Informacioni sistemi u saobraćaju i komunikacijama

PREDAVANJE 03.

Komponente informacionih sistema

Informacioni sistemi se baziraju na računarskim i komunikacijskim sistemima koji omogućavaju

prikupljanje, skladištenje, obradu i prijenos podataka. Zbog toga informacioni sistemi uključuju veći broj
komponentikoje omogućavaju izvršenje navedenih zadataka. Generalno posmatrajući, komponente koje
čine njegovu strukturu se mogu grupisati na sljedeći način:
- Hardware koji čine materijalne (fizičke) komponente informacionog sistema namijenjene
procesiranju i prijenos u podataka, tj. svi fizički uređaji koji omogućavaju prikupljanje, obradu,
skladištenje i prikazivanje podataka kao i druge funkcionalnosti.
- Software predstavlja komponente informacionih sistema u vidu računarskih programa koji
diktiraju način izvršenja zadataka nad podacima, tj. aplikativni i sistemski softver daju
instrukacije o zadacima koje treba uraditi i kojim redoslijedom se izvršavaju.
- Dataware je komponenta koja podrazumijeva podatke, informacije i znanja, tj. ova komponenta
se se može posmatrati kao informacioni resursi neke organizacije.
- Netware ili mrežna komponenta se odnosi na mreže i komunikacijske tehnologije koji
omogućavaju razmjenu podataka i informacija između fizički udaljenih korisnika informacionog
sistema. Ova komponenta se sastoji se od hardvera i softvera koji omogućavaju dijeljenje
podataka i resursa između povezanih interfejsa (npr. računara).
- Lifeware ili kadrovska komponenta čine svi ljudi koji u bilo kojoj funkciji učestvuju u radu sa
informacionim sistemom (npr. korisinici rezultata obrade podataka).
- Orgware obuhvata organizacione postupke, metode i načine izvršenja operacija u
informacionom sistemu, tj. koordinacija svih komponenata kako bi činile skladnu i funkcionalnu
cjelinu u cilju obavljanja određenih zadataka.

SOFTWARE ORGWARE

NETWARE DATA

INFORMACIJE

LIFEWARE

HARDWARE

Slika. Komponente informacionog sistema

1
 Organizacija informacionog sistema

Informacioni sistem čini veći broj komponenti koje mogu biti povezane na različite načine kako bi činile
funkcionalnu cjelinu. Organizacija informacionog sistema (eng. orgware) predstavlja način povezivanja
njegovih komponenti u ciju ispunjenja informacijskih potreba korisnika i ostvarenja učinkovitog
upravljanja sistemom. To znači da je za efikasno opavljanje funkcija informacionog sistema neophodno
definisati skup pravila, procedura i postupaka u skladu s kojima se sistem oblikuje, razvija i djeluje.
Informacioni sistemi služe kao podrška rada drugih sistema u cilju efikasnije i efektivnije realizacije
određenih procesa, a koji zavise od odluka donešenih na bazi raspoloživih podataka. Budući da se
informacioni sistem mogu može posmatrati kao podsistem nekog poslovnog sistema, organizacija
poslovnog sistema uglavnom određuje i organizaciju informacionog sistema. U skladu sa navedenim,
organizacijska struktura informacionog sistema se može prikazati kroz različite modele:
− centralizirana organizacijska struktura kod koje je upravljanje sistemom bazirano na resursima
koncentrisanim na jednom mjestu,
− decentralizirana organizacijska struktura kod koje se raspoloživi resursi nalaze na više lokacija na
kojima obavljaju isti ili različiti poslovi pri čemu ovi resursi nisu međusobno povezani,
− distribuirana organizacijska struktura kod koje se raspoloživi resursi nalaze na više lokacija na
kojima obavljaju isti ili različiti poslovi pri čemu su ovi resursi međusobno povezani.

Centralizirana organizacija informacionog sistema

Za centralizovanu organizaciju informacionog sistema karakteristična je koncentracija svih informatičkih

resursa na jednoj lokaciji (središnji računar ili server). Ovo podrazumijeva koncentraciju hardvera,
softvera i podataka na središnjem (centralnom) sistemu.

Slika. Centralizirana organizacija informacionog sistema

2
Zbog tehnoloških i ekonomskih ograničenja, ovakva struktura se najčešće koristila u ranim fazama
razvoja informacionih sistema, pri čemu je bila prisutna i koncentracija informatičkog osoblja u sklopu
posebne organizacijske jedinice u kompaniji koja se često zvala ERC (Elektronski računski centar).
Razvojem informacijskih i komunikacijskih tehnologija se koncept ERC-a znatno promijenio tako da se
smanjila ovisnost o koncentraciji informatičkih kadrova na istoj lokaciji gdje su hardverske, softverske i
podatkovne komponente informacionih sistema. Na ovaj način je ostvarena mogućnost drugačije
organizacije funkcionisanja sistema ali je suština ostala ista, tj. navedene komponente su smještene na
istu (centralizovanu) lokaciju kojoj mogu pristupati korisnici sa različitih lokacija pomoću korištenih
informacijskih i komunikacijskih tehnolgija.
Primjer ovakve organizacije informacionog sistema se može navesti kompanija koja ima više poslovnica
na različitim lokacijama dok su svi informacijski resursi locirani na jednu lokaciju. Pravilima o korištenju
informacijskih resursa je definisan način i autorizacija njihovog korištenja. Prednost ovakve organizacije
informacionog sistema jeste jednostavnije održavanje i lakše definisanje pravila korištenja informacijskih
resursa. Međutim, korištenje ovakve organizacije može biti problematično za velike sisteme zbog
mogućeg preopterećenja centrane infrastrukture kao i zbog sigurnosnih izazova.

