Informacioni sistemi u saobraćaju i komunikacijama

PREDAVANJE 2.

Pojam sistema i informacionog sistema

Pojam i klasifikacija sistema

Pojam sistem se svakodnevnoj komunikaciji često upotrebljava sa dosta različitim terminološkim

značenjima. Većina definicija je bazirana na primjeni koncepta koji podrazumijeva:

- postojanje skupa objekta (komponenti),

- postojanje veza (relacija) između objekata (skup veza),
- funkcionisanje sistema u cilju obavljanja određenih zadataka.

Sistem se može posmatrati kao uređeni (organizovani) skup međusobno povezanih objekata
(komponenti) koji čine cjelinu u svrhu postizanja nekog cilja. Objekti nekog sistema su međusobno
povezani, a mogu biti povezani i sa drugim objektima van njegovih granica. Neophodno je odrediti
granice sistema kojima se izoluju posmatrani objekti od "okoline" sistema. Granice mogu biti prostorne,
vremenske ili druge granice u okviru kojih se mogu posmatrati svi sistemi. Djelovanje okoline na sistem
naziva se "ulaz", a djelovanje sistema na okolinu "izlaz" ili rezultat sistema. Primjenom ovakvog pristupa,
sistemi se na najvišoj razini općenitosti (apstrakcije) mogu formalno predstaviti izrazom:

S = (K, R, F)s,t
gdje su:
S – sistem,
K - komponente sistema,
R - relacije (interakcije komponenti),
F - funkcija (svrha ili namjena) sistema,
s,t – prostorni i vremenski okvir posmatranja.

Ovakva formulacija sistema je neovisna o njegovoj vrsti, pa može se koristiti za saobraćajni sistem,
telekomunikacijski sistem, sistem za prijenos električne energije, poslovni sistem, itd. U zavisnosti od
funkcije sistema neophodno je koristiti različite komponente koje mogu biti veoma različite i čijim se
povezivanjem ostvaruje određena funkcionalnost. Mogu se izdvojiti sljedeći elementi svakog sistema:
- komponente koje pripadaju sistemu,
- granice koje definišu opseg sistema,
- okolina (sve što je izvan granica sistema ali utiče na sistem),
- ulazi i izlazi iz sistema,
- interfejs kao veza između sistema i njegove okoline,
- struktura koja određuje organizaciju, međuzavisnost i integrisanost komponenti i procesa.

1
Relacije između komponenti u sistemu i interakcija sa okolinom može se ostvariti na tri osnovna načina:
razmjenom informacija, energije ili materije. Način na koji su elementi sistema povezani predstavlja
strukturu sistema.

Slika. Opšti prikaz sistema

U zavisnosti od potrebe, svaki sistem se može posmatrati sa različitih razina apstrakcije koja
podrazumijeva veći ili manji broj detalja. Također, neki sistem se može posmatrati i kao dio neke
funkcijske cjeline (sistema). U većini slučajeva postoje i drugi sistemi koji su u određenoj relaciji sa
posmatranim sistemom preko ulaza i izlaza ali u posmatranju nekog sistema se posmatra samo dio u
okviru definisanih granica. Komponente koje nisu obuhvaćene posmatranim sistemom se nazivaju
okolinom sistema.

Slika. Primjer transportnog sisterma

Funkcija svakog sistema se ostvaruje transformacijom različitih ulaza u izlaze koja se obavlja različitim
procesima u sistemu koji zavise od njegove vrste.

2
 Slika. Opšti prikaz modela sistema

Sistemi se mogu klasifikovati prema različitim kriterijima, npr.:

- sa stanovišta formiranja: prirodni i vještački,

- prema stepenu apstrakcije: apstraktni i realni,
- prema promjeni u vremenu: statički i dinamički,
- prema određenosti ponašanja: deterministički i stohastički,
- prema stepenu složenosti: prosti i složeni,
- prema povezanosti sa okolinom: otvoreni i zatvoreni.

