµε ή θρηνούµε “ποιητικά”, µε
τον ύµνο ή το µοιρολόγι, ακόµα και αυτοσχεδιάζοµε... Τις περισσότερες όµως φορές δανειζόµαστε από
καθιερωµένους ποιητές τους στίχους που εκφράζοντας ζωντανά “φτιάχνουν την κατάσταση” που ζούµε,
και ταυτόχρονα µας ανακουφίζουν, όπως η Τέχνη ξέρει να αλαφρώνει τον άνθρωπο. “Βρες έκφραση για
ένα πόνο” (παρατηρεί σ’ένα περίφηµο “Στοχασµό” του ο Oscar Wilde) “και θα σου είναι αγαπητός. Βρες
έκφραση για µια χαρά και εντείνεις την έκστασή της. Θέλεις ν’αγαπάς; Κάθε χρήση της µετάνοιας, της
αγάπης, και οι λέξεις θα πλάσουν τον πόθο από τον οποίο ο κόσµος φαντάζεται πως πηγάζουν οι λέξεις.
Έχεις καµιάν οδύνη που σου τρώει τα σωθικά; Βαφτίσου στη γλώσσα της οδύνης, µάθε την προφορά της
από τον πρίγκηπα Hamlet και τη βασίλισσα Conatane και θα ιδείς ότι η απλή έκφραση είναι τρόπος
παρηγοριάς και ότι η φόρµα που είναι η γέννα του πάθους, είναι και ο θάνατος του πόνου”[...]
Ε. Π. Παπανούτσος
“Το δίκαιο της πυγµής”
1. Να επισηµάνετε παίρνοντας στοιχεία από την α΄ παράγραφο του κειµένου: α) τη θαυµαστή λειτουργία
της γλώσσας, β) τον τρόπο, µε τον οποίο εκµεταλλεύονται το µηχανισµό της γλώσσας όσοι έχουν έργο
τους τη διαφήµιση, την προπαγάνδα, την πλύση εγκεφάλου.
2. Πότε χάνουν οι λέξεις την αξία τους και ποιον κίνδυνο διατρέχει τότε η γλώσσα;
3. Ποια είναι η ευθύνη του ποιητή απέναντι στη γλώσσα; Πώς αντιλαµβάνεσθε τη φράση “Η ποίηση τους
ξαναδίνει την αλήθεια και το βάθος τους”;
4. Να συγκρίνετε τις απόψεις του Ε. Παπανούτσου µε τις αντίστοιχες του Χρ. Τσολάκη (“Το χάσµα γέµισε
άνθη”) και να εξετάσετε τη σχέση του ποιητικού λόγου µε τη γλώσσα.
Λεξιλόγιο
Ετυµολογία Σηµασία / Συνώνυµα / Αντώνυµα
ενδιάθετος (§1) εν + διά + τίθηµι έµφυτος, ενδόµυχος, εσωτερικός, απερίγραπτος,
(αντ. επίκτητος, εξωτερικός).
εµπεδώνω (§1) εν + πέδον = έδαφος εδραιώνω, σταθεροποιώ, αφοµοιώνω,
(αντ. απορρυθµίζω, αποσυντονίζω).
άρρητος (§1) α- (στερητ.) + ρητός ανέκφραστος, απόρρητος, (αντ. ρητός).
< ρη - θήσοµαι (λέγω)
ακτινοβολώ (§2) ακτίνα + βάλλω φωτοβολώ, λάµπω, (αντ. συσκοτίζω).
απροσδόκητος (§3) α- (στερητ.) + προσδοκώ ανέλπιστος, αναπάντεχος, ξαφνικός, (αντ. αναµενόµενος).
Περίληψη Πλαγιότιτλοι
Ο συγγραφέας ξεκινά µε µια αξιωµατική διατύπωση για §1 Γλώσσα, το ανώτερο πνευµατικό επίτευγµα
την αξία και την παντοδυναµία της γλώσσας, χωρίς την οποία του ανθρώπου.
θα ήταν αδύνατη η κοινωνική συµβίωση. Αποδίδει τη δύ- §2 Η φθορά που προκαλεί στη γλώσσα η καθη-
ναµη αυτή στο γεγονός ότι κάθε σκέψη ή συναίσθηµα για µερινή χρήση και ο αναγεννητικός ρόλος της
να εκφραστεί πρέπει να ντυθεί µε λέξεις και αντίστροφα ποίησης.
κάθε λέξη ξυπνά µέσα µας σκέψεις, συναισθήµατα, συγκι- §3 Η προσωπική εµπειρία βεβαιώνει τη δύναµη
νήσεις. Όµως, µε την καθηµερινή χρήση οι λέξεις χάνουν του ποιητικού λόγου.
τη δύναµή τους αυτή. Τότε επεµβαίνει µε την αναγεννητι-
κή της δύναµη η ποίηση, η οποία ξαναδίνει στις άνευρες
πια λέξεις νέο νόηµα. Αυτή είναι µια αλήθεια που ο καθέ-
νας µας αντιλαµβάνεται εύκολα, αφού όλοι µας στη χαρά ή
στη λύπη, ζητούµε να χαρούµε ή να λυπηθούµε µέσα από
λόγια γνωστών, συνήθως, ποιητών.
Απαντήσεις στις ερωτήσεις του σχολικού βιβλίου
1. Να επισηµάνετε παίρνοντας στοιχεία από την α΄ παράγραφο του κειµένου:

α) τη θαυµαστή λειτουργία της γλώσσας,
β) τον τρόπο µε τον οποίο εκµεταλλεύονται το µηχανισµό της γλώσσας όσοι έχουν έργο τους τη
διαφήµιση, την προπαγάνδα, την πλύση εγκεφάλου.
α) Η γλώσσα αποτελεί τη σπουδαιότερη πνευµατική κατάκτηση του ανθρώπου, γιατί αποτελεί το µέσο έκφρα-
σης των σκέψεών µας, τον κώδικα επικοινωνίας της ανθρώπινης κοινότητας (Κοινωνία: < αρχ. Κοινωνέω -
ω: συµµετέχω. Η κοινωνική συµβίωση προϋποθέτει συµµετοχή, ανταλλαγή απόψεων, προβληµατισµών
κ.λ.π.). Χωρίς τη γλώσσα δε θα υπήρχε κοινωνική συµβίωση, εφόσον θα ήταν αδύνατο να εκφράσουµε και
ν’ ανταλλάξουµε τις σκέψεις, τις επιθυµίες, τα συναισθήµατά µας, τα οποία δε θα είχαν υπόσταση µιας και
το άρρητο δεν υφίσταται µέσα στον ψυχικό µας κόσµο. Πώς να γίνει νοητό και κατανοητό κάτι το οποίο δεν
έχει όνοµα, δεν έχει ταυτότητα; Η γλώσσα γεννά τη σκέψη και η σκέψη τη γλώσσα σε µια διαρκή αλληλε-
πίδραση που οδηγεί στη δηµιουργία και την ανάπτυξη του πολιτισµού. Το θεµέλιο του πολιτισµού µας είναι
ο γλωσσικός κώδικας που συντελεί στη συγκρότηση της κοινωνίας, καθώς και στη µεταβίβαση των πνευµα-
τικών και τεχνολογικών εξελίξεων.
β) Η δύναµη της γλώσσας είναι τεράστια. Όλη µας η υπόσταση δοµείται και στηρίζεται σ’ αυτήν, στις λέξεις
που ασκούν καταλυτική επίδραση και ερεθίζουν τις νοητικές και συγκινησιακές µας δυνάµεις. Οι λέξεις
µπορούν να µας καθυποβάλουν, να µας µεταδώσουν τον κραδασµό τους, να µας εξωθήσουν στις πιο ακραί-
ες και παράτολµες ενέργειες, καθώς µπορούν να δεσµεύσουν τη σκέψη και το συναίσθηµα. Η δύναµη της
γλώσσας γίνεται αποτελεσµατικότατο όπλο στα χέρια επιτήδειων που ασκούν πλύση εγκεφάλου εξυπηρε-
τώντας τα συµφέροντα της οικονοµικής και πολιτικής προπαγάνδας. Η διαφήµιση έχει αναχθεί σε επιστή-
µη, η οποία έντεχνα και έµµεσα περνά µηνύµατα µέσα από λέξεις - έννοιες που υποβάλλουν το δέκτη,
δεσµεύοντας την κρίση του και ξυπνώντας ενδόµυχες σκέψεις και συναισθήµατα. Όπως το βότσαλο στη
λίµνη προκαλεί συνεχόµενα οµόκεντρα κύµατα, έτσι και η λέξη προκαλεί αλυσιδωτές αντιδράσεις στην
ανθρώπινη νόηση και βούληση.
2. Πότε χάνουν οι λέξεις την αξία τους και ποιον κίνδυνο διατρέχει τότε η γλώσσα;
Οι λέξεις αποτελούν τα µέλη ενός ζωντανού οργανισµού, της γλώσσας, η κατάσταση της οποίας καθρεφτίζει
το ποιόν της κοινωνίας που υπηρετεί κάθε φορά. Όταν η κοινωνία κάνει κακή χρήση των λέξεων, αλλοιώνει και
υποβαθµίζει τη σηµασία τους, όταν επεµβαίνει στη συµβολική τους αξία, τότε η γλώσσα φθείρεται, καταστρέφε-
ται, αφυδατώνεται και κινδυνεύει να πεθάνει. Όταν αδυνατεί να εκφράσει τα βαθύτερα νοήµατα, όταν δεν
ερεθίζει την ευαισθησία µας, όταν “ξεπουλιέται” στην καθηµερινότητα και στον “επίσηµο - στείρο” λόγο της
εξουσίας, τότε δεν εξυπηρετεί το σκοπό της (την έκφραση δηλαδή της ανθρώπινης ψυχής) και µοιραία οδηγείται
στο τέλµα.