Decentralizirana organizacija informacionog sistema

Decentralizirana struktura podrazumijeva da su informacijski resursi smješteni na različitim lokacijama,

pri čemu nisu međusobno povezani. Na svakoj lokaciji se nalazi poseban računarski centar koji
zadovoljava potrebe određene grupe korisnika. Ovo znači da decentraliziranu strukturu informacionog
sistema karakterizira smještaj više nezavisnih samostalnih informacijskih centara na različitim
lokacijama.

Slika. Decentralizirana organizacija informacionog sistema

Prednost ovakve strukture jeste rasterećenje raspoloživih resursa u kontekstu distribucije zadataka na
nazličite centre. Nedostaci decentralizirane organizacije se ogledaju u nedovoljnoj funkcijskoj i

3
vremenskoj usklađenosti aktivnosti (koordinacija i sinkronizacija) između pojedinih centara, što znači da
informacioni sistem djeluje kao sistem međusobno nepovezanih cjelina. Kod ovakve strukture mogući su
problemi redundantosti podataka, teškoće kod raspolaganja zbirnim podacima u cilju donošenja
kvalitetnijih odluka, onemogućeno je upravljanje sistemom na unificiran način, itd. Rezultat su loši
komunikacijski odnosi među korisnicima različitih sistema pri čemu su često svi korisnici ujedno i
zaposleni u jednoj organizaciji ili kompaniji. Također, cijena razvoja informacionog sistema sa ovakvom
organizacijom raste jer su za svaki centar potrebne posebne komponente. U većini slučajeva ovakva
organizacija nije efikasna ali se i danas mogu naći rijetki primjeri njene primjene.

Distribuirana organizacija informacionog sistema

Distribuirana organizacija informacionog sistema nastala je kao kombinacija centralizirane i

decentralizirane organizacije s namjerom da se zadrže dobre osobine oba modela. Njene osnovne
karakteristike su: distribucija hardvera odnosno smještaj više samostalnih centara na istim ili različitim
lokacijama uz njihovo povezivanje u mrežu u cilju distribucije zadataka i informacijskih resursa. U
ovakvoj strukturi je omogućeno da korisnici mogu koristiti raspoložive resursa u svakom trenutku iz
svake tačke koja je povezana u mrežu. Razvoj i instalacija softvera na više mjesta se može koordinirati s
jednog ili više različitih mjesta uz zadovoljavanje elemenata jedinstvenosti informacionog sistema.
Kao primjer se može navesti kompanija koja se bavi prenosom pošiljki (brza pošta) koja ima svoje
poslovnice (centre) u više gradova. Sve lokacije čine poslovnu mrežu i imaju svoje informacijske centre
koji međusobno razmjenjuju podatke u cilju koordiniranja aktivnosti. Na ovaj način se omogućava
efikasnije poslovanje kroz razmjenu potrebnih informacija.

Slika. Primjer distribuirane organizacije informacionog sistema

4
Distribuirana organizacija informacionog sistema podržava različite arhitekture kao što su zvjezdasta,
hibridna i puna mrežna arhitektura. Zvjezdasta arhitektura zapravo je unapređenje centralizirane
organizacije informacionog sistema. Mreža se sastoji od glavnog i ostalih centara koji mogu međusobno
komunicirati samo preko glavnog centra čiji je zadatak uspostavljanje veze i koordinacija razmjene
ifnormacijskih resursa između svih centara. Zadaci ostalih centara se odnose na operativnu obradu
podataka za krajnjeg korisnika pomoću lokalnih programa, održavanje kopija dijelova središnje baze
podataka koje se nalaze u ovim centrima, odgovaranje na upite korisnika upućene ovom centru,
prosljeđivanje korisničkih upita glavnom centru (npr. središnjoj bazi podataka), prijem i proslijeđivanje
odgovora iz ovog centra. Hibridna arhitektura nastala je u složenijim poslovnim sistemima gdje povezuje
dvije ili više zvjezdastih skupina u jedan sistem. U takvim sistemima postoje dva ili više glavnih centara, a
ostali centri se dodaju prema potrebi. Punu mrežnu arhitekturu karakterizira višerazinska hijerarhija
centara koji svi mogu međusobno komunicirati, pri čemu nema glavnog centra.

Klijent-server arhitektura

Informacioni sistemi treba da omoguće dijeljenje informacijskih resursa. Prema funkcionalnom odnosu
članova u sistemu, organizacija razmjene informacijskih resursa je zasnovana klijent-server arhitekturi.