Definisanje informacionog sistema

Za razumijevanje pojma informacionih sistema neophodno je objasniti pojmove podatka i informacije. U
najvećem broju slučajeva pojam informacije se pokušava definisati pomoću izraza podatak (i obrnuto), ili
pomoću izraza činjenica i pokazatelj. Podatak predstavlja određeni zapis u bilo kakvoj formi u kojoj je
fizički zabilježen neki događaj, zapažanje ili činjenica. Također, podatak se može posmatrati kao kodirana
predstava neke osobine, koncepta, objekta, činjenice ili događaja u određenom sistemu.
Za izraz informacija povezano je više različitih definicija i značenja. Proučavajući različita značenja izraza
informacija postoji više osobina koje se mogu pripisati ovom izrazu, npr:
− informacija kazuje nešto što je prethodno nepoznato primaocu,
− informacija može biti upotrijebljena za donošenje određenih odluka,
− informacija smanjuje neizvjesnost i stohastičnost,
− informacija isključe neka od alternativnih stanja stvari,
− informacija utiče na količinu ili strukturu znanja primaoca,
− informacija mijenja ili utvrđuje vjerovanje primaoca, itd.

Na osnovu navedenih osobina može se smatrati da informacija predstavlja protumačeni podatak u cilju
povećanja znanja i smanjenja ili ukidanja neodređenosti i stohastičnosti. Ovaj pojam, u svakodnevnom
govoru, ima smisao obavještavanja, objašnjenja, prenošenja znanja itd. Posmatrajući sa aspekta
upravljanja i donošenja odluka, informacija se može smatrati kao svaka vrsta znanja koja može da se
upotrijebi za poboljšanje upravljanja u nekom sistemu“. U ovakvom kontekstu, svrha informacije je da
posluži kao osnova za donošenje odluka.

3
 Slika. Transformacija podatka u informaciju

Iz navedenog razmatranja se može uočiti da pojmovi podatak i informacija imaju različio značenje, iako
se nerijetko, ali pogrešno, koriste kao sinonimi. Informacija je podatak kojeg je određeni subjekt
protumačio. Na osnovu toga se može zaključiti da je podatak objektivna, a informacija subjektivna
kategorija. Da li će se podatak transformisati u informaciju zavisi od više faktora kao što su: sadržaj i
forma podataka, znanje primaoca, skupa zadataka koje primaoc treba da rješi, itd. Pod obradom
podataka se podrazumijeva skup aktivnosti koje prevode (transformišu) podatak u oblik koji je
upotrebljiv krajnjem korisniku. Da bi se podatak transformisao u informaciju, potrebno ga
je interpretirati, pa je ovaj proces zasnovan na sljedećim aktivnostima:
- prikupljanje kojim se definišu potrebni podaci, identifikuju izvori i načini prikupljanja podataka,
- organizovanje kojim se uređuju i formatizuju podaci za korištenje u ostalim procesima,
- analiza kojom se vrši tumačenje podataka i njihova transformacija u informacije,
- čuvanje kojom se vrši njihovo skladištenje primjenom uređaja za čuvanje podataka.

Slika. Obrada podataka u cilju transformacije u informaciju

Podaci i informacije se mogu dalje obrađivati, prenositi, pretraživati i kontrolisati. U svrhu obavljanja
ovakvih procesa neophodno je posjedovati odgovarajuće znanje. Sa aspekta računarske analize
podataka, znanje predstavlja određenu količina prikupljenih informacija o nekom događaju ili temi i
grupu pravila za generisanje novih informacija pomoću traženje uzročno-posljedičnih veza među
podacima i informacijama. Primjenom znanja se podaci transformiraju u informacije i u određenim
okolnostima je moguće generiranje novog znanja kroz procese učenja. Na primjer, djeca znaju napamet
tablicu množenja do 10, ali to znanje (kolekciju informacija) ne mogu primijeniti da izračunaju 33x99 jer
nisu stekli znanje o pravilima pomoću kojih mogu riješiti navedeni zadatak. Međutim, ukoliko steknu
znanje o načinu na koji se množe brojevi (određena pravila), onda će biti u mogućnosti da primjene
tablicu i pravila koja znaju da izvrše složenije operacije množenja, tj. da generišu nove informacije.

