Tofiq NŠcŠfli, Bilal DŠdŠyev

Tofiq NŠcŠfli, Bilal DŠdŠyev

AzŠrbaycan Respublikasında
tŠhsil alan xarici tŠlŠbŠlŠr üçün

AZƏRBAYCAN

TARİXİ dŠrs vŠsaiti

AZéRBAYCAN TARİXİ
AzŠrbaycan Respublikasında tŠhsil alan xarici tŠlŠbŠlŠr üçün

AZéRBAYCAN TARİXİ
DŠrs VŠsaiti

ISBN: 978-9952-468-21-2

e
Qafqaz Universiteti n şri
Bakı, 2013
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

Azˎrbaycan Respublikasında tˎhsil alan

xarici tˎlˎbˎlˎr üçün

AZˍRBAYCAN TARùXù
Dˎrs vˎsaiti

Dˎrs vˎsaiti Azˎrbaycan Respublikası Tˎhsil

Nazirliyinin 27 aprel 2012-ci il tarixli 680
saylı ˎmri ilˎ tövsiyˎ olunmuûdur.

Bakı - 2013
 Qafqaz Universiteti Nˎûri

Azˎrbaycan Respublikasında tˎhsil alan xarici tˎlˎbˎlˎr üçün

AZˍRBAYCAN TARùXù
Dˎrs vˎsaiti

MÜˍLLùFLˍR:
Tofiq Hümbˎt oølu Nˎcˎfli
AMEA-nın A.A. Bakıxanov adına Tarix ùnstitutunun elmi iûlˎr üzrˎ
direktor müavini, dosent, tarix elmlˎri üzrˎ fˎlsˎfˎ doktoru.

Bilal Mirzˎbala oølu Dˎdˎyev

Qafqaz Universiteti ùqtisadiyyat vˎ idarˎ etmˎ fakültˎsi “Dövlˎt vˎ bˎlˎdiyyˎ idarˎetmˎsi”
bölmˎsinin dosenti, tarix elmlˎri üzrˎ fˎlsˎfˎ doktoru.

RˍYÇùLˍR:
ˍjdˎr Aøayev
Qafqaz Universiteti Pedogoji fakültˎsinin “ùbtidai tˎhsilin pedaqogika vˎ metodikası”
bölmˎsinin müdiri, pedaqoji elmlˎr doktoru, professor.
úahin Fˎrzˎliyev Qasım Hacıyev
AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix ùnstitutunun AMEA-nın A.A.Bakıxanov adına Tarix ùnstitutunun
“Qafqaz tarixi” ûöbˎsinin nˎzdindˎ “Dˎrbˎnd tarixi” “Qarabaø tarixi” ûöbˎsinin müdiri, tarix elmlˎri doktoru
elmi bölmˎsinin rˎhbˎri, tarix elmlˎri doktoru, professor.
Cˎbi Bˎhramov Mehmet Rıhtım
AMEA-nın A.A. Bakıxanov adına Qafqaz Universiteti, Qafqaz Araûdırmalar
Tarix ùnstitutunun elmi iûlˎr üzrˎ direktor müavini, ùnstitutunun müdiri, dosent,
tarix elmlˎri üzrˎ fˎlsˎfˎ doktoru. filologiya elmlˎri üzrˎ fˎlsˎfˎ doktoru

ELMù REDAKTOR:
Yaqub Mahmudov
ˍmˎkdar elm xadimi, AMEA-nın müxbir üzvü.

DùZAYN:
Sahib Kazımov, ùlham ˍliyev

Qafqaz Universiteti Elmi úurasının 23.11.2011 tarix, 2011/110.03 sayılı

qˎrarıyla Universitet nˎûri olaraq çap olunmasına qˎrar verilmiûtir.

ISBN: 978-9952-468-21-2
© T. Nˎcˎfli, B. Dˎdˎyev, Bakı, 2013
© Qafqaz Universiteti, Bakı, 2013
 MÜNDˍRùCAT

GùRùú 1

I FˍSùL
AZˍRBAYCAN ˍRAZùSùNDˍ ùBTùDAù ùCMA QURULUúU 3

II FˍSùL
AZˍRBAYCAN ˍRAZùSùNDˍ ùLK TAYFA ùTTùFAQLARI.
ùLKùN DÖVLˍT QURUMLARI Vˍ MANNA DÖVLˍTù 10
2.1. ùbtidai icma quruluûunun daøılması. ùlk tayfa ittifaqları 10
2.2. ùlkin dövlˎt qurumları 11
2.3. Dˎmir dövrü 14
2.4. Manna dövlˎti 15
2.5. Kimmer-ùskit-Sak padûahlıøı 18

III FˍSùL
AZˍRBAYCAN MùDùYA Vˍ ˍHˍMˍNù ùMPERùYASININ
TˍRKùBùNDˍ. QˍDùM AZˍRBAYCAN DÖVLˍTLˍRù 21
3.1. Azˎrbaycan Midiya imperiyasının tˎrkibindˎ 21
3.2. Azˎrbaycan ˍhˎmˎnilˎr imperiyasının tˎrkibindˎ 22
3.3. Atropatena dövlˎti 23
3.4. Azˎrbaycan Albaniya dövlˎti 26
3.5. Qˎdim Azˎrbaycanın ictimai-iqtisadi vˎ mˎdˎni hˎyatı 28

IV FˍSùL
AZˍRBAYCAN SASANù DÖVLˍTùNùN TˍRKùBùNDˍ 32
4.1. Sasani dövlˎti vˎ Azˎrbaycan 32
4.2. Mehranilˎr sülalˎsi 35
4.3. ùnzibati idarˎ sistemi 36
4.4. Torpaq mülkiyyˎt formaları 37
4.5. Mˎdˎniyyˎt 40

iii
 V FˍSùL
AZˍRBAYCAN ˍRˍB XùLAFˍTùNùN TˍRKùBùNDˍ 41
5.1. Azˎrbaycanın fˎthi 41
5.2. Azˎrbaycanda islam dininin yayılması 43
5.3. Xilafˎt dövründˎ idarˎçilik sistemi. Vergi siyasˎti.
Torpaq mülkiyyˎt formaları 45
5.4. Xilafˎt ˎleyhinˎ ilk çıxıûlar. Xürrˎmilˎr hˎrˎkatı 48
5.5. Xilafˎt dövründˎ Azˎrbaycan mˎdˎniyyˎti 50

VI FˍSùL
IX-XI ˍSRLˍR AZˍRBAYCAN DÖVLˍTLˍRù 52
6.1. úirvanûahlar dövlˎti 52
6.2. Sacilˎr dövlˎti 53
6.3. Salarilˎr dövlˎti 54
6.4. úˎddadilˎr dövlˎti 56
6.5. Rˎvvadilˎr dövlˎti 57
6.6. Slavyanların qarˎtçi yürüûlˎri 58

VII FˍSùL
AZˍRBAYCAN SˍLCUQ ùMPERùYASININ TˍRKùBùNDˍ.
AZˍRBAYCAN ATABˍYLˍR DÖVLˍTù 59
7.1. Azˎrbaycan vˎ Sˎlcuq dövlˎti 59
7.2. Azˎrbaycan Atabˎylˎr dövlˎti (1136-1225) 63

VIII FˍSùL
AZˍRBAYCAN XIII-XIV ˍSRLˍRDˍ 70
8.1. Monqolların Azˎrbaycana yürüûlˎri 70
8.2. Azˎrbaycan Hülakular dövlˎtinin tˎrkibindˎ 72
8.3. Azˎrbaycan Cˎlairilˎr dövlˎtinin tˎrkibindˎ 75
8.4. ˍmir Teymurun vˎ Toxtamıûın Azˎrbaycana yürüûlˎri 76
8.5. úirvanûahlar dövlˎti XIII-XIV ˎsrlˎrdˎ 79
8.6. XIII-XIV ˎsrlˎrdˎ Azˎrbaycanın sosial-iqtisadi hˎyatı 80

IX FˍSùL
XV ˍSR AZˍRBAYCAN DÖVLˍTLˍRù 82
9.1. Azˎrbaycan Qaraqoyunlu dövlˎti (1410-1468) 82
9.2. Azˎrbaycan Aøqoyunlu dövlˎti (1468-1501) 86

iv
 9.2.1. Aøqoyunlu dövlˎtinin xarici siyasˎti. Avropa ölkˎlˎri ilˎ münasibˎtlˎr 90
9.2.2. Aøqoyunlu dövlˎtindˎ tax-tac uørunda mübarizˎ 93
9.3. XV ˎsrdˎ Azˎrbaycanın sosial-iqtisadi hˎyatı 96

X FˍSùL
XI-XV ˍSRLˍRDˍ AZˍRBAYCAN MˍDˍNùYYˍTù 99

XI FˍSùL
AZˍRBAYCAN SˍFˍVù DÖVLˍTù (1501-1736) 109
11.1. I úah ùsmayıl dövrü (1501-1524) 110
11.2. Azˎrbaycanın Qˎrb dövlˎtlˎri ilˎ ˎlaqˎlˎri 113
11.2.1. Portuqaliya ilˎ münasibˎtlˎr 113
11.2.2. Venesiya ilˎ münasibˎtlˎr 114
11.3. I úah Tˎhmasib dövrü (1524-1576) 114
11.4. I úah Abbas dövrü (1587-1629) 116

XII FˍSùL
AZˍRBAYCAN XVIII ˍSRDˍ. AZˍRBAYCANDA MÜSTˍQùL
XANLIQLAR SùSTEMùNùN YARANMASI 118
12.1. XVIII ˎsrin I yarısında Azˎrbaycanda siyasi vˎziyyˎt 118
12.2. Azˎrbaycanın ûimal xanlıqları 120
12.2.1. úˎki xanlıøı (1743-1819) 121
12.2.2. Qarabaø xanlıøı (1748-1822) 121
12.2.3. Quba xanlıøı (1726-1806) 122
12.2.4. Bakı xanlıøı (1747-1806) 122
12.2.5. Dˎrbˎnd xanlıøı (XVIII ˎsrin ortaları-1806) 122
12.2.6. Gˎncˎ xanlıøı (XVIII ˎsrin ortaları - 3.01.1804) 123
12.2.7. ùrˎvan xanlıøı (XVIII ˎsrin ortaları-1828) 123
12.2.8. Lˎnkˎran xanlıøı (XVIII ˎsrin ˎvvˎllˎri- 1826) 124
12.2.9. Naxçıvan xanlıøı (1747-1828) 124
12.2.10. Salyan xanlıøı 124
12.2.11. Cavad xanlıøı (XVIII ˎsrin ortaları - 1813) 124
12.2.12. úamaxı xanlıøı (1748-1820) 125
12.3. Azˎrbaycanın cˎnub xanlıqları 125
12.3.1. Tˎbriz xanlıøı ( XVIII ˎsrin ortaları-1780) 125
12.3.2. Urmiya xanlıøı (1747-1797) 126
12.3.3. Xoy xanlıøı (1747-1828) 126
12.3.4. ˍrdˎbil xanlıøı (1747-1820) 126

v
 12.3.5. Maraøa xanlıøı (1747-1826) 126
12.3.6. Maku xanlıøı (1747-1922) 126
12.3.7. Qaradaø xanlıøı (1748-1813) 127
12.3.8. Sˎrab xanlıøı (1747-1828) 127
12.4. Xanlıqların sosial-iqtisadi hˎyatı 127
12.5. Azˎrbaycan xanlıqlarının xarici siyasˎti 128

XIII FˍSùL
A÷A MˍHˍMMˍD XAN QACARIN AZˍRBAYCANA YÜRÜúLˍRù.
XIX ˍSRùN ˍVVˍLLˍRùNDˍ AZˍRBAYCANIN RUSùYA TˍRˍFùNDˍN
ùú÷AL EDùLMˍSù 131
13.1. Aøa Mˎhˎmmˎd xan Qacarın Azˎrbaycana I yürüûü 132
13.2. Rusiyanın Azˎrbaycanın ûimal torpaqlarını tutmaq siyasˎtinin
nˎticˎsiz qalması 133
13.3. Aøa Mˎhˎmmˎd ûah Qacarın Azˎrbaycana II yürüûü 133
13.4. Azˎrbaycanın Rusiya tˎrˎfindˎn iûøalının I mˎrhˎlˎsi.
I Rusiya-ùran müharibˎsi 134
13.5. Azˎrbaycanın Rusiya ilˎ ùran arasında bölüûtürülmˎsinin ikinci
mˎrhˎlˎsi. II Rusiya-ùran müharibˎsi 137

XIV FˍSùL
AZˍRBAYCAN XIX ˍSRùN 30-50-Cù ùLLˍRùNDˍ 139
14.1. Azˎrbaycanda Rusiya müstˎmlˎkˎ sisteminin yaradılması 139
14.2. XIX ˎsrin 30-cu illˎrindˎ úimali Azˎrbaycanda Rusiya
müstˎmlˎkˎçiliyi ˎleyhinˎ üsyanlar 140
14.3. XIX ˎsrin 40-cı illˎrindˎ keçirilˎn islahatlar 143
14.4. Cˎnubi Azˎrbaycan XIX ˎsrin 30-50-ci illˎrindˎ 144

XV FˍSùL
úùMALù AZˍRBAYCAN XIX ˍSRùN ùKùNCù YARISINDA 146
15.1. Sosial-iqtisadi vˎziyyˎt: sˎnayedˎ kapitalist münasibˎtlˎrinin
yaranması 146
15.2. XIX ˎsrin 60-70-ci illˎrindˎ úimali Azˎrbaycanda burjua islahatları 147
15.3. Neft sˎnayesinin inkiûafı 148
15.4. Sˎnayenin baûqa sahˎlˎri 150
15.5. XIX ˎsr Azˎrbaycan mˎdˎniyyˎti 150

vi
 XVI FˍSùL
úùMALù AZˍRBAYCAN XX ˍSRùN ˍVVˍLLˍRùNDˍ 154
16.1. úimali Azˎrbaycanda sosial-iqtisadi inkiûaf 154
16.2. Yeni aqrar qanunlar vˎ çarizmin köçürmˎ siyasˎti 156
16.3. úimali Azˎrbaycanda mövcud quruluûa qarûı çıxıûlar 157
16.4. Azˎrbaycan hˎrbçilˎri rus-yapon müharibˎsindˎ (1904-1905) 158
16.5. Çarizmin Azˎrbaycanda milli qırøın siyasˎti 158
16.6. úimali Azˎrbaycanda milli demokratik hˎrˎkat 159
16.7. úimali Azˎrbaycanda milli partiyaların yaranması 160
16.8. Azˎrbaycan I Dünya müharibˎsi illˎrindˎ 161