Serveri

Serveri izvršavaju usluge za ostale komponente sistema i predstavljaju posebno napravljene računare za
određenu vrstu posla. Međutim, pored namjenskih servera, u određenim sistemima neki uređaji mogu
imati višenamjensku funkciju uključujući i zadatke servera. Na primjer, prilikom razmjene podataka
između dva mobilna telefona, uređaj koji šalje podatke drugom uređaji obavlja funkciju servera. Ovo
znači da jedan server može imati samu jednu ili više funkcija koje obavlja. Ove funkcije su u stvari
programi koji su instalirani na serveru i koji određuju namjenu servera. Ovakav sistem treba da omogući
istovremeni pristup većem broju korisnika. Zbog toga su serveri računarske mašine sa dobrim
konfiguracijama i karakteristikama (CPU, RAM, diks, itd.) koje omogućavaju istovremenu obradu većeg
broja klijentskih zahtjeva. Servere obično pogone i posebni operativni sistemi (npr. Ubuntu Server,
Debian Server, Windows server, SQL Server, itd.), za razliku od običnih – klijent operativnih sistema (npr.
Windows, Linux, itd.). Serverski operativni sistemi su u više segmenata bolji (u zavisnosti od namjene) i
sadrže naprednije opcije od korisničkih OS jer su podešeni za posebne namjene.
Postoje brojne vrste servera u zavisnosti od njihove namjene, pa u skladu sa navedenim neke od vrsta
servera su: server datoteka (eng. File Server), server baza podataka (eng. Database Server), server Web
aplikacija (engl. Web Application Server), server za elektronsku poštu (eng. Mail server), itd. Server
datoteka omogućava dijeljenje istih datoteka među različitim korisnicima odnosno klijentima. Može se
ograničiti pristup nekim dokumentima u smislu da samo određeni korisnici mogu da im pristupaju ili
mijenjaju. Nerijetko se ovakvi serveri nazivaju i FTP serveri zbog najčešće primjenjenog protokola za

5
razmjenu podataka između klijenta i servera, a koji se naziva FTP (File Transfer Protocol). Serveri baze
podatka su sistemi koji omogućavaju smještaj (memorisanje) podataka ali i sistema za upravljanje bazom
podataka (SUBP) kao što su SQL server, MySQL, Oracle, itd. Server web aplikacija ima zadatak da
omogući smještaj i pokretanje aplikacija na infrastrukturi kojoj se pristupa preko interneta. Ovim
serverima korisnici mogu pristupiti preko Internet mreže, a koristeći neki od web preglednika kao što su
Google Chrome ili Mozilla Firefox. Dakle, prilikom izrađivanja web stranica i aplikacija, da bi one bile
dostupne na internetu, potrebno je da se smjeste na neki web server. Primjeri web servera su Apache,
IIS (Microsoft), nginx (NGINX, Inc.), GWS (Google Web Server). Prva globalna implementacija klijent-
server arhitekture je internet sa svojim WWW (World Wide Web) servisom. Server za elektronsku poštu
je namjenjen za skladištenje i distribuciju elektronske pošte (e-mailova). Postoje i brojne druge vrste
servera sa specifičnom namjenom (specijalni serveri) kao što su: serveri za kontrou opcije printanja (eng.
print server), komunikacijski serveri (specijalna vrsta komunikacijskog servera za upravljanje
autorizacijom i autentifikacijom kod pristupa određenoj mreži), itd.

Prostorije za smještaj servera

Često se za smještaj namjenskih servera koriste posebne prostorije koje se nazivaju server prostorije,
server sobe, server sale ili sobe za servere. Prostorije za smještaj servera su posebne prostorije u sklopu
zgrade ili van iste u koje se smještaju serveri, prateća komunikacijska i računarska oprema. Posebno
značajne prostorije za informacione sisteme su prostorije u kojima su smješteni serveri sa podacima i
takve prostorije se često nazivaju podatkovnim centrima (eng. Data center). Razlika između server sale i
data centra je veličina, dizajn, skalabilnost i namjena. U skoro svakoj modernoj poslovnoj zgradi postoji
nekoliko serverskih prostorija, ali samo velike kompanije čiji je posao namjenska obrada podataka imaju
podatkovne centre.
Podatkovni centar se može definisati kao mjesto gde su smješteni računarski sistemi, sistemi za
skladištenje podataka i telekomunikaciona oprema. Osnovna namjena Data centara je da obezbijede rad
aplikacija i operativnih baza podataka neophodnih za funkcionisanje preduzeća. Uz data centre, često se
vezuju pojmovi komunikaciona soba i server sala/soba. Komunikaciona soba je naziv za prostoriju u kojoj
se uspostavlja spratno čvorište, te služi za smještanje opreme za terminaciju horizontalne i vertikalne
kablovske instalacije, kao i potrebne aktivne mrežne opreme.
Podatkovni centri se mogu podijeliti prema vlasništvu, namjeni i pouzdanosti. Sa aspekta vlasništva:

− Korporativni podatkovni centri su vlasništvo privatnih kompanija, državnih i društvenih institucija

ili organizacija i služe za smještaj servera sa aplikacijama i bazama podataka za potrebe tih
kompanija, odnosno institucija.
− Internet podatkovni centri su u vlasništvu internet servis provajdera (ISP) koji pruža usluge
vezane za podatkovne cente i ujedno obavalja poslove održavanja centra.