4
 Slika. Relacija: podatak-informacija-znanje

U literaturi se često navodi još nekoliko termina povezanih sa podacima, informacijama i znanjem kao
što su mudrost i inteligencija. Mudrost se može definisati kao sposobnost učenja iz iskustva i primjena
raspoloživog znanja i informacija u širem kontekstu u cilju njihove odgovarajuće primjene za
prilagođavanje novim situacijama i donošenje odgovarajućih odluka ili sticanje novih znanja. Ovaj termin
je specifičan za ljudska bića i nema ekvivalent u računarskom svijetu. Inteligencija je još jedan od
termina koji se često koriste u istom ili sličnom kontekstu. Inteligencija (lat. inteligere) znači razumijeti ili
shvatiti, a postoje različita tumačenja ovog termina. Inteligencija se najčešće povezuje sa sposobnošću
primjene znanja za rješavanja problema i razumijevanje uzročno-posljedičnih veza u nekim sistemima. Za
razliku od pojma mudrosti, u posljednjih nekoliko godina se razvijaju mehanizmi za ugradnju ovih
karakteristika u računarske sisteme primjenom tzv. vještačke inteligencije (eng. Artificial Intelligence).
Vještačka ili umjetna inteligencija se može smatrati novom naučnom oblasti u kojoj se izučavaju
mogućnosti primjene informacijskih i komunikacijskih tehnologija (IKT) da se u vještačke sisteme ugrade
sposobnosti specifične za ljude (npr. percepcija, rezonovanje, razumijevanje konteksta, zaključivanje,
reagovanje i prilagođeno ponašanje).

Slika. Hijerarhija znanja

5
U kontekstu obrade podataka, kvalitetno prikupljanje što većeg broja podataka omogućava više detalja
što daje neophodni temelj za generisanje informacija i sticanje znanja čijom primjenom se mogu donositi
odgovarajuće odluke.

Slika. Relacije pojmova: podatak, informacija, znanje, mudrost u kontekstu primjera

Postoji čitav niz izraza za naziv nauke o podacima i informacijama u kojima se izučavaju alati i metode za
njihovo prikupljanje, oblikovanje, prenošenje, čuvanje i primjenu. Najčešće korišten termin za nauku u
kojoj se izučavaju različiti aspekti povezani sa informacijama jeste informatika. Tehnologije koje se
koriste za operacije (procese) nad informacijama se nazivaju informacijske tehnologije (IT) i
komunikacijske tehnologije (KT) u zavisnosti da li se radi o procesima obrade i skladištenje podataka ili
njihovom prenosu. Primjenom ovih tehnologija i odgovarajućih komponenti mogu se razvijati sistemi
pomoću kojih se mogu vršiti navedene operacije nad podacima i informacijama. Sistemi čija je svrha
povezana sa procesima koji se vrše nad podacima i informacijama, nazivaju se informacioni sistemi (IS).
Povezujući definicije pojma sistem, podataka i informacija može se izvesti definicija informacionog
sistema. Informacioni sistem je skup međusobno povezanih komponenti (podaci, informacije, hardver,
softver, metode) koji omogućavaju različite procese nad podacima kao što su prikupljanje, skladištenje,
obrada i prezentacija informacija korisnicima. Relacije između informacionih sistema sa okolinom se
ostvaruju razmjenom podataka i informacija. Ovi sistemi osiguravaju potrebne informacije neophodne
za funkcionisanje drugih sistema kao što su saobraćajni i komunikacijski sistemi, a svoju svrhu ostvaruju
transformacijom podataka u informacije i njihovom prezentacijom korisnicima.
Različiti informacioni sistemi mogu biti međusobno povezani i činiti integrisani informacioni sistem (IIS).
Pod pojmom Integrisani informacioni sistem podrazumijeva visoko organizovanu povezanost dva ili više
informacionih sistema u cilju efikasnijeg i efektivnijeg obavljanja određenih međusobno povezanih
funkcija. Ova povezanosti podrazumijeva relacije između komponenti različitih informacionih sistema u
cilju efikasnije primjene raspoloživih resursa i obavljanja procesa kao što su prikupljanje, obrada,