XVII FˍSùL
AZˍRBAYCAN XALQ CÜMHURùYYˍTù (1918-1920) 163
17.1. 1917-ci il fevral burjua inqılabından sonra Azˎrbaycanda
siyasi vˎziyyˎt 163
17.2. Azˎrbaycanda ùstiqlaliyyˎtin elanı vˎ Azˎrbaycan Xalq
Cümhuriyyˎtinin yaranması 164
17.3. Osmanlı dövlˎtinin Azˎrbaycana yardımı vˎ
Bakının azad edilmˎsi 166
17.4. AXC-nin Milli Mˎclisi (Parlamenti) 167
17.5. AXC-nin ictimai-mˎdˎni fˎaliyyˎtlˎri 168
17.6. AXC-nin Milli Ordusu 169
17.7. AXC-nin beynˎlxalq ˎlaqˎlˎri 171
17.8. Azˎrbaycanın bolûeviklˎr tˎrˎfindˎn iûøalı vˎ AXC-nin süqutu 172

XVIII FˍSùL
AZˍRBAYCANDA SOVET HAKIMùYYˍTùNùN QURULMASI.
MùLLù MÜQAVùMˍT HˍRˍKATI. AZˍRBAYCANA QARúI
ERMˍNù TˍCAVÜZKARLI÷I 173
18.1. úimali Azˎrbaycanda sovet rejiminin qurulması 173
18.2. Sovet rejiminˎ qarûı müqavimˎt hˎrˎkatı vˎ üsyanlar 174
18.3. Azˎrbaycanın formal müstˎqilliyinin lˎøv olunması 176
18.4. Azˎrbaycanın ˎrazi bütövlüyünˎ qˎsdlˎr 177

XIX FˍSùL
AZˍRBAYCAN II DÜNYA MÜHARùBˍSù DÖVRÜNDˍ 181
19.1. Azˎrbaycanın II dünya müharibˎsindˎ iûtiraȑı 181
19.2. Azˎrbaycan döyüûçülˎri müharibˎ cˎbhˎlˎrindˎ 183

vii
 XX FˍSùL
ǸˍNUBù AZˍRBAYCAN XX ˍSRDˍ 187
20.1. Cˎnubi Azˎrbaycan 1905-1911-ci illˎr ùran inqilabının
mˎrkˎzi kimi 187
20.2. 1917-1920-ci illˎr Milli azadlıq hˎrˎkatı. Tˎbriz üsyanı 188
20.3. 1945-ci ildˎ Cˎnubi Azˎrbaycanda Milli hökumˎtin yaranması,
fˎaliyyˎti vˎ süqutu 190
20.4. 1977-1978-ci illˎr ùran inqilabı vˎ Cˎnubi Azˎrbaycan 192

XXI FˍSùL
AZˍRBAYCAN SSR 50-80-Cù ùLLˍRDˍ. ERMˍNùSTAN-AZˍRBAYCAN
DA÷LIQ QARABA÷ MÜNAQùúˍSù 194
21.1. Totalitar rejimin daha da güclˎnmˎsi 194
21.2. Ermˎnilˎrin Azˎrbaycana qarûı yeni ˎrazi iddiaları 195
21.3. Respublikanın idarˎçiliyindˎ yeni mˎrhˎlˎ 196
21.4. “Yenidˎnqurma” vˎ Azˎrbaycan 197
21.4.1. Milli zˎmindˎ qarûıdurma. Ermˎni separatçılıøının vˎ
terrorizmin baûlanması 197
21.4.1. 20 Yanvar qırøını 199

XXII FˍSùL
AZˍRBAYCANIN DÖVLˍT MÜSTˍQùLLùYùNùN BˍRPASI.
MÜSTˍQùLLùYùN MÖHKˍMLˍNDùRùLMˍSù U÷RUNDA MÜBARùZˍ 201
22.1. Qarabaø müharibˎsi. Respublikada siyasi böhranın dˎrinlˎûmˎsi 202
22.1.1. Xocalı soyqırımı 203
22.1.2. úuûanın iûøalı 204
22.1.3. Azˎrbaycanın iûøal edilmiû bölgˎlˎri 205
22.1.4. Qarabaø müharibˎsindˎ Azˎrbaycana dˎyˎn maddi zˎrˎr 205
22.2. Heydˎr ˍliyev vˎ Azˎrbaycanın milli qurtuluûu 205
22.3. Siyasi sabitlik vˎ milli dövlˎtçiliyi möhkˎmlˎndirmˎk uørunda
mübarizˎ 207
22.4. Xarici siyasˎtdˎ uøurlar 209
22.5. Neft strategiyasının uøurları 211
22.6. ùlham ˍliyevin Azˎrbaycan Respublikasının dövlˎt müstˎqilliyini
daha da möhkˎmlˎndirmˎsi 212

ˍDˍBùYYAT 218
YOXLAMA TESTLˍRù 222
AZˍRBAYCAN TARùXù XˍRùTˍLˍRù 252

viii
 AZԤRBAYCAN TARøXø

GùRùú
Azˎrbaycan qˎdim ölkˎdir. Tarixˎn Azˎrbaycan ûimalda Daøıstan, cˎnub-
da ùran, qˎrbdˎ Gürcüstan vˎ Türkiyˎ, ûˎrqdˎ isˎ Xˎzˎr dˎnizi ilˎ sˎrhˎd-
lˎnmiûdir. Azˎrbaycanın ˎlveriûli tˎbii ûˎraiti olduøundan burada çayların,
göllˎrin kˎnarında ibtidai insanlar mˎskˎn salmıûlar. Rusiya vˎ ùran arasında
gedˎn müharibˎlˎr nˎticˎsindˎ baølanmıû Gülüstan (1813) vˎ Türkmˎnçay
(1828) müqavilˎlˎri ilˎ Azˎrbaycan torpaqları iki hissˎyˎ parçalandı. O vaxt-
dan úimali Azˎrbaycan vˎ Cˎnubi Azˎrbaycan coørafi anlayıûları meydana
gˎldi. Bu dövrdˎn baûlayaraq Azˎrbaycan Rusiyanın vˎ ùranın tˎrkibindˎ
müxtˎlif inkiûaf yolları keçdi. 1918-ci il mayın 28-dˎ úimali Azˎrbaycanda
müstˎqil dövlˎt – Azˎrbaycan Xalq Cümhuriyyˎti yarandı. 1920-ci il aprelin
28-dˎ rus ordusu úimali Azˎrbaycanı iûøal edˎrˎk úˎrqdˎ yaranmıû ilk de-
mokratik respublukaya son qoydu. Azˎrbaycan Sovet Sosialist Respublikası
yaradıldı vˎ SSRù-nin tˎrkibinˎ daxil edildi. 1991-ci ilin oktyabrında úimali
Azˎrbaycan yenidˎn öz dövlˎt müstˎqilliyini bˎrpa etdi.
Azˎrbaycan cˎnubdan ûimala vˎ qˎrbdˎn ûˎrqˎ, Avropa vˎ Asiyanı ˎla-
qˎlˎndirˎn tranzit ticarˎt yolları üzˎrindˎ yerlˎûmiûdir. Tarixi ipˎk yolu üzˎ-
rindˎ yerlˎûˎn Azˎrbaycan ˎrazisindˎ müxtˎlif dillˎrdˎ danıûan ˎhali yaûayır.
Lakin qˎdim zamanlardan Azˎrbaycanın yerli, köklü vˎ ˎsas ˎhalisi türkdilli-
dir. Millˎtimizin adı azˎrbaycanlı, dilimiz Azˎrbaycan dilidir.
Azˎrbaycan türklˎri qˎdim ˎrazisi, dili, siyasi qurumları, mˎdˎniyyˎti olan
xalq kimi inkiûaf etmiû vˎ erkˎn orta ˎsrlˎrdˎ daha geniû ˎrazidˎ formalaû-
mıûdır. Bu ˎrazi ûimalda Dˎrbˎnddˎn baûlayaraq, cˎnubda ùranın Zˎncan-
Qˎzvin-Hˎmˎdan bölgˎlˎrinˎ kimi uzanırdı. úˎrqdˎ Xˎzˎr dˎnizindˎn baûla-
yaraq Borçalını, ùrˎvanı vˎ Urmiya gölünün sahillˎrini ˎhatˎ edirdi. Bu geniû
ˎrazidˎ ta qˎdim zamanlardan yaûayan vˎ müxtˎlif vaxtlarda mˎskunlaûan
sak, kimmeri, alban, qarqar, hun, xˎzˎr, sabir, oøuz adlarını daûıyan türk et-
noslarının qovuûub-qarıûmasından Azˎrbaycan türklˎri formalaûmıûdır. Azˎr-
baycanda mˎskunlaûan irandilli (talıûlar, tatlar, kürdlˎr) vˎ qafqazdilli (udilˎr,
lˎzgilˎr) xalqların taleyi tarixˎn Azˎrbaycan türklˎri ilˎ baølı olmuûdur.
Tarix boyu Azˎrbaycan dövlˎtlˎri yüksˎliû vˎ tˎnˎzzül dövrlˎrini keçirmiû,
daxili parçalanmalara, xarici iûøallara mˎruz qalmıûlar. Azˎrbaycan xalqı hˎ-
miûˎ qonûuları ilˎ sülhsevˎr, dinc münasibˎtlˎr saxlamıûdır. Lakin çar Rusi-

1
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

yası tˎrˎfindˎn Azˎrbaycan torpaqlarına köçürülˎn ermˎnilˎr doøma tor-

paqlarımıza daim göz dikmiû, fürsˎt düûdükcˎ müˎyyˎn ˎrazilˎri iûøal etmiû-
lˎr. Biz ˎminik ki, qısa zamanda ˎdalˎt yerini tapacaq vˎ torpaqlarımız yaøı
düûmˎndˎn bilˎyimizin gücü ilˎ azad edilˎcˎkdir. Lakin, gˎlˎcˎyˎ iûıq tut-mak
üçün zˎngin tarixi keçmiûimizi, tarixi hˎqiqˎtlˎri daha doløun vˎ layiqli
ûˎkildˎ öyrˎnmˎk lazımdır. Bunu nˎzˎrˎ alaraq, Universitetlˎrimizdˎ tˎhsil
alan müxtˎlif xarici ölkˎ tˎlˎbˎlˎrinin Azˎrbaycan tarixini daha dˎrindˎn öy-
rˎnmˎlˎrinˎ kömˎk etmˎk üçün “Azˎrbaycan tarixi” dˎrs vˎsaitini hazırla-
maøa qˎrar verdik.
Nˎzˎrinizˎ çatdırırıq ki, Respublikamızda Azˎrbaycan tarixinˎ aid istˎr
ayrı-ayrı elmi tˎdqiqat ˎsˎrlˎri, istˎrsˎ dˎ dˎrslik vˎ kitabların sayı kifayˎt
qˎdˎrdir. Hazırladıøımız dˎrs vˎsaiti mˎhz bu ˎsˎrlˎrdˎn hˎrtˎrˎfli istifadˎ
edilmˎklˎ tˎrtib olunmuûdur. Tˎlˎbˎlˎrimizin tarixi hadisˎlˎri daha yaxûı an-
laması üçün ˎn qˎdim dövrdˎn müasir dövrˎ kimi mövcud olmuû dövlˎt-
lˎrimizlˎ baølı tarixi xˎritˎlˎrimiz vˎ hˎr mövzuya uygun tˎrtib edilˎn örnˎk
testlˎr vˎsaitin sonuna ˎlavˎ edilmiûdir. Düûünürük ki, bütün bunlar tˎlˎbˎ-
lˎrin tarixi hadisˎlˎri daha dˎrindˎn öyrˎnmˎsinˎ vˎ qavramasına kömˎk
edˎcˎkdir.
Dˎrs vˎsaiti Azˎrbaycan Respublikası Tˎhsil Nazirliyi tˎrˎfindˎn tˎsdiq-
lˎnmiû “Azˎrbaycan tarixi” proqramına vˎ xarici tˎlˎbˎlˎrin hazırlıq tˎdrisi
tˎqvim-tematik planına uyøun olaraq hazırlanmıûdır. Gˎlˎcˎkdˎ lazım olarsa
vˎsaitdˎ müˎyyˎn ˎlavˎlˎrin edilˎcˎyi dˎ nˎzˎrdˎ tutulmuûdur.