Sa aspekta namjene, postoje različiti podatkovni centri kao što su centri koji služe za smještaj web
stranica, smještaj geografskih informacija (GIS data centri), centri za ERP (eng. Enterprise Resourse
Planing) sisteme, CRM (engl. Customer Relation Management) aplikacije, itd.

6
U pogledu pouzdanosti i raspoloživosti (vremena ispravnog rada), uspostavljeni su međunarodni
standardi za data centre, po kojima se razlikuju četiri ranga data centara, a to su Tier1, Tier2, Tier3, Tier4.
Veći rang znači pouzdaniji, bolji i skuplji data centar.
Tier 1 ima sljedeće karakteristike:

− Nema redundantnih komponenti (jedinstven server, jedan mrežni uplink, jedan vod za
napajanje, jedan klima uređaj, može ali ne mora da ima UPS, nema dupli pod).
− Garantovana raspoloživost je 99,671% (dozvoljen prekid u trajanju od 28,8 sati godišnje).
− U slučaju preventivnog održavanja sistema neophodan je potpuni prekid rada .

Tier 2 ima sljedeće karakteristike:

− Sastoji se od računarskih komponenata koje rade na principu (N+1) - (imaju nezavisnu aktivnu ili
pasivnu backup komponentu koje ne učestvuju aktivno tokom normalnih operacija sistema),
UPS ili agregata, ima jedan neredundantan vod za napajanje i klimatizaciju kao i dupli pod.
− Garantovana raspoloživost je 99,741% (dozvoljen prekid u trajanju od 22 sata godišnje).
− Preventivno održavanje napajanja ili druge infrastrukture zahtjeva prekid rada sistema.

Tier 3 ima sljedeće karakteristike:

− Pored redundanse i karakteristika koje ima Tier 2, ima i redundantne (duplirane) vodove za
napajanje i mrežne aplinkove (zaštitu putanja). U principu, samo jedan napojni vod istovremeno
napaja opremu, drugi je u stand-by modu.
− Ima dovoljne kapacitete na međuvezama koji dozvoljavaju i omogućavaju preuzimanje
saobraćaja i podataka u slučaju neophodne intervencije i održavanja sistema.
− Garantovana raspoloživost je 99,982% (dozvoljen prekid u trajanju od 1,6 sati godišnje).
− Preventivno održavanje ne zahtjeva prekid rada hardverske infrastrukture i sistema, ali postoje
neplanirani događaji i slučajevi koji mogu izazvati potpuni prekid rada sistema.

Tier 4 ima sljedeće karakteristike:

− Potpuna tolerancija na smetnje i greške svih komponenata sistema.
− Postoji puna redundantnost i fizička odvojenost svih komponenata (napajanje, rashladni sistemi,
serveri, hard diskovi, svi mrežni linkovi i veze).
− Napajanje svih komponenata je udvojeno, ima nezavisne vodove i dva aktivna odvojena puta.
Isto važi i za rashladne sisteme.
− Garantovana raspoloživost je 99,995% (dozvoljen prekid u trajanju od 0,4h, tj. 24min godišnje).

Infrastrukturu (opremu) podatkovnih centara čini infrastruktura koja uključuje mehaničke, električne i IT
komponente. Namjena mehaničke infrastrukture u data centrima je da se u njoj smješta i održava
oprema, (npr. IT oprema) koja je neophodna za rad centara i da se stvore uslovi za njen neometan rad.
Namjena električne opreme je konstantno obezbjeđivanje i dovođenje električne energije, koja je
potrebna za rad IT opreme kao i za rad samog centra. Namjena IT infrastrukture je podržavanje
operativnog modela samog poslovanja. Većina preduzeća je postala gotovo u potpunosti zavisna od IT

7
usluga da bi isporučile robu i usluge klijentima. Building shell predstavlja prostor veličine jedne sobe,
jednog ili više spratova, a može biti i čitava zgrada u kojoj je smještena sva potrebna oprema za
funkcionisanje data centara.
Neke od preporuka za odabir lokacije za smještaj podatkovnih centara.

− Zbog lakšeg pristupa izvorima električne energije, treba izabrati lokaciju sa dobrom energetskom
infrastrukturom.
− Data centar u oblasti sa hladnijom klimom omogućava prirodno hlađenje i potencijalno niže
troškove hlađenja i klimatizacije.
− Treba izbjegavati oblasti sklone prirodnim nepogodama i katastrofama, kao i politički nestabilne
i one sa nejasnom zakonskom regulativom.
− Dobra lokacija mora biti suha i dobro provjetrena prostorija u klimatizovanoj zgradi.
− Lokacije u kojima su dostupni obnovljivi izvori energije ili postoji mogućnost izbora alternativnih
energetskih izvora

Neki od opštih zahtjeva koje moraju zadovoljit podatkovni centri su:

− Mora se obezbijediti dovoljno prostora za instalaciju neophodne aktivne mrežne opreme,

server, backup, sistema hlađenja, venitiliranja, kablovskog sistema, pasivne mrežne i električne
opreme. Prostorije treba planirati sa minimalno 15- godišnjim predvidivim razvojom.
− U serverskim sobama preporučuju se: dupli podovi, prozore bi trebalo izbjegavati; soba bi
trebala biti smještena u blizini glavnog mrežnog razvoda; solarni sistem zagrijavanja bi trebalo
izbjegavati; svaka vrsta prodiranja vode u prostorije mora se izbjeći; najveći rizik u prostorijama
predstavljaju cijevi za vodu koje su pod pritiskom; vrata, hodnici, liftovi te ostala područja
moraju ispuniti propise u pogledu nosivosti i dimenzija.