6
skladištenje i razmjena podataka, korištenje podataka i informacija za generisanje novih informacija i
znanja, a sve kao odgovor na potrebe korisnika.
U današnjim uslovima poslovanja informacioni sistemi se nameću kao uslov opstanka organizacija i
kompanija jer omogućavaju vršenje operacija nad informacijama koje su neophodne za obavljanje svih
aktivnosti. Na osnovu navedenog razmatranja može se uočiti slijedeće:
− Informacioni sistemi svoje funkcije obavljaju kroz operacije nad podacima i informacijama, a u
zavisnosti od posmatranih granica sistema, mogu se smatrati otvorenim sistemima jer vrše
razmjenu podataka i informacija sa okolinom.
− Informacioni sistem je kompleksan sistem zbog većeg broja međusobno povezanih komponenti,
relacija i procesa, a koji čine složenu strukturu sistema.
− Pojam informacionog sistema znatno je širi u odnosu na računarski ili komunikacijski sistem jer
obuhvata znatno veći spektar procesa i integraciju većeg broja komponenti.
− Informacioni sistem obuhvata sve međusobno povezane procese nad podacima i informacijama,
što znači da se ne može poistovjetiti sa jednim pojedinačnim procesom.

Osnovne funkcije, ciljevi i zadaci informacionih sistema

Funkcionisanje informacionih sistema se odvija putem unosa, procesa transformacije ulaznih podataka u
informacije, skladištenja podataka i informacija i drugih procesa kao što su selekcija, sortiranje,
filtriranje, ažuriranje, proračuni, formiranja izlaznih podataka (npr. kreiranje tabela i izveštaja) itd.
Osnovne funkcije informacionih sistema su:
- Funkcija prikupljanja podataka podrazumijeva interakciju informacionog sistema sa okolinom u
cilju osiguranja podataka potrebnih za donošenje određenih odluka.
- Funkcija skladištenja podataka označava sposobnost informacionog sistema da čuva
(memoriše) podatke određeni vremenski period, a kako bi isti mogli biti korišteni za kasnije
analize u svrhu donošenja odgovarajućih odluka.
- Funkcija obrade podataka u cilju transformacije u informacije i znanje koje pomože kod
obavljanja poslovnih procesa, donošenje odluka, optimizacije korištenja raspoloživih resursa, itd.
- Funkcija informisanja ostvaruje se sa svrhom da se korisnicima osiguraju potrebne informacije za
donošenje odluka i obavljanja određenih aktivnosti. U tu svrhu se koriste različiti alati i
tehnologije za dostavljanje i prezentaciju informacija krajnjem korisniku.
- Funkcija automatizacije procesa služi za ostvarivanje efikasnijih relacija između raznih korisnika,
sistema, podsistema, procesa i okoline u pomoću automatizovanog obavljanja procesa kao što
su generisanje izvještaja, izdavanje naloga, itd.

Informacioni sistem je realni i dinamički sistem koji svoju svrhu realizuje kroz razmjenu podataka i
informacija. Skup elemenata koji iz okoline djeluju na sistem nazivaju se ulazi sistema, a oni predstavljaju
podatke nad kojima se vrše određene operacije. Operacijama nad ulaznim podacima se vrši njihova
transformacija u informacije i znanje koji predstavljaju izlaze iz sistema. Na osnovu toga se može
zaključiti da je osnovna funkcija informacionih sistema da korisnicima omogući pristup informacijama

7
potrebnim za obavljanje određenih procesa (npr. odlučivanje). Funkcionisanje informacionog sistema
ostvaruje se kroz četiri posebne faze: ulaz, obrada, skladištenje i izlaz.