3. Ποια είναι η ευθύνη του ποιητή απέναντι στη γλώσσα; Πώς αντιλαµβάνεσθε την φράση “Η ποίηση
τους ξαναδίνει την αλήθεια και το βάθος τους”;
Ο ποιητής, ως δηµιουργός, οφείλει να ανασταίνει τη γλώσσα, να τη βγάζει απ’ το λήθαργο στον οποίο την
υποβάλλει η πεζή καθηµερινότητα και να της δίνει οίστρο, έµπνευση, ζωντάνια, παραστατικότητα. Ο ποιητής
είναι ο ιατρός, που σκύβει προσεχτικά µε στοργή και αφοσίωση πάνω απ’ το πληγωµένο κορµί της και τη
θεραπεύει, της δίνει νέα φτερά και της επιτρέπει να φτερουγίσει στις ψυχές των ανθρώπων προκαλώντας συναι-
σθήµατα ευφορίας, γαλήνης, ανάτασης αλλά και πάθος, ζωντάνια, δράση.
Οι λέξεις στα χέρια του ποιητή είτε ανασύρονται στην επιφάνεια µετά από χρόνια λήθης αποκτώντας τον
ανεξάντλητο πλούτο τους, είτε αποκτούν διαφορετικό περιεχόµενο και βάθος. Ο ποιητής, σαν το µάγο, αποκαθι-
στά τις φθορές που υπέστησαν και τις µεταπλάθει κάνοντάς τις να ξανακερδίσουν τη χαµένη τους αίγλη. Η
αίγλη τους βρίσκεται µέσα στην αλήθεια τους, στον ανθρώπινο πόνο ή στη χαρά που εκφράζουν, στον πλανταγ-
µό της ανθρώπινης ψυχής που τις γεννά. Ο άνθρωπος έχει ανάγκη την ποίηση. Η Τέχνη δίνει διέξοδο στα
βαθύτερα συναισθήµατά του, είναι το µέσο της ανακούφισης αλλά και της έντασης, είναι παρηγοριά.
4. Να συγκρίνετε τις απόψεις του Ε. Παπανούτσου µε τις αντίστοιχες του Χρ. Τσολάκη (“Το χάσµα
γέµισε άνθη”) και να εξετάσετε τη σχέση του ποιητικού λόγου µε τη γλώσσα.
Κοινή πεποίθηση και των δύο είναι η σχέση αλληλεξάρτησης γλώσσας και σκέψης. Η γλώσσα παράγει τη
σκέψη και η σκέψη τη γλώσσα. Ο ποιητής, όπως υποστηρίζουν και οι δύο είναι δηµιουργός και ζωντανεύει τη
γλώσσα. Ο Τσολάκης αναφέρεται στην αλληλεξάρτηση της γλώσσας και του πολιτισµού καθώς και στις επιδρά-
σεις και στις µορφές που παίρνει η γλώσσα, ανάλογα µε τον πολιτισµό που εκφράζει. Ο Παπανούτσος ασχολεί-
ται περισσότερο µε τη φθορά της γλώσσας, εξαιτίας της πολλής και κακής χρήσης. Κατά τον Τσολάκη, ο ποιητής
και η ποίηση οδηγούν στην ελευθερία καθώς συγκρούεται το κατεστηµένο και η συµβατικότητα µε το πάθος της
έµπνευσης. Κατά τον Παπανούτσο, ο ποιητής και η ποίηση δίνουν ζωή στη γλώσσα µε το να επαναφέρουν στη
σύγχρονη εποχή λέξεις ξεχασµένες µε βαθύ συµβολικό περιεχόµενο µε “τίτλους τιµής” αλλά και µε το να
αποδίδουν σε “κοινές” λέξεις το πραγµατικό τους ή νέο περιεχόµενο.
Η ποίηση, εποµένως, οδηγεί τη γλώσσα στα υψηλότερα σηµεία της εκφραστικής δηµιουργίας, καθώς συντε-
λεί στην ανανέωση, στην αναγέννηση των νοηµάτων των λέξεων και στην ανάσυρση από το σκοτεινό παρελθόν
γλωσσικών θησαυρών διασώζοντας τη γλωσσική παράδοση. Ο εµπλουτισµός των λέξεων µε νέο περιεχόµενο
δίνει τη δυνατότητα στον άνθρωπο να ανακαλύψει από την αρχή τον ψυχικό και πνευµατικό του κόσµο και να
αποκτήσει ελευθερία σκέψης και βούλησης.
ÊñéôÞñéï Áîéïëüãçóçò
Κείµενο
Η γλώσσα κόκαλα δεν έχει