Klijent-server arhitektura

Postoje tri najčešće arhitekture kod funkcionalnog odnosa članova u nekom sistemu, tj. kod njihove
međusobne interakcije. Ove arhitekture su poznate kao klijent-server arhitektura, host-bazirana (eng.
host-based) arhitektura i peer-to-peer arhitektura. Informacioni sistemi su uglavnom bazirani na klijent-
server arhitekturi čija je suština da omogući istovremeni pristupit za više korisnika određenim
informacijskim resursima koji su smješteni na serversku (poslužiteljsku) infrastrukturu. Klijent predstavlja
bilo kojeg korisnika podataka i informacija koji generišu ulaze i konzumiraju izlaze iz sistema, dok server
predstavlja skup komponenti koje imaju zadatak skladištenja i obrade podataka i njihove prezentacije
korisniku. Kod ove arhitektura korisnik (klijent) i server su odvojeni ili neravnopravni gdje je klijent
obično aktivan (šalje zahtjeve) i čeka dok se isti ne ispune. Server je pasivan, čeka na zahtjeve te ih
ispunjava i šalje rezultate (odgovor) korisniku. Za povezivanje klijenta i servera se mogu koristiti različite
vrste mreža koje se mogu podijeliti prema geografskoj pokrivenosti na LAN (Local Area Network), MAN
(Metropolitan Area Network), WAN (Wide Area Network) mreža. Softverski i podatkovni resursi koje
dijele računari na mreži pohranjeni su na serverima.

8
Klijent-server arhitektura je jedan od najčešće korištenih pristupa kod distribuirane obrade podataka.
Korjeni ove arhitektura se nalaze kod primjene glavnih (eng. mainframe) računara u tzv. host-based
arhitekturi i njima priključenih terminala. Sličnost sa ovom arhitekturom jeste postojanje jednog člana
sposobnog za izvršavanje zadataka koji su van mogućnosti ostalih članova mreže. Međutim, postoje
bitne razlike između ove dvije arhitekture. Kod host-based arhitekture terminali nemaju nikakvu
mogućnost obrade podataka dok kod klijent-server arhitekture klijenti od servera dobijaju podatke koje
zatim mogu koristiti u lokalnom procesu obrade. Također, mainframe računari predstavljaju autonomne
članove sistema koji za proces obrade podataka koriste lokalne resurse. Nasuprot tome, server se u vidu
klijenta može obratiti drugim serverima u mreži za određeni resurs ili distribuiranu obradu. Zbog toga,
između klijenta i servera postoje različiti nivoi interakcija, koji se mogu klasificirati na sljedeći način:

− Host-driven terminal emulation – klijent se povezuje na server, na isti način kao što se terminal
povezuje na host računar. Praktično, server obavlja sva procesiranja i klijent dobiva gotove
rezultate bez lokalnog procesuiranja.
− Host-driven front-ending – klijent dobivene poruke od servera konvertuje u bolji korisnički
interfejs (eng. user-friendly interface), nego što je standardni interface koji server obezbjeđuje.
Sva važnija procesiranja izvršava server, a stvaranje user-friendly interfacea je jedini posao koji
izvršava klijnet.
− Host-driven client-server procesiranje – klijent pokreće aplikaciju omogućavajući joj da izvrši
određene akcije umjesto servera. Obično, jedna, ili više prikaznih opcija mogu biti izvršene na
uređaju klijenta, a prema uputstvima servera. Također, korisnici klijent uređaja mogu poslati
povratne informaciju serveru.
− Client-driven client-server procesiranje – server izvršava dio procesiranja na zahtjev klijenta. U
biti, klijent zahtjeva od servera da izvrši procesiranje, a server izvršava operaciju i šalje rezultate
klijentu. Klijent koristi te rezultate da bi završio zadatak kroz lokalno procesuiranje.
− Peer-to-peer client-server procesiranje – klijent i server rade zajedno u izvršavanju procesiranja,
tj. ravnopravno procesiranje. Klijenti i serveri mogu zamijentiti uloge nekoliko puta tokom
procesiranja, tj. klijenti i serveri mogu zahtijevati jedni od drugih servise.