Memorija

Ulaz Obrada Izlaz

Slika. Pojednostavljeni model funkcionisanja informacionog sistema

Ulaz je proces koji predstavlja prikupljanje podataka i njihov unos u informacioni sistem. Prikupljanju
podataka, kao veoma značajnoj fazi, mora da prethodi analitičko utvrđivanje potreba budućih korisnika
informacija koje se generišu na bazi obrade prikupljenih podataka. Kad su utvrđeni korisnici i njihove
informacijske potrebe, pristupa se određivanju izvora podataka i njihovo prikupljanje. Podaci koji ulaze u
informacioni sistem iz raznih izvora nazivaju se primarni (nestruktuirani) podaci. Prikupljaju se po
utvrđenoj metodologiji i selektivno, zavisno od potreba korisnika.
Obrada podataka podrazumijeva filtriranje i sistematizaciju podataka kako bi se mogla izvršiti
transformacija u informacije koje se mogu koristiti za donošenje odluka i druge aktivnosti. Obrada
podataka može podrazumijevati izdvajanje (selekciju) potrebnih informacija ili obradu velike količine
podataka iz više različitih izvora kako bi se dobila korisna informaciju. Ovi procesi se obavljaju pomoću
ključnih funkcija informacionog sistema. Cilj obarde podataka je da izvrši određene operacije nad
primarnim podacima u cilju generisanja informacija značajnih za donošenje upravljačkih odluka. Kroz
proces obrade se mora se omogućiti odgovarajuća forma i standard informacije.
Skladištenje podataka i informacija može biti na način da se svi podaci koji se prikupe skladište u
određenu memoriju ili da se izvrši selektivno skladištenje informacija nastalih nakon obrade podataka.
Podaci se skladište u odgovarajuće baze određeni vremenski period ili „trajno“ u zavisnosti od potrebe i
raspoloživih sistemskih resursa (kapaciteta informacionog sistema).
Izlaz predstavlja dostavljanje i prezentaciju informacija korisnicima. Kvalitet procesa baziranih na
izlazima iz informacijskih sistema zavisi od kvaliteta izlaza (informacije). Informacija koja se dobije zavisi
od velikog broja faktora uključujući izvor, količinu podataka, pouzdanost procesa obrade,
pravovremenost dostavljanja informacija korisniku, itd.
Zavisnost organizacija i kompanija o kvalitetnim informacijama raste u zavisnosti od vrste, količine i
kompleksnosti poslovnih aktivnosti koje zahtjevaju određene informacije. Također, potreba za
informacijama zavisi i od veličine organizacije i geografske dislociranosti aktivnosti koje se obavljaju. U
manjim organizacijama je moguć slučaj da je i neformalni tok informacija između uposlenika i korisnika
prilično efikasan. Međutim, što je organizacija veća (veći broj uposlenika, korisnika i procesa) i kada se
prostire na većem geografskom području, onda je potrebna razmjena veće količine informacija. U takvim
slučajevima je neophodno koristiti informacioni sistem u cilju efikasnijeg i efektivnijeg obavljanja

8
aktivnosti. Ovakav sistem omogućava obradu i razmjenu podataka u cilju dobijanja potrebnih
informacija, pa se bitne odluke u većoj mjeri donose na temelju izvještaja generisanih iz informacionog
sistema. U današnjem informacijskom dobu važnost raspolaganja tačnim informacijama za većinu
organizacija postaje ključno pitanje opstanka na tržištu.
Osnovni ciljevi zbog kojih se razvijaju informacioni sistemi su:
− Stalno (kontinuirano) prikupljanje podataka čijom obradom se dobiju informacije o svim bitnim
aspektima posmatranog sistema kao što su stanje, kvalitet procesa, rokovi, troškovi, rezultati
rаda, pouzdanost, itd.
− Skraćivanje vremena reagovanja na određene promjene kroz blagovremeno informisanje svih
upravljačkih nivoa u skladu sa njihovim potrebama
− Efikasnije i efektivnije odlučivanje na bazi provjerenih informacija što doprinosi unaprijeđenju
kvaliteta i efikasnije korištenje raspoloživih resursa.
− Omogućavanje potpune „historije“ posmatranog sistema kroz dugotrajno skladištene podataka
koje omogućava njihovu analizu u cilju prognoziranja stanja i ponašanja sistema u budućnosti u
zavisnosti od određenih promjena.
− Minimiziranje ručnog rada na dokumentaciji što doprinosi smanjenju troškova, efikasnijem i
efektivnijem obavljanju procesa, uštedi prostora, itd.