Ç ãëþóóá êüêáëá äåí Ý÷åé
Η γλώσσα ακολουθεί άλλη λογική από την τυπική λογική. Λέµε: “ο Κωστάκης είναι και δεν είναι έτοιµος για
τις Πανελλήνιες” κι αυτό δεν είναι ούτε παράλογο ούτε αντιφατικό, έχει πολύ καθαρό νόηµα, που καταλαβαίνει
κάθε ελληνόφωνος.
Λέµε: “Ωραία, τώρα µάλιστα, καλά έχουµε! και εννοούµε ότι την έχουµε πολύ άσχηµα. Η γλώσσα είναι όργανο
θαυµαστό και εξαιρετικά περίπλοκο.
Αντί να τη µελετήσουµε, ωστόσο, περνάµε τον καιρό µας αξιολογώντας την αρνητικά, σε αυτήν ιδίως τη χώρα.
Συχνά διαβάζουµε στον Τύπο και ακούµε στην τηλεόραση ότι η ελληνική γλώσσα έχει φτωχύνει, γενικά ότι είναι
γλώσσα κακής και µάλιστα “υποβαθµισµένης” ποιότητας.
Η άποψη αυτή είναι επιστηµονικά λαθεµένη. Η ελληνική γλώσσα δεν είναι ούτε φτωχή ούτε κακής ποιότητας.
Ωστόσο, οι περισσότεροι το αποδέχονται, γιατί κάποιοι σοφολογιότατοι φροντίζουν να “αποδεικνύουν” κάθε
λίγο ότι οι Έλληνες δεν ξέρουν “ελληνικά”. Αυτές οι αποδείξεις στηρίζονται σ’έναν µύθο και στήνουν στον
κόσµο παγίδες. Ο µύθος που λέει ότι οι Έλληνες (και µάλιστα οι νέοι) δεν µιλούν “σωστά”, κάνει µια τεράστια
σύγχυση της καθηµερινής γλώσσας της οικειότητας και των αισθηµάτων µε τις παραλλαγές που χρησιµοποιού-
νται σε επίσηµες συνθήκες. Και υπονοεί ότι οι επίσηµες παραλλαγές είναι πιο “σωστές” από τη φυσική γλώσσα,
αυτή που µιλούν οι ελληνόφωνοι αυθόρµητα, χωρίς να την έχουν µάθει σε κανένα σχολείο. Πρόκειται για µέγι-
στο λάθος, γιατί η γλώσσα είναι πριν απ’ όλα η φυσική γλώσσα. Όσο για τους κανόνες της, οι γραµµατικοί τους
καταγράφουν από τη φυσική οµιλία, δεν τους εφευρίσκουν.
Το χειρότερο είναι πως ο ισχυρισµός ότι οι Έλληνες δεν µιλούν καλά “ελληνικά”, σαν να ήταν η ελληνική
γλώσσα προϊόν που φτιάχνουν οι δάσκαλοι, στηρίζεται σε µιαν απάτη.
Ας πάρουµε ένα εύκολο παράδειγµα: υπήρξε για καιρό µια εκποµπή στην τηλεόραση µε θέµα τις γνώσεις που
έχουν οι Έλληνες για τη γλώσσα “τους” και “αποδείκνυε” κάθε εβδοµάδα ότι όλοι σχεδόν είναι άγλωσσοι.
Βλέπαµε, λοιπόν, στο όνοµα της ελληνικής γλώσσας, στην τηλεόραση τη σκηνή ένας δηµοσιογράφος να σταµα-
τάει διάφορους διαβάτες, να τους βάζει το µικρόφωνο µπροστά στη µύτη και να ρωτάει:
“Ξέρετε τι σηµαίνει η λέξη “περιεκτικός” ή “µηχανορραφία ή “φρονηµατίζω”;” Οι περισσότεροι άνθρωποι
ψέλιζαν και η απάντηση ήταν αρκετά συχνά, λαθεµένη.
Οµως, αν κάποιος έκανε το ίδιο µε τους δηµοσιογράφους ή µε τον επιστηµονικό υπεύθυνο της εκποµπής, θα
γελούσαµε όλοι πάρα πολύ. Γιατί, αν τους ρωτούσες ξαφνικά στο δρόµο, εκεί που περιµένουν το λεωφορείο µες
στη ζέστη, µια λέξη, και µάλιστα όχι λέξεις λόγιες και σπάνιας χρήσης, αλλά µια καθηµερινή και εύκολη λέξη
(π,χ. τι σηµαίνει “βρίσκω” ή “προκοπή” ή “απόσταση”) να είστε σίγουροι ότι θα ψέλλιζαν χωρίς να ξέρουν τι να
πουν. (Για δοκιµάστε, αλήθεια, έτσι τώρα δα, να πείτε τι σηµαίνει η λέξη “προσπάθεια”, χωρίς µάλιστα να σας