2
 AZԤRBAYCAN TARøXø

I FˍSùL
AZˍRBAYCAN ˍRAZùSùNDˍ
ùBTùDAù ùCMA QURULUúU
Azˎrbaycan ˎrazisi dünyanın ˎn qˎdim mˎdˎniyyˎt ocaqlarından biridir.
ˍlveriûli tˎbii-coørafi ûˎrait hˎlˎ qˎdim dövrlˎrdˎn burada ibtidai insanların
mˎskˎn salmasına imkan yaratmıûdır.
Azˎrbaycanın görkˎmli tarixçi-arxeoloqları tˎrˎfindˎn aparılan araûdırma-
lar nˎticˎsindˎ sübut olunmuûdur ki, Vˎtˎnimizin ˎrazisindˎ ulu ˎcdadlarımız
tˎrˎfindˎn yaradılan Quruçay arxeoloji mˎdˎniyyˎti Yer kürˎsindˎ ˎn qˎdim
arxeoloji mˎdˎniyyˎtlˎrdˎn biridir.
Azˎrbaycan arxeologiya elminin görkˎmli nümayˎndˎsi, professor Mˎm-
mˎdˎli Hüseynovun vˎ onun hˎmkarlarının gˎrgin ˎmˎyi nˎticˎsindˎ Qara-
baøda aûkar edilmiû 1,5 milyon il yaûı olan Quruçay arxeoloji mˎdˎniyyˎti,
Azıx kimi çoxlaylı arxeoloji abidˎ, Qazax, Naxçıvan, Lerik vˎ s. yerlˎrdˎ tapılıb
öyrˎnilmiû digˎr paleolit dövrü abidˎlˎri Azˎrbaycanın dünyada ˎn qˎdim
insan mˎskˎnlˎrindˎn biri olduøunu inandırıcı ûˎkildˎ sübut etmiûdir.
Qarabaøda Azıx vˎ Taølar, Kˎlbˎcˎrdˎ Zar, Qazax rayonuna baølı Avey-
daøda Damcılı vˎ Daûsalahlı, Naxçıvanda Qazmalar, Lerikdˎ Buzeyir maøa-
ralarında aûkar edilmiû maddi mˎdˎniyyˎt abidˎlˎri alt, orta vˎ üst paleolit
dövrlˎrindˎ Azˎrbaycan ˎrazisindˎ ˎn qˎdim insanların hˎyatı, onların tˎsˎr-
rüfat fˎaliyyˎti haqqında müxtˎlif mˎlumatlar ˎldˎ etmˎyˎ imkan verir.
Paleolit dövrü Azˎrbaycan abidˎlˎrindˎn Azıx maøarası xüsusi yerˎ ma-
likdir. Burada aparılmıû tˎdqiqatlardan maøaranın 6 böyük zal vˎ 10 arxeoloji
tˎbˎqˎdˎn ibarˎt olduøu müˎyyˎnlˎûdirilmiûdir. Eyni zamanda burada alt
paleolitin ûellˎqˎdˎrki, ûell vˎ aûell mˎrhˎlˎlˎri, habelˎ orta paleolit dövr-
lˎrinˎ aid xeyli arxeoloji materiallar ˎldˎ olunmuûdur. Bu maøaradan vˎ
elˎcˎ dˎ Quruçay hövzˎsindˎn aûkara çıxarılmıû daû alˎtlˎr Azˎrbaycanda
yaûamıû qˎdim insanların hˎyatını iûıqlandırmaøa imkan verir.
Azıxda tapılan abidˎlˎr içˎrisindˎ ˎn qiymˎtlisi 1968-ci ildˎ onun 5-ci ar-
xeoloji tˎbˎqˎsindˎ aûkara çıxarılınıû qˎdim insanın alt çˎnˎsinin bir hissˎsidir.
Ötˎn ˎsrin ˎn müasir texniki metodları ilˎ aparılmıû tˎdqiqatlar nˎticˎsindˎ
bu çˎnˎ sümüyünün tˎxıninˎn 350–400 min il bundan ˎvvˎl (alt paleolitin aûel

3
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

mˎrhˎlˎsindˎ yaûamıû) 18–22 yaûlı bir qadına mˎxsus olduøu müˎyyˎn edil-
miûdir. Bu, keçmiû Sovetlˎr ölkˎsindˎ aûkar edilmiû ilk vˎ ˎn qˎdim insan
qalıøı idi. Mütˎxˎssislˎr bu ulu insanı "azıxantrop" - yˎni "Azıx adamı" adlandır-
mıûlar.
Azıx maøarasının tapıntıları alt vˎ orta paleolit dövründˎ ˎn qˎdim daû
alˎtlˎrin kobud, iri vˎ yöndˎmsiz daû alˎtlˎrdˎn - giqantolitlˎrdˎn daha ki-
çik vˎ rahat, daha çox iûlˎnilmiû daû alˎtlˎrˎ doøru necˎ tˎkmillˎûdirildiyini
izlˎmˎyˎ, yˎni qˎdim insanın mˎûøuliyyˎti, ovçuluøu barˎsindˎ vˎ bölgˎnin
paleozoy faunası haqqında ˎtraflı tˎsˎvvür yaratmaøa imkan verir. Maøarada
aûkara çıxarılmıû ocaq yerinin tˎdqiqi nˎticˎsindˎ müˎyyˎn edilmiûdir ki, Azıx
sakinlˎri hˎlˎ 700 min il bundan ˎvvˎl od ˎldˎ etmˎyi bacarmıûdılar. Azıx
maøarasında aûkara çıxarılmıû ayı kˎllˎlˎri üzˎrindˎki daûla çˎrtilmiû cızıqlar
azıxantropların ilkin dini tˎsˎvvürlˎrinin qalıqları hesab olunur. Mütˎxˎssislˎr
belˎ hesab edirlˎr ki, ˎn qˎdim insanların ilk dini tˎsˎvvürlˎri mˎhz alt paleolit
dövründˎ yaranmıû, insanlar ilk olaraq heyvanlara vˎ tˎbiˎt qüvvˎlˎrinˎ sita-
yiû etmiûdilˎr.
Tˎdqiqatlar göstˎrir ki, tˎxıninˎn yüz min il bundan ˎvvˎl alt paleolit
dövrü baûa çatmıû vˎ öz yerini orta paleolitˎ vermiûdir. Tˎxminˎn e.ˎ. (era-
mızdan ˎvvˎl) 60-65 min il davam etmiû (e.ˎ. 100 min il bundan ˎvvˎl baû-
layıb e.ˎ. 35-40 min il bundan ˎvvˎl baûa çatmıûdır) orta paleolit dövrünˎ aid
maddi mˎdˎniyyˎt abidˎlˎrinˎ ilk dˎfˎ Fransadakı le-Mustye düûˎrgˎsindˎ
rast gˎlindiyi üçün bu dövr hˎmçinin Mustye mˎdˎniyyˎti dövrü adlandırılır.
Mustye dövründˎ hˎm bacarıqlı insanın özünün, hˎm dˎ onun maddi vˎ
mˎnˎvi hˎyatının inkiûafında böyük irˎlilˎyiûlˎr olmuûdur. Belˎ ki, ovçuluqda
mühüm rola malik olan nizˎ yeni alˎt olaraq ixtira edilmiûdir. Bu zaman Azˎr-
baycanda ovçuluq ˎsas peûˎyˎ çevrilmiûdir.
Mustye dövründˎ insanın özünün fızioloji tˎkmillˎûmˎsi yeni yüksˎk mˎr-
hˎlˎyˎ qalxmıû vˎ zahirˎn çaødaû insanlara çox oxûar olan neandertal tipli in-
sanlar (bu insanların qalıqlarına ilk dˎfˎ Almaniyadaki Neandr çayının hövzˎ-
sindˎ rast gˎlindiyindˎn bu tipli insanlara belˎ ad vˎrilmiûdir) tˎûˎkkül tap-
mıûdır. Neandertal tipli insanlar maøaralarla yanaûı, açıq düûˎrgˎlˎrdˎ müx-
tˎlif materiallardan qurulmuû yaûayıû mˎskˎnlˎrindˎ yaûayırdılar.
Orta paleolitdˎ maddi hˎyatla yanaûı, bacarıqlı insanın mˎnˎvi hˎyatında
da tˎkamül davam etmiû, insanın dini tˎsˎvvürlˎri müˎyyˎn qˎdˎr mürˎk-
kˎblˎûmiû, axirˎt dünyasına inam, ilkin dˎfnetmˎ mˎrasimlˎri formalaûmaøa
baûlamıûdır. Orta paleolitin sonlarına yaxın alt paleolitdan bˎri ibtidai icma-
nın ˎsasını tˎûkil edˎn Ulu icmanın tˎûkilindˎ dˎ müˎyyˎn dˎyiûikliklˎr yara-
nınaøa baûlamıû, Ulu icma öz yerini qadınların aparıcı rol oynadıqları qohum

4
 AZԤRBAYCAN TARøXø

(qˎbilˎ) icmasına, bacarıqlı insan isˎ öz yerini aøıllı insana vˎrmˎyˎ baûlamıû,
ibtidai icmanın tarixindˎ ana xaqanlıøının ˎsası qoyulmuûdur.
Azˎrbaycan tarixindˎ mustye mˎdˎniyyˎti dövrünˎ aid tapıntılara Azıx,
Damcılı, Daûsalahlı, Taølar, Zar, Qazmalar vˎ Buzeyir maøara düûˎrgˎlˎrindˎ,
habelˎ Qadirdˎrˎ, Çaxmaqlı, Marallı (Qazax rayonu), habelˎ Tamtama (Güney
Azˎrbaycan ) vˎ b. düûˎrgˎlˎrdˎ rast gˎlinmiûdir.
Tˎdqiqatlara görˎ keçmiû Sovetlˎr birliyi vˎ Yaxın úˎrqdˎ mustye döv-
rünˎ aid ˎn mükˎmmˎl abidˎlˎrdˎn biri Taølar maøarasıdır. Quruçayın sol
sahil hövzˎsindˎ yerlˎûˎn bu mustye bölgˎsindˎ 1963-cü ildˎn etibarˎn
aparılan elmi axtarıûlar nˎticˎsindˎ çoxu orta paleolit dövrünˎ aid olan 6
arxeoloji tˎbˎqˎnin 5-indˎ 7 mindˎn artıq daû alˎt vˎ 20 mindˎn çox heyvan
sümüklˎri aûkara çıxarılmıûdır. Tˎdqiqatçılar müˎyyˎn etmiûdilˎr ki, Taølar
maøarası 50-55 min il ˎrzindˎ fasilˎsiz surˎtdˎ mustye adamlarının yaûayıû
mˎskˎni rolunu oynamıûdır.
Bˎûˎr tarixinin növbˎti mˎrhˎlˎsi - Üst paleolit dövrü e.ˎ. 35-30-cu minil-
liklˎrdˎn e.ˎ. 12-10-cu minilliklˎrˎdˎk davam etmiûdir. Azˎrbaycanda Taølar,
Damcılı, Zar, Yataq yeri kimi arxeoloji komplekslˎrlˎ tˎmsil olunmuû üst
paleolit dövründˎ insanın hˎm iqtisadi-tˎsˎrrüfat, hˎm fîzioloji, hˎm dˎ ictimai-
mˎnˎvi hˎyatında mühüm tˎkamül baû vermiûdir. ˍvvˎla, ibtidai insanlar
daha rahat, mükˎmmˎl, çox funksional, aøac vˎ ya sümük dˎstˎkli alˎtlˎr,
yeni daha mˎhsuldar ˎmˎk alˎtlˎri hazırlamaøı öyrˎnirdilˎr. ùkincisi, bacarıqlı
insanın tˎkmillˎûˎrˎk düz qamˎtli, beyin tutumu daha böyük, baûa düûülˎn
nitqˎ malik aøıllı insana çevrilmˎsi prosesi baûa çatırdı. Üçüncüsü, bacarıqlı
insanların qida ˎldˎ etmˎsi, odu qoruyub saxlamaq vˎ vˎhûi insanlardan
qorunmaq zˎrurˎtindˎn doømuû, qeyri-sabit birliyi olan ulu icma öz yerini
tˎdricˎn qadın xˎtti ilˎ qohum aøıllı insanların daha sabit kollektivinˎ - qˎbilˎ
icmasına verir. ùbtidai icmanın tarixindˎn orta tunç dövrünˎdˎk davam etmiû
ana xaqanlıøı dövrü baûlayır. Üst paleolit dövründˎ qadınların rolunun
öncüllüyü özünü o dövrün incˎsˎnˎtindˎ dˎ göstˎrmiû, qadın kultu ilˎ baølı
çoxlu tˎsvirlˎr yaradılmıûdır.
Üst paleolit sıøınacaqlarına ˎsasˎn çay vadilˎrinin yaxınlıøında, ov üçün
münasib yerlˎrdˎ rast gˎlinˎn insanların tˎsˎrrüfat hˎyatının ˎsasını yenˎ dˎ
istehlak tˎsˎrrüfatı olan yıøıcılıq vˎ ovçuluq tˎûkil edirdi.
E.ˎ. XII-X minilliklˎrdˎn e.ˎ. VIII minilliyˎdˎk ölkˎmizin ˎrazisindˎ mezeolit
- orta daû dövrü mövcud olmuûdur. Mezeolit ox vˎ kamanın ixtira edildiyi,
istehlakdan istehsal tˎsˎrrüfatına keçidin ˎsasının qoyulduøu, bütövlükdˎ
ibtidai icmanın maddi mˎnˎvi hˎyatının xeyli inkiûaf etdiyi dövrdür.