Najčešće implementacije klijent-server arhitekture su kroz dvoslojnu i troslojnu arhitekturu. Ako su sve
datoteke i podaci smješteni na serveru koji ujedno šalje odgovor, tj. vrši procesuiranje podataka i
opslužuje klijente, onda je takva arhitektura dvoslojna klijent-server arhitektura (eng. Two-tier
architecture). Primjer koji može poslužiti za objašnjenje ove arhitekture je kada klijent putem mreže
pristupa sa svog termnala (npr. računara) poslužitelju (serveru) na kome se nalaze određeni podaci.
Struktura takve arhitekture prikazana je na slici:

9
 Slika. Klijent-server arhitektura

Kao primjer se može navesti i prva globalna implementacija klijent-server arhitekture kroz
implementaciju internet servisa poznatog kao WWW (World Wide Web). Korisnikov računar na kojem se
nalazi internet preglednik (eng. browser) predstavljaju klijenta koji zahtijeva uslugu, dok server na kome
se nalaze programi za pokretanje web stranice (web server) i baza podataka čine serverski dio
arhitekture se nalaze na web serveru koji poslužuje klijenta. Prilikom pristupanja web stranicama, klijent
preko preglednika šalje zahtjev web poslužitelju koji mu isporučuje datoteku u HTML obliku. Preglednik
tu datoteku grafički oblikuje i prikazuje korisniku na razumljiv način. U ovom slučaju se za pristup
podacima i servisima servera koristi WAN mreža (internet). Treba napomenuti ds se ista ova usluga
(WWW) može organizovati i na konceptu troslojne arhitekture.

Slika. Primjer klijent-server arhitektura

Primjer korištena klijent-server arhitekture koja je realizovana pomoću lokalne mreže je ilustrovan na
sljedećoj slici. Server koji je prikazan na slici može imati ulogu kontrole računara koji su autorizovani za
korištenje printera koji je također spojen na mrežu u cilju dijeljenja ovog resursa.

Slika. Tipična mreža bazirana na primjeni servera

10
U troslojnoj klijent-server arhitekturi datoteke i podaci nisu smješteni izravno na istom serveru na
kojem je i aplikacija, nego na odvojenom serveru (odvojenoj bazi podataka). Baza podataka je u pravilu
smještena na odvojenom serveru, a u slučaju velikog broja upita moguće je da postoji veći broj servera
koji se zajedno koriste u distribuiranoj organizaciji (za jednu baziu podataka).

Slika. Troslojna arhitektura

Troslojnu arhitekturu čine, kao što joj i ime govori, tri osnovna sloja na kojima se izvršavaju različiti
procesi kao što je prikazano na narednoj slici.

Slika. Slojevita troslojna klijent-server arhitektura

11
Prvi sloj je klijentski koji uključuje određenu aplikaciju ili web preglednik. Srednji sloj je aplikacijski server
(npr. web server) na kojem se izvršavaju aplikacije i skriptni jezici ili izvršne datoteke. Na treći sloj se
postavlja baza podataka. Primjer procesa kod troslojne arhitekture je prikazan na slici:

Slika. Primjer troslojne arhitekture

Za objašnjenje se može koristiti isti primjer kao i kod dvoslojne klijent-server arhitekture, tj. primjer web
stranice. Prvi sloj čini klijent (računar sa preglednikom). Korisnik pomoću preglednika pošalje zahtjev za
nekom stranicom poslužitelju weba (web server). Nakon toga, web server (drugi sloj) izvršava program i
zahtjeva potrebne podatke iz baze podataka (treći sloj). Web server obrađuje podatke i u HTML obliku
šalju natrag prema web pregledniku (Mozila Firefox, Google Chrome, Opera, Internet Explorer, itd.) na
korisničkom računaru. Temelj drugog (srednjeg) sloja čini web server kao što su Apache ili IIS (Internet
Information Server). Drugi sloj treba da omogući realizaciju određenih procesa kao što je primjena
skriptnij jezika (npr. PHP). Treći sloj (baza podataka) se koristi za skladištenje podataka. Također, ovaj
sloj može biti organizovan prema distribuiranoj strukturi koja omogućava istovremeni pristup podacima
s nekoliko odvojenih servera. Zadaću omogućavanja upravljanja podacima u bazi podataka ima sistem za
upravljanje bazom podataka (eng. Database Management System – DBMS). Danas gotovo svi sistemi za
upravljanje bazom podatka koriste strukturni upitni jezik - SQL (eng. Structured Query Language) za
manipulaciju podacima (dohvat, analizu i obradu). Neki od najpoznatijih DBMS sistema su: MySQL,
Oracle, MS SQL, PostgreSQL, itd.
Vrlo često pitanje je kada uopće odabrati dvoslojnu ili troslojnu klijent-server arhitekturu, odnosno kada
upotrebljavati odvojen server za bazu podataka. Troslojna klijent-server arhitektura se preporučuje u
posebnim slučajevima gdje se izdvajaju:
− veliki broj korisnika istovremeno trebaju pristupati podacima, pa je potrebno rasteretiti servere
kroz raspodjelu funkcionalnosti kako bi mogli izvršiti potrebne zadatke,
− informacioni sistem podrazumijeva veliku količinu podataka koju je potrebno skladištiti,
pretraživati, obrađivati, itd
− informacioni sistem je posebno osjetljiv na sigurnost, tajnost ili integritet podatka, pa se u
slučaju odvojenog servera za bazu podataka mogu postaviti doatni sigurnosni mehanizmi.

12
Ovo znači da se troslojna klijent-server arhitektura uglavnom koristi u slučajevima velikih i kompleksnih
informacionih sistema, dok jednostavniji i manji informacioni sistemi mogu biti bazirani na dvoslojnoj
arhitekturi koja je u takvim slučajevima ekonomičnije rješenje.