κοιτάζει κριτικά η τηλεοπτική κάµερα).
Οι σοφολογιότατοι που καταγγέλλουν τους οµοεθνείς τους για “αγλωσσία” ή “λεξιπενία” και
παρόµοια, εκτός από την κοµπορρηµοσύνη τους, θα πρέπει να έχουν και πολύ λίγες γνώσεις για τη γλώσσα. Θα
πρέπει να µην ξέρουν πώς λειτουργεί η γλώσσα και πώς παράγεται το νόηµα. Γιατί αλλιώς δεν εξηγείται να
νοµίζουν ότι µιλάω “σωστά” µια γλώσσα σηµαίνει να µπορώ να πω µπροστά σ’ένα µικρόφωνο τον ορισµό της.
Το νόηµα στη φυσική οµιλία δεν έχει καµία σχέση µε την κυριολεξία, έτσι ώστε αν π.χ. κάποιος που δεν ξέρει
ελληνικά αποστήθιζε το λεξικό της γλώσσας µε όλους τους ορισµούς των λέξεων, θα ήταν τελείως ανίκανος να
επικοινωνήσει.
Πράγµατι, η γλώσσα είναι κάτι εξαιρετικά περίπλοκο. Το νόηµα δεν υπάρχει εκ των προτέρων στις λέξεις. Το
νόηµα το φτιάχνει κάθε φορά ο οµιλητής ανάλογα µε τον στόχο της οµιλίας και την κοινωνική περίσταση
επικοινωνίας. ∆ηλαδή, το νόηµα καθόλου δεν το δίνουν οι ορισµοί των λέξεων που είναι στα λεξικά. Πολύ συχνά
µάλιστα το νόηµα είναι τελείως άσχετο µε την κυριολεξία.
Λέµε: “Μη µου λες, Γιάννη, µη µου το λες!” και εννοούµε περίπου “πόσο πολύ λυπάµαι για το κακό που µου
ανακοινώνεις”.
Λέµε: “Η Μαρία έριξε άλλη µία µατιά από το παράθυρο, αλλά δεν φαινόταν ψυχή” και µέσα στο “άλλη” και
το “αλλά” κρύβεται ολόκληρη διήγηση για την ανυποµονησία της Μαρίας που κάποιον περιµένει να φανεί.
Λέµε: “Πάµε πουθενά να τσιµπήσουµε τίποτα;” (φράση που κατά λέξη είναι τελείως παράλογη) και εννοούµε
ότι µαζί µε την πρόταση για µεζέ σεβόµαστε από πριν τις προτιµήσεις του άλλου και έµµεσα του προτείνουµε
να διαλέξει.
Λέµε: “Μου ανοίγετε λιγάκι την πόρτα;” και εννοούµε όχι βέβαια να µας ανοίξουν µια χαραµάδα, αλλά ότι
ζητάµε µε ευγένεια ν’ανοίξει η πόρτα.
Όλη η επικοινωνία είναι έτσι. Η φράση: “ Βρε, Γιάννη, είσαι µε τα καλά σου;” δεν είναι ερώτηση, είναι
επίπληξη. “Καλέ, τι µου λες;” το ίδιο, δεν είναι ερώτηση, είναι ειρωνική αµφισβήτηση. Η φράση: Έχω κρύα
µπιρίτσα στο ψυγείο” γραµµατικά είναι πληροφορία. Και βέβαια ποτέ δεν την λέει κανείς για να µάθει ο άλλος
τι έχει στο ψυγείο του. Για άλλο σκοπό την λέει. Όπως επίσης δεν είναι πληροφορία η φράση: “Σε πληροφορώ
ότι το πουκάµισο που φορούσες έχει λεκέδες”.
Όλα τούτα τα ιδιαίτερα δύσκολα και περίπλοκα, που δεν αγγίζουν οι παραδοσιακές γραµµατικές και καινούρ-
γιες επιστήµες, πασχίζουν να τα περιγράψουν. Όλα τούτα τα θαύµατα της γλώσσας, που κάνουν διεθνείς διαση-
µότητες να απορούν για το πώς άραγε φτιάχνεται το νόηµα, τα λένε και τα καταλαβαίνουν µε φυσική και
αυθόρµητη άνεση όλοι οι οµιλητές µορφωµένοι και λιγότερο µορφωµένοι, ακόµα και τα µωρά παιδιά.
Άννα Φραγκουδάκη, εφηµ. ΤΑ ΝΕΑ, 2/9/1995
1. Να γράψετε την περίληψη του κειµένου (120-150 λέξεις περίπου).
2. Να επιβεβαιώσετε ή να απορρίψετε το περιεχόµενο των παρακάτω προτάσεων σηµειώνοντας Χ στο αντίστοι-