5
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

Mezeolit dövründˎ ox vˎ kamanla yanaûı mikrolit (kiçik daû), quraûdırma

alˎtlˎr geniû yayılır, daûiûlˎmˎ texnikası daha da tˎkmillˎûir, sıøınacaqların
kobud hörgülˎrlˎ ˎhatˎ edilmˎsi hallarına rast gˎlinirdi. Ox vˎ kamanın
ixtirası ilˎ ovçuluøun inkiûafı, balıqçılıq, habelˎ heyvanların ˎhillˎûdirilmˎsinin
ˎsasının qoyulması qˎdim insanların rasionunda ˎt yemˎklˎrinin xüsusi çˎkisini
artırmıû, biûirilmiû ˎtlˎ qidalanmanın miqyasnın geniûlˎnmˎsi insanın ˎqli inkiûa-
fını sürˎtlˎndirmiûdi.
ùndiyˎdˎk 20-yˎ qˎdˎr qayaaltı yaûayıû mˎskˎnin aûkara çıkarıldıøı Qo-
bustan, habelˎ Damcılı vˎ Zaqrosda mezeolit abidˎlˎri sübut edir ki, bu dövr-
dˎ istehlak tˎsˎrrüfatından istehsal tˎsˎrrüfatına keçid üçün hˎrtˎrˎfli zˎmin
yaranmıû, ibtidai maldarlıq vˎ ibtidai ˎkinçiliyin rüûeymlˎri meydana çıxmıû, ana
xaqanlıøı daha da inkiûaf etmiû, ibtidai incˎsˎnˎt tˎûˎkkül tapmıûdır.
E.ˎ. VIII minilliyin sonundan etibarˎn Azˎrbaycan ˎrazisindˎ mezeoliti
neolit (yeni daû) dövrü ˎvˎz etmˎyˎ baûlamıûdır. Neolit dövründˎ insan daûı
cilalamaøı vˎ deûmˎyi öyrˎnˎrˎk daha rahat, mˎhsuldar, mükˎmmˎl vˎ çox
komponentli alˎtlˎr (daû toxa vˎ s.) düzˎltmˎyi öyrˎnmiû, istehlak tˎsˎrrü-
fatından istehsala keçid baûa çatmıû, yıøıcılıqdan ˎkinçilik, ovçuluqdan mal-
darlıq ˎmˎlˎ gˎlmiû, toxuculuq vˎ dulusculuq kimi yeni tˎsˎrrüfat vˎ sˎnˎt-
karlıq sahˎlˎri meydana gˎlmiûdir. Bˎûˎr tarixindˎ bu yeniliklˎr Neolit inqila-
bı adlandırılmıûdır. Azˎrbaycan ˎrazisindˎ neolit abidˎlˎri Damcılı, Qobustan,
Naxçıvan (Kültˎpˎ), Vilˎûçay, Göygöl, Aødam (Çalaøantˎpˎ, Qarøalar tˎpˎsi),
Urmiya gölü hövzˎsindˎki Hˎsˎnli, Hacı Firuz, Yanıqtˎpˎ yaûayıû yerlˎri vˎ
Zaqros bölgˎsindˎ aûkara çıxarılmıûdır. Bu dövürdˎ ˎcdadlara sitayiû, axirˎt
hˎyatına inam da mövcud olmuûdur.
Tˎxminˎn e.ˎ. VI minilliyin ikinci yarısından Azˎrbaycan ˎrazisindˎ ibtidai
icma öz inkiûafının yeni tarixi mˎrhˎlˎsinˎ - eneolitˎ (mis-daû dövrünˎ) qˎ-
dˎm qoymuûdur. E.ˎ. IV minilliyin ortalarınadˎk davam etmiû eneolit döv-
ründˎ qˎdim insan öz tarixinin ilk metalı olan misdˎn istifadˎ etmˎyˎ baûla-
mıûdır. Lakin mis çox yumûaq metal olduøundan ondan daha çox mˎiûˎt vˎ
bˎzˎk ˎûyaları hazırlamaq üçün istifadˎ edilmiû vˎ mis ˎûyalar daû alˎtlˎri
sıxıûdırıb aradan çıxara bilmˎmiûdir. Ona görˎ dˎ bu dövr eneolit adını
almıûdır.
úimali Azˎrbaycanın qˎrb, xüsusˎn dˎ Yuxarı Qarabaø, Zˎngˎzur, Gˎdˎbˎy
vˎ Daûkˎsˎn zonalarında mövcud olan zˎngin mis yataqları ˎcdadlarımızın
mislˎ ilk dˎfˎ mˎhz burada tanıû olduqlarını güman etmˎyˎ ˎsas verir. Lakin
eneolit dövrünˎ aid olan mˎiûˎt ˎûyalara vˎ baûqa mˎmulatlara, hˎmçinin
Naxçıvan, Mil, Muøan, Quba-Xaçmaz vˎ Urmiya bölgˎlˎrindˎ aûkara çıxarıl-
mıû eneolit dövrü mˎskˎnlˎrindˎ da rast gˎlinir. I Kültˎpˎ (Naxçıvanda),
ùlanlıtˎpˎ (Aødam yaxınlıøında), ˍlikömˎktˎpˎ (Cˎlilabad), Yanıqtˎpˎ (Urmiya

6
 AZԤRBAYCAN TARøXø

gölü hövzˎsi) vˎ s. bu kimi eneolit abidˎlˎri e.ˎ. V-IV minilliklˎrdˎ vˎ sonrakı

dövrlˎrdˎ istehsal tˎsˎrrüfatı ilˎ mˎûøul olan oturaq ˎhalinin hˎyatı, ˎkinçi vˎ
maldarlıq tˎsˎrrüfatı barˎsindˎ zˎngin materiallar ˎldˎ etmˎyˎ imkan verir.
Bu dövrdˎ heyvandarlıq tˎsˎrrüfatı xeyli inkiûaf etmiû, atçılıq meydana
çıxmıûdır (ˍlikömˎktˎpˎdˎ e.ˎ. V minilliyˎ aid olan at skeletlˎri tapılmıûdır).
Tapıntılar belˎ bir iddia irˎli sürmˎyˎ imkan verir ki, Azˎrbaycan bütün Avra-
siya materikindˎ atçılıøın ilk vˎtˎni olmuûdur. Azˎrbaycanın qˎrb bölgˎlˎ-
rindˎ xırda, Muøan bölgˎsindˎ isˎ iri buynuzlu mal-qaranın bˎslˎnilmˎsinˎ
daha böyük yer verilmiûdir. Artıq, eneolit dövründˎ bizˎ mˎlum olan ev hey-
vanlarının demˎk olar, hamısı ˎhlilˎûdirilmiûdi. Ovçuluq vˎ balıqçılıq getdikcˎ
ˎhalinin ikinci dˎrˎcˎli mˎûøuliyyˎt sahˎsinˎ çevrilmiûdir.
Eneolit dövründˎ Azˎrbaycanda toxa ˎkinçiliyi geniû yayılmıûdır. Daû vˎ
sümük toxalarla çayqıraøı münbit, qumsal torpaqlarda, digˎr asan ûumlanan
sahˎlˎrdˎ 10-a qˎdˎr arpa vˎ buøda növü, habelˎ düyü vˎ s. yetiûdirilirdi.
Eneolit dövrünˎ aid úomutˎpˎdˎn Cˎnubi Qafqazda ˎn qˎdim oraq,
Çalaøantˎpˎdˎ isˎ ˎn qˎdim sümük kürˎk (bel) tapılmıûdır.
Eneolit dövründˎ sˎnˎtkarlıq istehsalı da xeyli inkiûaf etmiû vˎ daha da
rˎngarˎng olmuûdur. Möhrˎ vˎ çiy kˎrpiclˎ divarhörmˎ iûi, meydana çıxmıû
divarların suvanılıb aøardılması vˎ naxıûlanmasına baûlanılmıûdır. Bu dövrdˎ
ikigözlü dulus sobalarından (ˍlikömˎktˎpˎ) istifadˎ edilmiû, yüksˎk sˎviyyˎli
ûirˎli qablar da düzˎldilmiûdir.
Bu dövrdˎ hˎlˎ dˎ xüsusi qˎbiristanlıq yox idi. Ölülˎr çox vaxt evlˎrin
arxası vˎ ya içˎrisindˎ basdırılsa da, dˎfn adˎtlˎrindˎ bir sıra yeniliklˎr
müûahidˎ olunurdu. Eneolit dövrünˎ aid mˎskˎnlˎrdˎn ilk küp qˎbir aûkar
olunmuûdur. Bu dövrdˎ ölünün üzˎrinˎ qan rˎmzi olan qırmızı boya çˎkir,
yaxud oxra adlanan qırmızı toz sˎpir, onu yanı üstˎ, bükülü vˎziyyˎtdˎ
basdırır, yanına silah vˎ alˎtlˎr qoyurdular. Azˎrbaycanın eneolit dövrü ˎhalisinin
hˎyatında müxtˎlif dini ayinlˎr, ovsun mˎrasimlˎri dˎ müˎyyˎn yer tutmuûdur.
Qobustandakı qayaüstü rˎsmlˎrin bˎzilˎri ovsun vˎ dini rˎsmlˎri ˎks etdirir.
Bildirildiyi kimi, mis yumûaq olduøundan ondan hazırlanan alˎtlˎr dözümlü
deyildi vˎ daû alˎtlˎri tˎsˎrrüfatdan tamamilˎ sıxıûdırıb aradan çıxara bilmˎ-
miûdi. Ancaq insanlar misˎ qalay (eyni zamanda qurøuûun, sürmˎ, vˎ s. b. kimi
ˎlvan metallar) qataraq yeni, suni metal olan-tunc ˎldˎ etmˎyi öyrˎnincˎ vˎ-
ziyyˎt kökündˎn dˎyiûmˎyˎ baûlamıûdır. Yeni metal kifayˎt qˎdˎr dözümlü
idi, ondan hazırlanmıû ˎmˎk alˎtlˎri tezliklˎ daûalˎtlˎri sıxıûdırıb aradan
çıxarmıû vˎ ibtidai icmanın tarixindˎ daû dövrü baûa çataraq öz yerini Tunc
dövrünˎ (e.ˎ. IV minilliyin sonundan e.ˎ. II minilliyin axırlarınadˎk) vermiûdir.

7
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

Azˎrbaycanda erkˎn tunç dövrü ilk növbˎdˎ Kür-Araz mˎdˎniyyˎti adlan-

dırılmıû, çox geniû ˎraziyˎ sˎpˎlˎnmiû arxeoloji abidˎlˎr kompleksi ilˎ sˎciy-
yˎlˎnir. Erkˎn tunc dövrü abidˎlˎri Azˎrbaycan ˎrazisindˎ daha cox Mingˎ-
çevir, Qobustan, Qazax, Xaçmaz, Tˎbriz, Qˎbˎlˎ vˎ s. bölgˎlˎrindˎ aûkara
çıxarılıb öyrˎnilmiûdir.
Bu dövrdˎ toxa ˎkinçiliyi xıû ˎkinçiliyi ilˎ ˎvˎz olunur, taxıl ˎkinçiliyi daha da
püxtˎlˎûir, kˎtan becˎrilmˎyˎ, tˎsˎrrüfatda qoûqu qüvvˎsindˎn istifadˎyˎ
baûlanılır, suvarma ˎkinçiliyinin vˎ baøçılıøının bünövrˎsi qoyulurdu. Yeni
metalın (tunç) alˎtlˎrˎ tˎtbiqi ˎkinçilikdˎ ˎmˎk mˎhsuldarlıøını xeyli artırırdı.
ˍkinçiliklˎ yanaûı, tˎsˎrrüfat hˎyatının digˎr mühüm sahˎsindˎ - maldar-
lıqda da mühüm dˎyiûikliklˎr baû verir. Xırda vˎ iribuynuzlu malqaranın sayı
artır, düzˎnlik, daøˎtˎyi vˎ daø otlaqlarının sahˎsi xeyli geniûlˎnir, köçmˎ
(yaylaq-qıûlaq) maldarlıøı meydana çıxır vˎ maldarlıq tˎsˎrrüfatın ˎsas for-
masına çevrilirdi.
Erkˎn tunç dövründˎ sˎnˎtkarlıq da xeyli inkiûaf etmiû, onun ayrı-ayrı
sahˎlˎri - metal emalı, dulusçuluq, toxuculuq üçün yaûayıû yerlˎrindˎ xüsusi
sahˎlˎr ayrılmasına baûlanılmıûdır. Gil qablar istehsalnın hˎm çeûidi geniû-
lˎnmiû, hˎm istehsal texnikası xeyli tˎkmillˎûmiû, hˎm dˎ mˎmulatların ha-
zırlanma keyfıyyˎti xeyli yüksˎlmiûdir. Mükˎmmˎl metal vˎ metalˎritmˎ sa-
hˎlˎri formalaûmaøa baûlamıûdır. Evtikmˎ üsulları da xeyli inkiûaf etmiûdir.
Erkˎn tuncda ocaq yeri ortada vˎ ya divara yaxın olan, yarımqazma vˎ ya
yerüstü tikilˎn dairˎvi damlı evlˎrˎ üstünlük verilirdi. Torpaq döûˎmˎlˎr
ûirˎlˎnir, bˎzˎn dˎ rˎnglˎnirdi. Bu dövrdˎ yaûayıû mˎskˎnlˎri üçün seçilˎn
yerlˎr vˎ onlardakı tikililˎrin xarakteri göstˎrir ki, artıq erkˎn tunç dövründˎ
insanlar öz yaûayıû mˎskˎnlˎrinin müdafiˎsi qayøısına qalmalı olmuûdular. Bir
sıra yaûayıû mˎskˎnlˎri müdafiˎ üçün daha yararlı olan hündür tˎpˎlˎrdˎ
tikilmiû vˎ onlar müdafiˎ hasarları ilˎ ˎhatˎ olunmuûdu (Göytˎpˎ, Yanıqtˎpˎ
vˎ s.). Erkˎn tunc dövrü yaûayıû evlˎri dairˎvi planda olur, bünövrˎsi daûdan
divarları çiy kˎrpicdˎn tikilirdi. Erkˎn tunc dövründˎ Azˎrbaycan ˎrazisindˎ
yaûamıû qˎbilˎ vˎ tayfalar böyük tayfa ittifaqlarında birlˎûmiûlˎr.
Erkˎn tunç dövründˎ icmanın ictimai hˎyatında baû vermiû ˎn böyük
dˎyiûiklik patriarxal münasibˎtlˎrin hökmran mövqeyˎ yiyˎlˎnmˎyˎ baûlaması
idi. Xıû ˎkinçiliyi vˎ köçmˎ (yaylaq-qıûlaq) maldarlıøın tˎsˎrrüfat hˎyatında
mühüm yer tutması ilˎ qadının iqtisadi hˎyatda rolu xeyli mˎhdudlaûmaøa
baûlamıûdı. Tˎsˎrrüfat hˎyatında kiûilˎr üslünlüyü ˎlˎ alır vˎ bu üstünlük
icmanın hˎyatında da birinciliyin tˎdricˎn kiûilˎrin elindˎ cˎmlˎûmˎsinˎ
doøru aparırdı. Ana xaqanlıøı öz yerini ata xaqanlıøına vermˎyˎ baûlamıûdır.