Neosporno je da informacioni sistemi imaju veliki značaj u organizaciji i poslovanju kompanija. Neke od
najvažnijih koristi od informacionih sistema su:
- izvršavanje radnji velikom brzinom kroz automatizaciju određenih procesa,
- obrada velike količine podataka i računskih operacija u cilju dobijanja korisnih informacija,
- osiguravanje brze, precizne i ekonomične komunikacije unutar i između organizacija,
- skladištenje velike količine informacija i omogućavanje korisnicima brz i jednostavnan pristup
ovim informacijama,
- mogućnost komunikacije i saradnje bilo gdje i u bilo koje vrijeme u zavisnosti od izvedbe
informacionog sistema,
- porast efikasnosti i efektivnosti rada ljudi koji rade u grupama na jednoj ili na više lokacija,
- olakšanje interpretacije i prezentacije informacija u formi koja je razumljiva za ljudsku logiku,
- olakšavanje posla u rizičnom i neizvjesnom okruženju uz smanjenje neodređenosti, itd.

Na bazi navedenih ciljeva mogu se postaviti osnovni zadaci (zahtjevi ili kriteriji) koji se postavljaju pred
svaki informacioni sistem. Ovi kriteriji podrazumijevaju da informacioni sistem ima mogućnost
prikupljanja potrebnih podataka, njihovog skladištenja i obrade (npr. filtriranje, selekcija, statistička
obrada), mogućnost prenosa i prezentacije informacija korisnicima. Ovo znači da informacioni sistemi
moraju zadovoljiti određene kriterije (zahtjeve) kako bi uspješno obavljali funkcije zbog kojih se razvijaju.

9
Osnovni kriteriji koje moraju zadovoljiti informacioni sistemi da bi njihova primjena bila efikasna su:
- Efikasno i efektivno obavljanje zadataka (funkcija) koje će omogućiti ispunjenje svrhe postojanja
informacionog sistema.
- Pouzdanost u kontekstu obavljanja potrebnih podataka kao što su skladištenje, obrada i prenos
podataka, tj. raspolaganje odgovarajućim mehanizmima i resursima koji će zadovoljiti potrebe
korisnika za skladištenjem, obradom i prenosom podataka u toku nekog vremenskog perioda.
Potrebno je osigurati pouzdanost informacioniog sistema da bi se spriječili prekidi u radu i
onemogućilo gubljenje podataka u cilju raspolaganja tačnim i pravovremenim informacijama
koirsnicima sistema.
- Precizno definisani tokovi podataka i informacija od njihovog prikupljanja, obrade i
transformacije u informacije, sistematizacije informacija po određenim kriterijima, pa do
prezentacije autorizovanim korisnicima. To znači da trebaju definisana pravila prikupljanja,
obrade i prenosa podataka kao i određeni
- Fleksibilnost koja se ogleda u sposobnosti informacionog sistema da se prilagodi (izmijeni ili
dogradi) u cilju odgovora na promjene kao što su promjene u količini prikupljenih podataka koja
podrazumijeva veće hardverske i softverske resurse, potreba za novim funkcionalnostima, itd.
- Ekonomičnost informacionog sistema treba da omogući njegovu troškovnu prihvatljivost, tj. da
je korist (doprinos) sistema u pogledu povećanja efikasnosti i efektivnosti procesa i
unaprijeđenja kvalitetom veća u odnosu na troškove rada i održavanja.
- Sigurnost od neautorizovanog pristupa pristupa, gubljenja, falsifikovanja, pogrešne obrade,
uništavanja i krađe podataka.

Pitanja za provjeru znanja

1. Objasniti pojam sistema i njegovih elemenata (komponenti).

2. Na koji način se može izvršiti formalno predstavljanje svakog sistema?
3. Objasniti podjelu sistema prema različitim kriterijima.
4. Objasniti pojmove podatak, informacija, znanje i inteligencija.
5. Objasniti postupak transformacije podataka u informaciju i znanje.
6. Šta predstavljaju informacioni sistemi i koja je njihova svrha?
7. Koje su osnovne funkcije informacijskih sistema?
8. Na pojednostavljenom modelu objasniti osnovne procese funkcionisanja informacionih sistema.
9. Navesti i objasniti osnovne ciljeve zbog kojih se razvijaju informacioni sistemi.
10. Koje su koristi od korištenja informacionih sistema u nekoj organizaciji?
11. Koje kriterije moraju zadovoljiti informacioni sistemi za efikasno korištenje?

10