χο πλαίσιο (Σωστό ή Λάθος):
Σωστό Λάθος
α) Η ελληνική γλώσσα έχει φτωχύνει.
β) Οι Έλληνες (και µάλιστα οι νέοι) δε µιλούν σωστά.
γ) Οι επίσηµες παραλλαγές δεν είναι πιο σωστές από τη φυσική γλώσσα.
δ) Το νόηµα στη φυσική οµιλία έχει άµεση σχέση µε την κυριολεξία.
ε) Το νόηµα στις λέξεις το φτιάχνει κάθε φορά ο οµιλητής ανάλογα µε την περίσταση.
3. “Μη µου το λες!”, “Καλέ, τι µου λες;” είναι κάποιοι από τους ιδιωτισµούς που η συγγραφέας αναφέρει. Να
σκεφτείτε κι εσείς µερικούς και να τους καταγράψετε,
4. Να χρησιµοποιήσετε µέσα σε προτάσεις τις λέξεις περιεκτικός, µηχανορραφία, φρονηµατίζω.
5. “Μιλάω σωστά µια γλώσσα δε σηµαίνει να µπορώ να πω µπροστά σ’ ένα µικρόφωνο τον ορισµό της”, αναφέ-
ρει η συγγραφέας. Τι νοµίζετε ότι σηµαίνει µιλάω σωστά µια γλώσσα; Να αναπτύξετε την άποψη σας σε ένα
σύντοµο κείµενο 300 περίπου λέξεων.
1. Στο κείµενο η συγγραφέας µας µιλά για τη γλώσσα και τον τρόπο που αυτή λειτουργεί. Αρχικά επισηµαίνει
πως η γλώσσα έχει δικούς της κανόνες, τους οποίους πρέπει να µελετήσουµε για να την καταλάβουµε και όχι
να προβαίνουµε σε κρίσεις για την κακή χρήση της. Η άποψη ότι οι Έλληνες χρησιµοποιούν ελάχιστες λέξεις
και µάλιστα λανθασµένα είναι ψευδής και βασίζεται στην επιστηµονικά αστήρικτη άποψη ότι η φυσική
γλώσσα δεν είναι σωστή. Επιπλέον, οι οπαδοί αυτών των θεωριών εξάγουν τα συµπεράσµατά τους από µεθό-
δους που δεν είναι οι πλέον κατάλληλες για να ελέγξουν τον πλούτο του λεξιλογίου κάποιου ή την ορθή χρήση
της γλώσσας. Όσοι βιάζονται να καταλήξουν σε απαισιόδοξα συµπεράσµατα, θα πρέπει να έχουν υπόψη τους
ότι η περίσταση καθορίζει τον τρόπο έκφρασης και. µέσα σε αυτά τα. πλαίσια και οι ιδιωτισµοί, συναντάµε
πλήθος τέτοιων στη γλώσσα µας, έχουν τη θέση τους.
2. α) Λάθος
β) Λάθος
γ) Σωστό
δ) Λάθος
ε) Σωστό
3. • Ρίχνει καρεκλοπόδαρα. • Έφτασε ο κόµπος στο χτένι.