8
 AZԤRBAYCAN TARøXø

Bu dövrdˎ yaûayıû yerlˎrindˎn kˎnarda salınmıû qˎbiristanlıqlar mey-

dana çıxmıû, kurqan qˎbirlˎri, meyidlˎrin yandırılması adˎti tˎûˎkkül tap-
mıûdır. Dini ayinlˎrin icrası üçün ibadˎtgahlar tikilmiûdir. Xaçmaz rayo-
nundaki úˎrkˎrtˎpˎ, Qazaxda Babadˎrviû vˎ Naxçıvanda II Kültˎpˎ yaûa-
yıû mˎskˎnlˎrindˎ dairˎvi planlı böyük ibadˎt evlˎri aûkar edilmiûdir.
E.ˎ. II minilliyin ˎvvˎllˎrindˎ ibtidai icmanın hˎyatında yeni dövr - Orta
Tunç dövrü baûlayır. Hˎmin dövrdˎ sˎnˎtkarlıq, xüsusˎn dˎ metal emalı,
tikinti, dulusçuluq vˎ s. xeyli inkiûaf etmiû, Ön vˎ Mˎrkˎzi Asiya, Misir vˎ s.
bölgˎlˎrlˎ ticaret ˎlaqˎlˎri meydana çıxmıûdır. Orta tunc dövründˎ sosial vˎ
ˎmlak bˎrabˎrsizliyi artmıû, tayfalar arasında ˎlaqˎlˎr geniûlˎnmiû, iri yaûayıû
mˎskˎnlˎri yaranmıûdır. Bu mˎrhˎlˎdˎ kˎnd tipli yaûayıû mˎskˎnlˎri ilˎ ya-
naûı, ilkin ûˎhˎr mˎrkˎzlˎri dˎ yaranmıûdır. Naxçıvan vˎ Urmiya bölgˎsindˎki
bˎzi yaûayıû mˎskˎnlˎri Qˎdim úˎrqin ilkin ûˎhˎr mˎrkˎzlˎri sˎviyyˎsinˎ
qˎdˎr yüksˎlmiûdir. Belˎ mˎrkˎzlˎr mühüm ticarˎt yolları üzˎrindˎ yaranmıû,
ˎlveriûli yerlˎrdˎ, ˎsasˎn dˎ tˎbii tˎpˎlˎr üzˎrindˎ, dˎrin yarøanlı çay kˎnar-
larında salınmıû vˎ möhtˎûˎm müdafiˎ divarları ilˎ ˎhatˎ olunmuûdur. Naxçı-
vandakı II Kültˎpˎ, Oølanqala, Urmiya sahilindˎki Göytˎpˎ, Qarabaødakı
Üzˎrliktˎpˎ belˎ ûˎhˎr tipli yaûayıû mˎskˎnlˎridir.
E.ˎ II minilliyin II yarısını ˎhata etmiû Son Tunç dövründˎ qˎbilˎnin hˎya-
tında mühüm vˎ ictimai tˎbˎqˎlˎûmˎ, ˎmlak sarıdan xeyli müxtˎlif tˎlimatlı
qrupların formalaûması daha aydın nˎzˎrˎ çarpır. Göygöl, Tˎrtˎr, Aødam ra-
yonlarında aûkara çıxarılmıû son dˎrˎcˎ dˎbdˎbˎli vˎ zˎngin kurqan qˎbirlˎri
son tunc dövründˎ tayfa ˎyanlarının son dˎrˎcˎ böyük qüdrˎtˎ sahib olduqla-
rından xˎbˎr verir. Tayfa baûçısının hakimiyyˎtinin qüvvˎtlˎnmˎsi, dini vˎ hˎr-
bi rˎhbˎrliyin onların ˎlindˎ toplanması bu ûˎxslˎrin ilahilˎûdirilmˎsinˎ gˎtirib
çıxarırdı. Bu dövrün dini etiqadları vˎ mˎrasimlˎri içˎrisindˎ oda sitayiû, suya,
daøa, meûˎlˎrˎ, müxtˎlif aøac növlˎrinˎ vˎ heyvanlara inam da geniû yer
tuturdu. Sˎma cisimlˎrinˎ (Aya, ulduza, Günˎûˎ) inam dˎrin kök salmıûdı. Bˎzi
hallarda dˎfn kameraları 250 m2-ˎ çatan mˎzarlara tayfa baûçısı ilˎ bˎrabˎr
nˎinki bˎrbˎzˎk ˎûyaları, hˎtta tayfa baûçısının nökˎrlˎri vˎ kˎnizlˎri dˎ
basdırılmıûdılar. Azˎrbaycanda son tunc vˎ erkˎn dˎmir dövründˎ müdafiˎ
tikililˎri olan qalalar inûa edilmiûdir. ùbtidai icma quruluûunun sonunda daha
davamlı yaûayıû vˎ tˎsˎrrüfat binaları tikilmiû, düûmˎn basqınından qorunmaq
üçün bu yaûayıû mˎskˎnlˎrinin ˎtrafına qalın müdafiˎ divarları çˎkilmiûdir.

9
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

II F ˍ S ù L
AZˍRBAYCAN ˍRAZùSùNDˍ ùLK TAYFA ùTTùFAQLARI.
ùLKùN DÖVLˍT QURUMLARI Vˍ MANNA DÖVLˍTù
2.1. ùbtidai icma quruluûunun daøılması. ùlk tayfa ittifaqları

Tunc dövrü ˎrzindˎ ibtidai icmanın hˎyatında baû vermiû proseslˎr tama-
milˎ yeni quruluûlu–sinifli cˎmiyyˎtin meydana çıxması, dövlˎtin formalaû-
ması üçün sanballı zˎmin yaratmıûdir. Dünyanın müxtˎlif bölgˎlˎrindˎ ibti-
dai icma quruluûunun daøılması vˎ öz yerini yeni sinifli cˎmiyyˎtˎ vermˎsi
müxtˎlif dövrlˎrdˎ, müxtˎlif ûˎkillˎrdˎ baû vermiû, özünˎmˎxsusluøu ilˎ se-
çilmiûdir. Lakin bu tˎbii ki, müˎyyˎn qanunauyøunluqla meydana çıxırdı.
Keçˎn ˎsrin sonlarına qˎdˎr bir qayda olaraq, dünya tarixûünaslıøında
sinifli cˎmiyyˎtin baûlanøıcı ˎsasˎn dˎmir dövrünˎ (e.ˎ.II minilliyin sonu-e.ˎ.
I minilliyin ˎvvˎllˎri) ûamil edilsˎ dˎ, bu qanunauyøunluqdan yayınma halları
da istisna edilmirdi. Qˎdim úˎrqin bir sıra ölkˎlˎrindˎ sinifli cˎmiyyˎtin erkˎn
dˎmir dövründˎn xeyli ˎvvˎl meydana çıxması buna misal ola bilˎr. Qˎdim
Misir, ùkiçayarası vˎ s. yerlˎrin mülayim iqlimi vˎ digˎr ˎlveriûli ûˎraiti qˎdim
insanlara hˎlˎ dˎmirdˎn istifadˎdˎn xeyli ˎvvˎl daha yüksˎk ˎmˎk mˎhsul-
darlıøı ˎldˎ etmˎyˎ imkan vermiû vˎ bunun nˎticˎsindˎ ibtidai icma quru-
luûu öz yerini tˎdricˎn sinifli cˎmiyyˎtˎ vermiûdir. Belˎliklˎ, eramızdan hˎlˎ
4-3 min il ˎvvˎl istˎr Misirdˎ, istˎrsˎ dˎ ùkiçayarasında möhtˎûˎm dövlˎtlˎr,
yüksˎk inkiûaf sˎviyyˎsinˎ çatmıû sivilizasiyalar formalaûmıûdır.
Bu baxımdan Azˎrbaycanda sinifli cˎmiyyˎtin, ilk quldar dövlˎtlˎrin an-
caq e.ˎ I minilliyin ilk yarısından formalaûması fikrinin uzun müddˎt hökm-
ran mövqe tutması bir qˎdˎr qˎribˎ görünürdü. Axı antik müˎlliflˎrin çoxu
Azˎrbaycan bölgˎlˎrinin tˎbii-iqlim ûˎraitinin adları çˎkilˎn bölgˎlˎrin ûˎrai-
tindˎn geridˎ qalmadıøını dˎfˎlˎrlˎ qeyd etmiûdilˎr.
Bizdˎ isˎ ˎn yaxûı halda e.ˎ III-I minilliklˎrdˎ ilkin tayfa ittifaqlarından
danıûılırdı. Halbuki artıq e.ˎ. IV minilliyin sonu-III minilliyin ˎvvˎllˎrindˎn
sinifli cˎmiyyˎtin yaranıb inkiûaf etdiyi ùkiçayarasının qonûuluøunda yerlˎûˎn,
bu bölgˎ ilˎ sıx ˎlaqˎlˎrˎ malik olan Azˎrbaycanda sosial-iqtisadi inkiûafın
bu qˎdˎr lˎng getmˎsi inandırıcı görünmürdü. Lakin ötˎn ˎsrin son onillik-

10
 AZԤRBAYCAN TARøXø

lˎrindˎ Azˎrbaycan alimlˎrinin bir qrupu hˎlˎ e.ˎ. IV-III minilliklˎrdˎ ùkiçaya-
rası ilˎ sıx ˎlaqˎlˎrdˎ olan Cˎnubi Azˎrbaycan bölgˎlˎrindˎ mühüm ictimai
tˎkamül nˎticˎsindˎ e.ˎ. III minillikdˎ müxtˎlif dövlˎt qurumlarının meydana
gˎlmˎsini bildirmˎyˎ baûladılar.
Mˎhz hˎmin dövrdˎn baûlayaraq maldarlıq inkiûaf etdi vˎ ˎkinçilikdˎn
ayrıldı. Bununla da ictimai ˎmˎk bölgüsünün ˎsası qoyuldu. Bu dövrdˎ tay-
falar arasında yeni sahˎlˎrin ˎlˎ keçirilmˎsi uørunda mübarizˎ aparılırdı. Güclü,
nisbˎtˎn zˎif tayfalara basqın edˎrˎk, onların sˎrvˎtini ˎlˎ keçirirdilˎr. Bu hal
eyni kökdˎn olan zˎif tayfaların güclü tayfalar ˎtrafında birlˎûmˎsinˎ vˎ bu-
nunla da böyük tayfa ittifaqlarının yaranmasına sˎbˎb olurdu.
Azˎrbaycan ˎrazisindˎ e.ˎ. III-II minilliklˎrdˎ Arazdan ûimalda, Naxçıvanda
vˎ Mil-Qarabaø ˎrazilˎrindˎ naxç, gˎrgˎr tayfaları, Urmiya gölü ˎtrafında isˎ
lullubi, kuti, su, turukki tayfaları yaûamıûdılar.
Tayfa ittifaqlarının özlˎrinˎ mˎxsus dini inamları formalaûmıûdı. Onlar Sˎma,
Ay, Günˎû allahlarına, mˎhˎbbˎt vˎ mˎhsuldarlıq ilahˎlˎrinˎ sitayiû edirdilˎr.

2.2. ùlkin dövlˎt qurumları

Aratta. Görkˎmli Azˎrbaycan tarixçisi, professor Y.B.Yusifov úumer-Akkad
mixi yazı qaynaqlarına vˎ digˎr mˎnbˎlˎrˎ ˎsaslanaraq sübut edir ki, Azˎrbay-
can ˎrazisindˎ yaranmıû ilk dövlˎt qurumu Aratta e.ˎ III minilliyin I yarısında
Cˎnubi Azˎrbaycanda meydana çıxmıûdır. Arattanın ˎrazisi Urmiya gölündˎn
cˎnub istiqamˎtindˎ Dialaya, cˎnub-ûˎrq istiqamˎtindˎ isˎ Zˎncan-Qˎzvin böl-
gˎsinˎdˎk olan torpaqları ˎhatˎ edirdi. Bir çox qaynaqlarda “saf ˎnˎnˎlˎr öl-
kˎsi” adlandırılan, en, yaxud ensi rütbˎsi daûıyan hökmdarlar tˎrˎfindˎn idarˎ
olunan Arattanın ùkiçayarası ûˎhˎr dövlˎtlˎri, xüsusilˎ, Urukla sıx ˎlaqˎlˎri ol-
muûdur.
Aratta ˎhalisi qızıl, gümüû, qurøuûun, mis, lacivˎrd vˎ s. müxtˎlif sˎnˎt sa-
hˎlˎri, ˎkinçilik vˎ maldarlıqla mˎûøul olurdular. Çoxtanrılıøın mövcud olduøu
Aratta bölgˎsindˎ bˎrˎkˎt vˎ mˎhˎbbˎt ilahˎsi ùnannaya sitayiû geniû yayıl-
mıûdır. Zˎngin faydalı qazıntı yataqlarına, gözˎl tˎbii ûˎraitˎ malik olan Aratta
ùkiçayarası dövlˎtlˎrinin diqqˎtini çˎksˎ dˎ, Aratta bu mübarizˎdˎ öz müstˎ-
qilliyini qoruyub saxlaya bilirdi.
Aratta dövlˎt qurumu bˎzi qaynaqlarda Aronata ûˎklindˎ dˎ adlandırılır.
Azˎrbaycanın ˎn qˎdim adlarından biri kimi dˎ qˎbul edilˎn “Aronata” adı
“daø”, ”daølıq ölkˎ” mˎnasını verir. Paytaxtla eyni adlı ûˎhˎr olmuû bu dövlˎt
qurumu e.ˎ III minilliyin I yarısında tˎkcˎ Azˎrbaycanın deyil, bütövlükdˎ qˎ-
dim Ön Asiyanın sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi vˎ mˎdˎni hˎyatında mühüm
rol oynayıb, kitabˎlˎrdˎ özünˎmˎxsus ad qoymuûdur. Müxtˎlif ûumer, akkad