Klijent-server aplikacije

Kod klijent-server arhitekture postoje različite mogućnosti za izvedbu aplikacija kao što su web
aplikacije, mobilne aplikacije, desktop aplikacije, hibridne aplikacije ili drugi tipovi. Web aplikacije se
postavljaju na web servere i mogu se koristiti na različitim uređajima preko web preglednika (eng. web
browser). Kod web aplikacija, nasuprot tome, nije potrebno instalirati aplikaciju na korisnički računar i tu
je jedna od ključnih prednosti web aplikacija. Ove aplikacije obično podržavaju različite preglednike koji
rade na čitavom nizu operativnih sistema i platformi, a istovremeno omogućavaju pristup iz lokalnog ili
udaljenog sistema bez instalacije. Desktop aplikacije su poznate i kao klijentske ili samostojeće aplikacije
koje su najčešće instalirane na računarima. Ove aplikacije su obično razvijene za jednu platformu (npr.
Windows ili Linux). Desktop aplikacije izvršavaju određene operacije neovisno o pristupu podacima sa
drugih servera, osim u slučajevima ako se radi o aplikacijama koje zahtjevaju podatke sa druge lokacije
kao što je slučaj sa informacionim sistemima. Ove aplikacije se najčešće koriste za obradu i vizualizaciju
podataka. Mobilne aplikacije su razvijene za mobilne uređaje koji omogućavaju korištenje bilo gdje i bilo
kada. Ove aplikacije se instaliraju i pokreću lokalno na mobilnom uređaju, a funkcije aplikacije su često
ograničene usljed ograničenih procesorskih i memorijskih resursa kojima raspolaže mobilni uređaj. Ipak,
pored navedenih slabosti, ove aplikacije imaju prednost u pogledu rada neovisnog o pristupu internetu
(u zavisnosti o funkcija) i distribuciji procesa čime se rasterećuju serveri. Postoje i drugi specifičniji tipovi
aplikacija koji predstavljaju kombinacije prethodno spomenutih osnovnih tipova, pa ih možemo
posmatrati kao hibridne aplikacije. Kod ovih aplikacija imamo složenije procese interakcije gdje se
aplikacije sastoje od dijela koji se izvodi na poslužitelju (serveru) i dijela koji treba instalirati na korisnički
računar (klijent).

Peer-to-Peer (P2P) arhitektura

Kod Peer-to-Peer (P2P) arhitekture se nalazi mnoštvo klijenta koji su ravnopravni i dijele podatke.
Sistemi bazirani na ovakvoj arhitekturi se najviše koriste za dijeljenje dokumenata, video i audio
podataka, itd. U ovakvoj arhitekturi ne postoji komponenta zadužena za kontrolu podataka koji se dijele
u mreži, jer ne postoji server ili glavni računar koji nadgleda sve ostale. Ova arhitektura predstavlja vid
distrubuiranog računarstva u kome svaki čvor (eng. node) ima dvostruku ulogu. Svaki čvor P2P mreže
komunikaciju sa ostalim članovima P2P mreže obavlja putem simetričnog softvera koji se može ponašati
i kao klijent (zahtjevajući podatke ili usluge od ostalih čvorova) i kao server (odgovarajući na zahtjeve
ostalih čvorova). Na ovaj način P2P arhitektura omogućava veću autonomiju članova mreže.

13
 Slika. Peer-to-Peer arhitektura

Mreže ravnopravnih računara se često nazivaju i radne grupe. Ovaj termin se odnosi na malu grupu ljudi.
Ovakvu mrežu najčešće čini 10 ili manje računara. Mreže ravnopravnih računara su relativno
jednostavne. U situaciji kada svaki računar funkcioniše kao klijent i kao server, ne postoji potreba za
centralnim serverom ili drugim komponentama svojstvenim sistemima većeg kapaciteta.
Glavni nedostatak P2P arhitekture jeste adresiranje članova mreže. Dok je kod klijent-server mreža
potrebno samo da klijenti imaju informaciju o tome koji serveri su dostupni na mreži (i koja je njihova
adresa) kod P2P arhitekture je potrebno da svaki član ima informaciju dostupnosti ostalih članova. Iz tog
razloga postoji više različitih arhitektura unutar P2P arhitekture:

− decentralizirana arhitektura,
− centralizirana arhitektura,
− hibridna arhitektura.

Decentralizirana P2P arhitektura predstavlja arhitekturu najbližu osnovnom P2P modelu. Ona je
sačinjena isključivo od peer čvorova koji međusobno komuniciraju direktno.

Slika. Šema decentralizovane P2P mreže

Kod decentralizovane P2P arhitekture ne postoji centralni registar članova već se otkrivanje ostalih
članova vrši preko internog protokola (najčešće u vidu broadcast zahtjeva).
Centralizirana P2P arhitektura predstavlja “kombinaciju” P2P i klijent-server arhitektura.

14
 Slika. Šema centralizovane P2P mreže

Kao i kod decentralizovane P2P arhitekture mrežu čine peer čvorovi koji međusobno komuniciraju
direktno sa tom razlikom da postoji centralni “server” čiji je zadatak evidentiranje peer članova mreže.
Hibridna P2P arhitektura predstavlja varijantu centralizovane P2P arhitekture koja se koristi u
slučajevima kada se mreža sastoji od velikog broja peer čvorova i/ili uloga servera podrazumijeva i
dodatne operacije sem evidentiranja.