• Έγινα παπί στον ιδρώτα. • Αυτός λύνει και δένει.
• Έγινε καπνός. • Είναι βίος και πολιτεία.
• Καβάλησε το καλάµι. • Έµεινε στο ράφι.
• Τα έκανες µούσκεµα. • Τον έβαλα στη θέση του.
4. • Το κρέας είναι τροφή περιεκτική σε πρωτεΐνες..

• ∆ρούσε πάντα στο παρασκήνιο. Προσπαθούσε να ανέλθει µε µηχανορραφίες και όχι µε την αξία του.
• Οι γονείς µε τις συµβουλές τους προσπαθούν να φρονηµατίσουν τα παιδιά τους,
5. Η γλώσσα είναι κώδικας επικοινωνίας µεταξύ των µελών µιάς γλωσσικής κοινότητας, βασισµένος σε
ένα σύστηµα σηµείων, που στην προκείµενη περίπτωση είναι οι λέξεις. Ο σωστός χειρισµός της γλώσσας
έχει θετικές συνέπειες για το ίδιο το άτοµο, συµβάλλει, όµως ταυτόχρονα και στη διαφύλαξη της γλώσσας.
Τι σηµαίνει όµως, χειρίζοµαι σωστά τη γλώσσα; Σηµαίνει, µήπως ότι γνωρίζω τους γραµµατικούς και συ-
ντακτικούς κανόνες και τους εφαρµόζω στην οµιλία µου; Ή µήπως σηµαίνει ότι γνωρίζω τον ορισµό των
λέξεων που χρησιµοποιώ;
Η απάντηση είναι αρνητική και στα δύο προηγούµενα ερωτήµατα, γιατί η γλώσσα είναι κάτι πολύ περισ-
σότερο από σύνολο κανόνων και λέξεων. Η γλώσσα δίνει µορφή στον εσωτερικό µας κόσµο, στα συναισθή-
µατα και στις σκέψεις µας. Είναι επιπλέον το µέσο που µας επιτρέπει να µοιραστούµε αυτές τις σκέψεις και
τα συναισθήµατα µε τους συνανθρώπους µας. Η γλώσσα όµως είναι και άλλα πράγµατα. Είναι ο προσωπι-
κός τρόπος του καθενός από εµάς να βιώνει και να αξιολογεί διάφορες καταστάσεις. Η γλώσσα είναι αυτή
που επιτρέπει στον καθένα µας να µορφοποιεί την εµπειρία του και να τη µεταδίδει στα άλλα µέλη της
κοινότητας. Με τη γλώσσα µεταδίδεται η γνώση και στη γλώσσα διασώζονται τα πολιτιστικά επιτεύγµατα
ενός λαού.
Άρα, λοιπόν, µιλάω σωστά µια γλώσσα, σηµαίνει ότι µπορώ να πραγµατοποιήσω τις απέραντες και πολύ-
µορφες δυνατότητες της γλώσσας. Σηµαίνει δηλαδή ότι είµαι σε θέση να επιλέγω την πλέον κατάλληλη
λέξη για να εκφράσω αυτό που θέλω κάθε φορά, αλλά επιπλέον την εκφωνώ και µε το κατάλληλο ύφος Για
να το επιτύχω αυτό λαµβάνω υπόψη µου τους παράγοντες που καθορίζουν την επικοινωνιακή περίσταση,
δηλαδή το πρόσωπο στο οποίο απευθύνοµαι, το χώρο, το σκοπό της επικοινωνίας, και ανάλογα προσαρµόζω
την οµιλία µου. Τελικά, όπως λέει και ο έγκριτος γλωσσολόγος Μ. Τριανταφυλλίδης: “Γλώσσα δεν είναι
αράδιασµα από λέξεις, τύπους και κανόνες όπως αναγράφονται σε λεξικά και γραµµατικές...παρά η εφρα-
σή του εσωτερικού µας κόσµου, κύµα ζωής, άνοιγµα και επαφή ψυχών, ανταλλαγή αισθηµάτων και σκέψε-
ων µέσα σε συνοµιλία, ερώτηση και απόκριση, άρνηση και κατάφαση, προσταγή, απαγόρευση και παρά-
κληση, µικροεπεισόδια, πεζότητες και ταπεινότητες της καθηµερινής ζωής, σκέψη, ενατένιση της µοίρας
και φιλοσοφία - όλα αυτά είναι γλώσσα ατοµική και εθνική. Γλώσσα είναι ολόκληρος ο λαός, λέει ένα
“φλαµανδικό ρητό” και µιλάω σωστά τη γλώσσα σηµαίνει ότι υιοθετώ όλα τα παραπάνω στην καθηµερινή
µου επικοινωνία.