11
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

vˎ assur qaynaqlarında saxlanılıb dövrümüzˎ qˎdˎr gˎlib çıxmıû çoxsaylı bil-

gilˎr dˎ bunu bir daha sübut edir.
Lullubi dövlˎt qurumu. E.ˎ III minilliyin II yarısının baûlanøıcında ikiçayara-
sında gedˎn mürˎkkˎb ictimai-siyasi vˎ hˎrbi proseslˎrin nˎticˎsindˎ burada
Akkad hökmranlıøı bˎrqˎrar olduøu zaman Aratta bir siyasi qurum kimi artıq
dünya sahnˎsindˎ yox idi. Onun qˎrb sˎrhˎdlˎrindˎ isˎ Lullubi tayfa ittifaqı
formalaûmaqda idi. Sonralar bu ittifaqa çox güman ki, Su vˎ Turukki tayfaları
da daxil olmuûdular. E.ˎ. XXIII ˎsrdˎ isˎ Urmiya gölündˎn cˎnubdakı bölgˎ-
lˎrdˎ, o cümlˎdˎn vaxtilˎ Arattanın yerlˎûdiyi torpaqların xeyli hissˎsindˎ öl-
kˎmizin tarixindˎ ikinci erkˎn dövlˎt qurumu sayılan Lullubum (Lullubi) döv-
lˎti meydana çıxmıûdır.
E.ˎ. XXIII ˎsrin sonlarında Lullubi hökmdarı Sanidin (e.ˎ. 2230-2200)
özündˎ o qˎdˎr qüvvˎ hiss etmiûdir ki, Akkad kimi möhtˎûˎm bir dövlˎtin
Naramsuen kimi qüdrˎtli hökmdarına qarûı hˎrbi birlˎûmˎlˎrˎ qoûulmuû vˎ
akkadlara qarûı müharibˎ-lˎrdˎ iûtirak etmiûdir.
E.ˎ. XXII ˎsrin otuz illiyindˎ Lullubidˎ hakimiyyˎt baûında olmuû hökmdar
ùmmatun (e.ˎ. 2200-2170) müˎyyˎn sˎlahiyyˎtlˎrini saxlamaqda olan xırda
yerli hakimlˎri mˎrkˎzi hakimiyyˎtˎ tabe edˎrˎk “padûahlar padûahına” çevril-
miûdir. Növbˎti pad-ûah Anubaninin dövründˎ (e.ˎ. 2170-2150) Lullubinin
qüdrˎti daha da artır. Bunu bu hökmdarın hˎlˎ Aratta dövründˎ qˎdim azˎr-
baycanlılara mˎlum olan mixi (çivi) yazılar ilˎ hˎkk etdirdiyi mˎûhur “Daû
sütun” abidˎsi bir daha sübut edir. Bu sütun Diala çayının orta axınlarında
Zohab ûˎhˎri yaxınlıøından Ur-miya gölündˎn az qala ùran körfˎzinˎdˎk olan
ˎrazilˎri ˎhatˎ etmiûdir. Lullubi padûahlıøının ˎhalisi maldarlıq, dˎmyˎ ˎkinçi-
liyi, vˎ sˎnˎtkarlıqla mˎûøul olur, ùkiçayarası ilˎ geniû ticarˎt ˎlaqˎlˎri saxla-
yırdı. “Daû sütundan” mˎlum olur ki, Lullubi sakinlˎri Anum (Sˎma), ùkitar
(bˎrˎkˎt vˎ mˎhˎbbˎt), Sin (Ay), úaû-maû (Külˎk) tanrılarına vˎ ilahˎlˎrinˎ
sitayiû edirdilˎr.
Tˎxminˎn e.ˎ. III minilliyin sonlarında Lullubi dövlˎt qurumu süqut etmiû
vˎ onun yerindˎ “çoxlu lullubi hökmdar” lıqları yaranmıûdır.
Kuti dövlˎt qurumu. E.ˎ.III minillikdˎ Urmiya gölündˎn qˎrb vˎ cˎnubi
qˎrbdˎ mövcud olmuû kunti (quti) tayfa birliyi hˎmin minilliyin II yarısında
dövlˎt qurumuna çevrilmiûdir. Kutilˎr ùkiçayarası ilˎ geniû ˎlaqˎlˎr saxlamıû
ûumerlˎrlˎ yaxın münasibˎtlˎrdˎ olmuû, Akkad hökmdarlarının iûøalına mˎruz
qalmıûdılar. Naramsuenin akkad qoûunları kutilˎr ölkˎsinˎ vˎ ûumer torpaq-
larına yürüûlˎr edˎrkˎn, kutilˎr vˎ onların müttˎfiqlˎrinin güclü müqavimˎtilˎ
rastlaûmıû, mˎølub olub mˎqsˎdlˎrinˎ çata bilımˎmiûdir. Kuti hökmdarı Enri
Davazir (e.ˎ.2225-2200) tˎrˎfindˎn rˎhbˎrlik edilˎn birlˎûmiû hˎrbi dˎstˎlˎr

12
 AZԤRBAYCAN TARøXø

ûumerlˎrin müqˎddˎs ûˎhˎri Nippuru, bu ûˎhˎrdˎki mˎûhur Enlil mˎbˎdini

akkad tˎcavüzündˎn qorumuûdur. Buna görˎ dˎ Nippurda kutilˎrin ûˎrˎfinˎ
xüsusi abidˎ ucaldılmıû vˎ bu abidˎnin kitabˎsindˎ özünün qüdrˎtli “Kuttium
vˎ dünyanın dörd sˎmtinin hökmdarı” adlandırilması ûˎrˎfinˎ nail olmuûdur.
Naramsuenin kutilˎrˎ qarûı Elamla ittifaq baølamasına baxmayaraq, e.ˎ.
XXIII ˎsrin sonu XXII ˎsrin ˎvvˎllˎrindˎ kutilˎrin ùkiçayarasına hücumlarının
qarûısını almaq mümkün olmamıû, kuti hökmdarları Yaraqlaû vˎ onun varisi
Elulumieûin sˎylˎri ilˎ e.ˎ 2175-ci ildˎ ùkiçayarasında kuti sülalˎsinin hakimiy-
yˎti bˎrqˎrar olmuûdur. Bu dövrdˎ kutilˎrin ixtiyarında olan torpaqlar Urmi-
yadan ùran körfˎzinˎdˎk uzanırdı. Kutilˎr ùkiçayarasındakı 70 illik hökmranlıq-
ları dövründˎ yerli idarˎçilik sisteminˎ toxunmamıû, bu bölgˎni caniûinlˎr vasi-
tˎsilˎ idarˎ etmiûdilˎr. Kutilˎrˎ tabe olan, úumer ûˎhˎrinin ensi titulunu daûı-
yan hakimlˎri daxili idarˎçilikdˎ kifayˎt qˎdˎr müstˎqilliyyˎ malik idilˎr. Ur,
Nippur, Sippar, Umma vˎ s. ûumer ûˎhˎrlˎrinin tarixi üzrˎ müxtˎlif qaynaqlar
sübut edir ki, kuti-ûumer münasibˎtlˎri kifayˎt qˎdˎr sıx vˎ sˎmimi olmuû,
bˎzˎn müttˎfiqlik xarakteri daûımıûdır. Kutilˎrin hakimiyyˎti illˎrindˎ Mesopo-
tamiyada ûˎhˎrlˎrarası toqquûmalara son qoyuldu, ticarˎt yollarında ˎmin-
amanlıq yarandı. Mesopotamiyaya xarici hücumların arası kˎsildi. Eyni zaman-
da Urmiya gölü ˎtrafındakı tayfalarla dinc ˎlaqˎlˎr inkiûaf etmiûdir.
ùkiçayarası ilˎ geniû iqtisadi, siyasi vˎ mˎdˎni iliûgilˎr qurmuû kutilˎrin mixi
yazılarında kuti panteonunun geniû siyahısı verilir. ùlahˎ tˎrˎfindˎn baûçılıq
edilˎn bu panteondakı tanrıların ˎksˎriyyˎtinˎ ancaq akkad adları verilsˎ dˎ
adı Assuriya panteonunda günümüzˎdˎk gˎlib çıxmıû Assarın kuti tanrıların-
dan olduøu güman edilir. Kutilˎr Ay, mˎhˎbbˎt, bˎrˎkˎt vˎ mˎhsuldarlıq tan-
rılarına sitayiû edirdilˎr. Onlar úumerdˎ ˎnˎnˎvi mˎbˎd tikintisini davam et-
dirir, yaxud sökülmüû mˎbˎdlˎri bˎrpa edir, Kuti hökmdarlarına kitabˎlˎr hˎsr
edirdilˎr.
E.ˎ. 2104-cü ildˎ ùkiçayarasında taxta çixmiû Tirikan ûumer qaynaqlarında
haqqında narazılıq bildirilˎn sonuncu Kuti hökmdarıdır. Tirikanın hakimiyyˎti
çox qısa, cˎmi 40 gün olmuûdur. Bu zaman Uruk ûˎhˎrindˎ ûˎhˎrin ensisi Utu-
henqalın baûçılıøı ilˎ kutilˎrˎ qarûı qiyam qalxmıûdır. Kutilˎr tˎxminın 70 il ˎr-
zindˎ ùkiçayarasında ˎmin-amanlıq yaratmıû, ara müharibˎlˎri dayandırmıû,
mˎbˎdlˎri abadlaûdırmıû, “Yuxarı dˎnizdˎn” (Urmiya gölündˎn), “Aûaøı dˎni-
zˎdˎk“ (ùran körfˎzinˎdˎk) ticarˎt yollarının tˎhlükˎsizliyini tˎmin etmiû , yerli
ûumerlˎrlˎ geniû qohumluq ˎlaqˎlˎri yaratmıûdır. Kutilˎr Umma ûˎhˎrindˎn
bir qˎdˎr aralı Muru adlı yerdˎ mˎølub olmuûlar. Döyüû meydanını mˎølub
kimi tˎrk edˎn Tirikan, tezliklˎ ˎsir alınıb vˎ ùkiçayarasından öz vˎtˎninˎ qovu-
lur. Belˎliklˎ, e.ˎ. 2104-cü ildˎ ùkiçayarasında Kuti hökmranlıøına son qoyuldu.

13
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

Bu hadisˎlˎrdˎn az sonra Kuti dövlˎt qurumu tˎdricˎn tˎnˎzzülˎ uøradı

vˎ öz yerini pˎrakˎndˎ, xırda hakimiyyˎtlˎrˎ verdi. Azˎrbaycan ˎrazisindˎ bu
pˎrakˎndˎlik tˎqribˎn e.ˎ. II minilliyin ˎvvˎllˎrindˎn, Manna quldar dövlˎtinin
tˎûˎkkül tapmasınadˎk davam etmiûdir.
Turukki vˎ Su tayfaları: E.ˎ. II minilliyin ˎvvˎllˎrindˎ Urmiya gölü hövzˎ-
sindˎ Turukki vˎ Su tayfa ittifaqları mühüm hˎrbi-siyasi qüvvˎyˎ çevrilmiûdi.
Bu tayfalar e.ˎ. III minillikdˎ Cˎnubi Azˎrbaycan ˎrazisindˎ mövcud olan 3
dövlˎt qurumunun tˎrkibindˎ olmuû, sonra isˎ bölgˎnin hˎrbi-siyasi proses-
lˎrindˎ yaxından iûtirak etmiûdilˎr. Turukkilˎr tez-tez ùkiçayarasına axıûır, qonûu
tayfalarla sıx ˎlaqˎ saxlayır, Assuriya kimi qüdrˎtli siyasi qurumun hüdudlarını
hˎdˎlˎyirdilˎr. Onlar hˎtta assurların nˎzarˎti altında olan úuûarra vilayˎtindˎ
möhkˎmlˎnmiû (e.ˎ. XVIII ˎsrin I yarısında), bu vilayˎt uørunda assurlar vˎ kuti
tayfaları ilˎ qarûıdurmadan çˎkinmˎmiûdilˎr. úuûarra uørunda Assuriya çarı I
ùûmedaqan vˎ turukkilˎrin baûçısı Lideya arasında getmiû amansız mübarizˎ
barˎsindˎ ùkiçayarası qaynaqlarında geniû vˎ çoxsaylı mˎlumatlar vardır.
E.ˎ. XVIII ˎsrin ortalarında Cˎnubi Azˎrbaycan ˎrazisinˎ yürüû tˎûkil edˎn
mˎûhur Babilistan hökmdarı Hammurapi (e.ˎ. 1762-1760-ci illˎrdˎ) Subartu
vˎ Kutium ölkˎlˎrinin ordularına qalib gˎlmiûdir. Turukki tayfaları da bu mü-
naqiûˎlˎrˎ qoûulmuû, e.ˎ. 1755-ci ildˎ Subartu, Kutium vˎ Turukkum ölkˎlˎri-
nin ittifaqı yaranmıû vˎ Hammurapi bu birliyin üzvlˎrinin müdaxilˎsinˎ qarûı
duruû gˎtirmˎk mˎcburiyyˎtindˎ qalmıûdır.
Azˎrbaycanın cˎnub bölgˎlˎrinˎ Assur hökmdarlarının müdaxilˎlˎri e.ˎ II
minilliyin II yarısında da davam etmiûdir. Onlardan I Adadnirari, I Salmanasar, I
Tiqlatpalasar vˎ baûqaları dˎfˎlˎrlˎ burada mˎskunlaûmıû tayfaların ˎrazilˎrinˎ
soxularaq ölkˎni çapıb talamıû, ûˎhˎr vˎ kˎndlˎri xarabazara çevirmiû, ˎhalini
qırmıû vˎ mˎbˎdlˎri daøıtmıûlar.
Qˎdim Azˎrbaycan etnosları turukkilˎr, kutilˎr, lullubilˎr, habelˎ onlara qon-
ûu tayfalar Assur müdaxilˎlˎri vˎ istilalarına qarûı fasilˎsiz mübarizˎ aparmıû,
öz müstˎqilliklˎrini qoruyub saxlamaøa can atmıûlar. Elˎ bu mübarizˎnin nˎ-
ticˎsi idi ki, Assur iûøalçıları heç vaxt uzun müddˎt burada möhkˎmlˎnib qala
bilmˎdilˎr.