Slika. Šema hibridne P2P mreže

Kod hibridne P2P arhitekture ulogu servera preuzima veći broj Supernode čvorova. Ove čvorove najbliži
peer čvorovi koriste kao servere dok adresne informacije vezane za peer čvorove supernode čvorovi
međusobno razmjenjuju. U P2P mrežama mrežni softver ne mora da ima isti nivo performansi i
bezbjednosti kao mrežni softver namenjen namjenskim serverima. Mogućnost umrežavanja u mrežu
ravnopravnih korisnika ugrađena je u mnoge operativne sisteme. Zbog toga nije potreban nikakav
dodatni softver. Ova arhitektura je dobar izbor u sljedećim situacijama:

− Na lokaciji ima manje od 10 korisnika.

− Korisnici dijele zajedničke resurse bez potrebe za namjenskim (specijalizovanim) serverima.
− Pitanje sigurnosti nije značajnije izraženo.
− Ne planira se značajnije proširenje sistema u budućnosti.

15
Sigurnost je sprečavanje neovlaštenog pristupa računarima i podacima što podrazumijeva definisanje
šifre (lozinke) za pristup resursima (npr. određenim podacima) kao i druge sigurnosne mehanizme. U
mreži ravnopravnih korisnika, svaki korisnik sam podešava sopstvenu bezbjednost, pa je zato teško
sprovesti centralnu kontrolu. Ovaj nedostatak kontrole ima značajne posljedice na bezbjednost mreže,
jer pojedini korisnici mogu da ne primjenjuju nikakve mere bezbjednosti. Stoga, ukoliko je bezbjednost
bitan faktor, bolje rješenje predstavlja serverska mreža.
Peer-to-peer (P2P) arhitektura predstavlja vid distrubuiranog računarstva u kome svaki čvor (eng. node)
ima dvostruku ulogu. Svaki čvor P2P mreže komunikaciju sa ostalim članovima P2P mreže obavlja putem
simetričnog softvera koji se može ponašati i kao klijent (zahtjevajući podatke ili usluge od ostalih
čvorova) i kao server (odgovarajući na zahtjeve ostalih čvorova). Na ovaj način P2P arhitektura
omogućava veću autonomiju članova mreže.
Glavni nedostatak P2P arhitekture jeste adresiranje članova mreže. Dok je kod klijent-server mreža
potrebno samo da klijenti imaju informaciju o tome koji serveri su dostupni na mreži (i koja je njihova
adresa) kod P2P arhitekture je potrebno da svaki član ima informaciju dostupnosti ostalih članova. Iz tog
razloga postoji više različitih arhitektura unutar P2P arhitekture:
− decentralizirana arhitektura
− centralizirana arhitektura
− hibridna arhitektura

Decentralizirana P2P arhitektura predstavlja arhitekturu najbližu osnovnom P2P modelu. Ona je
sačinjena isključivo od peer čvorova koji međusobno komuniciraju direktno.

Slika. Šema decentralizovane P2P mreže

Kod decentralizovane P2P arhitekture ne postoji centralni registar članova već se otkrivanje ostalih
članova vrši preko internog protokola (najčešće u vidu broadcast zahtjeva).
Centralizirana P2P arhitektura predstavlja “kombinaciju” P2P i klijent-server arhitektura.

16
 Slika. Šema centralizovane P2P mreže

Kao i kod decentralizovane P2P arhitekture mrežu čine peer čvorovi koji međusobno komuniciraju
direktno sa tom razlikom da postoji centralni “server” čiji je zadatak evidentiranje peer članova mreže.
Hibridna P2P arhitektura predstavlja varijantu centralizovane P2P arhitekture koja se koristi u
slučajevima kada se mreža sastoji od velikog broja peer čvorova i/ili uloga servera podrazumijeva i
dodatne operacije sem evidentiranja.

Slika. Šema hibridne P2P mreže

Kod hibridne P2P arhitekture ulogu servera preuzima veći broj Supernode čvorova. Ove čvorove najbliži
peer čvorovi koriste kao servere dok adresne informacije vezane za peer čvorove supernode čvorovi
međusobno razmjenjuju.

17
Pitanja za provjeru znanja

1. Navesti komponente informacionih sistema i objasniti njihovu ulogu?

2. Na koji način može biti postavljena organizacijska struktura informacionog sistema?
3. Objasniti prednosti i nedostatke centralizirane, decentralizirane i distribuirane strukture IS.
4. Objasniti pojam i vrste servera?
5. Šta su server sale i podatkovni centri i objasniti njihove podjele?
6. Objasniti rangove podatkovnih centara u zavisnosti od njihove pouzdanosti.
7. Objasniti pojam klijent-server arhitekture.
8. Navesti i objasniti moguće interakcije klijenta i servera u informacionim sistemima.
9. Objasniti osnovne koncepte i razlike dvoslojne i troslojne klijent-server arhitekture.
10. Kada se preporučuje korištenje dvoslojne, a kada troslojne klijent-server arhitekture?
11. Objasniti vrste klijent-server aplikacija.
12. Objasniti pojam Peer-to-Peer (P2P) arhitekture.

18