1ο τευχος PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

1ο τευχος PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

περιεχόµενα

Áíôß ðñïëüãïõ σελ. 6

ÃËÙÓÓÁ ÊÁÉ ÃËÙÓÓÉÊÅÓ ÐÏÉÊÉËÉÅÓ

Ι. Τα όρια της γλώσσας

Η λέξη βυθίζεται στο παρελθόν

Ο ΟΡΙΖΟΝΤΙΟΣ, που ονοµάζεται και ΣΥΝ∆ΥΑΣΤΙΚΟΣ, είναι αυτός που

ΟΡΙΖΟΝΤΙΟΣ ΑΞΟΝΑΣ (πέτρα) Πέτρ-ινος Πετρ-αδάκι Πέ-τρος Πετρ-

Ι. Τα όρια της γλώσσας

Τι είναι η γλώσσα; Η γλώσσα...

∆ικές µας φράσεις

των υπάρξεων που σάρκωσαν στη γλώσσα τις σκέψεις τους”.

; Μετασχηµατίστε τη φράση: Η φιλία ενώνει του λαούς (σχολ. βιβλ. σ.17).

2. Αν τύχει και αργήσω, να περιµένεις λίγο.

ΙΙ. Ποικιλίες της γλώσσας

Κριτήριο: η κοινωνική συµπεριφορά

Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες

Κριτήριο: η γεωγραφική καταγωγή

1. Γεωγραφικές γλωσσικές ποικιλίες

δοξολογιέται αντί δοξολογείται

; Αποδώστε στην Κοινή Νεοελληνική τα κείµενα (σχολ. βιβλ. σ.23).

“Όπου χλωρό λιβάδι, εκεί είµαι εγώ”.

2. Κοινωνικές γλωσσικές ποικιλίες

Γλώσσα εφηβικής κουλτούρας ή νεανική ιδιόλεκτος

Γλώσσα και ηλικία

; Ποιο είναι το νόηµα του αρχαίου γνωµικού:

; Ποιες από τις λέξεις:

Γλώσσα και µόρφωση

Γλώσσα και κοινωνική οµάδα

Γλώσσα και περίσταση

; Συζητήστε την άποψη:

(Επιστολή µε θέµα τις εντυπώσεις από ένα βιβλίο)

ΙΙΙ. Οπτικές της γλώσσας

∆ύο οπτικές - ∆ύο κείµενα

Πέταξε στο δρόµο Αναγκάστηκα να περιορίσω

β) φορτίζουν µε διαφορετικές αποχρώσεις της ίδιας έννοιας την ίδια λέξη

∆ηµοκρατία στο σχολείο!

Η πτώση του αεροπλάνου:

Η κατασκευή ενός δρόµου σε αγροτική περιοχή:

Παράδειγµα για την περίπτωση (β)

Ο παππούς του τον βλέπει ως αντάξιο διάδοχο.

; ∆ιαφορετικοί άνθρωποι, διαφορετικές σκοπιές, διαφορετικές εκφράσεις, κι όταν ακόµη το αντικείµε-

2. Του υπέδειξε να µην Τον επέπληξε γιατί δε σταµατούσε να

ΙV. ∆ηµιουργικότητα της γλώσσας

Οι επικοινωνιακές λειτουργίες της γλώσσας

συνίσταται στη συνειδητή αισθητική επεξεργασία του µηνύµατος.

; “Τα γραπτά µηνύµατα από το κινητό τηλέφωνο”:

Η γλώσσα είναι κώδικας σηµείων ορισµένης µορφής (γλωσσικής), µε τα οποία πετυχαίνεται η

Κώδικας (Ο) Κώδικας (Α)

Παρατηρώντας την παράσταση χρειάζεται να διευκρινίσουµε τα εξής:

; Να απευθύνετε, ως µαθητική κοινότητα, αίτηση προς το Υπουργείο Πολιτισµού, µε την οποία να

VI. Ειδικές γλώσσες

Το κύτταρο είναι η µορφολογική Αν προσέξουµε τους όρους της ακολουθίας 2, 5,

Η γλώσσα της επιστήµης

VII. Οργάνωση του λόγου

Επιχειρηµατολογία / απόδειξη / συλλογισµός

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: Η ποιότητα της ζωής προϋποθέτει ποιότητα στη γλωσσική επικοινωνία.

Είδη απόδειξης κατά τη µέθοδο

α. Άµεση β. Έµµεση γ. Παραγωγική δ. Επαγωγική ε. Αναλογική

Παραγωγική απόδειξη: από το γενικό συµπεραίνουµε για το ειδικό.

Επαγωγική: από το µερικό συµπεραίνουµε για το γενικό.

Αναλογική: από τα επιµέρους συµπεραίνουµε για τα επιµέρους.

Ανάπτυξη παραγράφου µε αιτιολόγηση

Η έκθεση και η παράγραφος