2.3. Dˎmir dövrü

Bˎûˎr tarixindˎ ˎn inqilabi metal sayılan dˎmirin Azˎrbaycanda emalına
e.ˎ II minilliyin sonu-I minilliyin ilk yarısında baûlanılmıûdır. Dˎmir alˎtlˎrdˎn
istifadˎ insan hˎyatının bütün sahˎlˎrindˎ böyük dˎyiûikliklˎrˎ sˎbˎb oldu.
Dˎmir xıûdan istifadˎ nˎinki ûumun keyfiyyˎtini yaxûılaûdırır, hˎm mˎhsuldar-
lıøı artırır, hˎm dˎ ˎkinçiliyin ˎlçatmaz bölgˎlˎrdˎ dˎ geniûlˎnmˎsinˎ gˎtirib
çıxarırdı.

14
 AZԤRBAYCAN TARøXø

Dˎmir dövrünˎ aid olan Xocalı-Gˎdˎbˎy, Naxçıvan vˎ Muøan-Talıû mˎdˎ-

niyyˎtinin abidˎlˎri sübut edir ki, bu dövrdˎ Azˎrbaycanda silah istehsalı xeyli
geniûlˎnmiû, hazırlanan silahların kˎsˎri, gücü, keyfiyyˎti vˎ müdafiˎ lˎvazi-
matının dözümü xeyli artmıûdır.
Ayrı-ayrı ûˎxslˎrin daha çox varlanması, yeni tˎsˎrrüfat sahˎlˎrinin yaran-
ması ilˎ yanaûı, yeni iûçi qüvvˎsi dˎ tˎlˎb edirdi. Çoxçeûidli vˎ yüksˎk keyfiy-
yˎtli alˎtlˎr, silahlar, mˎiûˎt vˎ bˎzˎk ˎûyaları sübüt edir ki, dˎmir dövründˎ
sˎnˎtkarliq istehsalı yeni, daha yüksˎk sˎviyyˎyˎ qalxmıûdır.
Bütövlükdˎ, dˎmir dövründˎ sosial-iqtisadi proseslˎrin, yˎni yüksˎk mˎh-
suldarlıøa malik metal ˎmˎk alˎtlˎrindˎn istifadˎ edilmˎsi mˎhsul istehsalını
artırması nˎticˎsindˎ insan ˎmˎyinin baûqaları tˎrˎfindˎn istismarı da tunc
dövrünˎ görˎ xeyli dˎrˎcˎdˎ artmıûdı. Bu cür istismar maddi nemˎtlˎrin ˎsas
hissˎsini bir ovuc adamın ˎlindˎ cˎmlˎûmˎsi, ˎksˎr icmaçıların isˎ kasıblaûıb
müflislˎûmˎsi prosesindˎ rˎqabˎt vˎ mübarizˎ gücünü dˎ artırırdı. ˍlinˎ külli
miqdarda maddi nemˎt toplamıû yuxarı tˎbˎqˎ insanları, bu var-dövlˎti qoru-
yub hifz etmˎk, onu artırmaq, yeni ˎrazilˎr tutmaq vˎ aûaøı kütlˎlˎri itaˎtdˎ
saxlamaq üçün qoûun, mühafizˎ dˎstˎlˎri vˎ nˎzarˎtçilˎr qrupu yaradırdılar
ki, bu da yeni mübarizˎlˎrin vˎ dövlˎtlˎrin ortaya çıxması ilˎ nˎticˎlˎnirdi.

2.4. Manna dövlˎti

Mˎlum olduøu kimi Azˎrbaycanın cˎnubunda vˎ ûimalında sinifli cˎmiyyˎ-
tin bˎrqˎrar olması müxtˎlif tarixi dövrlˎrˎ tˎsadüf edir vˎ cˎnubda dövlˎt
qurumu daha ˎvvˎllˎr tˎûˎkkül tapmıûdır. Bu hˎmin bölgˎnin ùkiçayarası ˎra-
zisinˎ yaxın olması vˎ buradakı dövlˎtlˎrlˎ ˎlaqˎsi ilˎ izah olunur. Manna döv-
lˎti Azˎrbaycanın cˎnub ˎrazisindˎ meydana gˎlmiû dövlˎt qurumlarından
biri olmuûdur. Daha sonralar bu ˎrazidˎ Atrepatena dövlˎti meydana gˎlmiû,
ûimalda isˎ Azˎrbaycan Albaniya dövlˎti fˎaliyyˎt göstˎrmiûdir.
Adı ilk dˎfˎ e.ˎ. 843-cü ildˎ çˎkilˎn, Assur, Urartu mˎnbˎlˎrindˎ vˎ Bibliya-
da Munna, Manna, Mannas (Mana), Minni vˎ s. kimi adlandırılan Manna döv-
lˎti ˎsasˎn, Urmiya gölünün cˎnub-ûˎrqindˎki xırda hökmranlıqların birlˎûdi-
rilmˎsi nˎticˎsindˎ tˎûˎkkül tapmıûdır.
Manna çarlıøı qˎdimdˎn Lullubum adlanan Böyük Zamua vilayˎtinin bir
hissˎsindˎ olan Daxili Zamuanın ˎrazisindˎ meydana gˎlmiûdir. E.ˎ. I minilli-
yin baûlanøıcına aid olan mˎnbˎlˎr Lullubum, Zamua vˎ Manna anlayıûları ara-
sında varisliyi izlˎmˎyˎ imkan verir. Assur hökmdarı II Sarqon isˎ Manna çar-
lıøının meydana gˎldiyi Zamua vilayˎtini Zamua adlanan Lullume ölkˎsi kimi
tˎqdim edir. Mannanın sˎrhˎdlˎri cˎnubda Diyala vˎ Zab çaylarına, úˎrqdˎ
tˎqribˎn Xˎzˎr dˎnizinˎ, ûimalda Araz çayına, qˎrbdˎ Urmiya gölünün qˎrb

15
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

sahillˎrinˎ kimi uzanırdı. Paytaxtı ùzurtu (Zirtu) ûˎhˎri idi. Dövlˎtin ˎrazisi ca-
niûinlˎr tˎrˎfindˎn idarˎ olunan ˎyalˎtlˎrˎ bölünmüûdü. Gizilbunda, Zikertu,
Andia, Uiûdiû, Subi, Bari, Buûtu belˎ ˎyalˎtlˎrdˎn idi. Ölkˎ ˎrazisindˎ Zibia
(Uzbiya, ùzzibiya), Armait (Urmeyate), Uûkaya, Tarun, Tarmakisa, Buûtu qalaları,
müasir Hˎsˎnli tˎpˎsinin yerindˎ qala-ûˎhˎr mövcud olmuûdur. Dövlˎtin çiçˎk-
lˎnmˎ dövrü e.ˎ. VIII ˎsrin axırlarında ùranzunun (e.ˎ. 740-719) vˎ onun
sˎlˎflˎrinin hakimiyyˎti dövrünˎ tˎsadüf edir. E.ˎ. 714-cü ildˎ Urartu çarı I
Rusanın assur hökmdarı tˎrˎfindˎn mˎølub edilmˎsi Manna sˎrhˎdlˎrinin
geniûlˎnmˎsinˎ sˎbˎb oldu. Bu dövrdˎ yarımmüstˎqil ucqar hakimlˎrin
torpaqları da (Uiûdiû, Messi, Andia vˎ s.) Mannaya tabe idi. Asılı vilayˎtlˎr dˎ
daxil olmaqla Manna hˎmin dövrdˎ Urmiya gölünün bütün cˎnub
hövzlˎrini, Urmiya ilˎ Araz çayı arasındakı su ayrıcınadˎk gölün ûˎrq sahilini,
habelˎ, Qızılüzˎn çayı hövzˎsinin xeyli hissˎsini vˎ ondan cˎnubda yerlˎûˎn
rayonları ˎhatˎ edirdi. Manna ˎrazisi indiki Cˎnubi Azˎrbaycana tˎxminˎn
uyøun gˎlirdi. Bununla yanaûı Manna sˎrhˎdlˎri müˎyyˎn dövrlˎrdˎ Araz
çayından ûimala tˎrˎf dˎ uzanmıûdır. E.ˎ. IX-VIII ˎsrlˎrin hüdudunda Manna
artıq güclü bir dövlˎtˎ çevrilmiûdi. Manna hökmdarları ölkˎni vahid mˎrkˎzdˎ
birlˎûdirib, xarici hücumların qarûısını almaøa çalıûmıûlar. Mannaya qarûı
Assuryanın hücumları ara vermirdi. Hˎmçinin Urartu dövlˎti Mannaya qarûı
iûøalçılıq siyasˎti yeridirdi. Manna hökmdarı ùranzu Assuriya ordusunun III
Tiqlatpalar dövründˎ Urartuya vurduøu zˎrbˎdˎn istifadˎ edˎrˎk Urartunun
iûøal etdiyi Manna torpaqlarını geriyˎ qaytardı, Manna vilayˎtlˎrini mˎrkˎzi
hakimiyyˎtˎ tabe etdi. ùranzunun hakimiyyˎti zamanı Manna Urmiya gölü
hövzˎsindˎ qüdrˎtli dövlˎtˎ çevrildi.
Bu dövrdˎ Mannanın xarici siyasˎtindˎ iki meyil var idi. Bir qrub assuriya
ilˎ ittifaqa meyil göstˎrir, bununla da Manna torpaqlarının bütövlüyünü sax-
lamaøa çalıûırdı. Baûqa bir qrup isˎ Urartu ilˎ ittifaqa tˎrˎfdar idi. Onların si-
yasˎti ölkˎnin parçalanmasına, torpaqlarının isˎ Urartu tˎrˎfindˎn iûøalına
ûˎrait yaradırdı. Assuriyaya olan meyil Manna dövlˎtini Urartu iûøallarından
xilas etmiû vˎ ölkˎnin birlˎûmˎsi üçün ûˎrait yaratmıûdır. Lakin ùranzunun e.ˎ.
719-cu ildˎ vˎfatından sonra oølu Aza (e.ˎ. 718-716) hakimiyyˎtˎ gˎlˎn za-
man Urartu meyilli qüvvˎlˎr daha da fˎallaûdı. Onun iki il davam edˎn haki-
miyyˎti zamanı Mannada daxili çˎkiûmˎlˎr yenidˎn güclˎndi. Dövlˎtin parça-
lanma qorxusu yarandı. Urartu hökmdarı I Rusa onlara yaxından kömˎk gös-
tˎrirdi. E.ˎ. 716-cı ildˎ Aza sui-qˎsd nˎticˎsindˎ öldürüldü. Urartu meyilli qüv-
vˎlˎr hakimiyyˎtˎ Azanın qardaûı Ullusununu (e.ˎ. 716-680) gˎtirdilˎr. Onun
hakimiyyˎtˎ gˎtirilmˎsinˎ Urartu hökmdarı I Rusa kömˎk etmiû vˎ Ullusunu-
dan 22 Manna qalasını almıûdır. Bu vˎziyyˎt Assur hökmdarı II Sarqonun e.ˎ.
716-715-ci ildˎ Manna vˎ Urartuya yürüûlˎrinˎ sˎbˎb oldu. E.ˎ. 714-cü ildˎ II

16
 AZԤRBAYCAN TARøXø

Sarqonun növbˎti yürüûü zamanı Manna ilˎ ˎlaqˎdar bir neçˎ niyyˎti var idi:
buranı Urartunun tˎcavüzündˎn tamamilˎ azad etmˎk; Assuriyanın mövqeyini
Mannada möhkˎmlˎndirmˎk; Mannadan Assuriya xˎzinˎsinˎ vaxtlı-vaxtında
xˎrac göndˎrilmˎsini tˎmin etmˎk.
Ullusunu ilˎ II Sarqon arasında Sirdakka ûˎhˎrindˎ sövdˎlˎûmˎ oldu. Ullu-
sunu II Sarqondan I Rusanı mˎølub etmˎsini vˎ baûqa ˎrazilˎrdˎki mannalıları
öz yurdlarına qaytarmaøını istˎdi. II Sarqon bu dilˎyi yerinˎ yetirˎcˎyinˎ söz
verdi. Qanlı döyüûdˎ I Rusa vˎ ona kömˎyˎ gˎlmiû yerli caniûinlˎr mˎølub ol-
dular. I Rusa Urartuya qaçdı. Urartu iûøalı altında olan Mannanın Uiûdiû vˎ Subi
vilayˎtlˎri azad olundu. Yürüûü davam etdirˎn II Sarqon Urartu ˎrazisinˎ daxil
oldu vˎ bir çox vlayˎti ˎlˎ keçirdi. I Rusa daha müqavimˎt göstˎrˎ bilmˎdi vˎ
özünü öldürdü. Bundan sonra Urartu zˎiflˎdi vˎ bir daha Mannanın daxili iû-
lˎrinˎ qarıûa bilmˎdi. Manna isˎ qüdrˎtli dövlˎtˎ çevrildi.
E.ˎ. VII ˎsrin ortalarına doøru Manna hökmdarı Ahûeri (e.ˎ. 675-650) müs-
tˎqil xarici siyasˎt yeridirdi. Onun hakimiyyˎti dövründˎ Assuriya ilˎ olan itti-
faq pozulmuûdu. Buna görˎ dˎ, Assuriya hökmdarı Aûûurbonipel (e.ˎ.669-
e.ˎ.627) Mannaya qoûun yeritdi. E.ˎ. 650-ci ildˎ baû verˎn döyüûdˎ Ahûeri
maølub oldu. Mannanın bˎzi ûˎhˎrlˎri, o cümlˎdˎn paytaxt ùzurtu ˎlˎ keçilˎ-
rˎk daøıdıldı. Ahûerinin mˎølubiyyˎti faciˎ ilˎ qurtardı. Ona qarûı üsyan baû
verdi vˎ Ahûeri öldürüldü. Hakimiyyˎtˎ gˎlˎn oølu Ualli (e.ˎ. 650-630) Assuriya
ilˎ ittifaqı bˎrpa etdi. Bundan sonra Assuriya Midiya ilˎ mübarizˎdˎ tˎklˎnˎn
zaman Manna hˎrbi dˎstˎlˎri ona kömˎk etdi. Bu mübarizˎdˎn sonra E.ˎ.
590-cı ildˎ Manna ùranın mˎrkˎzindˎ yaranmıû Midiya dövlˎtinin tˎrkibinˎ
daxil edildi. Belˎliklˎ, Mannanın müstˎqil dövlˎtçiliyinˎ son qoyuldu.
Mannalıların tˎsˎrrüfat hˎyatında ˎkinçilik vˎ maldarlıqla yanaûı, sˎnˎtkar-
lıq da mühüm yer tutmuûdur. Mannada peûˎkar sˎnˎtkarlar yetiûmiûdir. On-
lar qızıl, gümüû, tunc vˎ misdˎn bˎzˎk ˎûyaları, qab-qacaq vˎ s. hazırlayırdılar.
E.ˎ VIII-VII ˎsrlˎrˎ aid Zikiyˎ Manna qalasından zˎngin sˎnˎtkarlıq nümünˎlˎri
tapılmıûdır. Hˎsˎnli vˎ Zikiyˎ tapıntıları Mannada metaliûlˎmˎ sˎnˎtinin yük-
sˎk sˎviyyˎdˎ inkiûaf etdiyini göstˎrir. Arxeoloji qazıntılar zamanı tapılmıû ˎû-
yalar üzˎrindˎki ûˎkil vˎ naxıûlar Manna tˎsviri sˎnˎtinin gözˎl nümünˎlˎridir.
Hˎsˎnli qızıl camının üzˎrindˎ çox maraqlı ˎfsanˎvi sˎhnˎ tˎsvir olunmuûdur.
Qızıl cam üzˎrindˎki tˎsvirlˎr mannalıların dini görüûlˎri ilˎ baølı olduøu tˎx-
min olunur. Camın üzˎrindˎki hˎyat aøacı üzˎrindˎ günˎû, ay vˎ külˎk-yaøıû
rˎsimlˎri ilˎ mannalılar inandıqları tanrıları tˎsvir etmiûlˎr. Mannada ˎhali tan-
rılar panteonuna vˎ hˎyat ûˎcˎrˎsinˎ sitayiû etmiûdir.
Zikiyˎnin qızıl vˎ gümüû qˎdˎhlˎri (ritonlar) daøkeçisi, yaxud ceyran baûı
formasında hazırlanmıûdır. Mannada yerli yazı növü dˎ olmuûdur. Zikiyˎdˎn

17
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

tapılmıû gümüû sini üzˎrindˎ hˎkk edilmiû iûarˎlˎr isˎ heroqlif yazı növünˎ
aiddir. ùûarˎlˎrin çoxluøu vˎ müxtˎlifliyi göstˎrir ki, bunların müˎyyˎn oxunu-
ûu olmuûdur. Bˎzi iûarˎlˎr güman ki, rˎqˎm bildirmiûdir.
Mannada türk, hürri, iran dillˎrinin iûlˎndiyi söylˎnilir. Manna ilˎ baølı yer
vˎ ûˎxs adları burada qˎdim türk tayfalarının da yaûadıøını göstˎrir.

2.5. Kimmer-ùskit-Sak padûahlıøı

E.ˎ.VII ˎsrin ˎvvˎllˎrindˎ ûimaldan Azˎrbaycan ˎrazisinˎ kimmer, iskit vˎ
sak tayfalarının böyük köçü baûlayır. Hˎlˎ e.ˎ.VIII ˎsrdˎ kimmerlˎr úimali Qaf-
qazda yaûayırdılar. Onların ilkin vˎtˎni úimali Qafqazın qˎrb bölgˎlˎri sayılsa
da onlar Kerçdˎn Krımadˎk bütün Qara dˎnizin ûimal sahillˎrinˎ yayılmıûdılar.
E.ˎ. VIII ˎsrin sonlarından etibarˎn, kimmerlˎr müxtˎlif sˎbˎblˎr üzündˎn
doøma torpaqlarını tˎrk edˎrˎk müxtˎlif yollarla Ön Asiyaya, Anadoluya köç
etmiû, bir müddˎt Anadolu vˎ ùkiçayarası bölgˎlˎrinin hˎrbi-siyasi hˎyatının
fˎal iûtirakçılarından birinˎ çevrilmiûdilˎr.
Kimmerlˎrin yeni yerlˎrˎ köçmˎsinin ˎsas sˎbˎbi e.ˎ. VIII ˎsrin II yarısında
iskit-sak tayfalarının úimali Qafqaz vˎ úimali Qara dˎniz sahillˎrinˎ gˎlmˎlˎri
olmuûdur. Mˎhz iskitlˎrlˎ hˎrbi qarûıdurma nˎticˎsindˎ kimmerlˎr bu torpaq-
lardan getmˎk mˎcburiyyˎtindˎ qalmıûdılar. ùskitlˎr Avropadan qovduqları
kimmerlˎrin ardınca Asiyaya soxulmuû, kimmerlˎri izlˎyˎrˎk Manna vˎ Midi-
yaya gˎlib çıxmıûdılar. Mˎhz bu izlˎmˎlˎrin gediûindˎ e.ˎ. VII ˎsrin ilk rübündˎ
kimmer-iskit-sak tayfaları, çox güman ki, Dˎryal vˎ Dˎrbˎnd keçidlˎri vasitˎ-
silˎ Azˎrbaycana axıûmıû vˎ tˎxminˎn e.ˎ. VII ˎsrin 70-ci ilˎrindˎ Urmiya gölün-
dˎn ûimali-qˎrbdˎ, Araz çayı vadisindˎ, Manna vˎ Urartu arasındakı bölgˎlˎr-
dˎ möhtˎûˎm bir sˎltˎnˎt yaratmıûlar ki, bu sˎltˎnˎt tˎxminˎn 30 il Ön Asiya-
nın ˎn qüdrˎtli hˎrbi-siyasi gücü rolunu oynamıûdır. Tarixûünaslıqda qısa müd-
dˎt ˎrzindˎ Ön Asiyanın, habelˎ Cˎnubi Qafqazın tarixindˎ dˎrin iz buraxmıû
iskitlˎrin etnik vˎ dil mˎnsubiyyˎti barˎsindˎ mübahisˎlˎr uzun müddˎtdir
ki, davam edir. Müxtˎlif qaynaqlarda keçˎn mˎlumatlar iskit, skit, iûquz, aûquz,
sak vˎ s. kimi adlandırılan bu qüdrˎtli etnik birliyin türk soyları toplusundan
olduqları fikrini sübut edir.
E.ˎ.VIII ˎsrin sonu-e.ˎ. VII ˎsrin ˎvvˎllˎrindˎ iskitlˎri hˎmçinin sak adlandı-
rırdılar. Adları müxtˎlif antik vˎ ûˎrq qaynaqlarında öz ˎksini tapmıû saklar
(e.ˎ.VI-V ˎsrlˎrin ortokoribantları vˎ e.ˎ. IV-I ˎsrlˎrin sakasenlˎri elˎ saklardı-
rlar) cˎnubi-ûˎrqi Qafqazın, habelˎ Azˎrbaycanın onomastikasında dˎrin iz
qoymuûlar. Sakasena, Zaqatala, Balasakan vˎ s. adları mütˎxˎssislˎr haqlı ola-
raq saklarla baølayırlar. Kimmer-skif axınları etnik tˎrkib baxımından çox rˎn-
garˎng olsa da, bu tayfaların içˎrisindˎ o zamanki Azˎrbaycan ˎhalisinin ˎsas

18
 AZԤRBAYCAN TARøXø

hissˎsini tˎûkil etmiû qˎdim türk soyları ilˎ qohum soylar böyük üstünlüyˎ
malik olmuûdurlar.
Kimmer-skit-sak padûahlıøı qısa müddˎtdˎ olsa da, Ön Asiyanın hˎrbi si-
yasi tarixindˎ dˎrin iz buraxmıûdır. Bˎlkˎ dˎ kimmer-iskit-sak axınları ˎrˎfˎsin-
dˎ Ön Asiya ölkˎlˎri, ˎsasˎn, iki cˎbhˎyˎ-assur vˎ antiassur cˎbhˎsinˎ parça-
lanmıûdır. Assuriyanın düûmˎnlˎri ilˎ ittifaqa girmiû kimmerlˎr tˎcavüzkar döv-
lˎtˎ (Assuriyaya) qarûı mübarizˎ aparan ˎsas qüvvˎyˎ çevrilmiûdilˎr. Ön Asi-
yaya axının gediûindˎ müxtˎlif hissˎlˎrˎ parçalanmıû iskitlˎrin bir dˎstˎsi Par-
tatuanın (Herodotda-Prototiy) baûçılıøı ilˎ Urartunun cˎnubunda, Hubuûkia
ölkˎsinˎ yaxın bölgˎlˎrdˎ, úipakayanın baûçılıq etdiyi iskitlˎr isˎ Mannanın
ûimal-qˎrb vˎ qˎrb torpaqlarında mˎskunlaûdılar.
Tezliklˎ bu yeni sakinlˎri narahatlıqla izlˎyˎn Assur hökmdarı Asarhaddonla
iskitlˎr arsında toqquûmalar baûlayır. Toqquûmaların birindˎ Asarhaddon “Man-
na ölkˎsinin adamlarını dinc oturmayan kutilˎr” ilˎ yanaûı ”skit úipakayanın
ordusu”nu ˎzdi. Assur hökmdarı Asarhaddonun qızının Partatua ilˎ nigahlan-
ması göstˎrir ki, ola bilsin ki, assurlar iskitlˎr içˎrisinˎ nifaq salıb onları parça-
laya bilmiûdilˎr. Hubiûkanın qonûuluøundakı iskitlˎr Assuriyaya qarûı mübari-
zˎdˎn ˎl çˎkmiû vˎ iskitlˎr, mannalılar vˎ midiyalıların bir müddˎt assurlara
qarûı çıxıûlarını dˎstˎklˎmiû, antiassur qüvvˎlˎrini vahid cˎbhˎdˎ birlˎûdirmˎ-
yˎ çalıûmıûdılar. Assurların müttˎfiqinˎ çevrilmiû Partatuanın oølu Madi dˎ bu
ittifaqa sadiq qalmıû, Kiçik Asiyada hˎrbi tˎsisatlara baûlamıû vˎ Midiyanın
üdaxilˎsinˎ maneçilik törˎtmiûdir.
E.ˎ. VII ˎsrin ortalarında vahid Kimmer-iskit-sak padûahlıøına hökmdar Tuq-
damme baûçılıq edirdi. "Sak vˎ kuti ölkˎlˎrinin hökmdarı” titulunu daûıyan
Tuqadamme e.ˎ.VII ˎsrin 60-50-ci illˎrindˎ Assuriya hökmdarı Aûûurbonipalla
ittifaqa girmiû vˎ Kiçik Asiyada ardıcıl istilaçı müharibˎlˎr aparmıûdır. O, Kiçik
Asiyaya sˎfˎrlˎrinin birindˎ döyüûdˎ hˎlak olmuûdur.
Güney Azˎrbaycanın qˎrbindˎ meydana çıxıb tˎûˎkkül tapan, Quzey Azˎr-
baycanın da bir hissˎsini ˎhatˎ edˎn Kimmer-iskit-sak padûahlıøı Azˎrbayca-
nın böyük bir hissˎsini özündˎ birlˎûdirˎn bir dövlˎt idi. Kimmer, iskit vˎ sak-
ların cˎsur süvari vˎ piyada döyüûçülˎri olub. Döyüû zamanı ikitˎkˎrli döyüû
arabalarından istifadˎ ediblˎr. Onlar zireh geyir, xˎncˎr, ox vˎ yayla silahlanır-
dılar. Qarabaøda Xocalı, Mingˎçevir, Gˎdˎbˎy abidˎlˎrindˎn iskit vˎ sak tipli
ox ucluqları tapılmıûdır. Ox ucları tunc vˎ dˎmirdˎn hazırlanmıûdır; iki vˎ üç-
tillidir.
ùskitlˎrdˎ incˎsˎnˎt yüksˎk inkiûaf etmiûdir. ùskit incˎsˎnˎti Manna sˎnˎt-
karlıøına tˎsir etmiûdir. Tapılan qızıl, gümüû ritonlarda, gümüû sini, qılınc dˎs-
tˎyi, qın hissˎlˎri, kˎmˎr vˎ s. nümünˎlˎrdˎ iskit mˎdˎniyyˎtinin tˎsiri görü-

19
 Tofiq Nˎcˎfli, Bilal Dˎdˎyev

nür. Kimmer-iskit-saklarda çoxtanrılıq mövcud idi. Onlar torpaøı, suyu müqˎd-

dˎs sayırdılar. ùskit ˎyanları dˎfn olunanda onların qˎbri üzˎrindˎ möhtˎûˎm
kurqanlar qurulurdu. Kurqanlara mˎiûˎt ˎûyaları, silahlar, bˎzˎk ˎûyaları qoyur-
dular.
Lakin bˎhs edilˎn dövrdˎ Ön Asiyada, o cümlˎdˎn Azˎrbaycanda hˎrbi-
siyasi durum sürˎtlˎ dˎyiûirdi. Tˎxminˎn Kimmer-iskit-sak padûahlıøı ilˎ eyni
zamanda, indiki ùran ˎrazisindˎ tˎûˎkkül tapan, 28 il (e.ˎ 653-625) sakların
hökmranlıøı altında qalan Midiyanın çarı Kiaksarın (e.ˎ 625-585) iûøalçı yürüû-
lˎri dövründˎ Midiya imperiyası ilˎ rˎqabˎtˎ duruû gˎtirˎ bilmˎyˎn Kimmer-
iskit-sak padûahlıøı e.ˎ. VI ˎsrin ˎvvˎllˎrindˎ süquta uøramıûdır.

20
Kitabın çap olunmuş nüsxəsini əldə etmək üçün Qafqaz Universiteti və
müəlliflərlə əlaqə saxlaya bilərsiniz.

Ünvan: AZ0101, Xırdalan şəhəri, Həsən Əliyev küç., 120,

Abşeron, Bakı, Azərbaycan

Tel: (+994 12) 448 28 62-66; Faks: (+994 12) 448 28 61/67;
e-mail: info@qu.edu.az; www.qu.edu.az;